________________
છઠ્ઠ:
: ૨૯ :
ધર્મામૃત ઈશ્વરને જગને અથવા કર્મને કર્તા કહેવે ચડ્યા નથી, કારણ કે ઈશ્વર તેને જ કહેવાય છે કે જે શુદ્ધ સ્વભાવવાળે છે, જ્યારે કર્મના કર્તવથી તે પરભાવવાળે ઠરે છે અને તેમ થતાં તેનું શુદ્ધ સ્વરૂપ ટકી શકતું નથી. આથી એમ માનવું જ ઉચિત છે કે–આત્મા પોતાના જ્ઞાનાદિ સ્વભાવરૂપ ભાનમાં હોય છે ત્યારે પિતાના સ્વભાવને કર્તા છે અને જ્યારે પિતાના સ્વભાવથી વિમુખ થઈ પરભાવમાં રમે છે ત્યારે કર્મને કર્તા છે.”
(૨૮) આત્મા કર્મને ભક્તા છે. કેટલાક કહે છે કે “આત્મા કર્મ કર્તા ભલે હોય, પરંતુ તે ભક્તા હોય તેમ સંભવતું નથી; કારણ કે કમેં જડ છે, એથી તેનાં ફલ આપવાનું તે કયાંથી સમજી શકે ?” સાંખ્યાદિ જે દર્શને આત્માને કર્મને અભક્તા માને છે, તેના નિરસનરૂપે જન મહર્ષિઓએ “આત્મા પાપ-પુણ્યને એટલે કે સારાં-ટાં કર્મને ભક્તા પણ છે” એવા ચેથા સિદ્ધાંતનું એલાન કર્યું છે. તેના સમર્થનમાં તેઓ કહે છે કે –
“વાવે તેવું લણે અને કરે તેવું પામે એ ન્યાય જગતુમાં પ્રસિદ્ધ છે. જે પાપ કરનારને તેનું બૂરું ફળ ભેગવવું પડતું ન હોય અને પુણ્ય કરનારને તેનું સારું ફળ પ્રાપ્ત થતું ન હોય તે પાપને પરિહાર અને પુણ્યનું ઉપાર્જન કરે જ કર્યું?
વળી કર્મ બે પ્રકારનાં છે. એક ભાવકર્મ અને બીજા દ્રવ્યકર્મ. આત્માને પિતાના સ્વરૂપની ભ્રાંતિ તે ભાવકર્મ છે; અને આ ભાવકમે તેટલા માટે ચેતનરૂપ છે; આ ચેતનરૂપ
પરંતુ ભ
લ મ
મને એ
