Dharmamrut

Author(s): Dhirajlal Tokarshi Shah
Publisher: Muktikamal Mohan Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022945/1

Page #1

ज्ञान
BANA
ધર્મામૃત
[ સુ-ધર્મનું સ્વરૂપ ]
www......
טופ
'
દર્શન
211122
ગ્રંથમાળા
KHE•0&li
પુષ્પ : ૬ :
200>
Оxxxxxxxxx
दर्शन
Ka

Page #2

0090909090665000909090
ધર્મબોધ ગ્રંથમાળા-પુષ્પ છઠું
ધર્મામૃત [સુધર્મ]
: લેખક : ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ
@૭e૯BB8@@@@@@@@@Bee@Beeeeeeeeee
eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeed
: પ્રકાશક : શ્રી મુક્તિકમલ જૈન મેહનગ્રન્થમાળા.
કાર્યાધિકારી-લાલચંદ નંદલાલ શાહ
ઠે. રાવપુરા, ઘીકાંટા, વકીલ બ્રધર્સ પ્રેસ-વડોદરા. 9090909090909090909090

Page #3

: પ્રકાશક : મુક્તિકમલ જૈન મેહનગ્રંથમાળા
રાવપુરા-વડોદરા.
આવૃત્તિ પહેલી. પહેલી વાર ક્સ આના
વિ. સં. ૨૦૦૮ વસંતપંચમી.
: મુદ્રક : શા. ગુલાબચંદ લલુભાઈ શ્રી મહોદય શ્રી. પ્રેસ-ભાવનગર.

Page #4

eeeeeee 10000000
આભાર—દન
ગામ થારડી( ગાવા )ના વતની સરવૈયા શા. પ્રેમચંદ રાયચંદના ધર્મ પત્ની અને સરવૈયા શ્રી લક્ષ્મીચંદ્ન રાયચક્રના ભત્રીજા ભાઇ શ્રી પ્રવીણચદ્ર, કિશારચંદ્ર અને જગદીશચંદ્રના ધ શ્રદ્ધાળુ માતુશ્રી હીરાબહેને સં. ૨૦૦૮ માં ઘાટકાપરમાં કરેલી ઉપધાન તપ આરાધના પ્રસંગે આ ગ્રન્થમાળાનું પ્રકાશન સસ્તુ રાખવામાં જનારી ખાટમાં આપેલી સહાય બદલ તેમના હાર્દિક આભાર માનવામાં આવે છે.
—પ્રકાશક

Page #5


Page #6

낚统蓝统얆밞蓝蓝蓝밞蓝밞
આદિ વચન.
Bi RF UF UR UR UR UR KURY OF HF R
ધમ બેધ ગ્રંથમાલા' જેની શરૂઆત વિસ ૨૦૦૭ માં થઈ હતી, ત્યારે તેમાં વીશ પુસ્તકા પ્રગટ કરવાની જાહેરાત કરેલી, તેમાં પ્રથમનાં પાંચનું ગુચ્છ ગત સાલમાં બહાર પાડેલું અને અમારા માનનીય ગ્રાહકો તથા વાંચકોને પહોંચાડવામાં આવ્યું હતું. હવે પુષ્પ સંખ્યા ૬ થી ૧૦ નું બીજા પાંચ પુસ્તકાનું ગુચ્છ પ્રગટ કરતાં અમાને ણા આનદુ થાય છે અને ગ્રંથમાળાના માનનીય ગ્રાહક અને પ્રેમી વાંચક જરૂર તેનેા હાર્દિક સત્કાર કરો
ચેાથા પાંચમા પુષ્પમાં સદ્દેવ, સદ્ગુરુનુ` સ્વરૂપ બતાવવામાં આવ્યુ હતુ, જ્યારે બીજા ગુચ્છના છઠ્ઠા પુષ્પમાં સદ્ધર્મનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવ્યું છે. અર્થાત્ માનવમાત્રે પાતાના કલ્યાણ માટે વિશ્વના અનેક ધર્મો પૈકી કયા કલ્યાણકર શુદ્ધ ધર્માંનું સેવન કરવુ' જોઇએ તેનુ' સુ ંદર રીતે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, જેથી તેનું નામ “ ધર્મામૃત” રાખવામાં આવ્યુ છે.
ત્યારપછીના ૭, ૮, ૯, પુષ્પમાં, મેાક્ષમાગ ના અનન્યકારણભૂત ‘સમ્યગ્દા ન’ ( શ્રદ્ધા ), ‘જ્ઞાન' અને ‘ચારિત્ર”નું સુંદર સ્વરૂપ ઓળખાવી, તેમાં તેની મહત્તા અને ઉપાસના કેવી રીતે કરવી જોઇએ તે અને તદ્વારાધનથી થતી ફ્લેપ્રાપ્તિ, વગેરે સ્વરૂપ દાખલા, દલીલા, સુંદર તેમજ મેધક દ્રષ્ટાંતા સાથે સુંદર શૈલીએ આલેખવામાં આવ્યુ' છે.

Page #7

ત્યારપછીના દશમાં પુષ્પમાં અહંત તીર્થકરેએ ધર્મના દાન, શીલ, તપ અને ભાવરૂપે જે ચાર મૂળ પાયા બતાવ્યા છે, તે પિકી મૂર્ધન્યરૂપ લેખાતા “દાન ધર્મનું સ્વરૂપ, તેનો મહિમા ને તેની સર્વોપરિતા દષ્ટાંતે સાથે આલેખવામાં આવી છે.
હવે પછીના ત્રીજા ગુચ્છમાં શીલ, તપ, ભાવ, પાપને પ્રવાહ (૧૮ પાપસ્થાનક) અને બે ઘડી યોગ (સામાયિક) પ્રગટ થશે, ને ત્યારપછી ચોથા ગુચ્છમાં મનનું મારણ (ધ્યાન), પ્રાર્થન અને પૂજા (પ્રતિકમણુ), ભક્ષ્યાભક્ષ્ય, જીવનવ્યવહાર અને દિનચર્યા આ નામનાં પુષે બહાર પડશે.
પ્રથમ સેટ (ગુરછ ) બહાર પડયા પછી જેણે જેણે તે પુસ્તકે જેયા અને વાંચ્યા તે સહુએ ખૂબ પ્રશંસ્થા ને સત્કાર્યા છે. તેનું લખાણ, તેની શૈલી, તેમજ સારા કાગળ, સારી છપાઈને સુંદર દ્વિરંગી પૂઠાની ભવ્યતા એમ છતાં પ્રચારાર્થે પડતરથી પણ ઓછી કિંમતે અપાતી પુસ્તિકાઓ માટે ભૂરિ ભૂરિ પ્રશંસા કરી છે. જૈનેતરે પણ નાનકડી છતાં ધર્મબોધક આ પુસ્તિકાઓ માટે મુગ્ધ બન્યા છે.
અમેને આ વીશ પુસ્તકનાં પ્રકાશન પાછી લગભગ પાંચથી છ હજારની ખેટ જાય તે અંદાજ છે. એ ખેટ ખાઈને પણ જનતા આને લાભ વિશેષ ઉઠાવે એ માટે પડતરથી પણ ઓછી કીંમત રાખી છે.
આ વખતના ગુચછના કેટલાક કાગળ મોંઘા ભાવના લેવા પડ્યા છે અને હવે પછીના દશ પુસ્તકે માટે પણ અમારે પ્રથમ ગુચ્છ કરતાં વધેલા ભાવે જોતાં લગભગ ડબલ ભાવે કાગળે ખરીદવા પડે તેમ છે. જ્યારે સંસ્થાએ તો જાની ખરીદીના હિસાબે ગણત્રી કરીને વિશ પુસ્તકના દશ રૂપીયામાં

Page #8

ગ્રાહકો નેધ્યા છે. તો હવે શું કરવું ? તે પ્રશ્નને તડ બે રીતે નીકળી શકે: એક તો નવા ગ્રાહકો માટેના લવાજમમાં વધારો કરે કાં તો થતી નુકશાની ધર્મપ્રચારમાં શ્રદ્ધા ધરાવતાં ઉદાર સદ્દગૃહસ્થો આર્થિક મદદ કરી દૂર કરે. જે કે અમને લવાજમ વધારવું ગમતું તો નથી, પણ આર્થિક પ્રશ્ન જ્યારે ન ઉકેલાય ત્યારે અમારા માટે અન્ય ઉપાય પણ ન રહે.
બીજી બાજુ જોઈએ તેવા પ્રચારના અભાવે હજુ અમે ગ્રાહક-સંખ્યા વધારી શક્યા નથી. જ્યાં સુધી પંચેતેર ટકા ગ્રાહકે ન થાય ત્યાં સુધી ગ્રંથમાળા આર્થિક મુશ્કેલી
શી રીતે વટાવી શકે ? માટે પરમ પૂજ્ય મુનિવરે, પૂજ્ય સાધ્વીજીમહારાજે, ધર્મશ્રદ્ધાળુ શ્રાવકે ને શ્રાવિકાઓને જ્યાં
જ્યાં વિચરે ત્યાં ત્યાં આ ગ્રંથમાલાના વીશ પુસ્તકનાં સટના ગ્રાહકે થવા માટે પ્રેરણું કરે તેમજ પ્રભાવના તરીકે છૂટક પુસ્તકને પણ ઉપયોગ કરાવે, તેમજ જુદી જુદી સંસ્થાએ અને ધર્મ પ્રચારમાં રસ ધરાવતા સાહિત્યસેવકે પણ આ ગ્રન્થમાળાના પ્રચારમાં મદદ કરે તે અમને ઘણું રાહત મળે.
વળી ગ્રંથમાળાના થયેલા અમારા માનનીય ગ્રાહકોને વિનમ્ર વિનંતિ કે તમે બબ્બે નવા ગ્રાહકે જે બનાવી આપે તે ગ્રંથમાળા તમારે મહદ ઉપકાર માનશે ને ધર્મપ્રચારમાં સહાયક બન્યાનું પુણ્ય હાંસલ થશે.
આ બીજે સટ મૌન એકાદશીએ પ્રગટ કરવાની ભાવના છતાં કેટલાક અનિવાર્ય કારણને લીધે વિલંબ થયું છે તે માટે વાંચકે ક્ષમા કરશે. ત્રીજું ગુચ્છ જલદી બહાર પાડવા માટે પૂરતા પ્રયાસ કરીશું તેની પ્રાહકે ખાત્રી રાખે.
આ ગ્રંથમાળાના પ્રગટ થતાં પુસ્તકના લેખક જાણીતા

Page #9

વિદ્વાનું શતાવધાની શ્રીયુત ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ છે. તેઓ ઘણે શ્રમ ને ઊંડું મનન કરવાપૂર્વક લોકભાગ્ય શૈલીમાં દરેક પુસ્તિકાઓ સુંદર રીતે તૈયાર કરી રહ્યા છે, તે માટે તેઓ ધન્યવાદાઈ છે.
જે ગૃહસ્થાએ આ પુસ્તકમાં થનારી ખોટમાં જે કાંઈ મદદ આપી છે તેમને તથા ગ્રંથમાલાના જન્મથી જ સહાનુભૂતિ ધરવતા જયંત મેટલવાળા ધર્મશ્રદ્ધાળુ શેઠ ચીમનલાલ ડાહ્યાભાઈ, મુંબઈ ગેડીજીના માનનીય ટ્રસ્ટી શ્રીમાન ભાઈચંદભાઈ તથા મુંબઈના પીઢ ને કાર્યક્ષમ સેવાભાવી શ્રીયુત શાંતિલાલ મગનલાલ શાહ, શેઠ મગનલાલ મૂલચંદ વગેરેને તથા પુછપનું લખાણ તથા પ્રફ જવામાં અનેકશ: સહાયભૂત થનાર જ્ઞાનરત શ્રી ફત્તેચંદ ઝવેરચંદ ભાવનગરવાળાને તથા મહદય પ્રિન્ટીંગ પ્રેસને તથા શા બાલુભાઈ રૂગનાથને, આર્થિક સહાયકોને તેમજ પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષરીતિએ સહાયક થના સહ કેઈન આભાર માનવા માં આવે છે.
પૂજ્યપાદવિદવર્ય આચાર્યદેવ શ્રીમવિજયપ્રતાપસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન પરમપૂજ્ય વિદ્વાન આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા તેમના સાહિત્યપ્રેમી વિદ્વાન શિષ્યરત્ન મુનિપ્રવર શ્રીમાન યશવિજયજી મહારાજ કે જેઓશ્રી આ ગ્રંથમાલા માટે ભારે શ્રમ લઈ રહ્યા છે તેઓને વારંવાર આભાર માનવામાં આવે છે.
લી. લાલચંદના જય વીર,

Page #10

વિષયાનુક્રમ
વિષય ૧ ધમનું મહત્વ
૧ થી ૩૦ (૧) સદ્દવિચાર કરતાં શિખવું જોઈએ. (૨) અવિચારનું પરિણામ. (૩) વિચારશક્તિ પર પડદે કેમ પડે છે ? (૪) ડાહ્યા અને મૂર્ખમાં તફાવત શું ? (૫) જીવનની મોટી ખોડ (૬) સંસારનું સ્વરૂપ (૭) ધર્મની પ્રશંસા ( ૮ ) ધર્મની ઉપાદેયતા (૯) ધર્મનું ફલ ( ૧૦ ) નીતિકારોને મત ( ૧૧ ) વિશ્વશાંતિનો આધાર ધર્મ છે. (૧૨) રાજ્યની આબાદીને આધાર ધર્મ છે.
૨૧ (૧૩) સમાજની સુવ્યવસ્થાને આધાર ધર્મ છે.
(૧૪) કર્તવ્યપરાયણતા અને સદાચારનો આધાર ધર્મ છે. ૨૦ ૨ કુધર્મ અને સુધર્મ
૩૧ થી ૪૨ (૧૫) સામાન્ય જનસમૂહની દશા (૧૬) નિખાણનું દષ્ટાંત
૧૮
૨૮

Page #11

૩૪
૨૫.
૨૮
I
!
૪
૪૪
૪૫
(૧૭) કુત્સિત ધર્મને ત્યાગ કરી (૧૮ સ્વધર્મ અને પરધર્મ (૧૯) ધર્મની વ્યાખ્યા (૨૦) કુધર્મ અને સુધમની પરીક્ષા ૩ સુધર્મની તાવિક ભૂમિકા
(૨૧) છ સ્થાન-છ સિદ્ધાંત (૨૨) નાસ્તિકોની નાગાઈ (૨૩) જડવાદીઓના જુલમ (૨૪) આત્મા છે. (૨૫) પ્રદેશી રાજાનું કથાનક
(૨૬) આત્મા શાશ્વત છે. . (૨૭) આત્મા કર્મને કર્તા છે.
(૨૮) આમાં કમને ભોક્તા છે. (૨૯) મોક્ષ અવશ્ય છે. (૭૦) મોક્ષપ્રાપ્તિને ઉપાય સુધર્મ છે. (૩૧) રાજર્ષિ પ્રસન્નચંદ્ર ( ૩૨) ઉપસંહાર (૩૩) સુભાષિત
૭૮

Page #12

ધર્મનું મહત્વ
–ાં – (૧) સવિચાર કરતાં શિખવું જોઇએ.
સદ્દવિચાર વિના “તત્વ' નથી“તત્વ' વિના “ધર્મ” નથી, અને “ધર્મ” વિના “કલ્યાણ,” “પરમપદ,” “મુક્તિ” કે “ નિવણ” નથી, તેથી કલ્યાણના કામીઓએ, પરમપદના અભિલાષીઓએ, મુક્તિના મને રથ ધારીઓએ કે નિર્વાણ પ્રાપ્તિના નિશ્ચયવાળાઓએ પ્રથમ “સદ્દવિચાર કરતાં શિખવું જોઈએ.
(૨) અવિચારનું પરિણામ. જેને “સવિચાર કરતાં આવડતું નથી, તે સારાને ખરાબ સમજે છે અને ખરાબને સારું સમજે છે; સત્યને અસત્ય માને છે અને અસત્યને સત્ય માને છે; હિતકરને અહિતકર ગણે

Page #13

બધ-ચંથમાળા : ૨ : છે અને અહિતકરને હિતકર ગણે છે; ઉપયોગીને અનુપયોગી કરાવે છે અને અનુપયોગીને ઉપયોગી ઠરાવે છે, અથવા તે અંડનું પૅડ વેતરી નાખે છે અને ભળતા જ છબરડાઓ કરે છે.
સદ્દવિચાર” નહિ કરવાથી અભણ અને ભણેલા સહુની સ્થિતિ આ પ્રકારની થાય છે. તે માટે ચાર પંડિતનું દષ્ટાંત સમજવા જેવું છે.
એક ગામમાં ચાર બ્રાહ્મણ-મિત્રે વસતા હતા. તેમને નાનપણમાં જ એ વિચાર આવ્યું કે “આપણે કાશી જઇને વિદ્યાભ્યાસ કરી આવીએ.” તે મુજબ તેઓ કાશી ગયા અને ત્યાં જુદા જુદા શાસ્ત્રોને અભ્યાસ કરવા લાગ્યા. એ રીતે બાર વર્ષ સુધી અભ્યાસ કરતાં તેઓ પંડિતની પદવીને પ્રાપ્ત થયા, એટલે સંતુષ્ટ થઈને સ્વદેશ ભણી પાછા ફર્યા. સાથે જરૂરી પુસ્તક–પાનાં પૂરતા પ્રમાણમાં લઈ લીધાં હતાં.
તેઓ કેટલેક દૂર ગયા કે બે માર્ગો સામે આવ્યા તે એ પ્રશ્ન ઊઠ્યો કે “કયા માર્ગે જવું?” તે વખતે એક પંડિત કહ્યું કે “મહાજન જાય તે માર્ગે જવું ? એ શાસ્ત્રને આદેશ છે, માટે તે મુજબ કરે.”
હવે તે વેળાએ કઈ વણિકપુત્રને દેન દેવા માટે મનુષ્યને મેટો સમૂહ સમશાનવાળા માર્ગ તરફ જઈ રહ્યો હતે, તેથી આ ચારે પંડિતે તેને મહાજન( ઘણું માણસે) માનીને તેમની સાથે ચાલ્યા અને સ્મશાનમાં જઈને ઊભા રહ્યા. - હવે ત્યાં આગળ એક ગધેડે ઊભે હતું, તેને જોઈને બીજા પંડિતે કહ્યું કે

Page #14

હું : : ૩ :
ધર્મામૃત ઉત્સવે વ્યસને તેમ, દુભિક્ષે શત્રુ- સંકટ રાજદ્વારે સ્મશાને યે, જે ઊભે તે જ બાંધવ.' આ ગધેડે સ્મશાનમાં આપણી સાથે ઊભે રહ્યો છે, માટે તે આપણે બાંધવ છે.
એ શાસ્ત્રવચનને લક્ષમાં રાખીને તે ચારે પંડિતે ગધેડાને ગળે બાઝયા અને “અહો બંધવ! અહો બંધવ! તું પણ ઘણું દિવસે મળે !” એમ બોલીને તેના તરફ સ્નેહ પ્રદર્શિત કરવા લાગ્યા. એવામાં એક ઊંટ ઝડપથી ચાલતે તેમની નજીક આવ્યું. તેને જોઈને ત્રીજા પંડિતે કહ્યું કેધર્મની ગતિ ત્વરિત હોય છે, એટલે આ સાક્ષાત ધર્મ જણાય છે. અને “ઈષ્ટને ધર્મની સાથે જોડ.” એ શાસ્ત્રને આદેશ છે, માટે આપણા આ ઈષ્ટ ગધેડાને કેઈ પણ રીતે ઊંટની સાથે જોડી દે જોઈએ.’
શાસ્ત્રના આદેશને શિરોધાર્ય કરવા માટે આ પંડિતાએ ઊંટને ઊભે રાખીને તેની ફેકે ગધેડાને બાંધી દીધું અને આગળ ચાલ્યા. ત્યાં એક નદી આવી. તેમાં ખાખરાનાં એક પાંદડાને તણાતું જોઈને ચોથા પંડિતે કહ્યું કે –
આવશે પાત્ર છે, તે તે તારશે તમને સદા એવું શાસ્ત્રનું વચન છે, માટે મને તે પાત્ર સમાન પાંદડું જ તારશે, એમ કહીને તેણે નદીના પ્રવાહમાં ઝંપલાવ્યું અને પેલા ખાખરાનાં પાંદડાને પકડવાનો પ્રયત્ન કર્યો. પણ તેમ કરતાં તે ડૂબવા લાગે. એટલે એકે કહ્યું કે “સર્વનાશ ઉત્પન્ન થાય

Page #15

ધમધ-ચંથમાળા : ૪ :.
* પુષ્પ ત્યારે અને તજી દેનારે પંડિત ગણાય છે, માટે આને અધે તજી દે અને અર્થે ઉપાડી લે.”
આ રીતે વિચારીને બાકીના ત્રણ પંડિતએ ડૂબતા પંડિતનું માથું કાપી લીધું અને તેનું ધડ જવા દીધું.
ત્યાંથી આગળ ચાલતાં તેઓ એક ગામમાં દાખલ થયા, જ્યાં તેમને પંડિત જોઈને જુદા જુદા ગૃહસ્થાએ જમવાનું નિમંત્રણ આપ્યું. એટલે તે ત્રણે પંડિત જુદે જુદે ઘેર જમવા ગયા. ત્યાં એક પંડિતને યજમાન તરફથી સૂતરફેણી પીરસવામાં આવી. તે જોઈને તેણે વિચાર કર્યો કે “દીર્ઘસૂત્રીપણું અનિષ્ટ છેતેથી આ દીર્ઘ સૂત્રવાળી-લાંબા તાંતણવાળી મીઠાઈ ખાવાને યોગ્ય નથી. એટલે તે જમ્યા વિના જ ઊડી ગયે. બીજા પંડિતને યજમાન તરફથી મોટા ખાખરા પીરસવામાં આવ્યા. તે જોઈને તેણે વિચાર કર્યો કે “અતિ વિસ્તીર્ણતા હેય ત્યાં ઉત્પાત થવાનો સંભવ અવશ્ય હોય છે, તેથી આ ખાખરા ખાવાને એગ્ય નથી. જે તે પેટમાં જશે તો જરૂર કંઈક ઉત્પાત કરશે. એટલે તે પણ જમ્યા વિના જ ઊઠી ગયે. ત્રીજા પંડિતને યજમાન તરફથી તળેલાં વડાં પીરસવામાં આવ્યાં. આ વડામાં સોયા વડે કાણું પાડેલાં હતાં. તે જોઈને તેણે વિચાર કર્યો કે “ જ્યાં છિદ્રો હોય ત્યાં ઘણે અનર્થ થાય છે. તેથી આ વડાં જરૂર અનર્થને ઉત્પન્ન કરશે.” એટલે તે પણ જમ્યા વિના ઊઠી ગયે. - પછી એ ત્રણે પંડિત સહુની હાંસીને પાત્ર થતાં કેટલાક દિવસે પિતાને ઘેર પાછા ફર્યા અને શાસ્ત્ર પર એગ્ય વિચાર કરવાને અભાવે “મૂર્ખ પંડિતે” તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યા.

Page #16

છઠું
ધર્મામૃત (૩) વિચારશક્તિ પર પડદે કેમ પડે છે? -
મનુષ્ય વિચાર કરવાની પૂરેપૂરી શક્તિવાળે રહેવા છતાં, તેની એ વિચારશક્તિ પર કેવી રીતે પડદો પડી જાય છે, તે દર્શાવવા માટે જૈન શામાં મધુબિદુંનું દષ્ટાંત આપવામાં આવ્યું છે.
એક મેટું વૃક્ષ છે, તેની ડાળે મધપૂડે બાઝેલે છે અને તેમાંથી મધનાં કેટલાંક બિંદુઓ નીચે પડી રહ્યાં છે. એક મનુષ્ય તે જ વડ વૃક્ષની વડવાઈ ઉપર લટકી રહ્યો છે અને થોડી થોડી વારે પડતાં તે મધના બિંદુઓને સ્વાદ લેતાં મનમાં બેલી રહ્યો છે કે “અહા! કેવું સુંદર મધ છે!” - હવે તે વખતે એક દેવ વિમાનમાં આવીને કહે છે કે
અરે મનુષ્ય! તું આ શું કરી રહ્યો છે?” તે વખતે પેલે મનુષ્ય જવાબ આપે છે કે “મધને સ્વાદ માણી રહ્યો છું.'
પેલો દેવ કહે છે–પણ તારી હાલત અતિ કઢંગી છે. તું જે ડાળી પર લટકી રહેલ છે, તેને બે જબરા ઊંદર વગર અટકયે કાપી રહેલા છે અને નીચે મોટે કૂવે છે. તેમાં ચાર મોટા સાપ મેં ફાડીને તાકી રહેલા છે ! એટલે તું થેડી જ વારમાં નીચે પડીશ અને તે સાપ તને ગળી જશે. અરે ! તું જરા થડ તરફ તે જે, આ મદેન્મત્ત હાથી પિતાની વિશાલ શુંઢમાં ઝાડના થડને લઈને જોરથી કંપાવી રહેલ છે. અને તેથી મધપૂડામાંથી ઊડતી મધમાખીઓ ચારેય બાજુ તારા શરીર ઉપર ફરી વળી છે. શું તને તેનું દુઃખ પણ નથી થતું? માટે તું જરા પણ વિલંબ કર્યા વિના મારા વિમાનમાં બેસી જા. હું તને બચાવવા માટે જ આ છું.”

