________________
પ૧. જૈન અને વૈદિક નિરૂપણ વચ્ચે વિસંગતિ નથી [રાજકોટથી શ્રી પુરુષોત્તમ ગાંધીએ ત્રણ સવાલો પૂછ્યા હતા ? ‘(1) જૈનદર્શનના નિરીશ્વરવાદ અને ગીતાના ઈશ્વરવાદ વચ્ચે શો ભેદ છે? (૨) ઈશ્વરમાં ન હોય તો કૃપા કરનાર કોણ ? ભક્તિ કરનારને ઈશ્વરકૃપા વિના બીજું કયું શ્રદ્ધાનું અવલંબન રહે? માણસની પ્રાર્થના તે માણસની શુભેચ્છા કે એથી કાંઈ વધારે ? (૩) “સત્ય એ જ ઈશ્વર છે' એ વ્યાખ્યાનું રહસ્ય શું? ગાંધીજીએ નીચે મુજબ જવાબ આપ્યો હતો )
જૈન નિરૂપણ અને સામાન્ય વૈદિક નિરૂપણ વચ્ચે મેં વિરોધ નથી જોયો, પણ કેવળ દષ્ટિબિંદુનો જ ભેદ છે. વેદનાં ઈશ્વર કર્તા-અકર્તા બને છે. જગત બધું ઈશ્વરમય છે તેથી ઈશ્વર કર્યા છે, પણ તે કર્તા નથી કેમ કે તે અલિત છે. તને કર્મનું ફળ ભોગવવાપણું નથી. અને જે અર્થમાં આપણે કર્મ શબ્દ વાપરીએ છીએ તે અર્થમાં જગત એ ઈશ્વરનું કર્મ નથી. ગીતાના જે બ્લોક તે ટાંક્યા છે તે આ રીતે વિચારતા બંધ બેસે એવા છે. આટલું યાદ રાખવું. ગીતા એ એક કાવ્ય છે. ઈશ્વર નથી બોલતો કે નથી કાંઈ કરતો. ઈશ્વરે અર્જુનને કાંઈ કહ્યું છે તેવું નથી. ઈશ્વર અને અર્જુન વચ્ચેનો સંવાદ કાપનિક છે. ઐતિહાસિક કૃષ્ણ અને ઐતિહાસિક અર્જુને વચ્ચે એવો સંવાદ થયો હતો એવું હું તો માનતો નથી. ગીતાની શૈલીમાં કાંઈ પણ અસત્ય છે અથવા તો અજુગતું છે એમ પણ નથી. એવી રીતે ધર્મગ્રંથો લખવાનો રિવાજ હતો. અને આજ પણ કોઈ સરકારી વ્યક્તિ લખે તો તેમાં કાંઈ દોષ ગણાય નહીં. જેને કેવળ ન્યાયની, કાવ્યરહિત એટલા માટે લૂખી, વાત કહી દીધી અને કહ્યું કે જગતકર્તા એવો કોઈ ઈશ્વર નથી. એમ કહેવામાં કંઈ દોષ નથી, પણ જનસમાજ લૂખા ન્યાયથી દોરાતાં નથી, તન કાવ્યની જરૂર પડે જ છે. તેથી જૈનના બુદ્ધિવાદને પણ મંદિરોની, મૂર્તિઓની અને એવાં અનેક સાધનાની આવશ્યકતા જણાઈ. જોક કવળ ન્યાયની દષ્ટિએ એમાંનું કાંઈ નહીં જોઈએ.
ખરું જોતાં પહેલા પ્રશ્નના જવાબમાં ગર્ભમાં તારા બીજા પ્રશ્નનો જવાબ આવી જાય છે, જેમ બીજો પ્રશ્ન પણ પહેલાના ગર્ભમાં જ રહેલો છે, એમ હું માનું છું. 'કૃપા' શબ્દ કાવ્યની ભાષા છે. ભક્તિ
