________________
છઠું :
ધર્મામૃત વ્યાખ્યા પણ પર્યાપ્ત નથી, કારણ કે પ્રભુનું સ્વરૂપ અનેક પ્રકારે માનવામાં આવ્યું છે અને તેની ભકિત પણ વિવિધ પ્રકારે થાય છે. એટલે પ્રભુભકિત શબ્દથી શું સમજવું તે સ્પષ્ટ થતું નથી. “ ધર્મ એટલે દાન.” એવી વ્યાખ્યા પણ અધૂરી જ ગણાય, કારણ કે દાન તે સારા અને બેટા એમ બંને પ્રકારે થઈ શકે છે. કેટલાક દાને માત્ર કીર્તિ માટે જ થાય છે, કેટલાક દાને અન્યાયથી ઉપાર્જિત કરેલી લક્ષમીવડે થાય છે અને કેટલાક દાનો માત્ર દેખાવ પૂરતા કે કઈ સ્વાર્થના હેતુથી પણ થાય છે. વળી દાન સિવાય બીજા અનેક ગુણે એવા છે કે જેને સમાવેશ ધર્મમાં થાય છે, તે આ વ્યાખ્યાથી બહાર રહી જાય છે. “ ધર્મ એટલે સુવિચાર ” એમ કહેવું પણ યથાર્થ નથી, કારણ કે માત્ર સુવિચારે કરવાથી કંઈ વળતું નથી. સુવિચારોની સાથે સુવર્તનની પણ જરૂર પડે છે, એટલે વર્તનને વિચાર આ વ્યાખ્યામાંથી બહાર રહી જાય છે. ધર્મ એટલે નિષ્કામ સેવા ” એ વ્યાખ્યા પણ ભ્રામક છે, કારણ કે સેવાના નામે મેવા ખવાય છે અને ગમે તેવી સ્વાથી પ્રવૃત્તિઓને પણ સેવાનો સ્વાંગ સજાવી શકાય છે. વળી સેવા કરતાં પાપ કરવું પડે તે પણ કરાય એવો ભ્રમ લેકે સેવી રહ્યા છે તેથી સેવા શબ્દ ધર્મની અંતર્ગત રહેલે ભાવ સ્પષ્ટ રીતે વ્યક્ત કરી શકો નથી. ધર્મ એટલે જ્ઞાનોપાસના” એમ કહેવાથી અનુષ્ઠાને, ક્રિયાઓ અને વિધિ-વિધાનને નિષેધ થાય છે, કારણ કે જ્ઞાન અને ક્રિયા એ બે વસ્તુઓને વ્યવહારમાં ભિન્ન માનવામાં આવી છે. “ધર્મ એટલે કુલાચાર” એ વ્યાખ્યા પણ બરાબર નથી, કારણ કે જુદા જુદા કુલેમાં જુદા જુદા પ્રકારને આચાર
