________________
મેં હિંદુ ધર્મનું હાર્દ
કાકાસાહેબ આ વેળા શાંતિનિકેતનમાં હતા. ત્યા ભણાવવાનું કામ કરતા હતા. મગનલાલ અને કાકાસાહેબ વચ્ચે નિકટ સંબંધ બંધાયા. મગનલાલને સંસ્કૃત જાણનાર શિક્ષકની ખોટ લાગ્યા કરતી હતી. તે કાકાસાહેબે પૂરી પાડી. આમાં ચિંતામણિ શાસ્ત્રી જે ત્યાં રહેતા હતા તે ભળ્યા. કાકાસાહેબે પ્રાર્થનાના શ્લોકો શીખવ્યા. શાંતિનિકેતનમાં જે શ્લોકો સહુ શીખ્યા હતા તે આજે ચાલે છે તેના કરતાં વધારે હતા. તેમાંથી કાકાસાહેબની સાથે મસલત કરી કેટલાક શ્લોકો, સમય બચાવવા ખાતર, કાઢચા. બાકી રહ્યા તે આજે ચાલે છે. એમ પ્રાત:કાળમાં ગવાતા બ્લોક આશ્રમના આરંભકાળથી આજ લગી ચાલતા આવ્યા છે, અને સંભવ છે કે એક દિવસ પણ એ બ્લોક આશ્રમમાં ન ગવાયાનો સંજોગ નહીં બન્યો હોય.
આ શ્લોકો ઉપર ઠીક વાર હુમલા થયા છે, – કોઈ વેળા વખત બચાવવાના હેતુથી, કોઈ વેળા સત્યના પૂજારીથી ન ગવાય તેવા કેટલાક
લોક લાગે છે એ માન્યતાથી, કાંઈક વાર એ લોકો હિંદુ સિવાય બીજા ન ગાઈ શકે એવી માન્યતાથી. હિંદુ સમાજમાં જ ગવાતા આ લોકો છે એટલું તો નિર્વિવાદિત છે. પણ અન્ય ધર્મીને ગાવામાં અથવા એ ગવાતા હોય ત્યારે હાજરી ભરવામાં આઘાત પહોંચે એવું એમાં કાંઈ છે એમ મને નથી લાગ્યું. મુસલમાન-ખ્રિસ્તી મિત્રો જેમણે એ
શ્લોકો સાંભળ્યા છે તેમણે પણ વિરોધ નથી કર્યા. જેનામાં અન્ય ધર્મ પ્રત્યે માન છે તેને આઘાત ન પહાંચવો જોઈએ. અને અહીં અવાઓના જ ઉલ્લેખ હોઈ શકે. એ શ્લોકોમાં કોઈની નિંદા કે અવગણના જેવું કંઈ છે જ નહીં. આશ્રમમાં હિંદુધર્મની બહુ મોટી સંખ્યા હોઈ પસંદગી તો હિંદુ ધર્મના શ્લોકોની હોઈ શકે. બીજાનું કંઈ ન જ ગવાય કે વંચાય એવો નિયમ નથી, એટલું જ નહીં પણ પ્રાર્થનામાં પ્રસંગ આવ્યું ઈમામસાહેબ કુરાનની આયતો પઢતા. મુસલમાની ભજન કે ગઝલ તો વારંવાર ગવાય છે; તેમ જ ખ્રિસ્તી ભજનો વિશે છે.
પણ બહુ આગ્રહપૂર્વક જે વિરોધ થયો તે સત્યની દષ્ટિએ. ‘સરસ્વતી, ગણેશ ઇત્યાદિની આરાધના સત્યને હણનારી છે. કમલાસને બેઠેલી, વીણાદિ હાથમાં ધારણ કરનારી સરસ્વતી નામે કોઈ દેવીની હસ્તી જ નથી. મોટા પેટવાળો ને સૂંઢવાળો ગણપતિ નામે કોઈ દેવ જ નથી. આવા કાલ્પનિક દેવાની પ્રાર્થના કરવામાં અને બાળકોને તે શીખવવામાં
