Nyayakumudchandra Part 1

Author(s): Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti

Page 529

लघी० प्रमाणप्र० का०७ ] षोडशपदार्थवादः 339 नुषङ्गात् / न च जल्पवितण्डाभ्यां निखिलबाधकनिराकरणं' कर्तुं शक्यम् छलाद्युपक्रमपरतया ताभ्यां संशयस्य विपर्ययस्य वा जननात् / तत्त्वाध्यवसाये सत्यपि हि परनिर्मुखीकरणप्रवृत्तौ प्राश्निकाः तत्र संशेरते विपर्यस्यन्ति वा-'किमस्य तत्त्वाध्यवसायोऽस्ति किंवा नास्ति' इति, नास्त्येव' इति वा / परनिर्मुखीकरणमात्रे तत्त्वाध्यवसायरहितस्यापि प्रवृत्त्युपर्लंम्भात् तत्त्वोपप्लववादिवत्। ततो वाद एव एकः कथाविशेषः तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणफलः लाभपूजाख्यातिहेतुः निःश्रेयस- 5 शास्त्रे अभ्युपगन्तव्यः न पुनर्जल्पवितण्डे तद्विपर्ययात् / एतच्च प्रमेयकमलमार्तण्डे संप्रपञ्चं प्रपश्चितम् इह द्रष्टव्यम् / / __ हेत्वाभासाश्च अस्माकमभिमता एव,किन्तु तैः मोक्षशास्त्रे निर्दिष्टैः न किञ्चित् प्रयोजनम् , अन्यथा प्रत्यक्षाद्याभासानामपि निर्देशप्रसङ्गात् षोडशपदार्थसंख्याक्षतिप्रसङ्गः / प्रत्यक्षादिप्रमाणनिर्देशसामर्थ्यादेव तदाभासानां लब्धत्वादनिर्देशे अवयवनिर्देशसामर्थ्यादेव हेत्वाभासा- 10 नामपि लब्धत्वादनिर्देशोऽस्तु अविशेषात् / छलानि तु बालक्रीडाप्रायाणि न प्रामाणिकानां निःश्रेयसार्थिनामवलम्बयितुमुचितानि / जातयस्तु दूषणाभासा हेत्वाभासैरेव सगृहीताः किमिति अतः पृथगुय॑न्ते, न च एतोसामियत्ता कर्तुं पार्यते, युष्माभिरपि आसामानन्त्येने अभ्युपगमात्। यदाह "भाष्यकार:" सत्यपि आनन्त्ये जातीनामसंकीर्णोदाहरणविवक्षया चतुर्विंशतिप्रकारा उच्यन्ते न संख्या- 15 नियमः क्रियते / " [ न्यायमं० पृ० 622 ] इति / परस्परविवेकेन उपलक्षणार्थ तर्हि तासामुपादानम् ; इत्यप्ययुक्तम् ; उपात्तानां परस्परविवेकेन उपलक्षणेऽपि अनुपात्तानामुपलक्षणाऽसंभवात् / कतिपयतत्प्रकाराणां तद्विवेकेन उपलक्षणार्थ तल्लक्षणप्रणयने च मिथ्योत्तरं जातिः” [न्यायविनि० 2 / 202] "इत्येतावल्लक्षणं प्रणेतव्यम् सकलतद्वयक्तिव्यापकत्वात् / एवं निग्रहस्थानानामपि अनन्तत्वात् न इयत्ता कर्तुं शक्या / तदानन्त्यं च भवद्भिरेव अभि- 20 प्रेतम्-"विप्रतिपत्त्यप्रतिपत्तिप्रकारस्य बहुत्वेऽपि द्वाविंशतिर्निग्रहस्थानानि प्रदर्श्यन्ते"[ ] १-णं शक्यं-आ० / २-करणे प्रवृ-श्र० / 3 "परनिर्मुखीकरणमात्रे तथाव्यवसायरहितस्यापि प्रवृत्तिदर्शनात् तत्त्वोपप्लववादिवत् / " तत्त्वार्थश्लो० पृ. 279 / ४-लम्भात् ततो-आ० / 5 पृ० 194 / तत्त्वार्थश्लोकवार्तिकेऽपि (पृ. 278) / 6 सप्रपञ्चमिह उह्यन्ते भां० / सप्रपञ्चितम् इ-आ०, ब०, ज० / 7 छलादीनि ब०, ज०, भां०। ८-च्यते आ०, ब०, ज० / -ह्यन्ते श्र० / 9" मिथ्योलराणामानन्त्यात् शास्त्र वा विस्तरोक्तितः / साधादिसमत्वेन जातिर्नेह प्रतन्यते // 206 // " 'न्यायवि. द्वि० परि०, पृ०५२७ उ० / 10 " तद्विकल्पाजातिनिग्रहस्थानबहुत्वम् / " न्यायसू० 1 / 2 / 20 / 11 भाष्ये नोपलब्धमिदं वाक्यम् / न्यायमञ्जयां तु (पृ. 622) 'सत्यप्यानन्त्ये जातीनामसंकीर्णोदाहरणविवक्षया चतुर्विंशतिप्रकारत्वमुपवर्णितं न तु तत्संख्यानियमः कृतः / इत्यस्ति / 12 "तत्र मिथ्योत्तरं जातिः यथानेकान्तविद्विषाम् / दध्युष्ट्रादेरभेदत्वप्रसङ्गादेकचोदनम् // " न्यायवि० पृ. 526 उ०। प्रमाणसं० परि० 6 / 13 इत्येतावदेव तल्लक्ष-श्र० /