Page #17

ધર્મબોધ-ચંથમાળા
:
૬
:
તે વખતે પેલે મનુષ્ય કહે છે કે- તમારી વાત સાચી છે, પણ થોડાં વધારે મધુબિંદુઓ પડવા દે. એની લિજત માણીને પછી તમારા વિમાનમાં બેસી જઈશ.”
પેલે દેવ મનુષ્યના આ જવાબથી અતિ આશ્ચર્ય અનુભવે છે. “જ્યાં ઉગરવાને બીજો આરો નથી ત્યાં વિમાન જેવું સાધન પ્રાપ્ત થવા છતાં આ મનુષ્ય રાહ જોવાનું પસંદ કરે છે ? હા ! હા ! તેની મૂર્ખતાને કેઈ અંત જ નથી !' અને તે દેવ ત્યાંથી ચાલ્યા જાય છે.
આ દષ્ટાંતની ઘટના એ છે કે-મોટું વૃક્ષ છે, તે સંસાર છે, તેના પર જે મધપૂડો બાઝેલે છે, તે ગૃહસ્થાશ્રમ છે અને તેમાંથી જે બિંદુઓ ટપકી રહેલાં છે, તે સ્ત્રી-સુખ, પુત્ર-સુખ, પરિવાર–સુખ, લક્ષમી-સુખ, અધિકાર-સુખ, પ્રતિષ્ઠા–સુખ વગેરે નામથી ઓળખાતાં સાંસારિક સુખો છે. વૃક્ષની જે ડાળીએ મનુષ્ય લટકી રહે છે, તે મનુષ્યભવનું આયુષ્ય છે અને તેને બે મેટા ઊંદરા વગર અટક કાપી રહેલા છે, તે દિવસ અને રાત્રિરૂપી કાળ છે. નીચે જે કૂવે છે તે ભવની પરંપરા છે અને તેમાં જે ચાર સાપ છે તે ચારેય ગતિમાં રખડાવનાર ક્રોધ, માન, માયા, લેભરૂપ ચાર કષાયે છે અથવા દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નારકી નામની ચાર ગતિઓ છે, યમરાજાના સ્થાને હાથી છે. અને આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિઓના સ્થાને મધમાખીઓની પીડાઓ છેતેમાં જે દેવ આવે છે, તે સદ્દગુરુ છે અને તેનું જે વિમાન છે તે સર્વજોએ બતાવેલે સુધર્મ છે. એટલે સદ્દગુરુ મનુષ્યને એમ કહે છે કે “એ મહાનુભાવ! તને અતિદુર્લભ માનવદેહ પ્રાપ્ત થવા છતાં તું કેવું જીવન જીવી રહ્યો છે?” ત્યારે મનુષ્ય

Page #18

છયું
ધર્મામૃત એમ કહે છે કે “હું પત્ની, પુત્ર, પરિવાર વગેરેને સંભાળી રહ્યો છું અને સંસારનાં સુખ જોગવી રહ્યો છું. તે વખતે સદ્દગુરુ તેને યાદ આપે છે કે-“આયુષ્ય પ્રતિક્ષણે ઓછું થતું જાય છે અને આ ભવમાં સુધર્મ દ્વારા મોક્ષની પ્રાપ્તિ ન કરી તે ચાર ગતિ અને ચેરાશી લાખ જીવનમાં પરિભ્રમણ કરીને પારાવાર દુઃખને અનુભવ કરે પડશે. ” પરંતુ સાંસારિક સુખમાં લુબ્ધ બનેલે મનુષ્ય તેમને જવાબ આપે છે કે “તમારી વાત સાચી છે, આ માનવદેહ ફરી ફરીને મળવાનું નથી ને સુદેવ, સુગુરુ તથા સુધર્મને પેગ પ્રાપ્ત થવાનું નથી, પણ મારાં
કરાંઓને પરણાવી લેવા દે, થોડું વધારે ધન કમાઈ લેવા દે, એકાદ-બે મકાને ચણવી લેવા દે, અને જ્ઞાતિ-જાતિમાં થડી લાજ-આબરૂ વધારી લેવા દે. પછી હું ધર્મનું આરાધન કરીશ ! '
આ જવાબ કેટલે ડહાપણભરેલે છે, તે દરેક મનુષ્ય વિચારી જુએ.
(૪) ડાહ્યા અને મૂર્ખમાં તફાવત શું? ડાહ્યા અને મૂર્ખમાં પહેલે તફાવત એ હોય છે કે ડાહ્યો મનુષ્ય પિતાની પ્રવૃત્તિ વિચારપૂર્વક જે છે, તેને વિચારપૂર્વક ચલાવે છે અને તેમાં કેઇ વિદન આવે તે વિચારશકિતને ઉપયોગ કરીને તેને ઓળંગી જાય છે, અને તેમ કરીને તે સફલતાને કે સિદ્ધિને વરે છે. જ્યારે મૂર્ખ મનુષ્ય પિતાની પ્રવૃત્તિ વિચારપૂર્વક કરતું નથી, કદાચ વિચારપૂર્વક કરે છે તે તેને વિચારપૂર્વક ચલાવતે નથી, અને કદાચ વિચારપૂર્વક ચલાવે છે તે પણ તેમાં વિદને આવતાં ભય

Page #19

ધર્મ બધ-ગ્રંથમાળા
: -
: પુષ્પ
ભ્રાંત થઇને તેને છેડી દે છે અને એ રીતે છેવટે નિષ્ફલતા કે નાશને વહારી લે છે.
ડાહ્યા અને ભૂખમાં બીજો તફાવત એ હોય છે કે ડાહ્યો મનુષ્ય પેાતાનું હિત શેમાં છે, તે તરત જ સમજી જાય છે અને કોઈ હિતસ્ત્રી હિતના બે શબ્દો કહે તેા તેના પર પૂરતું ધ્યાન આપી તે પ્રમાણે વર્તવાના પ્રયત્ન કરે છે. જ્યારે ભૂખ મનુષ્ય પેાતાનું હિત શેમાં છે, તે જલદી સમજી શકતા નથી અને કોઈ હિતસ્ત્રી હિતના એ શબ્દો કહે તે તેના પર વિચાર કરવાને બદલે ઉલટા ચીડાય છે અને તેને જ દડ દેવા તૈયાર થાય છે. આ બાબતમાં સુઘરી અને વાનરનું દૃષ્ટાંત સમજવા જેવું છે.
પડી. તે વખતે
માહ માસના એક દિવસે સખ્ત ઠંડી ઠંડીમાંથી બચવા કેટલાક વાનરા ચાઠીને અગ્નિના તણખા સમજીને એકઠા કરવા લાગ્યા અને તેને ઢગલા કરીને તેની આસપાસ તાપતા હાય તેમ ટાળે વળીને બેઠા. પણ એમ ચણેાઠીથી ટાઢ થાડી જ ઊડે ? એટલે તેનાં શરીર થરથર ધ્રૂજતાં હતાં અને ડાઢીએ ડગડગતી હતી.
આ જોઇને પાસેના વૃક્ષ પર બેઠેલી સુઘરીએ કહ્યુ :- અરે વાનરા ! તમે શરીરે તગડા છે અને ધારા તા સુંદર મજાનુ ઘર બનાવી શકે તેમ છે ! જુઓ, હું તમારા કરતાં ઘણી જ નાની છું, છતાં કેવા સુંદર માળા બનાવુ' ' કે જે મને ટાઢ, તાપ અને વરસાદમાં એક સરખુ` રક્ષણ આપે છે ! માટે આળસ તેમજ મૂરખવેડા છેડીને તમે એક સુંદર ઘર મનાવા,

Page #20

છડું× ·
ધર્મામૃત
જેથી તમારે ટાઢ-તાપનું આવું દુઃખ સહન કરવું પડે નહિ. તમે જેનાથી તાપેા છે તે અગ્નિકણુ નથી પણ ચણેાઠીના દાણા છે અને તેનાથી તમારી ટાઢ દૂર થવાની નથી. ’
કહ્યુ :- અરે ! આ
ઃ
આ શબ્દ સાંભળીને એક વાનરે ચિખાવલી શુ કહે છે ? ’
બીજાએ કહ્યું:- એ આપણુને આળસુ અને મૂરખ કહે છે.’ ત્રીજાએ કહ્યુ :-‘એને પોતાની આવડતનું અભિમાન થયું છે, તે ગમે તેમ ખટખટ ખટખટ લે છે. ’
ચાથાએ કહ્યું: ‘ તા એની સાન જલદી ઠેકાણે લાવી દેવી જોઇએ.
"
અને કેટલાક વાનરો જે ઝાડ પર સુધરીએ માળા બાંધ્યા હતા, તેના પર ચડી ગયા અને તે માળાઆને તાડી ફાડીને નીચે વહી રહેલી નદીમાં ફેંકી દીધા.
ડાહ્યા અને મૂખ માણુસા વચ્ચે ત્રીજો તફાવત એ હાય છે કે ડાહ્યા માણસા પેાતાની આસપાસ બની રહેલા બનાવા પરથી ધડા લઈને પેાતાના વિચારા અને વર્તનમાં ચેાગ્ય ફેરફાર કરે છે, જ્યારે મૂર્ખ માણસા પેાતાની આસપાસ શું બની રહ્યું છે, તે જોવા-જાણવાની દરકાર કરતા નથી અને કદાચ કરે છે તેા પણ તેમાંથી ચેાગ્ય ધડા લઈને પેાતાના વિચારો કે વનમાં ફેરફાર કરતા નથી.
મૃત્યુ, રાગ, અકસ્માત અને આફ્તામાંથી કેટલા મનુષ્ય ધડા લે છે ? હાર-જીત, સલતા-નિતા અને યશ-અપ

Page #21

ધમધ-ગ્રંથમાળા : ૧૦ : યશના બનાવમાંથી કેટલા મનુષ્ય સાર ગ્રહણ કરે છે? એક સુખી–બીજે દુઃખી, એક શ્રીમંત-બીજે ભિખારી અને એક શક્તિશાળી–બીજે મુફલિસ એ વિચિત્ર ઘટનામાંથી કેટલા મનુષ્ય તત્વને તારવે છે?
(૫) જીવનની મોટી બોડ ખરેખર ! આપણા જીવનરૂપી ખાટલામાં મોટી ખેડ એ જ છે કે તેમાં “વિચાર”પી પાસે નથી. પછી “તવ” સમજાય ક્યાંથી અને ધર્મને સંચય થાય કયાંથી? એક કવિએ ઠીક જ કહ્યું છે કે – "बालः प्रायो रमणाऽऽसक्तस्तरुणः प्रायो रमणीरक्तः । वृद्धः प्रायश्चिन्तामग्नस्तदहो ! धर्म कोऽपि न लग्नः ॥"
“ મનુષ્ય જ્યારે બાલક હોય છે ત્યારે મોટા ભાગે રમતમાં મશગૂલ રહે છે; જ્યારે યુવાન હોય છે ત્યારે મોટા ભાગે સ્ત્રીમાં આસક્ત હોય છે અને જ્યારે વૃદ્ધ બને છે ત્યારે મોટા ભાગે વિવિધ પ્રકારની ચિંતામાં મગ્ન હોય છે. આ રીતે બાળક, યુવાન કે વૃદ્ધમાંથી કઈ પણ ધર્મના માર્ગમાં જોડાયેલું નથી ! ”
આ ખેડ ટાળવા માટે જ જ્ઞાની પુરુષોએ કહ્યું છે કે– , “યથા વિનિન, કામ પૂર્ણૉ સાકI
ન હેતુ સર્વવિદ્યાનાં, વર્ષા જ વનરા રા” જેમ ટીપું ટીપું પડતાં કમશઃ સરોવર ભરાય છે, તેમ

Page #22

': ૧૧ :
ધર્મામૃતા ધીમે ધીમે વૃદ્ધિ પામતાં સર્વ વિદ્યાઓ, ધર્મને અને ધનને સંચય થાય છે.” " व्याकुलेनापि मनमा, धर्मः कार्यो निरन्तरम् । । मेढीबद्धोऽपि हि भ्राम्यन् , घामग्रासं करोति गौः ॥"
મન ( અનેક પ્રકારની આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિએથી) વ્યાકુલ હોય તે પણ નિરંતર ધર્મ કરો, કારણ કે ગળામાં ડેરો નાખેલે હોય તે પણ જે ગાય ચરવા નીકળે છે અને ફરતી રહે છે, તે જ ઘાસચારો ખાઈ શકે છે.”
(૬) સંસારનું સ્વરૂપ. આમ છતાં મનુષ્ય ધર્મથી વિમુખ બનીને મજશેખ અને એશઆરામમાં પિતાનું જીવન વ્યતીત કરવા પ્રયત્ન કરે છે, પરંતુ સંસારનું સ્વરૂપ એવું છે કે તેમાં માને મોજશોખ કે ઇરછેલો એશઆરામ જોગવી શકાતું નથી. જ્યાં સંપત્તિ જલના તરંગ જેવી ચપળ હિય, જ્યાં વન ચાર દિનની ચાંદની જેવું અસ્થિર હોય અને જ્યાં આયુષ્ય શરદઋતુનાં વાદળાં જેવું ક્ષણભંગુર હોય, ત્યાં માનેલામાં જ શેખ અને ઈચ્છેલા એશઆરામ મેળવી શકાય ક્યાંથી ? જે સંપત્તિ ચપળ હોવા છતાં, વૈવન અસ્થિર હોવા છતાં, તેમજ આયુષ્ય ક્ષણભંગુર હોવા છતાં માનેલા મેજશેખ માણી શકાતા હેત અને ઈરછેલા એશઆરામ જોગવી શકાતા હતા, તે છ ખંડ ધરતીના ધણીઓ અને વિપુલ સંપત્તિના સ્વામીઓ તેને ત્યાગ કરીને ધર્મનું શરણ શા માટે શેલત? એટલે મોજશેખ અને

Page #23

પધ-વંથમાળા : ૧૨ :
એશઆરામ કરવાની કલ્પના તરંગી છે-જ્વાબી છે અને તે કદી પણ ખાન-પાન કે ભેગવિલાસથી પૂર્ણ થતી નથી. તેથી જ જ્ઞાની પુરુષોને કહેવું પડયું કે –
વિવિ ની, સઘં નછું વિહંari | નવે શામળા માત, સશે જામr (ાવા ” “હે મનુષ્ય! તમે તાત્વિક દષ્ટિએ વિચાર કરશે તે જણાયા વિના નહિ રહે કે સર્વે પ્રકારનું ગીત વિલાપ તુલ્ય છે, સર્વ પ્રકારનું નૃત્ય વિડંબનારૂપ છે, સર્વે આભરણે ભાર સમાન છે અને સર્વે કામગ દુઃખને લાવનારા છે.”
" तावच्चि सयलजणो, नेहं दरिसेइ जाव निअकजं । नियकजे संवित्ते, विरला नेहं पवट्ठति ॥"
“ ત્યાં સુધી જ બધા માણસે અને દર્શાવે છે કે જ્યાં સુધી તેમને કઈ પણ પ્રકારનું કાર્ય–કઈ પણ પ્રકારનો સ્વાર્થ હેય છે. એ કાર્ય પત્યું—એ સ્વાર્થ સધાયે કે પછી સ્નેહ દર્શાવનારા વિરલ હોય છે. તાત્પર્ય કે-નેહમાં સુખ માણવાની કલ્પના એક પ્રકારની ઘેલછા અને તેનું અંતિમ પરિણામ દુઃખ સિવાય અન્ય કંઈ જ ન નથી.” , " पुत्रो मे भ्राता मे स्वजनो मे गृहकलत्रवर्गो मे ।
इति कृत मे मेशब्दं पशुमिव मृत्युजनं हरति ॥" “મે પુત્ર–આ મારો પુત્ર છે; મે ભ્રાતા–આ મારો ભાઈ છે; મે સ્વજન–આ મારો સગો છે; મે ગૃહકલત્રવર્ગ– આ

Page #24

છયું :
: ૧૩ :
ધર્મામૃત મારાં ઘરને સ્ત્રીવર્ગ છે. આમ પશુની જેમ “મે મે” શબ્દ કરી રહેલા મનુષ્યને મૃત્યુ આવીને ઉપાડી જાય છે. અને તે વખતે
“ ટૂથાિ તિકૃતિ : ના, * विश्रामभूमौ स्वजन: स्मशाने । देहश्चितायां परलोकमार्ग,
कर्मानुगो याति स एव जीवः ॥" “ધન અને દેલત ઘરમાં પડ્યા રહે છે; માતા અને પત્ની, ભગિની અને ભોજાઈ વગેરે નારીવર્ગ વિસામા સુધી વળાવા આવે છે; પિતા અને પુત્ર, કાકા અને મામા, મિત્રે અને મુરબ્બીઓ વગેરે પુરુષવર્ગ સ્મશાનમાં ઊભે રહી જાય છે; અને જે દેહને નાના પ્રકારનાં ખાનપાનથી પુષ્ટ કરવામાં આવતે, ચંદન અને અરગજાપૂજાદ્રવ્યથી ચર્ચવામાં આવતા તથા મણિ-મુક્તા અને સુવર્ણાલંકારેથી શણગારવામાં આવતા તે લાકડાની ચિતામાં ખડકાય છે. આ વખતે જીવ એકલે પિતાના કમેને સાથે લઈને પરલેકમાં ગમન કરે છે.”
માટે “ત્યા ટુર્નનસંસર્ષ, મા સાધુસમાગમન ! -
कुरु पुण्यमहोरात्रं, स्मर नित्यमनित्यताम् ॥"
હે બંધુ! તારે જે ખરેખર સુખી થવું હોય તે જેઓ અવિચારી અને ઉદ્ધત સલાહ આપી અન્યના જીવન બરબાદ

Page #25

* પુછપ
ધમધ-ચંથમાળા : ૧૪ : કરે છે તેવા દુજેને સંસર્ગ છેડી દે, અને જેઓ અન્યનું હિત કરવામાં નિરંતર તત્પર છે તેવા સાધુપુરુષોને સમાગમ કર. વળી તું દુનિયાદારીની બેટી ધમાલે છેડીને રાત્રિદિવસ ધર્મનું આચરણ કર અને તે આચરણમાં તારે ઉત્સાહ સદા ટકી રહે તે માટે ધન-દોલત, શરીર, યૌવન, આયુષ્ય અને કુટુંબ-કબીલાની અનિત્યતાનું સદાકાલ સ્મરણ કરતે રહે.”
(૭) ધર્મની પ્રશંસા મહાપુરુષે ધર્મના પ્રશંસા કરતાં જણાવે છે કે – “નિત્તર ટી હો જતાવશો વિના ફાર્વરી, निर्गन्धं कुसुमं सरो गतजलं छायाविहीनस्तरुः । रूपं निर्लवणं सुतो गतगुणश्चारित्रहीनो यतिनिर्देवं भवनं न राजति तथा धर्म विना मानवः ॥" .
“તુશળ વિનાને હાથી, ઝડપ વિનાને ઘડે, ચંદ્ર વિનાની રાત્રિ, સુગંધ વિનાનું પુષ્પ, જલ વિનાનું સરોવર, છાયા વિનાનું વૃક્ષ, લાવણ્ય વિનાનું રૂપ, ગુણ વિનાને પુત્ર, ચરિત્ર વિનાને સાધુ અને દેવ વિનાનું ભવન શેભાને પામતા નથી, તેમ મનુષ્ય પણ ધર્મ વિના શેભાને પામતે નથી.” " राज्यं निःसचिवं गतप्रहरणं सैन्यं विनेत्रं मुखं, वर्षा निर्जलदाधनी च कृपणो भोज्यं तथाऽऽज्यं विना । दुःशीला दयिता सुहनिकृतिमान् राजा प्रतापोज्झितः, शिष्यो भक्तिविवर्जितो न हि विना धर्म नरः शस्यते ॥"

Page #26

છે" =
: ૧૫ :
ધર્મામૃત
“ મંત્રી વિનાનું રાજ્ય, શસ્ર વિનાનું સૈન્ય, નેત્ર વિનાનુ મેહું, વરસાદ વિનાનું ચામાસુ, ઉદારતા વિનાના ધનિક, ધૃત વિનાનું ભાજન, શીલ વિનાની સ્ત્રી, સહૃદયતા વિનાના મિત્ર, પ્રતાપ વિનાના રાજા અને ભક્તિ વિનાના શિષ્ય પ્રશસાને પામતા નથી, તેમ પુરુષ પણ ધર્મ વિના પ્રશંસાને પામતા નથી.”
“ મુત્ત્તતેનો ચથા રત્ન, પુષ્પ વા ગંધ પ્રિતમ્ गतधर्मस्तथा प्राणी, नायात्यत्र महर्घताम् || "
“ જેમ તેજ વિનાનું રત્ન અને ગંધ વિનાનુ ફૂલ આદરને પાત્ર થતું નથી, તેમ આ જગમાં ધર્મ વિનાના મનુષ્ય મૂલ્ય વિનાના ગણાય છે અર્થાત્ કશા આદરને પાત્ર થતા નથી.” " तोयेनेव सरः श्रियेत्र विभुता सेनेव सुस्वामिना, जीवेनेव कलेवरं जलधरश्रेणीव वृष्टिश्रिया । प्रासादस्त्रिदशार्चयेव सरसत्वेनेव काव्यं प्रिया, प्रेम्णेव प्रतिभासते न रहितो धर्मेण जंतुः क्वचित् ॥ "
r
“ જળવર્ડ સરોવર, લક્ષ્મીવર્ડ મોટાઇ, સેનાપતિવડે સેના, જીવવડે દેહ, વૃષ્ટિવર્ડ મેઘ, દેવપૂજાવર્ડ પ્રાસાદ ( મંદિર ), સુરસવર્ડ કાવ્ય અને પ્રેમવડે પ્રિયતમા શોભે છે, પણ તેના વિના શાભતા નથી. તે જ રીતે મનુષ્ય ધર્મ વડે શાલે છે, પણ તેના વિના ક્યારે પણ શેાલતા નથી. ”
તેમના મુખમાંથી આ શબ્દો ઘણા અનુભવ પછી નીકળ્યા છે કેઃ– " नागो भाति मदेन कं जलरुहैः पूर्णेन्दुना शर्वरी, वाणी व्याकरणेन हंसमिथुनैर्नद्यः सभा पण्डितैः ।

Page #27

ધોધ-ગ્રંથમાળા
: ૧૬ :
शीलेन प्रमदाजवेन तुरगो नित्योत्सवैर्मन्दिरं, सत्पुत्रेण कुलं नृपेण नगरं लोकत्रयं धार्मिकैः ॥ "
: પુષ્પ
“ મદજળથી હાથી, કમળાથી જળ, પૂર્ણ ચન્દ્રમાથી રાત્રિ, વ્યાકરણથી વાણી, હુંસયુગલેાથી નદી, પડિતાથી સભા, શીલથી પ્રમદા, વેગથી ઘેાડા, નિત્યાત્સવથી મંદિર, સપુત્રથી કુલ, રાજાથી નગર અને ધાર્મિક જનોથી ત્રણે લાક ગાભા પામે છે,”
" व्यमनशतगतानां क्लेशरोगातुराणां मरणमयहतानां दुःखशोकार्द्दितानाम् । जगति बहुविधानां व्याकुलानां जनानां, शरणमशरणानां नित्यमेको हि धर्मः ||
''
“ સેંકડા કષ્ટને પામેલા, કલેશ અને રોગથી પીડાતા, મરછુના ભયથી હતાશ થયેલા, દુઃખ અને શેકથી રીખાતા એમ બહુ બહુ રીતે વ્યાકુલ થયેલા આ જગના અસહાય મનુષ્યને એક ધર્મ જ નિત્ય શરણભૂત છે. ”
(૮) ધર્મની ઉપાદેયતા
તેથી
“ જીવાચત્ર સંસારે, ધર્મ વ સુધઃ સા । विशुद्धो मुक्तये सर्व, यतोऽन्यद् दुःखकारणम् ॥
""
સુજ્ઞજનોએ આ સ'સારમાં વિશુદ્ધ ધર્મને મુક્તિને કાજે ગ્રહણ કરવા ઘટે છે, કારણ કે તેનાથી ભિન્ન-અધમ દુઃખનું કારણુ છે.

