Jain Tattvagyan

Author(s): K V Apte
Publisher: Firodaya Prakashan

Page 3

प्रस्तावना
डॉ.के.वा.आपटे हे संस्कृत व प्राकृत या भाषांचे तर विद्वान आहेतच, पण भारतीय तत्त्वज्ञानाचेही गाढे अभ्यारक आहेत. त्यांचा माझा परिचय झाला तो 'परामर्श' या तत्त्वज्ञानविषयक त्रैमासिकाच्या माध्यमातून. १९८६ च्या सुमारास 'परामर्श'मधे 'प्राचीन भारतीय तात्त्विक वादविवाद' या शीर्षकाखाली क्रमश: काही लेख प्रसिद्ध होत होते. त्या सदात डॉ. आपटे यांचे काही अनुवाद-लेख प्रसिद्ध झाले. त्यानंतर त्यांनी परामर्श कडे संस्कृतातील दार्शनिक वाझ्याचे अनुवाद एकामागून एक सादर केले व परामर्शच्या संपादकीय विभागाच्या वतीने मी ते आनंदाने प्रसिद्ध करत गेलोत्यातून लक्षात आले की भारतीय तत्त्वज्ञानातील त्यांची विद्वत्ता सर्वतंत्रस्वतंत्र' या प्रकारची आहे. सांख्यकारिका गौडपादय, केवलाद्वैत वेदांतातील काही ग्रंथ, श्रीभाष्य-प्रथमसूत्र, मध्वाचार्यांचे खंडनत्रय या आस्तिक पठडीतील ग्रंथांचे त्यंचे अनुवाद जसे प्रसिद्ध झाले. त्याचप्रमाणे सिद्धसेनदिवाकर प्रणीत न्यायावतार, नयकर्णिका यासारख्या जैन ग्रंथांचे अनकही परामर्श प्रकाशन तसेच फिरोदिया प्रकाशनातर्फे प्रसिद्ध झाले. त्या त्या दर्शनाची अनुवाद, टीपा, प्रस्तावना इत्यादीच्य सहाय्याने मांडणी करताना त्या त्या दर्शनाशी प्रामाणिक राहणे हे त्यांचे वैशिष्ट्य. त्यामुळे त्या त्या दर्शनावर त्यांचे लिखाण वाचताना ते जणू त्या दर्शनाचे प्रवक्ते आहेत असेच वाचकाला वाटावे. त्यांच्या या शैलीमुळे त्या त्या दर्शनी भूमिका नेमकेपणाने समजून घेण्याला वाचकांना नक्कीच मदत झाली आहे.
जैन दर्शन हा डॉ. आपटे यांच्या विशेष व्यासंगाचा प्रांत आहे. जैन दर्शनातील मध्यवर्ती संकल्पनांचा परिचय करून देण्यासाठी त्यांनी द्रव्यविचार, तत्त्वविचार व अनेकान्तवाद या विषयांवर तीन लेख लिहिले. ते आता पुस्तकखाने प्रकाशित होत आहेत. या कामी पुणे विद्यापीठाच्या जैन अध्यासनांतर्गत 'फिरोदिया प्रकाशनातर्फे' हे पुस्तक प्रकाशित करण्याच्या बाबतीत जैन अध्यासनाच्या प्रमुख डॉ. नलिनी जोशी यांनी पुढाकार घेतला, तर या पुस्तकाचे वितरण करण्याच्या बाबतीत म्हणजेच जिज्ञासू विद्यार्थी व अभ्यासकांपर्यंत हे पुस्तक पोहोचवण्याच्या बाबतीत पुण्यातील सन्स तीर्थ' ही संस्था पुढाकार घेत आहे. या दोन्ही संस्थांचे मनापासून आभार. ____ या पुस्तकात डॉ. आपटे यांनी चर्चिलेल्या तीनही संकल्पना जैन तत्त्वज्ञानातील मध्यवर्ती संकल्पना आहेत. या विश्वाचे स्वरूप समजून घेताना जैन तत्त्वचिंतकांनी द्रव्य ही संकल्पना महत्त्वाची मानली आहे. या विश्वात जे काही वास्तव आहे, सत् आहे ते द्रव्य आहे. द्रव्य हे त्यांच्या मते बदलणारे असते आणि तरीही ते नित्य असते. कूटस्थ नित्यत्वाची कल्पना जैनांना मान्य नाही, तसेच टोकाची अनित्यताही मान्य नाही. म्हणूनच 'उत्पाद-व्यय-ध्रौव्य-युकं सत्' अशी 'सत्'ची म्हणजेच 'द्रव्या'ची व्याख्या त्यांनी केली आहे. अशी सहा द्रव्ये जैनांनी मानली आहेत. त्यांचे नेटकेपणाने विवेचन डॉ. आपटे यांनी पहिल्या प्रकरणात केले आहे.
माणूस अनादिकाळापासून कर्मबंधनात अडकलेला आहे व त्यामुळे तो दु:खी आहे. पण त्याची बंधनातून तसेच दु:खातून सुटका शक्य आहे, असे इतर अनेक दर्शनांप्रमाणे जैनांनीही मानले आहे. बंधन आणि मोक्ष यांचे जैचो विवेचन त्यांच्या सात तत्त्वांच्या सिद्धांताभोवती केंद्रित झाले आहे. पैकी पहिल्या दोन तत्त्वांचे म्हणजे 'जीव' आणि 'अबी यांचे विवेचन पहिल्या प्रकरणात येऊन जाते. बाकीची पाच तत्त्वे व त्यांचा या दोन तत्त्वांशी असलेला संबंध यांचे विवेचडॉ. आपटे यांनी दुसऱ्या प्रकरणात केले आहे.
जैन दर्शनाचे इतर दर्शनांपेक्षा जे वेगळेपण आहे, ते अधोरेखित होते ते जैनांच्या अनेकान्तवादामुळे. वस्तुसिीचे ज्ञान करून घेताना, त्याविषयीची भाषिक मांडणी करताना, विरोधी मताचा विचार करताना, वास्तवाच्या सर्व अंगचा विचार केला पाहिजे व वास्तवाला परस्परविरोधी भासणारीही काही अंगे आहेत याची जाण ठेवली पाहिजे, अशी जांची भूमिका आहे. वास्तवाचा एकांगी विचार करणे व तोच विचार व्यापक असल्याप्रमाणे, अंतिम असल्याप्रमाणे त्याचा आग्रह धरणे हा एकान्तवाद आहे असे जैन मानतात. इतर दर्शनांवर टीका करताना त्यांचा रोख त्या दर्शनांच्या एकान्तवादावरच असतो. जैनांचा हा 'अनेकान्तवाद' व त्याचीच तार्किक मांडणी करताना जैन जो आणखी एक सिद्धांत