________________
પ્રાર્થનાની આવશ્યકતા અને અર્થ
ગજ પ્રમાણે તે નિર્વિકારી હતા, સાધુ હતા. પણ અમને તે પોતાના ગજ પ્રમાણે પોતાને માગ્યા હતા, અને તે પ્રમાણે એ વિકારી હતા; પોતાનામાં ઊંડે ઊંડે છુપાયેલા સૂકમ વિકારો એમને વીંછીની જેમ કરતા હતા. એટલે જ એ પોતાને ‘ખલ” કહીને ધગી ઊઠતા હતા. રાગદ્વપ થતાંની સાથે એ ધગી જતા, અને એ મૂછ મટાડવા જતા તેમ તેમ અમન થતું કે હું હજી કેટલે દૂર પડેલો છું ?' છતાં સુરદાસ આપણા કરતાં હજારો જોજન આગળ હતા, પણ તેમની આત્મજાગૃતિ તેમને નિમકહરામી' કહેવડાવતી હતી, અને પોકારાવતી હતી કે હું હજી કેટલો દૂર છું?' એ વૃત્તિમાં ચોવીસ કલાકની પ્રાર્થના રહેલી છે. પણ આપણી એવી ચોવીસે કલાક પ્રાર્થના કરવાની શક્તિ નથી, એટલે એક સમય રાખીએ છીએ, તે વેળા જગતને, શરીરની જંજાળને ખંખેરી નાખીએ છીએ, એટલે બાર કલાક તેના ભણકારા આપણા હૃદયમાં રહે છે. રાત્રે પાછા આવી જ પ્રાર્થના કરીને સૂઈએ એટલે રાતને માટે આપણા આત્માની રક્ષા થાય છે. આમ નિયત સમય રાખવો એ આપણું સામાન્ય માણસનું કર્તવ્ય છે. આપણે તો સદા પ્રાર્થનામય જ છીએ એમ કહીને આપણે આપણને છેતરીએ નાહીં.
‘‘આપણે આ જગતમાં સેવા કરવાને રાયેલા છીએ: સેવાનું કામ કરવા ઈચ્છીએ છીએ. આપણે જ જાગ્રત રહેતા હોઈશું તો આપણી પ્રવૃત્તિ દૈવી હશે. રાક્ષસી ન હોય. મનુષ્યનો ધર્મ રાક્ષસી હોવાનો નથી, દેવી હોવાના છે. એટલે મનુષ્ય પ્રાર્થનામય રહેતો હશે તો તેની બધી પ્રવૃત્તિ દેવી હશે રાક્ષસી ન હોય, પણ પ્રાર્થનારહિત માણસની પ્રવૃત્તિ આસુરી હશે, તેનો વ્યવહાર અશુદ્ધ હશે, અપ્રામાણિક હશે. અંકને વ્યવહાર પોતાને અને રાંરસારને સુખી કરનાર હશે, બીજાના પોતાને અને જગતને દુઃખી કરનાર છે. એટલે પરલોકની વાત છોડી દઈએ તોપણ આ લાકમાં શાંતિ અને સુખ આપનારું સાધન પ્રાર્થના છે. કવિએ હનુમાન લંકા ગયા ત્યારનું રાવણના મહલનું વર્ણન આપેલું છે. એ માઇલ તાં હતાં, પણ તેમાં બધું અસ્તવ્યસ્ત હતું, પોતાના અંગનું કોઈને ભાન નહોતું; રાક્ષસી નગરીમાં સુવ્યવસ્થા હોઈ જ ન શકે. આપણે આપણી દેહનગરીને દૈવી બનાવી તેમાં સુવ્યવસ્થા ઈચ્છીએ છીએ; એ સુવ્યવસ્થા લાવવાને માટે પ્રાર્થના આવશ્યક છે.