Page #28

છઠું : : ૧૭ :
ધર્માદ (૯) ધર્મનું ફ્લ ખરેખર ! " धर्माजन्म कुले शरीरपटुता सौभाग्यमायुर्बलं, '
धर्मेणैव भवन्ति निर्मलयशो विद्यार्थसंपत्तयः । कान्ताराच्च महाभयाच्च सततं धर्मः परित्रायते, धर्मः सम्यगुपासितो भवति हि स्वर्गापवर्गप्रदः ॥" ધર્મના યોગ્ય આરાધનથી ઊંચા કુળમાં જન્મ થાય છે, પાંચ ઇન્દ્રિયેની પૂર્ણતા પ્રાપ્ત થાય છે, સૈભાગ્ય, આયુષ્ય અને બલની પ્રાપ્તિ થાય છે. ધર્મના આરાધનથી જ નિર્મલ યશની તથા વિદ્યા અને અર્થની સંપત્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. તે જ રીતે ધર્મનું આરાધન ઘેર જંગલમાં અને મહાન ભયે ઉપસ્થિત થયે તેના આરાધકનું રક્ષણ કરે છે. ખરેખર ! આવા ધર્મની આરાધના જે સમ્યફ પ્રકારે કરવામાં આવે છે તે સ્વર્ગ અને મેક્ષનું સુખ આપી શકે છે.”
“નિપાનમિવ મહૂવા, સર પૂમિવાળા ! / | ગુમાનમાયારિત, વિવાદ સર્વસંત.”
જેમ તળાવ ભરેલું હોય ત્યાં દેડકાઓ આવે છે અને સરોવર ભરેલું હોય ત્યાં પક્ષીઓ આવે છે, તેમ જ્યાં શુભ કને સંચય હોય છે ત્યાં સર્વ સંપત્તિઓ વિવશ થઈને આવે છે.

Page #29

: પુષ્પ
કમબેધ-ગ્રંથમાળા : ૧૮ :
(૧૦) નીતિકારોને મત ધર્મનું મહત્વ ત્યાગી-વિરાગી મહાત્માઓએ જ ગાયું છે, એમ નથી; નીતિકાએ પણ ગાયું છે. તેઓ કહે છે કે – / “વીજે નિત તમતોમં, અમારા
સુધારિર્વિવાળ, વર્ષઃ પાપમાં તથા ” દી અઘકારના સમૂહને નાશ કરે છે, રસાયણ રોગના સમૂહને નાશ કરે છે અને અમૃતબિન્દુ વિષના વેગને નાશ કરે છે. તે જ રીતે ધર્મ પાપના સમૂહને નાશ કરે છે.
આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે વિશ્વમાં શાંતિ સ્થાપવી હાય, રાજ્યમાં આબાદી આણવી હોય, સમાજમાં સુવ્યવસ્થા સ્થાપવી હોય અને મનુષ્ય માત્રમાં કર્તવ્યપરાયણતા અને સદાચારની ભાવના પેદા કરવી હોય તે તે કામ ધર્મ દ્વારા જ થઈ શકે છે.
આ વાતની પ્રતીતિ આધુનિક જગત્ની પરિસ્થિતિ પર એક આછો દષ્ટિપાત કરવાથી તરત જ થઈ શકશે.
(૧૧) વિશ્વશાંતિને આધાર ધર્મ છે.
સને ૧૯૧૪માં પહેલું વિશ્વયુદ્ધ ફાટી નીકળ્યું. તેણે કેટલાયે દેશોની ભયંકર તારાજી કરી અને જગતભરમાં અંશાંતિની આગ ફેલાવી દીધી. આ આગમાંથી જગને ઉગારી લેવા માટે વિશ્વના સમર્થ મુસદ્દીઓ બહાર પડ્યા અને તેમણે લીગ ઓફ નેશન્સ ની સ્થાપના કરી, પરંતુ તેનું પરિણામ

Page #30

છઠું , [: ૧૯ : .
ધર્મામૃત શું આવ્યું શાંતિની સ્થાપનાના નામે તેમણે મુસદ્દીગીરીના જે દાવ ખેલ્યા, તેણે શાંતિને દૂર હડસેલી દીધી અને બીજું વિશ્વયુદ્ધ ફાટી નીકળ્યું કે જે સ્વરૂપ અને પ્રકારમાં પહેલા વિશ્વયુદ્ધ કરતાં અનેકગણું ખતરનાક હતું. પરિણામે લાખે નિર્દોષ પ્રાણીઓ તથા મનુષ્યોને સંહાર થયે, અનેક દેશે બરબાદ થયા અને કેડે મનુષ્ય કઢંગી હાલતમાં મૂકાઈ ગયા. અને તેનું સહુથી વધારે ખરાબ પરિણામ તે એ આવ્યું કેઅસાધારણ આર્થિક અસમાનતા ઉત્પન્ન થઈ, જેણે લોકેના નૈતિક જીવનને પાયામાંથી હચમચાવી નાખ્યું. આ વિષમ સ્થિતિનું નિવારણ કરવા માટે જગના મુસદ્દીએ ફરી બહાર પડયા અને અમેરિકાની આગેવાની નીચે યુ. ને. (U. N. 0.) નામની એક નવી સંસ્થા સ્થાપના કરી. આ સંસ્થાનું દયેય જગતમાં શાંતિ જાળવી રાખવાનું છે. પણ જે રંગઠન અને કાર્યપદ્ધતિથી તે પિતાનું ગાડું ગબડાવ્યે જાય છે, તે જોતાં એનું ભાવી લીગ ઓફ નેશન્સથી જરાયે ઉજવલ જણાતું નથી. આ સંસ્થા આગળ આજ સુધીમાં જુદા જુદા રાષ્ટ્રોને લગતા અનેક ફૂટ પ્રશ્નો રજૂ થયા છે, પરંતુ તેણે તેમાંનાં એકને પણ સફલ ઊકેલ કર્યો નથી અને તે કરી શકે તે સંભવ પણ નથી.
જ્યાં નિખાલસ મંત્રણાઓનું સ્થાન મેલી મુસદ્દીગીરી લઈ રહી હોય, જ્યાં ભ્રાતૃભાવ અને બંધુત્વના સ્થાને સ્વાર્થપરાયણતા છવાઈ ગઈ હોય અને જ્યાં સહુના સમાન હક્કોને સ્વીકાર કરવાને બદલે પિતપોતાના મુખ તરફ જ કળિયે વળી રહ્યો હોય, ત્યાં કોઈ પણ પ્રશ્નને સાચે ઊકેલ થાય જ કયાંથી ? અને વધારે અજાયબીની વાત તે એ છે કે-આ મુસદ્દી લેકે

Page #31

* પુષ્પ
ધોધ-ગ્રંથમાળા
: ૨૦ :
જગતમાં શાંતિ સ્થાપવા માટે જીવલેણુ શસ્ત્રો ઉત્પન્ન કરી રહ્યા છે તથા તેને વધારે કાતિલ બનાવવા માટે ક્રોડા રૂપીઆને વ્યય વિના સાચે કરી રહ્યા છે.
અહીં વિચારણીય પ્રશ્ન એટલા જ છે કે-વધારે મજબૂત ટેન્કા, વધારે ઝડપી વિમાના, વધારે ઝેરી ગેસા, વધારે કાતિલ ઞ, અતિ ત્વરાથી મૃત્યુને નજીક લાવનારા સાધને અને * શરું પ્રતિ રાાઢ્ય ર્થાત્ ' ની કુટિલ નીતિ આ જગમાં કી પણ શાંતિ સ્થાપી શકે ખરી ? આપણા રોજીંદા અનુભવ એ વાતના સાફ ઈનકાર ભણે છે. આપણે જોઇએ છીએ કે ગાળ સામી ગાળ દેતાં મુક્કાબાજીના પ્રસંગ આવે છે, મુક્કાબાજીમાંથી લાઠીઓ ઉચકાય છે; અને લાઠીએ ઉચકાતાં ધારિયા તથા તરવારા રજૂ થાય છે, તેમજ પીસ્તાલ-તમ'ચાઓ તકાય છે. તેમાં ધારિયા-તરવારે એક વાર કોઈનું લેાડી ચાખ્યું કે પીસ્તાલ-તમ ચાએ એક વાર કાઇની છાતી ગાળીથી વીંધી નાખી કે એની અદાવત આગળ વધતી પેઢીઓ સુધી પહેાંચે છે. એટલે ગાળની સામે ગાળ ન દેવી, એ જ સર્વ અનિષ્ટોને રાકવાના સરલ અને સચાટ ઉપાય છે. તેથી જ સુધર્મના સૂત્ર ધારાએ બુલંદ ઘાષણા કરીને કહ્યુ` છે કે—
અવેરે જ શમે વેર, ન શમે વેર વેરથી.
"
તાત્પર્ય કે-વધારે મજબૂત ટેન્કોથી, વધારે ઝડપી વિમા નાથી, વધારે ઝેરી ગેસેાથી, વધારે કાતિલ એમ્બેથી અને વધારે ત્વરાથી મૃત્યુને નજીક આણુનારા સાધનાથી તેમજ વધારે કુટિલ મુસદ્દીગીરીથી જગતમાં શાંતિ જાળવી રાખવાની

Page #32

ઠું
: ૨૧ :
ધર્મામૃત
જે જાહેરાત આ મુસદ્દીઓ કરી રહ્યા છે, તે એક જાતની ભયંકર પ્રતારણા(છેતરપીંડી ) છે અને તેના આખરી અજામ અતિ ભૂરા છે. જો અગલાના સમૂહ માછલીઓને પકડવાની લાલચ રાકી શકે, જો બીલાડીઓનુ ટાળું ઊંદરા પ્રત્યે રહેમઢીલી બતાવવામાં સલ થાય અને જો વાઘેાનું વૃંદ હરણુ તથા સસલા સાથે સમાન કક્ષાની મિત્રતા કેળવી શકે તે જ મુસદ્દીઓની આ જમાત જગત્માં શાંતિની સ્થાપના કરી શકે. તાત્પર્ય કે-આ જગત્માં શાંતિ સ્થાપવાનું કાર્ય તેમના સ્વભાવથી વિરુદ્ધ છે અને તેમના ગજા બહારનું પણ છે, તેથી કોઇ પણ કાળે તે આ જગતમાં શાંતિ સ્થાપી શકવાના નથી. એ કાર્ય તેા ધર્માત્માએદ્વારા જ થઈ શકે કે જેમના દિલમાં ધ્યાના દીવડા સદા જળહળી રહ્યો છે, જેમના અંતરમાંથી સર્વ પ્રકારના સ્વાર્થ સદાને માટે ભૂંસાઇ ગયા છે અને જેમનું હૃદય ન્યાય અને નીતિની ભાવનાથી ભરપૂર છે. ઇતિહાસ એ વાત પાકારીને કહે છે કે—આ જગતમાં શાંતિ સ્થાપવાનું કાય કોઇએ પણ કર્યું... હાય તેા તે ધમની ચિરાગ પ્રકટાવનારા ધર્મનાયકાએ કર્યુ છે. તેમના પગલે ચાલનારા સાધુ-સ ંત એ જ કર્યુ” છે.
૧.
(૧૨) રાજ્યની આબાદીના આધાર ધર્મ છે.
રાજ્યનાં તંત્ર એક વાર રાજાએદ્વારા ચાલતાં હતાં, પણ તેમણે અધર્મનું આચરણુ કર્યું., ન્યાયને નેવે મૂક્યું અને
સ્વાર્થ સાધનામાં તત્પરતા ખતાવી. આથી તેમના હાથમાંથી સત્તા છીનવાઈ ગઈ. હવે એ તંત્રના દ્વાર રાજકીય પક્ષાએ
.

Page #33

ધમધ-વંથમાળા : ૨૨ :
ઃ પુષ્પ હાથમાં લીધું છે. તેઓ પ્રજાને જણાવે છે કે “અમે તમારા જ બંધુઓ છીએ અને તમારા હિતની સતત ચિંતા કરીએ છીએ, માટે અમને જ મત આપે અને અમને જ ધારાસભાએમાં ચૂંટી કાઢે. અમે ત્યાં બેસીને એવા કાયદાઓ ઘડીશું કે જેથી તમને પારાવાર લાભ થશે અને તમારી સર્વ પ્રકારે ઉન્નતિ થશે. તેમના આ વચનમાં વિશ્વાસ રાખીને પ્રજા તેમને મત આપે છે અને ચૂંટીને ધારાસભાઓમાં મેકલે છે,
જ્યાં તેઓ બહુમતીમાં આવતાં પિતાનું પ્રધાનમંડળ રચે છે અને દેશને કારભાર પિતાને હસ્તક લે છે. આથી પ્રજા આનંદમાં આવી જાય છે અને પિતાની ઉન્નતિ શીધ્ર થશે એવી આશામાં દિવસો પસાર કરવા લાગે છે. પણ ઉન્નતિ જલદી આવતી નથી, તે વખતે પ્રજા તેમને પૂછવા લાગે છે કે “આનું કારણ શું?” ત્યારે તે કુશલ રાજદ્વારી પુરુષે જવાબ આપે છે કે “ધીરજ ધો. એમ ઉતાવળે આંબા પાકે નહિં.” આથી લકો ધીરજ ધરવાનું અને થોડો વખત રાહ જોવાનું પસંદ કરે છે, તેમ છતાં ઉન્નતિનાં દર્શન થતાં નથી, એટલે તેમને ફરી પૂછે છે કે “ઓ મહાનુભાવ! અમારી ઉન્નતિ હજી સુધી કેમ થતી નથી ?”
એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં રાજદ્વારી પુરુષે કહે છે કે “અમે કંઈ નવરા બેસી રહેતા નથી. તમારા હિત માટે રાતદિવસ ચિંતા કરીએ છીએ, માટે છે અને રાહ જુઓ.” પરંતુ લેકેની સ્થિતિ સુધરવાને બદલે દિન-પ્રતિદિન બગડતી જાય છે અને તેમની હાલાકીમાં વધારો થાય છે, ત્યારે તેઓ પિકાર કરીને પૂછે છે કે “એ દેશનાયક ! આમ કેમ ? ક્યાં ગયાં

Page #34

ધર્મામૃત
ખાતરીએ ? શુ તમે અમારી પાસે મતની
આંખ લાલ કરીને
અનેા.
જીએ
અમુક
ટુંક
: ૧૩ :
તમારાં વચને ? અને ક્યાં ગઇ તમારી સત્તાનાં સિહાસને સર કરવા માટે જ ભિક્ષા માગતા હતા ? ’ તે વખતે દેશનાયકે જણાવે છે કે ‘ એ દેશબાંધવા ! તમે આમ ઉદ્ધત ન અમે તમારાં હિતનાં અનેક કામ કરી રહ્યા છીએ. અમે આ બીલ પસાર કર્યું, તે ખીલ પસાર કર્યું, કાયદામાં સુધારા કર્યાં, અમુક કાયદા રદ કર્યા પણ નવાં નવાં ખીલેાના વિચાર કરી રહ્યા છીએ. એનું મહત્ત્વ તમને એકદમ નહિ સમજાય. બાકી સાચે સા ટકા એ તમારા હિતનું છે. વળી જો તમે અમને ચૂંટી કાઢ્યા ન હોત તે સત્તાને દાર અમુક પક્ષના હાથમાં ચાલ્યા જાત અને તે આ દેશમાં એવી અંધાધુંધી અને એવી અરાજકતા ફેલાવત કે તમે ‘ત્રાહિ ત્રાહિ’ (?) પાકારત. આ કઇ જેવી તેવી સિદ્ધિ નથી.’
અને હજી
તે ઘણું
આ ઉત્તરની સામે શુ કહેવુ' તે સામાન્ય લેાકેાને સૂઝતું નથી, પણ તેમાંનાં કેાઈ કાઇ તેમને પૂછે છે કે ‘ તમે અમુક ખીલ પસાર કર્યું ને અમુક ખીલ પસાર કર્યું, તેમાં અમારે દહાડા શું વળ્યે? અમને જોઈતુ' અન્ન મળતું નથી, અને જે મળે છે તે ઘણું જ ખરાબ મળે છે! વળી વસ્રની તંગી છે અને જે કાપડ રાજ્ય તરફથી આપવામાં આવે છે, જ ઓછું હોવાથી અમારાં અંગ પૂરતાં ઢંકાતાં નથી ! તે ઉપરાંત અમને રહેઠાણની પણ તંગી છે! જાનવરોના તબેલા માટે પણ અગ્ય ગણાય તેવા રહેઠાણામાં અમારે રહેવુ પડે છે અને તેની આસપાસ ગંદકીના સુમાર નથી ! તેમજ કેાઈ કામપ્રસગે અમે સરકારી કચેરીઓમાં જઈએ છીએ તે કાઈ

Page #35

થમ આધ-ગ્રંથમાળા
• ૨૪ :
પુષ્પ
અમારી વાત સાંભળતું નથી અથવા ધક્કા ખવડાવીને અમારે ક્રમ કાઢી નાખે છે. શું આ પરિસ્થિતિમાં તમે સુધારા કરી શકે તેમ નથી ? ’
'
6
તે વખતે એ દેશસેવા કહે છે
કે અનાજ આછુ પડતુ હાય તા વધારે શાકભાજી ખા ! શરિયા અને ગાજર ઘણાં સ્વાષ્ટિ હોય છે અને તેમાં વિટામીન પણ ઘણું હાય છે માટે તેના ઉપયોગ કરેા. વળી અઠવાડિયામાં એક દિવસ ખાવાનું બંધ રાખો એટલે શરીરની શુદ્ધિ થશે અને આરાગ્યની રક્ષા થશે. આ શિખામણ અમે તમારા હિતને માટે આપી રહ્યા છીએ, આાકી અમે તે અમારે બનતા પ્રયત્ન કરી રહ્યા છીએ ! જુઓ અમે ‘ વધારે અનાજ વાવા’ ની હિલચાલ ઉપાડી છે, માટી માટી નહેરા ખાદાવી રહ્યા છીએ અને વીજળિક મળ ઉત્પન્ન કરવા નદીએ આડા બંધ બાંધી રહ્યા છીએ. વળી અન્ય દેશેામાંથી પણ અનાજ મગાવવા માટે અનતું કરી રહ્યા છીએ. '
'
6
આ વખતે કાઇ ધૃષ્ટ માણસે એવા પ્રશ્ન કરે છે કે ‘ પરદેશમાંથી ધારેલા સમયે ધારેલું અન્ન ન આવે તે શુ અમે ભૂખે મરીએ ? અરે રે ! અમુક માણસો બિચારા ભૂખમરાથી જ મરી ગયા !' તે આ કાયદાનિષ્ણાત પુરુષા તરતજ જણાવે છે કે અમુક માણસો ભૂખમરાથી મરી ગયા એમ કહેવુ તદ્ન ખાટુ છે, કારણ કે તેએ ભૂખમરાથી મરી ગયા નથી, પણ મરણુ સામે ટકી શકવા જેટલી શકત ધરાવતા ન હતા, તેથી મરી ગયા છે. બાકી અમારી વ્યવસ્થામાં કાઈ ભૂખથી મરી જાય એ સંભવિત નથી. ’

Page #36

: ૨૫ :
ધર્મામૃત
વજ્રની તંગી ટાળવાનેા ઉપાય દર્શાવતાં તેઓ જણાવે છે કે ‘ માણસને અંગ ઢાંકવા માટે કેટલું કપડું.. જોઇએ ? દશ વાર કપડું ખસ છે. જો કરકસર કરેા અને પાશાકની રીતરસમમાં ફેરફારો કરા તા આટલું કપડું' ઘણુ ખુશીથી ચાલી શકે.’
રહેઠાણુની ખાખતમાં તેઓ જણાવે છે કે ‘સ્વર્ગ સમા ગામડાં છેાડીને દોઝખ જેવા શહેરમાં ભેગા થવાનું આ પરિામ છે, માટે ગામડાઓમાં પાછા ફા અને ત્યાંની ખુશનુમા હવા ખાઇને આરેાગ્યનું રક્ષણ કરા. ’ જો કાઈ તેમને સામે પ્રશ્ન કરે છે કે ૮ ગામડાંઓ ભાંગીને ભૂકા થઈ ગયા છે, ત્યાં કઇ કામ-ધંધા રહ્યો નથી, તેથી શહેરમાં ન ભરાઇએ તા શું કરીએ ? ' તે સતત શહેરમાં રહેનારા આ રાજદ્વારી પુરુષા જણાવે છે કે ‘ ગામડાઓ ભાંગી ગયા નથી, પણ ત્યાં આળસ અને અજ્ઞાનનું જોર જામેલું છે, તેથી એકારી જણાય છે. બાકી ગામડામાં રહીને બરાબર ધધા કરે તે ઘણા સુંદર ચાલી શકે. ’
અધિકારીઓની તુમાખી ખાખતમાં શાંત્વન આપતાં તે જણાવે છે કે ‘ અમે તેમને વધારે સભ્યતાથી વર્તવાના હુકમે આપી દીધા છે, હવે તેઓ તમારું માન બરાબર જાળવશે.’
આમ આશામાં ને આશામાં લટકતા લેાકેાના મુખ વાકુચતુરાઇથી બંધ કરી દેવામાં આવે છે અને પક્ષનું કામ ચાલ્યા કરે છે. એવામાં ખીજી ચૂંટણીના સમય નજીક આવે છે, એટલે રાજદ્વારી પુરુષા લેાકાના વિશેષ સમાગમમાં આવે છે અને ભભકભર્યાં ભાષણાદ્વારા તેમની કલ્પનાશક્તિને આંજી

Page #37

કર્મધ-ગ્રંથમાળા
: ૨૬ :
નાખે છે. તે સાથે તેમનાં નાણુનાં જોરે ચાલતાં કે તેમના આશ્રિત વર્તમાન-પગે પણ જોરશોરથી તેમનાં ગુણગાન કરવા લાગે છે અને લોકો આગળ ફરી એક વાર સ્વર્ગીય સુખનાં દશ્ય ખડાં કરવામાં આવે છે, પરંતુ એ સ્વર્ગીય સુખ કરી પણ પૃથ્વી ઉપર ઉતરતાં નથી ! અલબત્ત, તેને અનુભવ તે રાજદ્વારી પુરુષને થાય છે કે જેમણે આ બધા સમય દરમિયાન કુનેહથી અઢળક માલ-મિલકત એકઠી કરી લીધેલી હોય છે.
ધર્મનું પૂરેપૂરું મહત્વ પિછાણનારા આર્ય મહર્ષિઓએ પ્રજા આબાદ બને તે માટે ધર્મ રાજ્યને આદર્શ ઊભે કર્યો હતું કે જેમાં સહુને સત્વર ન્યાય મળી રહે, સહુની સલામતી સરખી રીતે જળવાઈ રહેતી અને સહુને પિતાપિતાની રીતે વર્તવાની છૂટ રહેતી, તેના સ્થાને આજના વિજ્ઞાન પ્રેમી રાજદ્વારી પુરુષએ ધર્મવિહીન રાજ્યને આદર્શ ઊભે કર્યો છે અને વિજ્ઞાનની મદદથી દેશને આબાદ કરવાની હામ ભીડી છે! તે માટે તેઓ વધારે મોટાં કારખાનાંઓ ખેલી રહ્યાં છે, માછી વગેરે મારવાનાં હિંસક ઉદ્યોગે તે મોટા પાયા પર શરૂ થઈ ગયા છે. વધારે મોટી નહેર ખોદાવી રહ્યા છે, વધારે મોટા બંધ બંધાવી રહ્યા છે અને વધારે અટપટા કાયદાઓ ઘડી રહ્યા છે ! તે ઉપરાંત તેઓ બીજું પણ ઘણું ઘણું કરી રહ્યા છે, પણ તે બધાનું પરિણામ શું આવ્યું છે? કે પહેલા કરતાં વધારે દુઃખી થયા છે, પહેલા કરતાં વધારે તકલીફ ભેગવતા થયા છે તથા પહેલા કરતાં વધારે હાલાકીઓને અનુભવ કરતા થયા છે. અને સહુથી વધારે ખરાબી તે એ થઈ છે કે તેમાં ગુંડાઓ અને મવાલીઓનું ચડી વાગ્યું છે,

Page #38

છઠું: : ૨૭ :
ધર્મામૃત તેમ જ એર-બહારવટીઆઓને સારી પૂવટ આવી ગઈ છે. દાખલા તરીકે સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં ભૂપત નામનો એક બહારવટીઓ આજે બે વર્ષથી રંજાડ કરી રહ્યો છે. તેણે ૬૧ ઉપરાંત ખૂને કર્યા છે, સંખ્યાબંધ ધાડ પાડી છે અને અનેક નિર્દોષ માનવીઓની માલ-મિલકતો લૂંટી લઈને તેમને બેહાલ બનાવ્યા છે; છતાં સૌરાષ્ટ્રની સરકાર તેને પકડી શકતી નથી ! બબ્બે વર્ષનાં વહાણાં વાય અને એક સુવ્યવસ્થિત ગણાતી સરકાર કે જેની પાસે પૂરતી પિલિસ અને પૂરતા સૈનિકે છે, તે એક બહારવટીઆને ન પકડી શકે એ શું બતાવે છે? એનો અર્થ એટલો જ છે કે–પોલિસે રાજ્યને પગાર ખાય છે, પણ જરા જેટલું યે જોખમ ખેડવા તૈયાર નથી. સૈનિકને ભારે ખર્ચે લશ્કરી તાલીમ અપાય છે, પણ તેઓ જાન–ફેસાની કરવા હરગીઝ તૈયાર નથી! તે જ રીતે તેના ઉપરી અધિકારીઓ અને રાજ્યની સલામતી માટે જવાબદાર પ્રધાને અકર્મયતાનેઅધર્મને વરેલા છે, તેથી વધારે શું કરી શકીએ ?' એવા નિર્માલ્ય ઉદ્ગારો કાઢીને બેસી રહે છે, પણ વધારે જલદ ઉપાય
જતા નથી કે પગ પર કુહાડે મારતા નથી! આ સ્થિતિમાં પ્રજા સલામતી અને આબાદીની આશા કેવી રીતે રાખી શકે?
આ નવીન ધર્મવિહીન રાજ્યમાં વેપાર-વણજ અને ધંધા-રોજગાર પર પણ ઘણી જ વિચિત્ર સ્થિતિ પ્રવર્તે છે. જેઓ પ્રધાને, મંત્રીઓ અને અધિકારીઓનાં સગાંવહાલાં, મિત્રો કે મળતિયાઓ હોય છે, તેમને જોઈતા પરવાનાઓ અને જોઈતી સગવડે તરત જ મળી જાય છે, જ્યારે સામાન્ય પ્રજાજને કચેરીઓમાં આંટા ખાઈ ખાઈને થાકી જાય છે, છતાં

