________________
હિંદુ ધર્મનું હાર્દ આપણે અંતરમાં જાગ્રત રહીને તને આરાધી, ઉપાસીએ, પરિણામ અંત એકનું એક જ છે. પહેલા માણસ ભક્તમાં ખપ, બીજા જ્ઞાનીમાં ખપે. આપણે ભક્તમાં ખપીએ તો જગ જીત્યા. ઈશ્વરની પાસે માગણી કરવાની હોત તોયે તે માગણી આપણી આત્મશુદ્ધિ માટેની જ હોય. આત્માનું શૌચ, આત્માનું પરિશયન એ જ પ્રાર્થના છે. આત્મા આપણામાં મૂર્શિત સ્થિતિમાં છે, તેના ઉપર અંધકાર, અજ્ઞાનનાં કેટલાંય પડે ચડેલાં છે, તે દબાઈ રહેલો છે. પ્રાર્થના કરીને આપણ એમાંનું એકે એક પડ ઉખેડીએ છીએ, એટલે જે માણસ આત્મજાગૃતિમાં, ધર્મજાગૃતિમાં માને છે તે માણસને માટે પ્રાર્થના એ મોટામાં મોટું તત્ત્વ છે. કેટલાક માને છે કે મંદિરમાં ગયા, આરતી ઉતારી, ભજનમાં ભળ્યા, રામનામ લીધું એટલે પ્રાર્થના થઈ ગઈ. પણ ભજન, રામનામ વગેરે બધાં પ્રાર્થનાનાં સાધન છે, સાધ્ય ઈશ્વરની સાથે અનુસંધાન છે. એ નિશ્રેષ્ઠ રહીને પણ થઈ શકે, મૂંગા રહીને પણ પ્રાર્થના કરી શકાય. શબ્દ વિનાની પણ હૃદયથી થતી પ્રાર્થના ચાલે, દ્ય વિનાની પણ શબ્દારંબરવાળી પ્રાર્થના નિરર્થક છે. આત્માના પડને ઉખેડવાનો જાગ્રત પ્રયત્ન હોય તો જ પ્રાર્થના સાર્થક છે. એમાં દંભ ન હોય. આડંબર ન હોય. જેમ ભૂખ્યા માણસને ભોજન મળ સ્વાદ આવે છે, તેમ ભૂખ્યા આત્માને પ્રાર્થનાનો સ્વાદ આવવા જોઈએ. હૃદયમાંથી થતી પ્રાર્થના પોતાને સ્વચ્છ કર્યા વિના રહતી જ નથી. હું મારા પોતાના અને મારા કેટલાક સાથીઓના અનુભવથી કહું છું કે જેને પ્રાર્થના હૃદયગત છે તે દહાડાના દહાડા ખાધા વિના રહી શકે, પણ પ્રાર્થના વિના ન ચલાવી શકે. જો ભૂલેચૂકે પણ પ્રાર્થના વિના તન દિવા જાય છે તો ચિત્તશુદ્ધિ કરીને તે પોતાના આત્માના મળ કાઢે ત્યારે જ તેને શાંતિ થાય છે.
‘‘ત્યારે શું આવી પ્રાર્થનાના નિયત સમય હોતો હશે? જેને સતત આત્મશુદ્ધિ કરવી છે તેની તલ ચાવીસ ઘડી પ્રાર્થનામય જ હોય. તે વાત સાચી છે, પણ એવું થતું નથી. કારણ આપણ પામર છીએ, આપણે મોહવશ છીએ, સતત પ્રાર્થના કરવાને આપણે અશક્ત છીએ, એટલે અમુક સમય આપણે નિયત કરીએ છીએ. સુરદાસે ગાયું, “મો સમ કૌન કુટિલ ખલ કામી.' શું એ દંભી હતા? ના એ આપણા
