________________
૧૦૩. પ્રાર્થનાની મારી રીત (‘અહિંસા અને આંતરરાષ્ટ્રીય મામલોમાંથી)
એક મિશનરી જેઓ ગાંધીજીને સેગાંવમાં મળ્યા હતા, તેમણે પૂછયું : સ. આપની પ્રાર્થનાની રીત શી છે?
જવાબમાં ગાંધીજીએ કહ્યુંઃ અમે સવારે ૪-૩૦ વાગ્યે અને સાંજે ૭ વાગ્યે સમૂહ પ્રાર્થના કરીએ છીએ. આ પ્રમાણે વર્ષોથી ચાલતું આવ્યું છે. અમે ગીતાના શ્લોકોનો અને બીજા માન્ય ધર્મગ્રંથોનો પાઠ કરીએ છીએ, તેમ જ સંતોનાં ભજનો સંગીત સાથે કે સંગીત વગર ગાઈએ છીએ. વ્યક્તિગત પ્રાર્થનાનું શબ્દોમાં વર્ણન કરવું શક્ય નથી. તે અખંડરૂપ અને અભાન અવસ્થામાં પણ ચાલુ રહે છે. સાક્ષીરૂપે પરમાત્મા હાજરાહજૂર છે તેવો અનુભવ મને હર પળે થઈ રહ્યો છે. તેની નજર કંઈ પણ જોવાનું ચૂકતી નથી. અને હું તેની સાથે એકતાલ થવાનાં પ્રયત્ન કરી રહ્યો છું. ખ્રિસ્તી મિત્રો જે રીતે કરે છે એ રીતે હું પ્રાર્થના કરતો નથી. એનું કારણ એ નથી કે મને એમાં કંઈ દોષ લાગે છે, પણ એટલા માટે કે મારા મોંમાંથી શબ્દો જ નીકળતા નથી. મને લાગે છે કે એ ટેવની બાબત છે. મિશનરીઃ આપની પ્રાર્થનામાં યાચનાને કશું સ્થાન છે ખરું?
ગાંધીજીઃ છે પણ ખરું અને નથી પણ. ઈશ્વર આપણી જરૂરિયાત જાણે છે અને માગ્યા પહેલાં જ પૂરી પાડે છે. ઈશ્વરને મારી યાચનાની જરૂર નથી પણ મારા જેવા એકદમ અપૂર્ણ માણસને, એક બાળકને તેના પિતાના રક્ષણની જરૂર પડે છે તેમ, ઈશ્વરના રક્ષણની અવશ્ય જરૂર પડે છે. અને છતાં હું જાણું છું કે હું ગમે તે કરું તેથી તેની યોજનામાં ફેર પડવાનો નથી. તમે ચાહો તો મને દૈવવાદી કહી શકો છો. મિશનરીઃ શું આપને આપની પ્રાર્થનાનો કોઈ જવાબ મળે છે? ગાંધીજીઃ એ બાબતમાં હું મારી જાતને ભાગ્યશાળી માનું છું. ઈશ્વરે મારી પ્રાર્થનાનો જવાબ ન આપ્યો શ્રેય એવું કદી બન્યું નથી. ક્ષિતિજમાં જ્યારે ઘોર અંધકાર જણાતો હતો – જેલોની મારી અગ્નિપરીક્ષાઓમાં, જ્યાં મારે માટે બધું સુતર નાડાતું — ત્યારે મેં તેને મારી નજીકમાં