Page #39

ધમધ-થમાળા
: ૨૮ :
ઃ પુષ્પ
તેમનું ઠેકાણું પડતું નથી. આ સ્થિતિ સામે પ્રજાજને તરફથી પિકાર ઊઠે છે ત્યારે અધિકારીઓ ઠંડા કલેજે જવાબ આપે છે કે “આ બધી મોંકાણ કાળા બજારિયાઓએ ઊભી કરી છે.” પરંતુ કઈ પણ વસ્તુનું કાળું બજાર રાજ્યના અમલદાએ લાંચ-રૂશ્વત લીધા વિના કે ગુનેગારોને પકડવા માટે આંખ-મિંચામણાં કર્યા વિના ચાહ્યું છે ખરું ?
આ નવીન ધર્મવિહીન રાજ્યમાં ન્યાયના નામે જે નાટકે ભજવાઈ રહ્યાં છે, તે કઈ પણ સહૃદય માણસને તિરસ્કાર ઉત્પન્ન કર્યા વિના રહી શકે તેમ નથી. મુદત ઉપર મુદતે, પૈસાનું પાણી, પૂરેપૂરી હાલાકી અને તેમ છતાં ન્યાયની કે જ ખાતરી નહિ! જ્યાં પૈસાવડે ન્યાય ખરીદી શકાતે હોય ત્યાં તેવી ખાતરી મળે જ કયાંથી?
એટલે જે રાજ્યતંત્ર ધર્મપરાયણતાથી વાસિત હોય અને દરેક અંગને પિતાનો ધર્મ પાળવામાં ઉત્સાહિત કરી શકતું હોય તે જ પ્રજાને આબાદીના શિખરે પહોંચાડી શકે છે. (૧૩) સમાજની સુવ્યવસ્થાને આધાર ધર્મ છે.
સમાજની સુવ્યવસ્થાને મુખ્ય આધાર અહિંસા, સત્ય, અચોર્ય, લગ્નજીવનમાં સ્ત્રીસંતેષ અને સંતોષની વૃત્તિ ઉપર છે. તેમાં ઓટ આવે કે મોટા પ્રમાણમાં ઘટાડે થાય તે સમાજની વ્યવસ્થા ઝપાટાબંધ તૂટી જાય. દાખલા તરીકે મનુષ્ય એકબીજાના વર્તન અંગે ખામોશ પકડવાને બદલે મારામારી કરવા લાગી જાય અને એકબીજાનું ગળું ટૂંપવાને પ્રયત્ન કરે તે સમાજ ટકી શકે ખરા? અથવા મનુષ્યો એક

Page #40

છઠું : "
- ૨૯ :
ધર્મામૃત. બીજાને સાચી હકીકત કહેવાને બદલે જૂઠું બોલીને છેતરવાને જ પ્રયત્ન કરતા હોય ત્યાં કઈ પણ પ્રકારને વ્યવહાર સંભવી શકે ખરે? અથવા મનુષ્યો પિતાની માલિકીની વસ્તુથી સંતોષ પામવાને બદલે એક બીજાની વસ્તુ ચેરી જવાને બંધ કરતા હોય ત્યાં કઈ વસ્તુ સુરક્ષિત રહી શકે ખરી ? તે જ રીતે મનુષ્ય પોતાની વિવાહિત સ્ત્રીથી સંતોષ ન પામતાં અન્યની સ્ત્રીને ભોગવવાની કામના અને કોશીષ કર્યા કરે છે એ સમાજમાં શાંતિ જળવાય ખરી? અથવા પિતાના જીવન-વ્યવહાર માટે જરૂરી એવી માલ-મિલકતથી સંતોષ ન પામતાં પુષ્કલ માલ-મિલકત મેળવવા પ્રયત્ન કરતા હોય ત્યાં અથડામણ આવ્યા સિવાય રહે ખરી ? તાત્પર્ય કે-સમાજમાં સુવ્યવસ્થા જાળવી રાખવા માટે અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય કે લગ્નજીવન અને અપરિગ્રહ કે સંતેષ વૃત્તિ વગેરે ધાર્મિક ગુણે નિતાન્ત જરૂરી છે કે જેને સચેટ ઉપદેશ સાધુસંતે અને ધર્માત્માઓ તરફથી નિરંતર થયા કરે છે. જગતના જાલીમ લૂંટારુઓ, ખલકના ખતરનાક ખૂનીઓ અને આલમના અઠંગ વ્યભિચારીઓ આવા મહાપુરુષોના પ્રતાપે જ ઠેકાણે આવ્યા છે અને પવિત્ર જીવન ગાળતા થયા છે.
સમાજની સુધારણાને સારો ઉપાય આ ગુણેની વૃદ્ધિ છે, તેના બદલે કેટલાક જડવાદી સુધારકે વર્ગ-વિગ્રહની ભાવના જગાડી રહ્યા છે, વધારે સંપત્તિવાન કે વધારે સત્તાધીશ પ્રત્યે દ્વેષ કરવાનું શીખવી રહ્યા છે અને બધું ભાંગી–ફેડી નાખ વાથી જ નવી સુંદર રચના થઈ શકશે, તેવી જાહેરાત કરી રહ્યા છે ! તેનું પરિણામ એ આવ્યું છે કે સ્વામી અને સેવકે

Page #41

ધર્મબોધ ગ્રંથમાળા : ૩૦ :
* પુષ્પ વચ્ચે અવિશ્વાસની ખાઈઓ છેદાઈ ગઈ છે, શેઠ અને નેકર વચ્ચે ઈષ્યને અગ્નિ ધખી રહ્યો છે, ગુણાનુરાગ અને ગુણવૃદ્ધિની વૃત્તિ મંદ પડી ગઈ છે. એટલે જ સમાજમાં સુવ્યવસ્થાની સ્થાપના કરવા માટે અનુભવી પુરુષએ ધર્મની આવશ્યકતા સ્વીકારી છે. (૧૪) કર્તવ્યપરાયણતા અને સદાચારનો આધાર ધર્મ છે.
તે જ મનુષ્ય કર્તવ્યભ્રષ્ટ થાય છે કે જેને ધર્મપાલનમાં શ્રદ્ધા નથી. તે જ મનુષ્ય દુરાચારના ખાડામાં ગબડી પડે છે કે જેના હૃદયમાં ધર્મના સંસ્કારોનું બલ પ્રકટેલું નથી. બીજી રીતે કહીએ તે મનુષ્યના હૃદયમાં કર્તવ્યની ભાવના જગાડનારે અને તેને ટકાવી રાખનારે ધર્મ છે; મનુષ્યને પિતાની ફરજોનું ભાન કરાવનારો ધર્મ છે અને હિતાહિતના વિવેકવડે આત્મબલ પ્રકટાવીને સદાચારમાં પ્રવૃત્ત કરાવનારો પણ ધર્મ છે.
આ છે ધર્મની ઉપયોગિતા, આ છે ધર્મનું મહત્વ.
ર

Page #42

२
કુધર્મ અને સુધર્મ
(૧૫) સામાન્ય જનસમૂહની દશા
એક કવિએ કટાક્ષમય વાણીમાં કહ્યું છે કે— " धर्मार्थ क्लिश्यते लोकः, न च धर्मे परीक्षते । कृष्णं नीलं सितं रक्तं, कीदृशं धर्मलक्षणम् ॥
''
જનસમૂહ ધર્મનું પાલન કરવા માટે વિવિધ પ્રકારની તકલીફો ને મુશીબતેા ઉઠાવી રહ્યો છે, પણ તેના સારા-ખાટાપણાની કે ચેાગ્યાયેાગ્યપણાની પરીક્ષા કરતા નથી. અરે ! તેમાંનાં મોટા ભાગને એ ખબર પણ નથી કે ધમતુ લક્ષણ કેવું હાય ? કાળું, વાદળી, ધેાળું કે રાતું? તાત્પર્ય કે-તેએ કાઈ પણ જાતની ગતાગમ વિના ધર્મનું આચરણ કરી રહ્યા છે.
આમ બનવાનું મુખ્ય કારણ એ છે કે સામાન્ય મનુષ્યને વિચાર કરવાની શક્તિ બહુ ઓછી હોય છે. કદી વિચાર કર

Page #43

ધર્મબંધ-ચંથમાળા : ૩ર : વાની શક્તિ હોય છે, તે બહુ ઊંડા ઉતરવા જેટલી પુરસદ હેતી નથી, અને કદાચ ઊંડા ઉતરવા જેટલી કુરસદ હોય છે તે સ્વતંત્ર નિર્ણય કરવા જેટલી તાકાત હોતી નથી. એથી જે પ્રકારને ધર્મ પ્રાપ્ત થયેલ હોય છે તેને જ પકડી રાખે છે અને તેનું પાલન કરીને સંતોષ માને છે, પરંતુ આ સ્થિતિ ઈચ્છવા એગ્ય નથી. તે માટે જ્ઞાની પુરુષોએ આપેલું રત્નખાણુનું દૃષ્ટાંત વિચારવા એગ્ય છે.
(૧૬) રત્નખાણુનું દષ્ટાંત પાંચ માણસે ધન કમાવાને નીકળ્યા, પરંતુ ઘણું ઘણું રખડવા છતાં કશું ધન કમાયા નહિ. આખરે તેઓ એક અરણ્યમાં પિઠા, જ્યાં થોડુંક ચાલતાં એક લેઢાની ખાણ નજરે પડી. તેથી બધાને બહુ હર્ષ થયો અને ગાંસડીઓમાં “લેતું' બાંધી લીધું. અહીંથી તેઓ આગળ ચાલવા લાગ્યા ત્યારે તેમાંનાં એકે કહ્યું કે “આપણને જે કંઈ મળવાનું હતું તે મળી ગયું. હવે આગળ જવાથી લાભ? માટે હું તે તમારી સાથે આવતું નથી. અને તે ત્યાંથી જ પાછો વળે.
આગળ જતાં એક ત્રાંબાની ખાણ જોવામાં આવી. તેથી હર્ષિત થઈને પેલા ચાર મનુષ્યએ લે છોડી નાખ્યું અને ત્રાંબું બાંધી લીધું. અહીંથી તેઓ આગળ ચાલવા લાગ્યા ત્યારે તેમાંનાં એકે કહ્યું કે આપણને લેઢાની જગાએ ત્રાંબુ મળ્યું. હવે આગળ જવાથી શું લાભ? માટે હું તે તમારી સાથે આવતું નથી.” અને તે ત્યાંથી પાછા વળે.

Page #44

: ૩૩ :
ધર્મામૃત
અહીંથી આગળ ચાલતાં રૂપાની ખાણુ લેવામાં આવી, તેથી હર્ષિત થઇને પેલા ત્રણ મનુષ્યએ ‘ ત્રાંબુ...” છેડી નાખ્યું અને ‘રૂપું’ ખાંધી લીધું. પછી તેઓ આગળ ચાલવા લાગ્યા, ત્યારે તેમાંનાં એકે કહ્યું કે “ હવે બસ કરે. આપણુને રૂપ મળ્યું તે કઇ ઓછું નથી ! તેનાથી કેટલાક સમય સુધી આપણેા નિર્વાહ નિશ્ચિતપણે ચાલી શકશે, માટે હું તેા તમારી સાથે આવતા નથી. ’ અને તે ત્યાંથી પાછા વળ્યા.
અહીંથી આગળ ચાલતાં સાનાની ખાણુ જોવામાં આવી, તેથી હર્ષિત થઈને પેલા બે મનુષ્યાએ ‘ પુ' છેડી નાખ્યુ અને ‘સાનું’ ખાંધી લીધું. પછી તેઓ આગળ ચાલવા લાગ્યા, ત્યારે તેમાંનાં એકે કહ્યુ કે આટલા સાનાથી આપણે જીવીશુ ત્યાં સુધી સુખેથી ખાઈ-પી શકીશું, પછી આગળ વધવાની જરૂર શું? માટે હું તેા તારી સાથે આવતા નથી. ' અને તે ત્યાંથી પાછા વળ્યેા.
'
"
6
P
ઘેર
અહીંથી આગળ ચાલતાં રત્નની ખાણુ જોવામાં આવી, તેથી પેલા મનુષ્યને ઘણા આનદ થયા અને તેણે સાનુ છેડી નાખીને રત્ના” આંધી લીધાં. પછી તે પેાતાને પાછા ફર્યાં. આ રત્ના ઘણી ઊંચી કેાર્ટિનાં હાવાથી તે માટે શ્રીમત થયા અને સુખી બન્યા.
"
આ દૃષ્ટાંતના સાર એ છે કે-જે મનુષ્યને રત્ન જેવા ઉત્તમ ધર્મની પ્રાપ્તિ કરવી છે, તેમણે ‘ લેાઢા, ’‘ ત્રાંબા, ' । ‘ રૂપા ’ અને ‘ સેાના ’જેવા કનિષ્ટ ધર્મોથી સતાષ ન પામતાં આગળ
૩

Page #45

ધર્મબોધમાળા : ૩૪ : વધવું જોઈએ અને જ્યારે તે પ્રાપ્ત થાય ત્યારે જ સંતોષ પામ જોઈએ.
(૧૭) કુત્સિત ધર્મને ત્યાગ કરે. એક ધર્મ બાપદાદાએ પાળે તેટલા જ કારણે તેને સારે માની શકાય નહિ, કારણ કે બાપદાદાઓએ કરેલું બધું જ સારું કે સાચું હોતું નથી. સંભવ છે કેતેમની ભૂલ પણ હોય. અથવા બાપદાદાએ જે કંઈ કર્યું તે બધું જ આપણે કરતા નથી તે ધર્મની બાબતમાં એ પ્રમાણે શા માટે વર્તવું? આપણું બાપદાદા લંગડા હોય તે આપણે લંગડા થતા નથી. આપણા બાપદાદા રોગી હોય તે આપણે રેગી થતા નથી. એટલે જે ધર્મનું પાલન કરી રહ્યા છીએ, તેની પરીક્ષા કરવી જોઈએ અને તેમાં જે એમ માલૂમ પડે કે તે સુધર્મ છે, તે તેને મક્કમતાથી વળગી રહેવું જોઈએ, પરંતુ પરિણામ તેથી વિરુદ્ધ દેખાય તો તેને ત્યાગ કરતાં જરા પણ અચકાવું જોઈએ નહિ. જે કુપથ્યને ત્યાગ કરવામાં આવે છે, કુગ્રામને છેડી દેવામાં આવે છે અને કુનરેન્દ્રની સેવાને ત્યાગ કરવામાં આવે છે, તે કુત્સિત ધર્મને શા માટે પકડી રાખવે?
(૧૮) સ્વધર્મ અને પરધર્મ કેટલાક કહે છે કે “સ્વધર્મમાં જીવવું સારું, પણ પરધર્મને સ્વીકાર કરે સારે નહિ, કારણ કે તેમાં ભય રહેશે છે.” આ માટે તેઓ “સ્વધર્મ નિધનં : vય મથાવ એ શાસ્ત્રવચનને આગળ કરે છે. પરંતુ આ કથન સ્વધર્મ અને પરધર્મનું રહસ્ય સમજ્યા વિનાનું છે. “સ્વધર્મ”

Page #46

= ૩૫ :
ધર્મામૃત એટલે પિતાનો ધર્મ-આત્માને ધર્મ, નહિ કે બાપદાદાની વારીથી ચાલતે આવેલે ધર્મ. અને “પરધર્મ' એટલે પારકો ધર્મ-પુદ્ગલેને ધર્મ, નહિ કે બીજા પાળી રહ્યા છે, તે ધર્મ. એટલે ઉક્ત શાસ્ત્રવચનનું રહસ્ય એ છે કે
આત્મધર્મનું આરાધન કરતાં મરણને શરણ થવું પડે તે સારું પણ પુદ્ગલની રસિકતામાં જીવવું ખોટું, કારણ કે એ કલ્યાણને માટે ભયાવહ છે. '
(૯) ધર્મની વ્યાખ્યા.
ધર્મની વ્યાખ્યા જુદા જુદા માણસો જુદી જુદી રીતે કરે છે. કેઈ કહે છે કે “ધર્મ એટલે સ્વભાવ.” કઈ કહે છે કે “ધર્મ એટલે કર્તવ્ય અથવા ફરજ ” કઈ કહે છે કે
ધર્મ એટલે નીતિ.” કોઈ કહે છે કે “ધર્મ એટલે સદાચાર". કેઈ કહે છે કે “ધર્મ એટલે પ્રભુભતિ.” કઈ કહે છે કે
ધર્મ એટલે દાન.” કઈ કહે છે કે “ ધર્મ એટલે સુવિચાર'. કેઈ કહે છે કે “ધર્મ એટલે સેવા.' કોઈ કહે છે કે “ધર્મ એટલે જ્ઞાનોપાસના.” કઈ કહે છે કે “ધર્મ એટલે કુલાચાર.” કેઈ કહે છે કે “ધર્મ એટલે શાસ્ત્રમાં બતાવેલે વિધિનિષેધ. પરંતુ આ બધી વ્યાખ્યાઓ એક યા બીજી રીતે ખામીભરેલી છે અને તે ધર્મના મર્મને યથાર્થ રીતે દર્શાવતી નથી. “ધર્મ એટલે સ્વભાવ” એમ કહેવાથી કઈ ઉપયોગી હેતુ સરતો નથી, કારણ કે માણસો એમ પણ માને છે કે બધી વસ્તુઓને ઉપભેગ કરે તે આપણે સ્વભાવ છે. એ રીતે તો આપણે જે કંઈ કરી રહ્યા છીએ તે બધાને સમાવેશ

Page #47

ધ બોધ-ગ્રંથમાળા
: ૩૬ :
: પુષ્પ
C
ધમાં થાય. ધર્મ એટલે કર્તવ્ય અથવા " ફરજ એમ કહેવાથી પણ ધર્મનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ રજૂ થતું નથી, કારણ કે મનુષ્યા કત્તવ્ય અને ફરજ વિષે ઘણી ચિત્ર-વિચિત્ર માન્યતાએ ધરાવે છે. કેટલાક એમ માને છે કે પશુઓનું બલિદાન આપવું તે કન્ય છે. કેટલાક એમ પણ માને છે કે દેવને નરઅલિ આપવા તે કર્તવ્ય છે. કેટલાક એમ માને છે કે કાર્યની સિદ્ધિ થતી હાય ! ગમે તેવા પ્રપંચ ખેલવા એ કત્તવ્ય છે. કેટલાક એમ પણ માને છે કે શ્રીમાને લૂંટીને ગરીને દાન આપવું તે કર્તવ્ય છે. કેટલાક એમ માને છે કે પ્રજા ઉત્પન્ન કરવી તે કર્તવ્ય છે. કેટલાક એમ પણ માને છે કે મદ્યપાન કરવું એ કર્તવ્ય છે. ધર્મ એટલે નીતિ ' એમ કહેવાથી પણ ધર્મનું સ્વરૂપ પૂરેપૂરુ ં વ્યક્ત થતું નથી, કારણ કે નીતિ, દેશ અને કાળ પરત્વે અનેક પ્રકારની હોય છે અને તેમાં સારી-ખાટી બધી બાબતાના સમાવેશ થઇ જાય છે. વળી નીતિના હેતુ વ્યવહારમાં સરલતા મેળવવા પૂરતા જ હાય છે, જ્યારે જીવનના ગૂઢ પ્રશ્નો સંબંધી તે કઈ જ પ્રકાશ પાડી શકતી નથી. • ધર્મ એટલે સદાચાર ' એ વ્યાખ્યા એકંદર ઠીક હાવા છતાં સદાચારના અર્થ શુ કરવા તે સ્પષ્ટ કરવાનું બાકી રહે છે, કારણ કે કેટલાક માણસે। વારંવાર ન્હાવું– ધાવું એને જ સદાચાર કહે છે, તેા કેટલાક માણસેા બ્રાહ્મણાને જમાડવા અને તેમને દક્ષિણા આપવી એને સદાચાર કહે છે. કેટલાક માણસો પીપળા વગેરેને પૂજવા તેને સદાચાર કહે છે તા કેટલાક માણસા ઉપવાસ કરીને કંદમૂળ કરવું તેને સદાચાર કહે છે. ધર્મ એટલે
વગેરેનું ભક્ષણ પ્રભુભકિત ’ એ
6

Page #48

છઠું :
ધર્મામૃત વ્યાખ્યા પણ પર્યાપ્ત નથી, કારણ કે પ્રભુનું સ્વરૂપ અનેક પ્રકારે માનવામાં આવ્યું છે અને તેની ભકિત પણ વિવિધ પ્રકારે થાય છે. એટલે પ્રભુભકિત શબ્દથી શું સમજવું તે સ્પષ્ટ થતું નથી. “ ધર્મ એટલે દાન.” એવી વ્યાખ્યા પણ અધૂરી જ ગણાય, કારણ કે દાન તે સારા અને બેટા એમ બંને પ્રકારે થઈ શકે છે. કેટલાક દાને માત્ર કીર્તિ માટે જ થાય છે, કેટલાક દાને અન્યાયથી ઉપાર્જિત કરેલી લક્ષમીવડે થાય છે અને કેટલાક દાનો માત્ર દેખાવ પૂરતા કે કઈ સ્વાર્થના હેતુથી પણ થાય છે. વળી દાન સિવાય બીજા અનેક ગુણે એવા છે કે જેને સમાવેશ ધર્મમાં થાય છે, તે આ વ્યાખ્યાથી બહાર રહી જાય છે. “ ધર્મ એટલે સુવિચાર ” એમ કહેવું પણ યથાર્થ નથી, કારણ કે માત્ર સુવિચારે કરવાથી કંઈ વળતું નથી. સુવિચારોની સાથે સુવર્તનની પણ જરૂર પડે છે, એટલે વર્તનને વિચાર આ વ્યાખ્યામાંથી બહાર રહી જાય છે. ધર્મ એટલે નિષ્કામ સેવા ” એ વ્યાખ્યા પણ ભ્રામક છે, કારણ કે સેવાના નામે મેવા ખવાય છે અને ગમે તેવી સ્વાથી પ્રવૃત્તિઓને પણ સેવાનો સ્વાંગ સજાવી શકાય છે. વળી સેવા કરતાં પાપ કરવું પડે તે પણ કરાય એવો ભ્રમ લેકે સેવી રહ્યા છે તેથી સેવા શબ્દ ધર્મની અંતર્ગત રહેલે ભાવ સ્પષ્ટ રીતે વ્યક્ત કરી શકો નથી. ધર્મ એટલે જ્ઞાનોપાસના” એમ કહેવાથી અનુષ્ઠાને, ક્રિયાઓ અને વિધિ-વિધાનને નિષેધ થાય છે, કારણ કે જ્ઞાન અને ક્રિયા એ બે વસ્તુઓને વ્યવહારમાં ભિન્ન માનવામાં આવી છે. “ધર્મ એટલે કુલાચાર” એ વ્યાખ્યા પણ બરાબર નથી, કારણ કે જુદા જુદા કુલેમાં જુદા જુદા પ્રકારને આચાર

