________________
૧૬૨ બુદ્ધિ કેવી ઉછાંછળી હોય છે. જેમ મોટો થતો જાય તેમ તેમાં ઠરેલપણું આવતું જાય. ત્રીજા પ્રકારની બુદ્ધિ છે ત્યાતિકી - ઔત્પાતિકી એટલે હાજરજવાબી. જે ક્ષણે પ્રશ્ન પૂછો તે જ ક્ષણે બુદ્ધિ એકદમ સ્ટ્રરાયમાન થાય. બિરબલની પાસે ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ હતી તે આ બુદ્ધિથી જ રાજાને પ્રિય થઈ પડયો હતો. એકવાર અકબરે બિરબલને કહ્યું કે બિરબલ! આજે મને સ્વમ આવ્યું હતું કે હું અને તું બન્ને ફરવા નીકળેલા. આગળ જતાં રસ્તામાં બે કુવા જોયાં, એકમાં ગટરનું પાણી ઠલવાતું હતું અને બીજો સુગંધી જળનો હતો. તે જોઈને તું ગંદા પાણીના કુવામાં ન્હાવા માટે પડ્યો અને હું સુગંધી જળના કુવામાં પડ્યો. વાસ્તવમાં તો અકબરે બિરબલની કાપતી જ કરી હતી. પણ બિરબલ તો હાજર જવાબી હતો. તેણે કહ્યું કે સ્વામી મને પણ આવું જ સ્વમ આવેલું પણ મને આનાથી થોડુંક આગળ ચાલ્યું. આપણે બન્ને કુવામાં પડ્યા પછી કુવામાંથી બહાર નીકળીને તમે મારા શરીરને ચાટવા લાગ્યા અને હું તમારા શરીરને ચાટવા લાગ્યો. અકબર ચૂપ થઈ ગયો. આવી તો ઘણી વાતો બિરબલની હાજરજવાબી બુદ્ધિની પ્રચલિત છે. વૈનાયિકી બુદ્ધિ – બે શિષ્યોનું દૃષ્ટાંત
ચોથી બુદ્ધિ છે વેયિકી - વિનય કરતાં કરતાં જ માણસમાં તે બુદ્ધિ પ્રગટતી હોય છે. શાસ્ત્રમાં દૃષ્ટાંત આવે છે. એક ગુરુને બે શિષ્યો હતા. ગુરુકુલમાં રહીને બન્ને ભણતા હતા. એક વિનીત હતો અને બીજો અવિનીત હતો. વિનીત શિષ્ય ગુરુની બધી જ સેવા બહુમાન પૂર્વક કરતો. ગુરુના ઈગિત (આકાર) પરથી તે સમજી જતો. ગુરુ તો બન્નેને કોઈપણ ભેદભાવ રાખ્યા વિના ભણાવે છે. હવે એકવાર બને શિષ્યોને કોઈ કામ માટે ગુરુ મહારાજ બાજુના ગામમાં મોકલે છે. બન્ને જણ જાય છે. રસ્તામાં પગલાનાં ચિન્હો જોઈને અવિનીત શિષ્ય બોલી ઉઠે છે કે અહીંથી થોડીવાર પહેલાં જ કોઈ હાથી પસાર થયો લાગે છે. ત્યાં વિનીત શિષ્ય બોલી ઉઠયો કે હાથી નહીં પણ હાથણી પસાર થયેલી છે. થોડે આગળ જઈને ફરીને કહેવા લાગ્યો કે તે હાથણી ડાબી આંખે કાંણી છે. વળી થોડે આગળ જઈને વિનીત શિષ્ય બોલ્યો કે તેના પર કોઈ રાજરાણી બેઠેલી છે. તેણે લાલ સાડી પહેરેલી છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
