Nyayakumudchandra Part 1

Author(s): Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti

Page 506

316 लघीयत्रयालङ्कारे न्यायकुमुदचन्द्र [2 विषयपरि० ऽयम् ? इति चेत् ; तत्त्वज्ञानार्थम् अनुमानप्रमाणप्रवृत्त्यर्थम् / तर्कविविक्तं हि विषयं प्रमाणानि परिच्छिन्दन्ति इति प्रमाणाऽनुग्राहकस्तर्कः / ___साधनोपालम्भजन्मा तत्त्वावबोधो निर्णयः / सूत्रञ्च-" विमृश्य पक्ष-प्रतिपक्षाभ्यामर्थाव धारणं निर्णयः / " [न्यायसू० 11 / 41 ] विमृश्य-'अनित्यः शब्दो नित्यो वा' इति सन्दिा , 5 पक्ष-प्रतिपक्षाश्रितत्वात् साधनोपालम्भौ 'पक्षप्रतिपक्षौ' इत्युक्तौ ताभ्याम् , अर्थस्य साध्यस्य 'अनित्य एवायम् कृतकत्वात्' इत्यवधारणं निर्णयः / ___वीतरागकथावस्तुनिर्णयफलो वादैः / तथा च सूत्रम्-" प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भः सिद्धान्ताऽविरुद्धः पञ्चावयवोपपन्नः पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहो वादः।" [ न्यायसू० 1 / 2 / 1 ] इति / वस्तु 1 " तर्को न प्रमाणसंगृहीतो न प्रमाणान्तरं प्रमाणानामनुग्राहकः तत्त्वज्ञानाय कल्पते / " न्यायभा० पृ०१०। "कथं पुनरयं तत्त्वज्ञानार्थो न तत्त्वज्ञानमेवेति ? अनवधारणात्-अनुजानात्ययमेकतरं धर्म कारणोयपत्त्या, न त्ववधारयति"एवमेवेदमिति / कथं तत्त्वज्ञानार्थ इति ? तत्त्वज्ञानविषयाभ्यनुज्ञालक्षणादूहात् भावितात् प्रसन्नादनन्तरं प्रमाणसामर्थ्यात् तत्त्वज्ञानमुत्पद्यते इत्येवं तत्त्वज्ञानार्थः / " न्यायभा० 1 / 1 / 40 / “कथं पुनरयं तत्त्वज्ञानार्थं भवति ? प्रमाणविषयविवेचनात् / प्रमाणविषयमनेन विविनक्ति, 'अयमों युक्तः' इति, प्रमाणानि पुनः प्रवर्त्तमानानि तर्कविविक्तमर्थ तथाभूतमवगमयन्तीति / " न्यायवा. पृ० 141 / 2 “पक्षशब्देन पक्षविषयं साधनमुच्यते, प्रतिपक्षशब्देन पक्षविषयस्य साधनस्य उपालम्भः; ताभ्यां साधनोपालम्भाभ्यां यदर्थावधारणं स निर्णय इति / " न्यायवा० 1 / 1 / 41 / " पक्षप्रतिपक्षविषयसाधनोपालम्भपरीक्षया तदन्यतरपक्षावधारणं निर्णयः / " न्यायकलिका पृ० 13 / 3 "तत्र वादो नाम यत् परस्परेण सह शास्त्रपूर्व विगृह्य कथयति, स वादो द्विविधः संग्रहेण जल्पो वितण्डा च / " चरकसं० पृ. 262 / “वादः खलु नानाप्रवक्तृकः प्रत्यधिकरणसाधनोऽन्यतराधिकरणनिर्णयावसानः वाक्यसमूहः / " न्यायभा० पृ. 11 / “वादिप्रतिवादिनोः पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहः कथा। सा द्विविधावीतरागकथा, विजिगीषुक्था चेति / यत्र वीतरागो वीतरागेणैव सह तत्त्वनिर्णयार्थ साधनोपालम्भौ करोति सा वीतरागकथा वादसंज्ञयोच्यते / " न्यायसार पृ० 15 / " वादो नाम वीतरागयोः पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहपूर्वकः प्रमाणतर्कपूर्वकसाधनोपालम्भप्रयोगे क्रियमाणे एकपक्षनिर्णयावसानो वाक्यसमूहः / न्यायकलिका पृ० 13 / “अपरे (वासुबान्धवाः) तु स्वपरपक्षयोः सिद्धयसिद्धयर्थं वचनं वादः / " न्यायवा० प०१५०।५ "एकाधिकरणस्थौ विरुद्धौ धौ पक्षप्रतिपक्षी प्रत्यनीकभावात् अस्त्यात्मा नास्त्यात्मा इति, नानाधिकरणस्थौ विरुद्धौ न पक्षप्रतिपक्षौ यथा नित्य आत्मा अनित्या बुद्धिरिति / " न्यायभा० 1 / 2 / 1 / “वस्तुधर्मों एकाधिकरणौ विरुद्धौ एककालौ अनवसितौ / वस्तुधर्मों इति वस्तुविशेषौ वस्तुनः... नानाधिकरणौ विचारं न प्रयोजयतः उभयोः प्रमाणोपपत्तेः तद्यथा अनित्या बुद्धिनित्य आत्मेति / अविरुद्धावप्येवम् , यौ विरुद्धौ तौ विचारं प्रयोजयतः नाविरुद्धौ, तद्यथा क्रियावद्व्यं गुणवच्चेति / एककालाविति, भिन्नकालयोः न विचारप्रयोजकत्वं प्रमाणोपपत्तेः, यथा क्रियावद्व्यं निष्क्रियञ्च कालभेदे सति / अनवसिताविति, अनिश्चितौ विचारं प्रयोजयतो नावसिताविति, निर्णयोत्तरकाल विचाराभावात् / तावेतौ विरुद्धावे