Page #49

ધર્મબોધ ગ્રંથમાળા : ૩૮ :
* પુષ્પ ચાલુ હોય છે અને તે બધા આચાર પ્રશસ્ત હોતે નથી. ધર્મ એટલે “શાસ્ત્રમાં બતાવેલે વિધિ-નિષેધ” એમ કહેવું પણ વ્યાજબી નથી, કારણ કે શાસ્ત્ર અનેક પ્રકારનાં છે અને તેમાં ઉલટસુલટ વિધિ-નિષેધે પણ બતાવેલા છે.” એક શાસ્ત્ર રાત્રિએ ખાવાને નિષેધ કરે છે, જ્યારે બીજું શાસ્ત્ર ચંદ્ર ઊગ્યેથી અમુક વિધિપૂર્વક ખાવાને વિધિ બતાવે છે. એક શાસ્ત્ર સ્નાનાદિ શરીરસત્કારને નિષેધ કરે છે, તે બીજું શાસ્ત્ર સ્નાન વગેરેને આવશ્યક ગણાવી તેને અનેક પ્રકારને વિધિ બતાવે છે. આમ ઉપર જણાવેલી ધર્મની વ્યાખ્યાઓ એક યા બીજી રીતે અપૂર્ણ હોવાથી પ્રાણીઓને દુર્ગતિમાં પડતાં ધારી રાખે-બચાવે તે ધર્મ? એવી વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે અને તેને ઈનકાર કેઈ પણ સુજ્ઞ કરી શકે તેમ નથી, કારણ કે દુર્ગતિમાં ન જવું પડે અથવા પોતાની દુર્ગતિ ન થાય તે સહુ કઈ ઈચ્છે છે અને જે વિચારણ, માર્ગ, વિધિ-વિધાન, ક્રિયાઓ કે અનુષ્કાને દુર્ગતિને રોકતા હોય તેને સ્વીકાર કરવામાં કઈ જાતની હરકત કે કઈ જાતને વધે હોઈ શકે નહિ. તાત્પર્ય કે-ધર્મ એ દુર્ગતિને રોકવાનું સાધન છે માટે તેને વિચાર, તેની પરીક્ષા એ દષ્ટિએ જ થવી જોઈએ.
(૨૦) કુધર્મ અને સુધર્મની પરીક્ષા ધર્મની પરીક્ષા કેવી રીતે કરવી તે સંબંધમાં શાસ્ત્રકારએ જણાવ્યું છે કે – " यथा चतुर्मिकनकं परीक्ष्यते, निघर्षणच्छेदनतापताडनैः। तथैव धर्मो विदुषा परीक्ष्यते, श्रुतेन शीलेन तपोदयागुणैः ।।

Page #50

: ૩૯ :
ધમાંત
જેમ સાનાની પરીક્ષા
( ૧ ) નિઘણુ ( કસેાટીના પત્થર પર ચડાવીને કસ લેવા અને તે પરથી તેની શુદ્ધતાની ખાતરી કરવી ), (૨) ચ્છેદન ( તેને છીણીવતી કાપી જોવું અને જેવુ બહારથી દેખાય છે તેવું જ અંદરથી પણ છે કે કેમ ? તેની ખાતરી કરવી ), (૩) તાપ ( તેને તપાવીને જોવુ કે તેમાં કોઈ હલકી ધાતુના ભેળ તા નથી થયા ? ) અને (૪) તાડન ( તેને 'ટીપી જોવુ. કે તેનુ' પતરું સાનાની માફક ખૂબ ખારીક થાય છે કે કેમ ? ) વડે કરવામાં આવે છે, તેમ ધર્મની પરીક્ષા પણ વિદ્વાના ચાર રીતે કરે છે. તે આ પ્રમાણેઃ (૧) શ્રુતેન–શાસ્રવડે. તેના અંગે પ્રતિપાદન થયેલાં શાશ્ત્રા કેવા છે? પ્રામાણિક કે અપ્રામાણિક ? સવાદવાળાં કે વિસંવાદવાળાં ? સર્વજ્ઞાએ કહેલાં કે મન:કલ્પિત ? આ પરીક્ષામાં જો એમ માલૂમ પડે કે તેનાં શાસ્ત્રો અપ્રામાણિક, વિસંવાદવાળા અને મન:કલ્પિત છે, તેા જાણવું કે એના આધારે ચાલતા ધર્મ કુધર્મ છે અને તેથી વિપરીત જો એમ જણાય કે તેના શાસ્રો પ્રામાણિક છે, એટલે કોઈ પણ જાતની ઘાલમેલ વિનાનાં છે, સંવાદી છે એટલે કે પૂર્વાપર વિરાધ વિનાનાં છે અને સર્વજ્ઞ પ્રણીત એટલે સર્વજ્ઞાએ પ્રરૂપેલાં છે, તેા જાણવું કે તેના આધારે ચાલતે ધર્મ સુધર્મ છે. (૨) શીહેન-શીલવડે તે ધર્મ કેવા પ્રકારના ચારિત્રને ઉપદેશ આપે છે ? જો તે સદાચારના ભંગ થાય તેવા ઉપદેશ આપતા હાય તા જાણવુ કે તે કુધર્મ છે અને તેથી વિરુદ્ધ સદાચારની પુષ્ટિ કરતા હોય તે જાણવું કે તે સુધમ છે. કેટલાક ધર્માં એવું પ્રતિપાદન કરે છે કે-મદ્ય, માંસ, મત્સ્ય, મુદ્રા અને મૈથુન એ
છઠ્ઠું':

Page #51

કેટલાક એમ
આપશે અને પ્રેમમાં તરો
: ધમધ-ચંથમાળા : ૪૦ : પાંચ મકારવડે શીઘ મોક્ષ મળે છે. જ્યારે દક્ષિણાચારથી (વામાચારથી) એટલે સાત્વિકતાને અનુસરવાથી મોક્ષ મળવામાં વિલંબ થાય છે. કેટલાક ધમેં એમ પણ કહે છે કે કાંચલિયા ધર્મનું પાલન કરવાથી દેવી પ્રસન્ન થઈને શીધ્ર મેક્ષ આપે છે ! કેટલાક એમ પણ કહે છે કે ભગવાન ગોપીઓ સાથે રાસલીલા રમતા હતા, તેમ આપણે પણ સ્ત્રી-પુરુષએ ભેગા થઈને રાસલીલા રમવી અને એક બીજાના પ્રેમમાં તરબોળ થવું. આ અને આવા પ્રકારના સિદ્ધાંતને પ્રચાર એ કુધર્મ છે અને તેના આરાધનનું ફલ દુર્ગતિ છે. વળી શીલને અર્થ વ્યાપક લઈએ તે ઉદ્ધતાઈ, અસભ્યતા અને દીર્જન્ય શિખવે તે કુધર્મ જાણો અને વિનય, સભ્યતા અને સૌજન્ય શિખવે તે સુધર્મ જાણ. અથવા અન્યાય અને અનીતિ શિખવે તે કુધર્મ જાણ અને ન્યાય તથા નીતિ શિખવે એ સુધર્મ જાણ. (૩) તાણા-તપવડે. જે ધર્મમાં તપ અને સંયમને રોગ્ય સ્થાન અપાયું ન હોય તે કુધર્મ જાણવે અને તેથી વિરુદ્ધ યોગ્ય સ્થાન અપાયું હોય તે સુધર્મ જાણવે. કેટલાક ધર્મો કહે છે કે શરીરને બહુ કષ્ટ આપવાથી શું? કારણ કે–
"मृद्वी शय्या प्रातरुत्थाय पेया, मध्ये भक्तं पानकं चापराह्ने । द्राक्षाखण्डं शर्करा चार्धरात्रे,
પુરાણાન્ત શાત્રે દgi | " “કેમળ શય્યા, સવારે ઊઠીને દુગ્ધપાન, મધ્યાહ્નકાલે ભજન, પાછલા પહોરે મદિરાદિકનું પાન અને અર્ધરાત્રિએ

Page #52

: ૪૧ :
ધર્મામૃત દ્રાક્ષાખંડ તથા સાકરને ઉપભેગ-આવા પ્રકારના ધર્મથી શાક્યપુત્ર-(ગૌતમ બૌદ્ધ)ને છેવટની મુક્તિ મળી હતી. કેટલાક ગાશ્રમે (જેને ભારતવર્ષની પ્રજા સારા સમજી રહી છે તે પણ) તપ અને સંયમના નિયમોને બિલકુલ સ્થાન ન આપતાં સીધી આત્મસાક્ષાત્કારની વાતો કરે છે અને તે પ્રકારની યોગસાધના કરવા માટે જુવાન–વૃદ્ધ સ્ત્રી-પુરુષને એકઠાં રાખે છે. આ બધાયે કુધર્મનાં લક્ષણે સમજવાં, કારણ કે તેનું આખરી પરિણામ પતનમાં જ આવે છે. (૪) રચાનુન-દયાગુણવડે. જે ધર્મ દયાના સિદ્ધાંતને ઠેકરે માતે હોય કે તેનું યથાર્થ મહત્વ ન પ્રકાશ હોય તે કુધર્મ જાણ અને તેથી વિપરીત જે ધર્મ દયાના સિદ્ધાંતને મહત્ત્વ આપતું હોય, તે સુધર્મ જાણ. સંત તુલસીદાસે પિતાના દીર્ઘ અનુભવથી એ જ વાત ઉચ્ચારી છે કે
રા ઘર્મ ને મૂત્ર , વાવમૂત્ર મિમાન” એટલે જે ધર્મો એક યા બીજા બહાનાં નીચે હિંસાનું વિધાન કરે છે અને તેથી સ્વર્ગ વગેરેની પ્રાપ્તિ થાય છે તેમ માને છે, એ કુધર્મો છે અને તેને આશ્રય લેનારને ભવસાગરમાં ડૂબાડનારાં છે. હિંસક ય, માતાને અપાતાં બલિદાને અને માન્યતા ખાતર અપાતાં પાડાં-બકરાં તથા કુકડા વગેરેના ભેગે સુધર્મને મંજૂર નથી, કારણ કે તે પ્રત્યક્ષ અધર્મ છે અને તે જાતની હિંસા કરનારને માટે નરક સિવાય બીજી ગતિ નથી.
સુધર્મ અને કુધર્મની કટીને ઉત્તર નિર્ગથ મહર્ષિ ઓએ પિતાની વિધાયક શૈલીમાં નીચે મુજબ આપે છે –

Page #53

પુષ
ધમધ-ચંથમાળા : દર :
"धम्मो मंगलमुकिट्ठ, अहिंसा संजमो तवो।। देवा वितं नमसंति, जस्स धम्मे सया मणो॥"
અહિંસા, સંયમ અને તપ પર રચાએલે ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે એટલે કે સર્વ દુઓનું નિવારણ કરી મુકિતસુખને અપાવનારે છે. જેના હૃદયમાં આ ધમાં વસે છે તેને દે પણ નમસ્કાર કરે છે.”
આ કથનને ફલિતાર્થ એ છે કે “જે ધર્મમાં હિંસાનું વિધાન છે, સંયમ પર ભાર નથી અને તપ માટે કઈ જાતને આગ્રહ નથી, તે વાસ્તવિક રીતે સર્વ દુઃખને દૂર કરનારા ધર્મનું સ્થાન લઈ શકો નથી; જ્યારે અહિંસા, સંયમ અને તપના સિદ્ધાંત પર રચાયેલે ધર્મ દુર્ગતિનાં બધાં કારણેને દૂર કરનારે હેઈ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે. ”
સુધર્મ અને કુધર્મની આ કસોટી ધ્યાનમાં રાખીને સુજ્ઞજોએ પ્રચલિત ધર્મોની–પ્રચલિત સિદ્ધાંતની કસોટી કરવી અને તેમાં જે ધર્મ–જે સિદ્ધાંતે આત્માને રાગદ્વેષ રહિત બનાવીને સકલ કર્મબંધનના છૂટકારારૂપી મેક્ષને અપાવવા માટે સમર્થ હોય તેમાં જ પ્રવૃત્તિ કરવી.
સુધર્મનું શરણ સ્વીકાર્યા સિવાય કેઈ કાળે મુક્તિ નથી.

Page #54

સુધર્મની તાવિક ભૂમિકા
(૨૧) છ સ્થાન–છ સિદ્ધાંત જૈન મહર્ષિઓ જણાવે છે કે – " अस्थि जिओ तह निच्चा, कत्ता भोत्ता य पुनपावाणं । अत्थि धुवं निवाणं, तदुवाओ अत्थि छट्ठाणे ॥"
છઠ્ઠા સુધર્મની ઉપયોગિતા-સુધર્મનું મહત્ત્વ સમજવા માટે તેની તાત્વિક ભૂમિકારૂપ છ સિદ્ધાંતનું મનન કરવું આવશ્યક છે. તે આ રીતે
(૧) અરિશ ડિયો– આત્મા છે.' (૨) તદ નિશા–“તે આત્મા નિત્ય છે–શાશ્વત છે.”
(૩) જરા જુવાdi– તે આત્મા પુણ્યપાપને એટલે કે સારાં-ખાટાં કર્મોને કર્તા છે.”

Page #55

ધર્મબંધગ્રંથમાળા : ૪૪ :
(૪) મોજા જ તે આત્મા સારા-ખોટાં કર્મોને ભક્તા પણ છે. ”
(૫) અસ્થિ પુર્વ નિવા-તે આત્મા સકલ કર્મમાંથી છૂટો થતાં અવશ્ય નિર્વાણ પામે છે–મેક્ષ મેળવે છે.”
(૬) તદુaraો અધિ- તે નિવણ-મેલ મેળવવાને ઉપાય સુધર્મ છે.”
જો આ છ સિદ્ધાંતને મર્મ યથાર્થ રીતે સમજવામાં આવે તે કુતર્કનું મેં કાળું થાય, વિતંડાને વાંસે તૂટી જાય અને તમામ કુત્સિત વાદે, કુત્સિત મતે અને કુત્સિત ધર્મોને અંત આવી જાય એ નિર્વિવાદ છે.
(૨૨) નાસ્તિકેની નફટાઈ નાસ્તિકેની નફટાઈ શેને આભારી છે? તેઓ કહે છે કે – " यावज्जीवं सुखं जीवेदृणं कृत्वा घृतं पिबेत् । भस्मीभूतस्य देहस्य, पुनरागमनं कुतः१॥"
જીવે ત્યાં સુધી સુખેથી જીવે અને પાસે પૈસા ન હોય તે મિત્ર-સ્ત-સંબંધીઓ ગમે તેની પાસેથી ઉછીના લઈને પણ મેવા—મીઠાઈ જમે, કારણ કે આ દેહ બળીને ખાખ થઈ ગયા પછી તેનું આગમન ફરીને થવાનું નથી. અર્થાત્ પછી સારા ખેટાને જવાબ કેઈને આપવાનું નથી.” "पिव खाद च चारुलोचने ! यदतीतं वरगात्रि ! तन ते । न हि भीरु ! गतं निवर्तते, समुदयमात्रमिदं क्लेवरम् ॥"

Page #56

છઠું "
૪૫ :
ધર્મામૃત “હે સુંદર નેત્રવાળી સ્ત્રી ! તું વ્રત-નિયમો કે સંયમની આરાધના કરવાને બદલે સુંદર ભેજને જમ અને સ્વાદિષ્ટ પીણાંઓ પી. હે મને હર અવયવાળી માનિનિ ! જે ગયું તે તારું નથી. એટલે માજશેખ કરવાનો અવસર ચૂકીશ મા. વળી હે પ્રિયતમા ! જે તું પાપથી ડરતી હોય અને “ આ કરાય અને તે ન કરાય ” એ જાતના ભયને આધીન થઈને યથેષ્ટ વિલાસ ન કરતી હોય તે તને જણાવી દઉં છું કે-આ દેહ એ પંચ ભૂતાને સમુદાય છે પણ તેમાં આત્મા જેવી કે વસ્તુ નથી કે જેને પાપનું ફળ ભોગવવું પડે.
નીતિને નાશ કરનારી અને અનાચારને ઉત્તેજન આપનારી આ સડેલી શિખામણના મૂળમાં “આત્મા નથી” એ માન્યતા જ કારણભૂત છે.
(૨૩) જડવાદીઓના જુલમ જડવાદીઓની જમાત જગત પર જે જુલમ વરસાવી રહી છે અને પિતાનું અભીષ્ટ સિદ્ધ કરવાને જે ભયંકર શાને ઉપયોગ કરી રહી છે, તેના મૂળમાં પણ “આત્મા નથી, તે શાશ્વત નથી, તેને પુણ્ય-પાપને બંધ નથી, અને મોક્ષ જેવી કઈ વસ્તુ નથી” એ માન્યતા જ કારણભૂત છે. જો તેઓ આત્માને માનતા હોય. તેને શાશ્વત માનતા હોય, તેને પાપપુણ્યને બંધ થાય છે, તેમ માનતા હોય અને ધર્મ–પાલનના પરિણામે તેની સકલ કર્મમાંથી મુક્તિ થાય છે તેમ માનતા હોય તો તેઓ સદેષ અને નિર્દોષ સહુની એક સરખી કલ્લ શા માટે કરે? મેટા અને નાના સહુને એક સરખી નિર્દયતાથી

Page #57

ધર્મબોધ-ચંથમાળા : ક૬ :
* પુષ્પ શા માટે મારે ? વળી મનુષ્યની સાથે બીજા પણ અનેક નિર્દોષ પ્રાણીઓને સંહાર શા સારુ નિપજાવે? અને પિતાનું અભીષ્ટ સિદ્ધ કરવા માટે ગમે તેવાં કૂડ-કપટ અને જઠાણુને આશ્રય શા માટે લે?
(૨૪) આત્મા છે. માટે જ જૈનમહર્ષિઓએ “આત્મા છે” એવા પહેલા સિદ્ધાંતનું એલાન (પ્રતિપાદન) કર્યું છે. પિતાના આ સિદ્ધાન્તના સમર્થનમાં તેઓ કહે છે કે “આત્માને દેહ કે ઇંદ્રિય અથવા શ્વાસોચ્છવાસરૂપ પ્રાણ જાણી શકતા નથી, પરંતુ તે સૌ આત્માની સત્તાપૂર્વક વર્તે છે. જે આત્માની સત્તાની પ્રેરણ ન હોય તે દેહાદિ સર્વ જડ૫ણે પડ્યાં રહે છે. આવી જેની અસાધારણતા છે, તે ‘આમા” છે.
નિદ્રામાં કે સ્વપ્નમાં હોવા છતાં પણ તે નિદ્રાદિ અવસ્થાએને જાણનાર કંઇક જુદો પદાર્થ છે. એમ સર્વને અનુભવ છે. આ જાણનારો જે પદાર્થ તે ચૈતન્યમય છે; અને તે જ આત્મા” છે.
જે જ્ઞાનગુણ એ દેહને ધર્મ હોય, તે દુર્બળ દેહમાં પરમ જ્ઞાનબુદ્ધિ જોવામાં આવે છે અને સ્થળ દેહમાં અ૫ જ્ઞાનબુદ્ધિ જોવામાં આવે છે, તેમ ન થવું જોઈએ, અર્થાત્ આ સંગમાં સ્કૂલ શરીરમાં પરમ બુદ્ધિ અને કૃશ શરીરમાં અલ્પ બુદ્ધિ હોવી જોઈએ, પરંતુ તેમ થતું નથી. એટલે જ્ઞાન એ દેહને ગુણ નથી, પરંતુ અન્ય કઈ પદાર્થને ગુણ છે અને તે જ “આત્મા છે.

Page #58

: ૪૭ :
ધર્મામૃત
“ જેમાં કાઈ કાળે જાણવાના સ્વભાવ ઉત્પન્ન થઈ શકતા નથી તે જ; અને જે સદાય જાણવાના સ્વભાવ સહિત છે, તે ચેતન. આમ જડ અને ચેતન અનેના સ્વભાવ અત્યંત ભિન્ન છે. તે બંને ભિન્ન સ્વભાવા એકપણું પામી શકે નહિ માટે દેહ અને આત્મા ભિન્ન છે. આમ છતાં ક્રૂડ અને આત્માની ભિન્નતા સમજાતી નથી તેનું મુખ્ય કારણુ અનાદિ કાલના દેહાધ્યાસ છે, એટલે કે દેહને જ આત્મા માની લેવાના ભ્રમ છે. ”
આત્માની સિદ્ધિ ખાખતમાં પ્રદેશી રાજાનું કથાનક ખાસ જાણવા જેવુ છે.
(૨૫) પ્રદેશી રાજાનું સ્થાનક.
પુરુષાદાનીય શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના શાસનમાં કેશી નામના ગણધર થયા, જેઓ શાંત, દાંત અને મહાતપસ્વી હતા. તેઓ એક વાર પેાતાના વિશાલ સાધુસમુદાય સાથે શ્રાવસ્તી નગરીએ પધાર્યાં. ત્યાં તેમનાં દર્શન અને વન્દન કરવાને તથા તેમના અમૃતતુલ્ય ધર્મપદેશ સાંભળવાને અનેક લોકો ભેગા થયા. તેમાં શ્વેતામ્બિકા નગરીના પ્રધાન–સચિવ ચિત્ર પણ સામેલ હતા. રાજ્યના કાઈ કામ પ્રસંગે તે આ નગરીમાં આવેલા હતા અને અનેક લેાકેાને આ તરફ આવતા જોઈને દર્શન-વંદ્રન તેમજ ઉપદેશશ્રવણ કરવાની ભાવનાથી આત્મ્યા હતા.
'
કેશી ગણધર પરિષદ્યને ઉદ્દેશીને કહ્યું: ‘ હું ભયજના !— - “ સત્તારિ પરમેગાળિ, તુછઢાળી, સંતુળો । माणुसतं सुई सद्धा, संजमम्मिय वीरियं ॥
''

Page #59

ધમધ-માળા
: ૪૮ :
આ સંસારમાં જીવને ચાર પરમ અંગેની પ્રાપ્તિ થવી અતિ દુર્લભ છે. પહેલું અંગ મનુષ્યત્વ બીજું અંગ શાસ્ત્રશ્રવણને વેગ, ત્રીજું અંગ શાસ્ત્રમાં પ્રતિપાદિત કરેલા સિદ્ધાંત પર શ્રદ્ધા અને ચોથું અંગ શ્રદ્ધાનુસારી વર્તનને વિષે વીર્યને ઉલ્લાસ કે પુરુષાર્થ. એટલે પ્રથમ તે મનુષ્યત્વની પ્રાપ્તિ થવી અતિ દુર્લભ છે. રાશી લાખ છવાયોનિમાં પરિભ્રમણ કરતાં કરતાં ઘણું કાળે અને ઘણા પરિશ્રમે પુણ્યના
ગે તે પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ તે પ્રાપ્ત થયા પછી સતશાસ્ત્રોને સાંભળવાનો વેગ મળ અતિ દુર્લભ છે. સશા એટલે પરસ્પર અવિરુદ્ધ વચનવાળા મોક્ષને અર્થે કહેવાયેલાં આમપુરુષનાં વચનો. કદાચ તે કેઈપણ રીતે સાંભળવામાં આવે તે તેમાં વર્ણવેલા મનુષ્યજીવનને સફલ કરવાના ઉપાયો પર (ધર્મ પર) શ્રદ્ધા ચેટવી અતિ દુર્લભ છે અને કદાચ તે પણ બની આવે તે તે શ્રદ્ધાનુસારી વર્તનને અંગે પરમ પુરુષાર્થ કરે તે તે અતિ દુર્લભ છે.”
સમંતિ વિફા મોબા, રમતિ સુરસંપા !
लभंति पुत्तमित्तं च, एगो धम्मो दुलम्भइ ॥" પ્રાણુઓ આ જગતમાં વિપુલ ભેગો મેળવી શકે છે, વળી દેવતાઓની સંપત્તિ પણ પામી શકે છે અને મનગમતા પુત્ર અને મિત્રે પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, પણ એક ધર્મ સહેલાઈથી પ્રાપ્ત કરી શક્તા નથી.
માટે" भवकोटीदुष्प्रापामवाप्य नृभवादिसकलसामग्रीम् ।
भवजलनिधियानपात्रे, धर्मे यत्नः सदा कार्यः ।।"

Page #60

છઠ્ઠું':
: ૪૯ :
ધર્મામૃત
ક્રોડા ભવમાં પરિભ્રમણુ કરતાં કવચિત્ પામી શકાય તેવી મનુષ્યભવ વગેરે સવ સામગ્રી મેળવીને સંસાર-સાગરમાં નાવ સમાન એવા ધમ માટે સદાય પ્રયત્ન કરવા.
આ ધર્મ તીર્થંકર દેવાએ જીવદયારૂપ; સત્ય અને શૌચથી પ્રતિષ્ઠિત; સ્તેય( ચૌય )વૃત્તિથી રહિત; બ્રહ્મચર્યથી વિભૂષિત; પરિગ્રહની નિવૃત્તિરૂપ; રાત્રિભોજનથી વર્જિત; મદ્ય અને માંસના ત્યાગરૂપ; વિનયથી ઉજજવલ; અનંતકાય અને અભક્ષ્યના ભક્ષણથી રહિત; મવચન રહિત; ક્ષાંતિપ્રધાન; હૃદયની શુદ્ધિરૂપ; યથાયાગ્ય પાત્રના દાનાદિક ગુણની શ્રેણિથી વિરાજિત અને મેક્ષ પય ત પ્રૌઢ ફળ આપવામાં કલ્પવૃક્ષ સમાન કહેલા છે. ગુણના આધાર જેમ વિનય છે તેમ ધર્મના આધાર દેવાક્રિક ત્રણ તત્ત્વના શ્રદ્ધાનરૂપ સમ્યક્ત્વ છે.
જ્યાં સુધી સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થઈ નથી ત્યાં સુધી જ પ્રાણીઓને સંસારસાગર દુસ્તર છે અને ત્યાં સુધી જ તીવ્ર દુઃખાના ઉદય છે, માટે હે ભવ્ય પ્રાણીઓ ! તમે વીતરાગ ભગવાનમાં દેવની બુદ્ધિ રાખા, નિગ્રંથ મુનિઓમાં ગુરુની બુદ્ધિ રાખે। અને સર્વજ્ઞપ્રણીત સિદ્ધાંતામાં ધર્મની બુદ્ધિ રાખા.’
સંતપુરુષનાં વચના ઘણાં મધુર અને પ્રિય હોય છે. વળી ઉત્તમ પ્રકારની શિખામણથી ભરેલાં હાય છે; તેથી તેની અસર સચાટ અને શીઘ્ર થાય છે તથા તેનું અનુસરણ કરતાં અનુપમ-અવિચલ સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. શ્રીકેશી ગણુધરના આ મધુર અને પ્રિય વચનાએ શ્રોતાઓના હૃદય પર ભારે

Page #61

સએપ-ગ્રંથમાળા
: પર્વ :
: પુષ્પ
અસર કરી. તેમાંએ ચિત્ર મંત્રીના હૃદય પર તેણે અતિ ભારે અસર કરી અને તેની ધર્મભાવનામાં વૃદ્ધિ થઈ. તાત્પર્યં કેતે જ ક્ષણે તેણે સમ્યક્ત્વ સાથે બાર વ્રતરૂપ શ્રાવકધર્મના સ્વીકાર કર્યાં. પછી ધર્મને પામેલા તે મત્રીએ અતિ વિનયથી અંજલિબદ્ધ થઈને ગુરુને આ પ્રમાણે કહ્યું: ‘હે ભગવંત ! હે કૃપાનિધાન ! અમારા રાજા પ્રદેશી શૂરવીર અને ધીર હોવા છતાં મહાન્ નાસ્તિક છે અને આત્મા, પુણ્ય-પાપ કે ધર્મને માનતા નથી, માટે આપ એક વાર શ્વેતામ્બિકા નગરીએ પધારવાની કૃપા કરે. મને આશા છે કે-આપશ્રીના સમાગમથી તેના વિચારાનુ પરિવર્તન થશે અને તે અતિવલ્લભ એવા સર્વજ્ઞધને પામશે, ’
મહાવ્રતને વરેલા મુનિએ નિશ્ચયકારી ભાષાના ઉપયાગ કરતા નથી, એટલે ગુરુએ પ્રત્યુત્તરમાં કહ્યું: ‘ જેવી ક્ષેત્રના, ’ કામ પૂરું થતાં ચિત્ર મંત્રી શ્વેતામ્બિકા નગરી પાછા ફર્યાં. ત્યાં જઈને તેણે નગરના ઉદ્યાનપાલકને મેલાવીને કહ્યું કેઃ ‘ હે ભદ્ર ! હવે પછી ઉદ્યાનમાં કાઈ પણુ ગુરુમહારાજ પધારે તે તેની પહેલી ખબર મને આપજે. હું તને સારી રીતે સંતુષ્ટ કરીશ. ’ ઉદ્યાનપાલકને આવી સૂચના આપવામાં મંત્રીશ્વર ચિત્રના હેતુ એ હતા કે–વખતે ગુરુમહારાજ પધારે અને તેની રાજાને ખબર પડે તે એ તેમને તિરસ્કાર કરે અને રાજ્યની સરહદ છેડી જવાનુ' પણ કમાવે, અને જો તેમ થાય તે તેના માનસિક વલણનું પરિવર્તન કરાવવાની પેાતાની મુરાદ બર આવે નહિ. તેના સ્થાને જો તેમના આગમનની ખબર પાતાને અગાઉથી પડી જાય તે ઉચિત પ્રબંધ કરી શકાય.

Page #62

છયું : : ૫૧ :
ધર્મામૃત એક દિવસ ઉદ્યાનપાલકે આવીને મંત્રીશ્વરને જણાવ્યું કે “હે બુદ્ધિનિધાન! પંચ મહાવ્રતના ધારણહાર, પંચ આચારના પાલણહાર, પાંચ સમિતિએ સમિત, ત્રણ ગુપ્તિએ ગુસ, બ્રહ્મચર્યની નવ વાડેનું અનન્ય મનથી પાલન કરનાર, પાંચ ઇદ્રિયના ૨૩ વિષયોને જીતનાર, ચાર કષાયથી મુક્ત, ચાર જ્ઞાનથી યુક્ત, ધીર, વીર, ઉદાર, અનુપમ, સમતાના સંગી, સદા ઉમંગી, નિર્ગથ અને નિરારંભી એવા શ્રીકેશી નામના ગણધર આજે પ્રાતઃકાળમાં ઉદ્યાનને વિષે સમવસર્યા છે.”
આ શુભ સમાચાર સાંભળીને પરમ પ્રમેહ પામેલા મંત્રીશ્વરે તે ઉદ્યાનપાલકને યથેષ્ઠ દાન આપ્યું અને સંતુષ્ટ કર્યો. પછી તે વિચારવા લાગે કે – " वार्ता च कौतुकवती विशदा च विद्या,
लोकोत्तरः परिमलश्च कुरंगनामेः । तैलस्य बिन्दुरिव वारिणि दुर्निवार
मेतत्त्रयं प्रसरतीह किमत्र चित्रम् ? ॥" કૌતુકવાળા સમાચાર, નિર્મળ વિદ્યા અને કસ્તૂરીની લેકત્તર સુગંધ એ ત્રણ જળમાં પડેલ તેલના બિંદુની જેમ જગતમાં દુર્નિવારપણે પ્રસરે છે, તેમાં કંઈ પણ આશ્ચર્ય નથી.
માટે રાજાને ગુરુના આગમનની ખબર પડી જાય તે પહેલાં હું જ તેને યુક્તિથી તેમની પાસે લઈ જઉં અને તેમને સત્સંગ કરાવું. કહ્યું છે કે –
" जाड्यं धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्यं, मानोन्नतिं दिशति पापमपाकरोति ॥

Page #63

ધર્મબોધ-ચંથમાળા
: ૫ર :
: પુષ
चेता प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्ति,
सत्संगतिः कथय किं न करोति पुंसाम् ? ॥" સત્સંગતિ બુદ્ધિની જડતા હરે છે, વાણીમાં સત્યતા આપે છે, માનપૂર્વક ઉન્નતિ કરે છે, પાપને દૂર કરે છે, ચિત્તને પ્રસન્ન રાખે છે અને કીતિને સર્વત્ર વિસ્તાર છે. હે મિત્ર! માણસોને તે શું શું ફળ નથી આપતી ?
આમ વિચાર કરીને મંત્રીશ્વર ચિત્ર પ્રદેશ રાજા પાસે ગયે અને કહેવા લાગ્યું કે “હે દેવ! આજનો દિવસ અતિ રમણીય છે, કારણ કે ઋતુરાજ વસંતની સવારી આવી પહોંચી છે અને તેના છડીદાર સમે વનને વાયુ પુષ્પોની સુગંધીથી તરબળ બનીને મંદ મંદ વહી રહ્યો છે. વળી નર્તકી સમી વનવેલીઓએ નવ પદ્ધ ધારણ કર્યા છે અને આમ્રશાખાઓ મંજરીથી શોભવા લાગી છે, માટે ચાલે આપણે અશ્વકડ કરીએ.
મંત્રીનું આ સૂચન રાજાને પસંદ પડયું, એટલે બંને જણ ઉત્તમ અશ્વો પર આરૂઢ થઈને કીડા અર્થે નગર બહાર નીકળ્યા અને અનુક્રમે પેલા ઉઘાન નજીક આવી પહોંચ્યા કે
જ્યાં શ્રી કેશી ગણધર સમવસર્યા હતા. આ ઉદ્યાનની શોભા જેવા તેઓ અશ્વ પરથી નીચે ઉતર્યા અને વૃક્ષ, લતાઓ, કુંજે તથા નાના નાના જલનિઝરેને નિહાળતા એક વિશાળ વૃક્ષની છાયામાં ઊભા રહ્યા. એટલામાં ગુરુ મહારાજની દેશનાને વનિ રાજાના કાને અથડાવે, એટલે તેણે કહ્યું-“મંત્રીશ્વર ! આ સુંદર ઇવનિ કોને હશે?”

Page #64

છઠું: : ૫૩ :
ધર્મામૃત મંત્રીશ્વર ચિત્રે જવાબ આપ્યો. “મહારાજ ! કવનિ આ તરફથી આવતે જણાય છે, એટલે એ દિશામાં શેડા આગળ વધીશું તે તરત જ ખબર પડી જશે.”
રાજાએ કહ્યું – મંત્રીશ્વર ! તે ચાલે આપણે એ તરફ જઈએ.'
રાજા અને મંત્રી અવાજની દિશામાં થોડુંક જ ચાલ્યા કે તેમણે ઉપદેશ કરી રહેલા ધર્માચાર્યને જોયા. એ જોઈને રાજાને એક પ્રકારની ઘણા થઈ, તેથી તેણે કહ્યું-“મંત્રીશ્વર ! આ આચાર્ય આપણી પ્રજાને ધર્મને ઉપદેશ કરતે જણાય છે, તે મને બિલકુલ પસંદ નથી, કારણ કે તે લોકોને ભરમાવવાની એક પ્રકારની જાળ છે, માટે તેને જલદી બહાર કાઢે કે જેથી લોકોની ખરાબી થાય નહિ.
આ જગતમાં– * आज्ञाभङ्गो नरेन्द्राणां, गुरूणां मानखण्डना ।
वृत्तिच्छेदो द्विजातीनाम-शस्त्रवध उच्यते ॥" રાજાઓની આજ્ઞાને ભંગ કરે, વડીલેનું અપમાન કરવું અને બ્રાહ્મણની આજીવિકા તેડવી, એ શસ્ત્ર વિનાને વધ કહેવાય છે.
તેથી રાજાના હુકમને અમલ કરવા તત્પર હોય તે રીતે મંત્રીશ્વર ચિત્ર આગળ વધે; પરંતુ થોડે દૂર જઈને પાછો ફર્યો અને જાણે કંઈ યાદ આવ્યું હોય તે રીતે કહેવા લાગે કે-“હે દેવ! આપણે આ આચાર્યને જે આવી રીતે આપણું

Page #65

ધમધ-થમાળા : ૫૪ : દેશની બહાર કાઢી મૂકીશું તે અન્ય દેશમાં જઈને તે કહેશે કે “ તામ્બિકાને રાજા મૂર્ખ છે, તે કંઈ પણ જાતે નથી, માટે વિદ્વાન અને ગુણ પુરુષોનું અપમાન કરે છે.” તેથી આપની અપકીર્તિ થશે.”
રાજાએ કહ્યું: “તે મંત્રીશ્વર ! આપણે શું કરવું જોઈએ?”
મંત્રીશ્વરે કહ્યું: “મહારાજ ! આપ ચતુર છે, વિદ્વાન છે અને વાદવિવાદ કરવામાં એક્કા છે, તેથી આ આચાર્યની સાથે વાદવિવાદ કરે અને તેને નિરુત્તર બનાવી દ્યો એટલે માનરહિત થવાથી તે પોતાની મેળે ચાલ્યા જશે.”
રાજાએ કહ્યું -મંત્રીશ્વર ! ધન્ય છે તમારી બુદ્ધિને ! તમે આ ઉપાય બરાબર બતાવ્યું.
રાજા પ્રદેશ મંત્રીશ્વર ચિત્ર સાથે શ્રી કેશી ગણધર પાસે ગયે અને કહેવા લાગે કે “હે આચાર્ય ! તું અહીં ક્યારે આવ્યો છે?”
નહિ વિનય, નહિ વંદન ! નહિ પ્રણામ, નહિ નમસ્કાર! સીધે પ્રશ્ન અને તે પણ તે છડી ભાષામાં, છતાં ગુરુમહારાજ દિલના દરિયાવ હતા, તેથી તેમનું રુંવાડું સરખું ફરકયું નહિ તેમણે તે મહર્ષિને ઉચિત પ્રસન્નતાથી જ જવાબ આપે કે“હે રાજન! હમણાં જ.'
પ્રદેશી રાજાએ કહ્યું –“હે આચાર્ય ! તે ધૂર્તવિદ્યાને ઊંડા અભ્યાસ કરેલે જણાય છે, અન્યથા આટલા બધા લોકોને કેવી રીતે ઠગી શકે? વળી તારું મુખ જોતાં લાગે છે કે તું

Page #66

ધર્મામૃત કોઈ રાજપુત્ર છે, એટલે તેને હિતભાવે જણાવું છું કે–આ પ્રકારનું ધતીંગ કરવાનું છોડી દઈને તું મારી સાથે ચાલ અને મારે માંડલિક બનીને ઇચ્છા મુજબ અદ્ધિ-સિદ્ધિને ભગવ. ખરેખર ! આ ત૫–જપનાં કો તું ગટ જ ઉઠાવી રહ્યો છે! તારા મનમાં કદાચ એમ હોય કે આ જાતને વેશ રાખવાથી અને યિાકાંડે કરવાથી આત્માને ઉદ્ધાર થશે, આત્માનું કલ્યાણ થશે, તે એ તારે ભ્રમ છે; કારણ કે આ જગતમાં આત્મા નામની કઈ વસ્તુ જ નથી, પછી તેને ઉદ્ધાર કે તેનું કલ્યાણ કરવાની વાત જ ક્યાં રહી? મૂળ વિના શાખાની હસ્તી માનવી એ અવલ પ્રકારની મૂર્ખાઈ નહિ તો બીજું શું છે?
હે આચાર્ય ! “ આ જગતમાં આત્મા નામની કઈ વસ્તુ નથી” એવા નિર્ણય પર હું શાથી આ ? તે વાત તને એટલા માટે જણાવું છું કે તારો આત્મા વિષેને સઘળે ભ્રમ ટળી જાય અને તું પાપપુણ્ય તેમજ સ્વર્ગ-નરકની ભાંજગડે કરતે અટકી જાય. હવે સાંભળ તે વાત.
(૧) મારી માતા જેને દુનિયા ધર્મિષ્ઠ કહે છે, તેવી હતી, અને મારામાં ધર્મના સંસ્કારો પાડવા ખૂબ ખૂબ મથતી હતી, જ્યારે મારા પિતા જેને દુનિયા નાસ્તિક કહીને પિકારે છે, તેવા હતા અને મને ધર્મથી દૂર રાખવાનો પ્રયત્ન કરતા હતા. આમ છતાં તે બંનેમાં એક વાત સમાન હતી અને તે મારા પ્રત્યેની ચાહના. તે બંને મને એક સરખે ચાહતાં હતાં. હવે મારી માતા જ્યારે છેલ્લો શ્વાસ લેવા લાગી ત્યારે મેં કહ્યું કે “હે માતા ! તેં આખું જીવન તારી માન્યતા મુજબનું ધાર્મિક જીવન ગાળ્યું છે, તેથી તારે વાસ સ્વર્ગમાં થ

Page #67

કમબધ-ચંથમાળા : ૫૬ :
: પુષ જોઈએ. હવે તું સ્વર્ગમાં ઉત્પન્ન થાય તે મને કહેવા આવજે કે તે સ્વર્ગ કેવું છે, જેથી મને પાપ-પુણ્યની પ્રતીતિ થાય અને હું પણ ધર્મનું આચરણ કરી શકું.” પછી મારા પિતા મરણપથારીએ પડ્યા ત્યારે અંતસમય નજીક જાણીને મેં કહ્યું કે “હે પિતાશ્રી ! તમે આ જીવનમાં કહેવાતા ધર્મનું કંઈ પણ આરાધન કર્યું નથી, તેથી તમારે વાસ નરકમાં થવું જોઈએ. હવે તમે નરકમાં ઉત્પન્ન થાઓ તે મને કહેવા આવજો કે તે નરક કેવું છે, જેથી મને પાપ-પુણ્યની પ્રતીતિ થાય અને હું પાપથી દૂર રહીને ધર્મનું આચરણ કરી શકું.
હવે તે બંનેના મૃત્યુ પછી મેં તેમના આગમનની ખૂબ ખૂબ રાહ જોઈ પણ મારા પ્રત્યે અતિ સ્નેહ દર્શાવનાર એ બેમાંથી કોઈ પણ આવ્યું નહિ, એટલે મેં નિશ્ચય કર્યો કે સ્વર્ગ અને નરકની વાત જુદી છે.”
(૨) એક વખત મેં દેહાન્તદંડની શિક્ષા પામેલા ચેરના શરીરના નાના નાના ટૂકડા કરાવીને જોયું કે તેમાં આત્મા કયાં રહેલું છે ? પરંતુ તેમાંના કેઈ પણ ટૂકડામાં આત્મા મળે નહિ. એટલે મેં નિશ્ચય કર્યો કે “આત્મા નામની કંઈ વસ્તુ નથી.'
(૩) એક વખત મેં એક ચેરનું જીવતાં વજન કરાવ્યું ને ત્યાર બાદ મારીને વજન કરાવ્યું પણ તેમાં અંશ માત્ર ફેર જણાયે નહિ. જે આત્મા જેવી કઈ વસ્તુ એના દેહમાંથી ચાલી ગઈ હોત તે તેનું વજન થોડું ઘણું પણ ઓછું થાત, પરંતુ તેવું કંઈ જ બન્યું નહિ; તેથી મેં નિશ્ચય કર્યો કે “આત્મા નામની કોઈ વસ્તુ નથી.”

Page #68

છઠું: : ૫૭ :
ધર્મામૃત (૪) એક વખત એક ચેરને મેં વમય પેટીમાં પૂરાવ્યો ને પછી તે પેટી સજજડ બંધ કરાવી દીધી. પછી કેટલાક દિવસ બાદ તે પેટી ખોલાવીને જોયું તો તેમાંને દેહ મરણ પામ્યું હતું અને તેમાં કીડા ઉત્પન્ન થઈ ગયા હતા. હવે તે પેટીમાંથી જે આત્મા બહાર નીકળ્યો હોત તે તે પેટી તૂટી જવી જોઈતી હતી કે જ્યાંથી તે નીકળી ગયું હોય ત્યાં કાણું પડવું જોઈતું હતું, પણ તેવું કંઈ પણ થયું ન હતું, તેથી મેં નિશ્ચય કર્યો કે “આત્મા નામની કઈ વસ્તુ નથી.”
(૫) વળી કઈ મને પૂછતું કે “મરણ પછી એવું શું થાય છે કે તેઓ બેલવાની, ચાલવાની, ખાવાની, પીવાની વગેરે ક્રિયાઓ કરી શકતા નથી?” ત્યારે હું કહેતા કે “પાંચ ભૂતના વિચિત્ર સંગથી બલવા, ચાલવા વગેરેની શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે. આ શરીરમાં ચામડી વગેરે પૃથ્વી છે, પ્રવાહી આંસુ, મૂત્ર વગેરે જળ છે, જઠર વગેરે અગ્નિ છે, ધાસચછવાસ વગેરે વાયુ છે ને ખાલી સ્થાન આકાશ છે.
એ પાંચ ભૂતના વિચિત્ર સંગરૂપ આ દેહ ખાવાપીવા વગેરેથી પુષ્ટ થાય છે; સ્વચછ વાયુ, સૂર્યને આતપ અને સ્વચ્છ સ્થાન વગેરે મળતાં સચવાય છે. તેને ઉપગ ભૌતિક પદાર્થોને સારી રીતે ભેગવવા એ જ છે. આ પાંચના સંગમાં કંઈ પણ ફેરફાર થાય છે ત્યારે દેહ નરમ પડે છે અને જ્યારે કેઈને પણ સંગ સર્વથા છૂટે પડે છે ત્યારે બોલવા ચાલવા વગેરેની શક્તિનો નાશ થાય છે. પછી તે નાશ શસ્ત્રના આઘાતથી, અપચ્ય સેવનના વિકારથી કે બંધ સ્થાને ગોંધાઈ રહેવાથી એમ ગમે તે કારણે થયે હોય. જ્યારે આ શરીરમાંથી
વગેરેથી
ગર મળતાં
જ છે. આ

Page #69

માધ-ઘંથમાળા : ૫૮ :.
પુષ બેલવા ચાલવા વગેરેનું સામર્થ્ય નાશ પામે છે ત્યારે તે તદ્દન નકામું થઈ જાય છે, માટે જ તેને બાળી નાખવામાં આવે છે, દાટી દેવામાં આવે છે કે નદી–સમુદ્ર વગેરેમાં પધરાવવામાં આવે છે.
આ પ્રમાણે ઘણું પ્રગો કર્યા પછી અને તે પર પુખ્ત વિચારે ચલાવ્યા પછી મેં છેવટને નિર્ણય કર્યો છે કે “આત્મા નામની કઈ વસ્તુ નથી. માટે હે આચાર્ય ! તું મારે આજ્ઞાંકિત માંડલિક બનીને સંસારના સર્વ ભેગો ભેગવ અને આ વ્યર્થ કડાકૂટ છોડી દે.”
શ્રી કેશી ગણધરે કહ્યું: “હે રાજન ! તારી વાત પરથી જણાય છે કે તે આત્માને નિર્ણય કરવા માટે પ્રયત્ન કર્યા છે, પરંતુ તે પ્રયત્ન જોઈએ તે પ્રકારના ન હતા એટલે કે પાંગળા હતા. જે વસ્તુને જે સ્વભાવ હોય તેની તપાસ તે રીતે જ કરવી જોઈએ. દાખલા તરીકે પવન આંખવડે દેખી શકાતું નથી, તેથી કેઈ એમ કહે કે–પવન જેવી કે વસ્તુ નથી, તે કહેનારનું એ કથન વ્યાજબી માની શકાય નહિ. તે પ્રમાણે આત્મા અરૂપી હોવાથી, તે દેખી શકાય નહિ માટે
આત્મા નામની વસ્તુ નથી” એમ કહેવું તે ગેરવ્યાજબી છે. વળી આંખ સિવાય સ્પર્શેન્દ્રિયને અનુમાનથી જેમ પવન છે એવું નક્કી થાય છે, તેમ મનથી અને અનુમાનથી “આત્મા છે” એવું સિદ્ધ કરી શકાય છે.
હે રાજન ! તે કહ્યું કે મારા પ્રત્યે અતિ સનેહ દર્શાવનાર માતાપિતા બેમાંથી કઈ પણ મને કહેવા આવ્યું નહિ કે
ન શકાય છે.

Page #70

છઠું : : ૫૯ :
ધર્મામૃતા વર્ગ આવું છે અને નરક આવું છે' તેથી નિશ્ચય કર્યો કે “સ્વર્ગ અને નરકની વાત જૂહી છે. પરંતુ તારો એ નિશ્ચય બરાબર કહેવાય નહિ; કારણ કે તેઓ ન આવ્યાં માટે તે વસ્તુ જ નથી એમ કહી શકાય નહિ. તેઓ ન આવવાનાં બીજા અનેક કારણ હોઈ શકે છે.
આ વાત દષ્ટાંતવડે તને વધારે સ્પષ્ટ સમજાશે. માની લે કે કઈ વાર તું પ્રવાસે નીકળે અને રસ્તામાં એક દરિદ્રી મનુષ્યને સમાગમ થયે. હવે એ સમાગમ દરમિયાન તારે એની સાથે સનેહ બંધાતાં તે એને એવું જણાવ્યું કે “હું એક રાજા છું ને અખૂટ સમ્પત્તિને સ્વામી છું, માટે મારા નગરમાં આવીશ તે હું તને સુખી કરીશ.” હવે તું પ્રવાસથી પાછો ફર્યો અને તારા રાજકાજમાં ગુંથાઈ ગયો. તેટલામાં પેલે. દરિદ્રી તારા નગરમાં આવ્યું. હવે તું એને મળતું નથી, તેથી પેલો દરિદ્રી પુરુષ વિચાર કરે છે કે “મને તે દિવસે જે મનુષ્ય મળ્યું હતું તે ખરેખર રાજા ન હતું કે અખૂટ સંપત્તિને સ્વામી ન હતા, કારણ કે તે જે એ જ હોય તે શા માટે મને મળતો નથી અને સુખી કરતું નથી ? ”
હે રાજન! તે દરિદ્રી પુરુષને આ વિચાર વાસ્તવિક્તાથી વિરુદ્ધ હેઈને અનુચિત અને અયોગ્ય છે; તે જ રીતે તારી માતા સ્વર્ગથી કહેવા ન આવી માટે જ સ્વર્ગ નથી એમ માનવું એ વાસ્તવિકતાથી વિરુદ્ધ હેઈને અનુચિત અને અગ્ય છે.
શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે– .

Page #71

ધમબાણ-ગ્રંથમાળા
: ૬૦ :
“ સંવતધિવેમા, વિચસત્તાઽમમતવા | अणहीण मणुअकजा, नरभवमसुहं न इंति सुरा || चत्तारिपंचजोयण-सयाई गंधो य मणुअलोगस्स । उड्डुं वच्च जेणं, न हु देवा तेण आवंति ||
,,
પુષ
66
· સુન્દર સ્વના દિવ્ય પ્રેમમાં આસક્ત, વિષયામાં લીન, પાતાના કાર્ડ્સમાંથી જ નહિ પરવારેલા, કાંઈ ને કાંઇ કાર્ય કરવાવાળા, મનુષ્યને અનધીન કાર્ય વાળા, ( મનુષ્યને પરાધીન નહિ ) એવા સ્વતંત્ર દેવતાએ આ મનુષ્યલેાકમાં આવતા નથી. વળી મનુષ્યલાકમાં દુર્ગંધ પુષ્કલ છે. તે દુર્ગન્ધ ચાર સા-પાંચ સા ચેાજન ઊંચે પહોંચે છે ( પુદ્દગલેાથી વાસિત થઇને ) તેથી પણ દેવા આ મનુષ્યલેાકમાં આવતા નથી, ”
તીકરાના ચ્યવન-જન્મ દીક્ષા-જ્ઞાન ને મેાક્ષ વગેરે પ્રસંગે તેમના અલૌકિક પુણ્યથી આકર્ષાઇને, કોઈ તપસ્વી મુનિઓના તપપ્રભાવથી ને કેાઇ ભાગ્યશાલી આત્માના ચેગ્ય આરાધનથી દેવા મનુષ્યલેાકમાં આવે છે પણ પ્રયજન સિવાય આવતા નથી, માટે દેવસુખમાં આસક્ત થયેલ તારી માતા ચેાગ્ય આરાધનના અભાવે તેમજ તારા અલ્પ પુણ્યના કારણે તને કહેવા માટે ન આવી હોય તે પણુ બનવાજોગ છે. તેથી સ્વર્ગ નથી એમ માનવું ખાટુ' છે. હું રાજન્ ! સ્વર્ગ અવશ્ય છે અને તે પુણ્ય કરવાથી પ્રાપ્ત થાય છે.
હવે તારા પિતા નરકમાંથી ન આવ્યા તે વાતને વિચાર કરીએ. માની લે કે તારા રાજ્યમાં એક શેઠ છે. તે કુટુમ્બપિરવારનું પાલન સારી રીતે કરે છે અને પ્રમાણમાં સુખી છે,

Page #72

છયું :
: ૬ :
ન ધમમૃત પરંતુ વ્યસનને પરાધીન હોવાથી ચોરી કરે છે અને સિપાઈઓના હાથમાં સપડાય છે. તે વખતે સિપાઈઓ તેને દેરડાથી બાંધે છે અને તારી આગળ લાવવાની તૈયારી કરે છે. તે વખતે તેના કુટુંબીઓ કહે છે કે “તમે તરત પાછા આવજે અને અમારું પાલન-પોષણ કરજે. ” પરંતુ એ શેઠ તારી પાસે ગુનેગાર તરીકે હાજર થયેથી તું એને જીવનભરની જેલ આપે છે. તેથી પેલે શેઠ પાછો ફરતા નથી કે પિતાના કુટુંબને મળી શક્ત નથી. તે જ રીતે તારે પિતા તારા પ્રત્યે ઘણે પ્રેમવાળે હેવા છતાં કર્મરાજાને ગુનેગાર બનીને જીવનભર નરકની યાતના ભગવતે હોય અને તે કારણે ત્યાંથી મનુષ્યલકમાં આવીને તને કંઈ કહી શકે નહિ, તે શું એમ માની શકાય ખરું કે નરક જેવી કઈ વસ્તુ જ નથી ? રાજન ! એટલા જ કારણે એમ માનવું એ અનુચિત અને અયોગ્ય છે.
શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે“નરથા રવિયા -સી-ક્ષતિ--વિવા-જૂર્દિ gવવાં નર-માદં મય–સોગં 2 વેનિન ”
નરકમાં ઉત્પન્ન થનાર આત્માઓ (૧) ઠંડી, (૨) ગરમી, (૩) ભૂખ, (૪) તરસ, (૫) રેગી(ખૂજલીવાળું) શરીર, (૬) પરતંત્રતા, (૭) વૃદ્ધાવસ્થા, (૮) દાહ, (૯) ભય અને (૧૦) શેક એમ દસ પ્રકારની વેદના ભેગવે છે.
આવી વેદના ભગવતે તારો પિતા આ મનુષ્યલોકમાં આવીને તને કહી ન શકે તે માટે નરક નથી એમ માનવું એ મિથ્યા છે.

Page #73

કમબેક-થમાળા : ૬૨ :
પંચેન્દ્રિય જીવને વધ કરવાથી, માંસનું ભક્ષણ કરવાથી, વ્યભિચાર વગેરે બૂરાં કામ કરવાથી, તેમજ મહાઆરંભ અને મહાપરિગ્રહમાં આસક્ત થવાથી પ્રાણુઓ નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ઉપર જણાવી તેવી અકથ્ય વેદનાઓ અનુભવે છે.
આ કારણથી જ બુદ્ધિમાન પુરુષોએ નિર્ણય કર્યો છે કે દુર્ણ પાપ પુર્વ ધર્માત ” “દુઃખ પાવડે થાય છે અને સુખ પુણ્યવડે ધર્મવડે થાય છે.” આ રીતે પાપ અને પુણ્ય સિદ્ધ હેવાથી તેને કરનાર, તેનાં ફળ ભેગવનારે અને તેમાંથી છૂટનાર “આત્મા' પણ સિદ્ધ છે.
(૨) હે રાજન ! અરણિના લાકડામાં અગ્નિ હોય છે તે વાત જગપ્રસિદ્ધ છે (કારણ કે તેને સામ-સામા ઘસતાં જ અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય છે ), પરંતુ તે ક્યાં રહે છે, તે જેવા માટે એ લાકડાના નાના નાના ટૂકડા કરવામાં આવે અને પછી તપાસવામાં આવે તે શું એ અગ્નિ દેખાશે ખરે? હવે તે રીતે અગ્નિ ન દેખાય તે શું એમ કહી શકાય ખરું કે
અરણિના લાકડામાં અગ્નિ નામની કઈ વસ્તુ નથી?” જે કઈ મનુષ્ય આવું કથન કરે તે તે સર્વથા અયોગ્ય અને અવિશ્વસનીય જ ઠરે. તેમ છવંત દેહના ટૂકડા કરવા અને તે ટુકડાને તપાસતાં આત્મા ન જણાય તે એમ કહેવું કે‘તેમાં આત્મા જેવી કઈ વસ્તુ નથી” એ કથન પણ અયોગ્ય અને અવિશ્વસનીય જ ગણાય. | હે રાજન ! હર્ષ, શેક, ભય, આનંદ, સુખ, દુઃખ વગેરે જેમ અનુભવી શકાય છે પણ નરી આંખે જોઈ શકાતા નથી

Page #74

છઠ્ઠ:
ધર્મામૃત તેમ આત્મા પણ અનુભવી શકાય છે પરંતુ નરી આંખે જોઈ શકાતું નથી. | હે રાજન ! જીવંત શરીરના ટૂકડા કરવા અને તે ટૂકડામાં આત્માને નિહાળવાનો પ્રયત્ન કરે એ આત્મદર્શનને સાચે ઉપાય નથી. તાત્પર્ય કે-જ્ઞાની પુરુષેએ જપ, તપ, ધ્યાન વગેરે જે વિશિષ્ટ ઉપાયે બતાવ્યા છે, તેના દ્વારા જ સાચું આત્મદર્શન થઈ શકે છે.
(૩) હે રાજન! રબરની બે કથળી આપણું સામે પડેલી હોય, તેમાં એક ખાલી હેય ને બીજી પવનથી ભરેલી હોય અને તેનું વજન કરતાં બંને કથળી સમાન લાગે તે એમ કહી શકાય ખરું કે બીજી કથળીમાં પવન જ નથી ? આમ કહેવું એ વાસ્તવિકતાથી વિરુદ્ધ હેઈને અપ્રામાણિક છે. તે જ રીતે મૃત શરીર અને જીવંત શરીરનું વજન સરખું લાગે તેટલા માત્રથી એમ કહેવું કે તેમાં આત્મા નામની કઈ વસ્તુ નથી એ વાસ્તવિકતાથી વિરુદ્ધ હેઈને અપ્રામાણિક છે. | હે રાજન! વજન કે ગુરુત્વ એ પુદ્ગલ એટલે જડપદાર્થોને ધર્મ છે અને તે વ્યક્ત થવાને માટે સ્પર્શની અપેક્ષા રહે છે. એટલે કે જ્યાં સુધી એક વસ્તુને સ્પર્શ થાય નહિ કે તેને કઈ પણ રીતે પકડી શકાય નહિ ત્યાં સુધી તેનું વજન થઈ શકતું નથી. અને તે જ કારણે પવન અને પ્રકાશ જેવા પદાર્થો અમુક વજનવાળા હોવા છતાં અવ્યક્ત સ્પર્શના કારણે તેમનું યથાર્થ વજન થઈ શકતું નથી, તે પછી જે પદાર્થ પુદ્ગલથી સર્વથા ભિન્ન છે અને જેને સ્પર્શ જ થઈ શક્તો નથી કે જેને

Page #75

ધમધ-ચંથમાળા : ૬૪ ક. કઈ પણ રીતે પકડી શકાતું નથી, તેનું વજન કેવી રીતે થઈ શકે? મતલબ કે–વજનદ્વારા આત્માની પ્રતીતિ કરવાનો પ્રયત્ન કરો એ ભૂલભરેલી રીત હોઈ તેમાં સફલતા મળવાને સંભવ નથી.
(૪) હે રાજન્ ! ચારે બાજુથી બંધ હોય અને જેમાં પવન પણ પેસી શકે તેમ ન હોય તેવી મોટી પેટીમાં પેસીને જે કેઈ જેરથી શંખ વગાડે તે તેને શબ્દ બહાર સંભળાય છે, છતાં તે પિટી તૂટી જતી નથી કે તેમાં કાણું પડતું નથી. તે શું એમ કહી શકાય ખરૂં કે તે પેટીમાં શંખ વાગે જ નથી અને તેમાંથી શબ્દ બહાર નીકળે જ નથી ? તે જ રીતે પેટીમાં પૂરાયેલા દેહમાંથી આત્મા ચાલ્યા ગયે હોય અને તે તૂટી ગઈ ન હોય કે તેમાં કાણું પડયું ન હોય તે શું એમ કહી શકાય ખરું કે તેમાં આત્મા જ હતે નહિ અને તેને બહાર નીકળે નથી ?
હે રાજન ! પ્રકાશનાં કિરણે કાચની પેટીમાં માર્ગ, દ્વાર કે છિદ્ર ન હોવા છતાં તેમાંથી આવ-જા કરી શકે છે. વળી કવનિ પણ ભીંતે, વૃક્ષ તથા પહાડ વગેરેને ભેદીને લેકના એક છેડાથી બીજા છેડા સુધી પહોંચી જાય છે તે અરૂપી આત્મા ગમે તેવી વસ્તુઓને વીંધીને આરપાર નીકળી જાય તેમાં આશ્ચર્ય શું? તાત્પર્ય કે–આત્મા ગમે તેવી વસ્તુઓ અને ગમે તેવા વાતાવરણને ભેદી શકતું હોવાથી અવ્યાહત-ગતિવાળે છે.
(૫) હે રાજન ! તેં એમ જણાવ્યું કે “પંચભૂતના મળવાથી બેલવા-ચાલવા-ખાવા-પીવા વગેરેની શક્તિ ઉત્પન્ન

Page #76

છઠું ?' : ૬૫ :
ધમાલ થાય છે અને જગતના સર્વ વ્યવહાર ચાલે છે, માટે આત્મા માનવાની જરૂર નથી.” તે પણ યોગ્ય નથી, કારણ કે પંચભૂતના સંગ માત્રથી જ બોલવા-ચાલવા વગેરેને વ્યવહાર થતું હોય અને તેનું નિયંત્રણ કરનાર કેઈ સચેતન પદાર્થ ન હોય તે ગામેફેન-ચૂડી–વાજાની જેમ તે સતત બોલ બોલ જ કરે અથવા યંત્રના પૈડાંની માફક સતત હાલ હાલ જ કરે. પરંતુ અમુક સમયે જ બોલવું ને અમુક પ્રકારનું બેલવું, અમુક વખતે જ ચાલવું ને અમુક રીતે જ ચાલવું, અમુક કાળે જ ખાવું-પીવું ને અમુક જ ખાવું-પીવું વગેરે વ્યવસ્થિત વ્યવહાર સંભવે નહિ. એટલે વ્યવસ્થિત વ્યવહાર માટે પંચભૂતની શક્તિ ઉપરાંત સચેતન નિયન્તાની જરૂર પડે છે અને તે જ આત્મા છે.
હે રાજન! આ રીતે આત્મા સિદ્ધ છે એટલે જ તેના ઉદ્ધાર માટે, તેના કલ્યાણ માટે હું ધર્મનું આરાધન કરું છું. પરમ તત્વ પામવા માટે એના સિવાય અન્ય કઈ માર્ગ નથી, અન્ય કેઈ ઉપાય નથી. એ મંગલમય માર્ગનું શરણ સ્વીકારીને તું મળેલા માનવભવની સાર્થકતા કર.”
શ્રી કેશી ગણધરનાં આ વચનેએ પ્રદેશી રાજાના અંતરમાં વ્યાપેલા મિથ્યાત્વના (અજ્ઞાનના) ગાઢ અંધકારને ભેદી નાખે. અને સમ્યક્ત્વના(સમ્યગ્રજ્ઞાનના) સૂર્યને પ્રકાશિત કર્યો. એ પ્રકાશમાં તેને આત્મા દેખાય, પાપ-પુણ્ય દેખાયાં અને તેના ભેગવવાનાં સ્થાનરૂપ વર્ગ અને નરક પણ દેખાયાં. અને તેણે વિનયથી હાથ જોડીને કહ્યું: “હે ભગવંત! માંત્રિકના

Page #77

ધોધ-ગ્રંથમાળા
ઃ હૃદુ :
પુષ્પ
મંત્રથી જેમ પિશાચ ચાલ્યા જાય છે, તેમ આપના ઉપદેશથી મારા હૃદયમાં રહેલા મપિશાચ ચાલ્યા ગયા છે. હું મહિષ ! સૂર્યના ઉદય થતાં જેમ અધકાર ચાલ્યો જાય છે, તેમ આપની દેશનાથી મારા અંતરમાં રહેલુ અજ્ઞાન ચાલ્યું ગયુ` છે. હે કૃપાનિધાન ! આપનાં વચના સાંભળીને મારી ખાતરી થઇ છે કે—આ જગમાં તીથ “કરાએ કહેલા ધર્મ શ્રેષ્ઠ છે, તેથી હું એના સ્વીકાર કરવાને ઇચ્છું છું. ’ અને પ્રદેશી રાજાએ સમ્યકુ મૂળ શ્રાવકના ધર્મ ગ્રહણ કર્યાં તથા તેનું વિધિપૂર્વક આરાધન કરીને મૃત્યુબાદ દેવલાકમાં સૂર્યંભ નામે દેવ થયે. (૨૬) આત્મા શાશ્વત છે.
76
કેટલાક કહે છે કે ‘ ચત્ સત્ તત ક્ષનિમ્ ” ‘ વિશ્વમાં સર્વ પદાર્થોં ક્ષણિક છે અને આત્મા સત્ છે, એટલે તે પણ ક્ષણિક છે, વળી એની વિશેષ સાબિતી એ છે કે-તે ક્ષણે ક્ષણે જુદા જુદા જ્ઞાનરૂપે જણાય છે. જો તે ક્ષણિક ન હોય તેા આવુ. કેમ બની શકે ? ? ક્ષણિકવાદીઓનેા આ ભ્રમ ટાળવા માટે જૈન મહર્ષિએ ‘ આત્મા નિત્ય છે—શાશ્વત છે ’ એવા ખીજા સિદ્ધાંતનુ એલાન (પ્રતિપાદન) કર્યું છે. તેના સમર્થનમાં તેઓ જણાવે છે કે
"
L.
“ જો આત્મા ક્ષણે ક્ષણે ઉત્પન્ન થતા હાય તેા એક ક્ષણે જે આત્માએ સારું કે ખાટુ કર્મ કર્યું તેનું ફળ કાણુ ભાગવે ? દ્વાષ કરનારા એક આત્મા અને તેનુ ફળ ભોગવનારા ખીને આત્મા તે કેમ અને
“ વમાન કાલે આત્માને સુખદુઃખનુ જે સ ંવેદન થાય છે, તે શેના લીધે થાય છે? જો કમ કર્યાં વગર જ તેને

Page #78

છઠું :
: ૬૭ :
ધર્મામૃત સુખદુઃખનું સંવેદન હોય તે કાર્ય-કારણના સિદ્ધાંતને બાધ આવશે અને અવ્યવસ્થા દેષ ઉત્પન્ન થશે. અથવા કર્મના લીધે જ તેને સુખદુઃખનું સંવેદન થતું હોય તે કર્મના બંધન કાળે આત્મા મૌજૂદ હતું તેમ માનવું પડશે.
આત્માને ક્ષણિક માનતાં ભવની પરંપરા ઘટી શક્તી નથી, એટલે કે પુનર્જન્મ અને પરભવને અપલાપ થાય છે કે જે પ્રમાણસિદ્ધ છે.
આત્માને ક્ષણિક માનતાં મોક્ષ પણ સંભવ નથી, કારણ કે પ્રયત્ન એક આત્મા કરે અને તેનું ફલ બીજાં આત્માને મળે તે કેમ બની શકે? અથવા કરેલા પ્રયત્નનું ફૂલ પિતાને મળવાનું ન હોય તે એ જાતને પ્રયત્ન કરે જ કેણ?
“ બાલવયમાં થયેલ અનુભવ યુવાવસ્થામાં સ્મૃતિમાં રહેલ જોવાય છે અને યુવાવસ્થામાં થયેલ અનુભવ વૃદ્ધાવસ્થામાં
સ્મૃતિમાં રહેલું જોવાય છે. જે આત્મા નિત્ય ન હોય તે એ કેમ બની શકે ?
માટે આત્મા નિત્ય છે-શાશ્વત છે અને તેથી જ તેને કર્મબંધ અને કર્મમાંથી મુક્તિ સંભવે છે.”
(૨૭) આત્મા કર્મને કર્તા છે. કેટલાક કહે છે કે-આત્મા કર્મને કર્તા નથી, કારણ કે એમ માનીએ તે કર્મ એ આત્માને ધર્મ કરે છે. વળી આત્મા તે અસંગ છે અને સત્વ, રજસૂ અને તમસ ગુણની પ્રકૃતિએ જ કર્મને બંધ કરે છે. તે ઉપરાંત ઈશ્વર જીવને

Page #79

ધર્માંધ ગ્રંથમાળા
: ૬ :
: પુષ્પ
'
કમ કરવાની પ્રેરણા કરે છે; તેથી તે વાત ઇશ્વરની ઇચ્છારૂપ હોઇને આત્મા કર્મના કર્યાં ઠરી શકતા નથી. આ કારણે આત્માને કર્મથી છૂટા કરવાના પ્રયત્ન કરવાની જરૂર નથી. સાંખ્ય, નવીન વેદાંત, નૈયાયિક, વૈશેષિક અને પાતંજલ આર્દિ દર્શનકારાએ માનેલા આ સિદ્ધાંતનું નિરસન કરવા માટે જ જૈન મહાત્માઓએ આત્મા પુણ્ય-પાપના એટલે કે કર્માંને કર્યાં છે' એવા ત્રીજા સિદ્ધાંતનું એલાન કર્યું છે, તેના સમનમાં તેઓ જણાવે છે કે—
“ ચેતનની કર્મને પ્રેરણા ન હોય, તેા કાંઇ જડ ક સ્વત: કર્મના કર્યાં થઈ શકતા નથી; કારણ કે પ્રેરણારૂપ પ્રવૃત્તિ ચેતનમાં જ છે.
“ વળી આત્મા કર્મ કરવાનું ન ધારે તેા થઈ શકતાં નથી. એથી કર્મ એ જીવના સ્વભાવ નથી પણ કાય છે.
ઃઃ
આત્મા પેાતાના સ્વભાવે અસગ છે, તે પણ તેને અનાદિકાળના કર્મના સંબંધ હાવાથી સબધરૂપ પરભાવે કેવળ અસંગ નથી, કેમકે તે જો અસંગ હોત એટલે કે તેને કનું કર્તાપણું ન હાત, તે આત્માની પ્રતીતિ પહેલેથી જ હાત; જે ન હેાવાથી જ તેને અનેક પ્રકારની શંકાઓ થયા કરે છે.
"
*
16
66
ईश्वरप्रेरितो गच्छेत्, स्वर्ग या श्वभ्रमेव वा । अन्यो जन्तुरनीशोऽय - मात्मनः सुखदुःखयोः ॥
,,
ઇશ્વરની પ્રેરણાથી જીવ સ્વર્કીંમાં અથવા નરકમાં જાય છે, તેમજ ઇશ્વરની પ્રેરણા વિના આ જીવ પોતાને સુખ મેળવવામાં કે દુઃખ મેળવવામાં સમર્થ નથી. ''

Page #80

છઠ્ઠ:
: ૨૯ :
ધર્મામૃત ઈશ્વરને જગને અથવા કર્મને કર્તા કહેવે ચડ્યા નથી, કારણ કે ઈશ્વર તેને જ કહેવાય છે કે જે શુદ્ધ સ્વભાવવાળે છે, જ્યારે કર્મના કર્તવથી તે પરભાવવાળે ઠરે છે અને તેમ થતાં તેનું શુદ્ધ સ્વરૂપ ટકી શકતું નથી. આથી એમ માનવું જ ઉચિત છે કે–આત્મા પોતાના જ્ઞાનાદિ સ્વભાવરૂપ ભાનમાં હોય છે ત્યારે પિતાના સ્વભાવને કર્તા છે અને જ્યારે પિતાના સ્વભાવથી વિમુખ થઈ પરભાવમાં રમે છે ત્યારે કર્મને કર્તા છે.”
(૨૮) આત્મા કર્મને ભક્તા છે. કેટલાક કહે છે કે “આત્મા કર્મ કર્તા ભલે હોય, પરંતુ તે ભક્તા હોય તેમ સંભવતું નથી; કારણ કે કમેં જડ છે, એથી તેનાં ફલ આપવાનું તે કયાંથી સમજી શકે ?” સાંખ્યાદિ જે દર્શને આત્માને કર્મને અભક્તા માને છે, તેના નિરસનરૂપે જન મહર્ષિઓએ “આત્મા પાપ-પુણ્યને એટલે કે સારાં-ટાં કર્મને ભક્તા પણ છે” એવા ચેથા સિદ્ધાંતનું એલાન કર્યું છે. તેના સમર્થનમાં તેઓ કહે છે કે –
“વાવે તેવું લણે અને કરે તેવું પામે એ ન્યાય જગતુમાં પ્રસિદ્ધ છે. જે પાપ કરનારને તેનું બૂરું ફળ ભેગવવું પડતું ન હોય અને પુણ્ય કરનારને તેનું સારું ફળ પ્રાપ્ત થતું ન હોય તે પાપને પરિહાર અને પુણ્યનું ઉપાર્જન કરે જ કર્યું?
વળી કર્મ બે પ્રકારનાં છે. એક ભાવકર્મ અને બીજા દ્રવ્યકર્મ. આત્માને પિતાના સ્વરૂપની ભ્રાંતિ તે ભાવકર્મ છે; અને આ ભાવકમે તેટલા માટે ચેતનરૂપ છે; આ ચેતનરૂપ
પરંતુ ભ
લ મ
મને એ

Page #81

ધોધ-ગ્રંથમાળા
: ૭૦ :
ઃ પુષ્પ
ભાવકને અનુસરી આત્માનું વીર્ય સ્કુરાયમાન થાય છે અને તેમ થતાં તે દ્રવ્યકમ કે જે જડ છે તેની વણાઓને ગ્રહણ કરે છે. ઝેર કે અમૃત પેાતાના સ્વભાવને જાણતા નથી એટલે શું તે પેાતાનુ` કાર્ય કરતાં નથી ? તેના ઉપયોગ કરનારને તે તે પ્રકારનુ ફળ મળે જ છે. તે જ રીતે જીવે ગ્રહણ કરેલા અશુભ કર્માનું ફળ અશુભ અને શુભ કર્મોનું ફળ શુભ મળે છે. તેમાં ઇશ્વરને વચ્ચે પડવાની જરૂર નથી.”
(૨૯) મેાક્ષ અવશ્ય છે.
'
કેટલાક કહે છે કે આત્મા કર્મના કર્તા અને ભક્તા ભલે હાય, પણ કર્મથી તેના માક્ષ થાય તે બનવાજોગ નથી; કારણ કે અન ંતકાલ થયાં તેનામાં કર્યાં કરવારૂપી દેષ રહેલા છે અને વમાનકાલમાં પણ તે વિદ્યમાન છે એટલે શુભ કમ કરવાથી તે દેવાદિ ઉચ્ચ ગતિ મેળવે અને અશુભ કમ ભાગવવાથી નરક િ નીચ ગતિ પ્રાપ્ત કરે પણ સર્વથા કર્મ રહિત ન થાય. ’ આ માન્યતાનું નિરસન કરવા માટે જૈન મહિર્ષઓએ આત્મા સકલ કČમાંથી છૂટો થતાં અવશ્ય' નિર્વાણુ પામે છે— મેાક્ષ મેળવે છે' એવા પાંચમા સિદ્ધાંતનું એલાન કર્યું છે. આ સિદ્ધાંતના સમર્થનમાં તેઓ કહે છે કેઃ—
“ ખાણમાંથી નીકળેલા સાનાને માટી સાથે અનાદિકાલથી સબંધ હાય છે. એવા સાનાને માટીથી જુદું પાડી શુદ્ધ મનાવી શકાય છે. તે જ પ્રમાણે આત્મા અનાદિ કર્મ સયુક્ત હોવા છતાં તેને કર્મથી છૂટો કરી શકાય છે.
આત્માને કર્મનું બંધન પ્રાપ્ત થવાનું મુખ્ય કારણુ રાગ
/
'

Page #82

છઠું : : ૭૧ ?
ધમત છે. જે તે રાગને બદલે સર્વથા ઉદાસીનતા પ્રકટે તે કર્મફલ છેદાઈ પરિણામે મોક્ષ પ્રકટી શકે. એ ઉદાસીનતા પ્રકટાવવી તે જીવની પિતાની તાકાતની વાત છે.”
શેકેલાં બીજ જેમ ફરીને ઊગી શકતાં નથી, તેમ દ- થઈ ગયેલાં કર્મો તેનાં ફલરૂપ ભવસંતતિ ઉત્પન્ન કરી શકતાં નથી. તેથી આત્માને મોક્ષ સંભવે છે.”
(૩૦) એક્ષપ્રાપ્તિને ઉપાય સુધર્મ છે.
કેટલાક કહે છે કે “આત્માને, તેની શાશ્વતતાને, તેની પુણ્ય-પાપ બાંધવાની અને ભેગવવાની શક્તિને તથા તેમાંથી સર્વથા છૂટા થઈ શકવાની તાકાતનો સ્વીકાર કરીએ તે પણ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરવાનો કોઈ અસરકારક ઉપાય હોય તેમ લાગતું નથી, કારણ કે કર્મો ઘણાં અને આયુષ્ય ઘેડું, ત્યાં તેને સંપૂર્ણ છેદ કેમ થઈ શકે? વળી મોક્ષની વ્યાખ્યા જુદા જુદા ધર્મો જુદી જુદી રીતે કરે છે. જેમકે
(૧) “દુરાચરનામાવો મોક્ષ: ” “દુઃખને અત્યંત અભાવ એ મોક્ષ છે.”
(૨) “પરમાનંમથvમાત્મનિ નવમો દિ મો .' “પરમ આનંદમય પરમાત્માને વિષે જીવાત્માનું લય થવું એ જ મેક્ષ છે.”
(3) 'अविद्यानिवृत्तौ केवलस्य सुखज्ञानात्मकात्मनोऽवસાજં મો ” “અવિદ્યાની નિવૃત્તિ થતાં સુખ અને જ્ઞાનાત્મક એવા આત્માનું કેવલને વિષે અવસ્થાન થવું એ મેક્ષ છે.”

Page #83

ધમએસ-ગ્રંથમાળા
: ૭ :
* પુષ
.
(૪) ‘ પુજય સ્વÒળાવસ્થાનું મોક્ષઃ । ' ‘પુરુષનુ સ્વ
રૂપમાં અવસ્થાન થવુ એ મેાક્ષ છે.’
, k
(૫) ‘ અનુચિત્તસંજ્ઞતિ મોક્ષઃ। અનુપ્લવ એવા ચિત્તની સંજ્ઞા અર્થાત્ ચિત્તની નિરાકુલ અવસ્થા એ મેક્ષ છે.'
( ૬ ) ‘ તે મેક્ષ છે. ’
નર્મક્ષયો ટ્ટુિ મોક્ષઃ । સકલ કર્મોના ક્ષય
6
વળી આ મેાક્ષને પ્રાપ્ત કરવાના ઉપાયે સબંધમાં પણ ભારે મતભેદ પ્રવર્ત્ત છે.
( ૧ ) કાઇ કહે છે કે ‘ગુરુવચનમાં નિશ્ચય રાખવાવાળાને માક્ષ થાય છે. ’
( ૨ ) કાઇ કહે છે કે ‘ ગુણાતીત વસ્તુના જ્ઞાનથી મેાક્ષ થાય છે.' (૩) કાઇ કહે છે કે ‘ આકારના નાશ અને નિરાકારની શૂન્યતા, આ બંને પક્ષેાથી પૃથક્ વસ્તુના જ્ઞાનથી માક્ષ થાય છે.’ કે સકલ આગમશાસ્રામાં રહેલ
'
(૪) કાઇ કહે છે વ્યાપક વિચારની સાધનાથી મેક્ષ મળે છે. ’
(૫) કાઇ કહે છે કે ‘ મનરૂપી પવનમાં ધ્યાનની ધારણા કરવાથી માક્ષ થાય છે.
>
( ૬ ) કાઇ કહે છે કે ‘મહાવાક્યના વિવરણુવડે મોક્ષ મળે છે, ’
(૭) કાઇ કહે છે કે · દૃષ્ટ અને અષ્ટ ઉભયના જ્ઞાનના અભાવ થવાથી મેક્ષ મળે છે. ’
<
( ૮ ) કાઇ કહે છે કે · મૌન અ’ગીકાર કરવાથી મેક્ષ મળે છે.
"

Page #84

છ?
: ૭૩ : - ધર્મામૃત (૯) કેઈ કહે છે કે “સ્વાત્માનંદને બેધ થવાથી મોક્ષ મળે છે.”
(૧૦) કેઈ કહે છે કે “ વિવિધ પ્રકારની તીર્થયાત્રા, જપ, તપ, દાન અને વતવડે મોક્ષ મળે છે.”
(૧૧) કોઈ કહે છે કે “ભક્તિથી જ મોક્ષ મળે છે. ” . આ સંગમાં કોને મોક્ષ કહે અને તેને સાચે ઉપાય શું છે? તે જાણવાની કે શક્યતા નથી; માટે મેક્ષને ઉપાય નથી.” આ વિચારશ્રેણીનું નિરસન કરવા માટે જૈન મહર્ષિ એએ “મેક્ષ મેળવવાને ઉપાય સુધર્મ છે ” એવા છઠ્ઠા સિદ્ધાંતનું એલાન કર્યું છે. તેના સમર્થનમાં તેઓ કહે છે કે – - “ જ્યારે “આત્મા છે ” “તે નિત્ય છે–શાશ્વત છે, ” “પુણ્યપાપ એટલે સારાં-ખોટાં કર્મોને કર્તા છે,” “તે સારાં–બેટાં કર્મોને ભક્તા પણ છે” “અને તેમાંથી છૂટે થતાં નિર્વાણ એટલે મેક્ષ પામે છે” ત્યારે “નર્મક્ષયો હિ મોક્ષ
સકલ કર્મને ક્ષય તે જ ક્ષ” એ વ્યાખ્યા ઉચિત છે અને તેને જ દષ્ટિ સમક્ષ રાખીને મોક્ષમાર્ગને માટે પ્રયાસ કરે ઘટે છે. વળી જુદા જુદા મતેમાં મુક્તિના જે ઉપાય બતાવ્યા છે, તે આત્મસ્વરૂપને યથાપ્રકારે નિશ્ચય થયેલ નહિ હેવાથી અપૂર્ણ છે અથવા તે ભ્રામક છે. આ સંગેમાં આત્મસ્વરૂપને વિશદ બેધ ધરાવનાર જૈન મહર્ષિઓએ મોક્ષને જે ઉપાય બતાવ્યું તે જ પ્રતીતિજનક ગણાય અને તેને જ અનુસરવા માટે પ્રયત્ન કરે ઘટે. તેમણે કહ્યું છે કે રાજ્યવન-જ્ઞાન-ચારિત્રાળ મોક્ષમા” “સમ્યમ્ દર્શન, સમ્યગ જ્ઞાન અને સમ્યફ ચારિત્ર એ મેશને માર્ગ છે. તેમાં તેનું

Page #85

ધમધનંથમાW : ૭૪ : યથાર્થપણે શ્રદ્ધાને એ સમ્યગદર્શન છે. તને યથાર્થ બોધ એ સમ્યગ્રજ્ઞાન અને તે પૈકી હેયને ત્યાગ તથા ઉપાદેયની આચરણ તે સમ્યક ચારિત્ર છે. આ સાધનની પ્રાપ્તિ થવાથી ગમે તેવાં નિવિડ કર્મોને નાશ થઈ શકે છે. •
ક ઘણું અને આયુષ્ય ડું ત્યાં મોક્ષને ઉપાય કેમ થઈ શકે?” એ શંકા અસ્થાને છે; કારણ કે કર્મ કરતાં આત્માની શક્તિ અનેકગણી વધારે છે, એટલે તે બળિયે થાય તે એક જ ભવમાં, એક જ વર્ષમાં, એક જ માસમાં, એક જ દિવસમાં કે એક ઘડીમાં પણ નરક વગેરે ગતિમાં ભેગવવા એગ્ય ભયંકર એવા કર્મોને નાશ કરીને મેક્ષમાં જવાની ચેગ્યતા પેદા કરી શકે છે. આ વિષયમાં રાજર્ષિ પ્રસન્ન ચંદ્રનું ઉદાહરણ વિચારવા યોગ્ય છે.
(૩૧) રાજષિ પ્રસન્નચંદ્ર એક વખત શ્રમણ ભગવંત મહાવીર અનેક નિગ્રંથ મુનિઓ સાથે રાજગૃહી નગરીની બહાર આવેલા એક ઉદ્યાનમાં સમવસર્યા. તેમાં ત્યાગ અને વૈરાગ્યથી વિભૂષિત પ્રસન્નચંદ્ર નામે એક રાજર્ષિ પણ હતા. તેઓએ ઉદ્યાનના એક છેડે ઉગ્ર ધ્યાન લગાવ્યું. તે એ રીતે કે-એક પગ પર ઊભા રહ્યા, બે હાથને ઊંચા રાખ્યા અને દૃષ્ટિ સૂર્યની સામે સ્થાપના કરી.
હવે મહારાજા શ્રેણિકને પ્રભુના આગમનની ખબર પડી એટલે તે પુર ઠાઠથી તેમના દર્શન કરવાને ચાલ્યા. તે વખતે રસાલાના મોખરે ચાલી રહેલા બે સિપાઈઓએ રાજર્ષિ પ્રસન્નચંદ્રને ધ્યાન ધરતા નિહાળ્યા, એટલે તેમાંનાં એકે કહ્યું કે “ધન્ય છે આ મુનિવરને ! એમના જેવું ઉગ્ર તપ કેણ કરી શકે?”

Page #86

છઠું
: ૭૫
ધર્મામૃત તે સાંભળીને બીજાએ કહ્યું કે “અરે દેસ્ત ! આમાં તેમણે શું મોટું કામ કર્યું છે? બિચારા બાળકને ગાદીએ બેસાડીને પોતે તપ કરવા ચાલી નીકળ્યા. અને રાજ્યને બધો કારભાર મંત્રીઓને સેં. હવે તે મંત્રીઓ એ બાળકનું કાસળ કાઢવાને તત્પર થયા છે, તેથી એને મારીને પોતનપુરનું રાજ્ય લઈ લેશે અને એ રીતે તેને કરુણ અંત આવશે. એટલે પિતાના બાળકનું હિત નહિ વિચારનારા એવા આ રાજર્ષિને હું અંતરથી ધિક્કારું છું ને કેઈને પણ આ પિતા ન મળશે. એમ ચાહું છું.”
એ સિપાઈઓ પસાર થયા પછી મહારાજા શ્રેણિક પણ ત્યાંથી પસાર થયા અને તેમણે રાજર્ષિ પ્રસન્નચંદ્રને આ રીતે તપ કરતા જોઈને ભક્તિભાવથી નમસ્કાર કર્યા. પછી તેઓ પ્રભુની પાસે ગયા અને ભક્તિભાવથી વંદન કરીને ઉપદેશ સાંભળવા લાગ્યા. ત્યાં અવસર જોઈને તેમણે પ્રશ્ન કર્યો કે
હે પ્રભુ! જ્યારે હું રાજર્ષિ પ્રસન્નચંદ્રને પગે લાગ્યા ત્યારે તેમણે કાળ કર્યો હોત તે તેઓ કઈ ગતિમાં જાત?”
શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે કહ્યું: “સાતમી નરકે.”
આ જવાબથી આશ્ચર્ય પામેલા મગધપતિએ ફરીને પ્રશ્ન કર્યો કે “હે પ્રભુ! જે તેઓ અત્યારે કાળ કરે તે કઈ ગતિમાં જાય ?”
શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે કહ્યું સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થાય.”

Page #87

ધમધ-ગ્રંથમાળા
: s} :
: પુષ્પ
આ જવાખથી વધારે આશ્ચર્ય પામેલા મગધપતિએ ભગવંતને કહ્યું: ‘ પ્રા ! એમ કેમ ? ’
એવામાં દુંદુભિ વાગવા લાગી અને જય નાદ તે સાંભળીને મગધપતિએ બીજો પ્રશ્ન કર્યાં: - હું દુંદુભિ શેની વાગી ? અને જય
6
નાદે શેના
થાય
થવા લાગ્યા. પ્રભુ ! આ
છે ? ’
શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે કહ્યું: ‘ હું રાજન્ ! રાજર્ષિ પ્રસન્નચંદ્રને કેવલજ્ઞાન થયું, તેથી દેવતાએ દુદુભિ વગાડે છે અને જય નાદ કરે છે. ’
આ સાંભળી મગધપતિના મનને ગુચવાડા વધી ગયા. તેમણે કહ્યું: ‘ પ્રભા ! આ બધી ઘટના અતિ આશ્ચર્યજનક લાગે છે. એનુ' રહસ્ય શું છે, તે સમજાવવાની કૃપા કરે.
2
6
તે વખતે શ્રમણ ભગવત મહાવીરે કહ્યું: હું રાજન્ ! તું અહીં વંદન કરવાને આવતા હતા, ત્યારે તારા સિપાઇઓએ અરસપરસ વાતચીત કરી, તે એમના કાન પર પડી, તેથી એ પેાતાનું ધ્યાન ચૂકયા અને વિચારવા લાગ્યા કે ‘ અરે ! જેના પર મેં અતિ વિશ્વાસ મૂક્યા, તે જ આજે એવફા અને નિમકહરામ નિવડ્યા કે મારા દૂધ-પીતા બાળકનું કાસળ કાઢીને રાજ્ય લેવા તત્પર થયા ! જો અત્યારે હું ત્યાં હોત તે એ દુષ્ટોની ખરાબર ખખર લઈ નાખત !' આ રીતે તેમના મનમા ક્રોધના ઉદય થયા અને તે પ્રતિક્ષણ વધતા જ ગયા. એમ કરતાં તે પેાતાનું સામાયિક વ્રત ભૂલી ગયા અને જાણે એ મંત્રીએ પોતાની પાસે આવીને ખડા

Page #88

છઠ્ઠું' i
898
ધર્મામૃત
"
.
e.
થયા હાય અને લડાઈ કરવા લાગ્યા હાય તેવા ખ્યાલ પેદા થયા. એટલે પાતે જાતે તેમની સાથે મનથી ને મનથી જ લડાઈમાં ઉતર્યા અને એક પછી એક શસ્ત્ર વાપરવા લાગ્યા. એમ કરતાં તેમનાં બધાં શસ્ત્ર ખૂટી ગયાં, એટલે તેમણે વિચાર કર્યાં કે મારા માથા પર લેહના ટોપ પહેરેલા છે, તે ફેકીને શત્રુના પ્રાણુ લઉં. ” આમ વિચારીને તેએ અત્યંત ક્રોધાતુર થયા, તે જ વખતે હે રાજન! તે એમને પ્રણામ કર્યા હતા. પછી તેમણે મસ્તક પર જેવા હાથ મૂકયે કે મૂડેલું મસ્તક યાદ આવ્યું અને તેમના ક્રોધ ઉતરી ગયા. તેએ વિચારવા લાગ્યા કે ‘મેં તે જીવનભરનું સામાયિક અંગીકાર કર્યું છે. અને કોઇ પણ પ્રાણીની મન, વચન અને કાયાથી હિ.સા કરવાના ત્યાગ કર્યો છે, અને આ શું કર્યું ? ખરેખર ! હું ધર્મધ્યાન ચૂકી ગયા અને રૌદ્રધ્યાનના સપાટામાં આવી ગયે ! જ્યાં સર્વ જીવે પ્રત્યે મૈત્રી રાખવાની છે ત્યાં પુત્ર પ્રત્યે રાગ કેવા ને મત્રીએ પ્રત્યે દ્વેષ કેવા ? હા, હા ! મેં ઘણું જ ખાટું કર્યું...! મારા એ દુષ્કૃત્યને ધિક્કાર હા ! હું એની નિંદા કરું છું, એની ગર્હા કરું છું અને હું એ દુષ્ટ અધ્યવસાયેમાંથી મારા આત્માને પાછા ખેંચી લઉં છું. ' હું રાજન્ ! તેઓ જ્યારે આ પ્રકારના વિચાર કરી રહ્યા હતા, ત્યારે જ તેં મને પ્રશ્ન કર્યાં હતા, તેથી મેં કહ્યું હતુ` કે તેઓ અત્યારે કાળ પામે તે સર્વાં સિદ્ધ વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થાય. પછી એમના અધ્યવસાયેાની શુદ્ધિ ચાલુ જ રહી અને તે ઉત્તરાત્તર આગળ વધતા છેલ્લી કોટિએ પહેાંચી, તેથી તેમના ઘાતી કર્માંના છેદ થયા અને તેમને જગતના સર્વ પદાર્થાના
-

Page #89

ધ આધ-ગ્રંથમાળા
: ૭૮ :
· પુષ્પ
સર્વસ્વરૂપે જોઈ-જાણી શકાય તેવું કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. હે રાજન! આ વસ્તુ એમ ખતાવે છે કે ‘ મન વ મનુષ્યાળાં જાળ વૈધમોક્ષયોઃ ।' માનસિક વૃત્તિએ અથવા ભાવ એજ મનુષ્યના કર્મ બ ધનુ. તેમજ કની વિમુકિતનુ કારણ છે, માટે હમેશાં પવિત્ર ભાવવાળા થવુ, જે પવિત્ર ભાવ કેળવવાના નિર'તર પ્રયત્ન કરે છે. તેઓ જરૂર મોક્ષસુખને પામી શકે છે.'
ચાર, લૂંટારાઓ, ખૂનીઓ અને વ્યભિચારીઓ પણ પેાતાના પાપાના ખરા અંતઃકરણથી પશ્ચાત્તાપ કરીને તથા સુધર્મનું આચરણુ કરીને તે જ ભવમાં મેાક્ષસુખના અધિકારી થયા છે, એટલે ‘ મેાક્ષના ઉપાય છે અને તે સુધર્મ છે, ’ એમ માનવુ' દરેક રીતે ચાગ્ય છે.
( ૩૨ ) ઉપસંહાર.
તાત્પર્ય કે—
,
6
આત્મા છે ” ‘તે નિત્ય છે, ' છે કર્તા નિજમં; ‘ છે ભેાક્તા ’‘વળી મેાક્ષ છે, ‘ મેક્ષ ઉપાય સુધર્મ '
આ
છ સિદ્ધાંતા એ સુધર્મની સાચી તાત્ત્વિક ભૂમિકા છે અને તેની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરનારા સર્વ વાદો, મતા, દશના કે ધર્માં અપૂર્ણ અને અધૂરાં હોઇ મેક્ષ અપાવવા માટે સમર્થ નથી.
તેથી જ એક મુમુક્ષુ આત્માએ નિર'તર એવા વિચાર રાખવા ઘટે છે કે—

Page #90

છં` :
: ce :
દેવ જપુ અરિહંતને, ગુરુ સેવુ નિ થ; દયા ધમ પાળુ' સદા, એ મુક્તિના પથ.
ધર્મામૃત
દેવ તરીકે અરિહંતનું' જ આરાધન કરીશ, ગુરુ તરીકે હું પંચ મહાવ્રતધારી નિગ્રંથ મુનિને જ માનીશ અને ધર્મ તરીકે હું સર્વજ્ઞાએ કહેલા અહિંસાદિ ગુણાવાળા સિદ્ધાંતાને જ માનીશ; કારણ કે મુક્તિને મેળવવાને એ જ સાચા માર્ગ છે.
રૂતિશમ્ ।
सुखार्थं सर्वभूतानां मताः सर्वाः प्रवृत्तयः । सुखं नास्ति विना धर्म, तस्माद्धर्मपरो भवेत् ॥
અર્થસવ પ્રાણીઓની સર્વ પ્રવૃત્તિએ સુખને માટે જ માનેલી છે. અને તે સુખ ધર્મ વિના મળતું નથી, તેથી મનુષ્ય ધર્મમાં જ તત્પર થવુ જોઈએ.

Page #91

ધમબોધ-ચંથમાળા
પદાર્થની અનિત્યતા संपदो जलतरङ्गविलोला, यौवनं त्रिचतुराणि दिनानि । शारदाभ्रमिव चञ्चलमायुः, कि धनैः कुरुत धर्ममनिंद्यम् ।।
અર્થ–સંપત્તિઓ જળના તરંગ જેવી ચપળ છે, યૌવન ત્રણ ચાર દિવસ રહેવાવાળું છે, આયુષ્ય શરદ ઋતુના વાદળાંની જેમ ચંચલ છે, પછી ધન ઉપાર્જન કરવાથી શું? એના કરતાં પ્રશંસનીય ધર્મનું જ ઉપાર્જન કરે.
ધર્મની મહત્તા , धनदो धनार्थिनां प्रोक्तः, कामिनां सर्वकामदः ।
धर्म एवापवर्गस्य, पारम्पर्येण साधकः ॥
અર્થ –ધનના અર્થીઓને ધર્મ એ કુબેર જે કહ્યો છે, ધર્મ જ કામીઓના કર્મ કામને આપનાર કહ્યો છે, અને ધર્મ જ પરંપરાએ મોક્ષને સાધક કહ્યું છે. અથૉત્ અર્થ, કામ અને મોક્ષ ત્રણેયને ધર્મ મેળવી આપનાર છે.

Page #92
तप RE (6I010 -: સુરત ગ્રાહક બને :સહુ કોઇ સમજી શકે તેવી રૌલી અને ભાષામાં તૈયાર થએલી સહુ કોઈને વાંચવી ગમી જાય તેવી ધર્મબોધ ગ્રન્થમાળાનાં 20 પુસ્તકોના ગ્રાહક બની જાવ. જૈન ધર્મના ઉચ્ચ સિદ્ધાન્તો અને તેના આચારોને સુંદર ઢબે સમજાવતી, હરકેાઈને ઉત્તમ જીવન જીવવામાં અતિ ઉપયોગી લગભગ એસી ઍ સી પાનાની, આકર્ષક પુસ્તિકાઓ 1 થી 10 ની સંખ્યામાં હાર પડી ગઈ છે. જેનાં નામ અનુક્રમે:૧ ત્રણ મહાન તકે, 2 સફળતાની સીડી, એ સાચું અને ખેઠું (સ્વાદુવાદ ) 4 આદર્શ દેવ, 5 ગુરુ દશન, 6 ધર્મામૃત, 7 શ્રદ્ધા અને શક્તિ, 8 જ્ઞાનાપાસના, હું ચારિત્ર વિચાર, 10 દેતાં શોખે, એ છે હવે બાકીની 10 પુસ્તિકાઓ શીલ, તપ, ભાવ, ધ્યાન, યોગ વગેરે વિષય ઉપરની હાર પડનાર છે. આ ગ્રન્થમાળા ધર્મ પ્રચારાર્થે, હજજારો રૂપીઆની ખોટ સહન કરીને સસ્તી કીંમતે ધર્મ સેવા બજાવે છે તો જુદા જુદા વિષયો ઉપર લખાએલી આકર્ષક છપાઈ, દ્વિરંગી કલાત્મક ટાઇટલ, કુલ 1600 પાનાનું વાંચન, છતાં રિટેજ સાથે રૂા. 12 માં ગ્રાહક થવા લખા: છુટક પુસ્તકો પણ મળી શકશે. -: ગ્રાહકે થવાનાં તથા પુસ્તક મેળવવાનાં ઠેકાણાં - શા, લાલચંદ નંદલાલ સી. શાંતિલાલ શાહની ફાં. ઠે. રાવપુરા ઘીકાંટા-વડોદરા ઠે. 86, પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ-મુંબઈ સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર મેધરાજ જૈન પુસ્તક ભંડાર ઠે. રતનપોળ હાથીખાના, ઠે. ગુલાલવાડી ગોડીજીની ચાલ નં. 1 - અમદાવાદ મુંબઈ r