________________
છઠું :
: ૬૭ :
ધર્મામૃત સુખદુઃખનું સંવેદન હોય તે કાર્ય-કારણના સિદ્ધાંતને બાધ આવશે અને અવ્યવસ્થા દેષ ઉત્પન્ન થશે. અથવા કર્મના લીધે જ તેને સુખદુઃખનું સંવેદન થતું હોય તે કર્મના બંધન કાળે આત્મા મૌજૂદ હતું તેમ માનવું પડશે.
આત્માને ક્ષણિક માનતાં ભવની પરંપરા ઘટી શક્તી નથી, એટલે કે પુનર્જન્મ અને પરભવને અપલાપ થાય છે કે જે પ્રમાણસિદ્ધ છે.
આત્માને ક્ષણિક માનતાં મોક્ષ પણ સંભવ નથી, કારણ કે પ્રયત્ન એક આત્મા કરે અને તેનું ફલ બીજાં આત્માને મળે તે કેમ બની શકે? અથવા કરેલા પ્રયત્નનું ફૂલ પિતાને મળવાનું ન હોય તે એ જાતને પ્રયત્ન કરે જ કેણ?
“ બાલવયમાં થયેલ અનુભવ યુવાવસ્થામાં સ્મૃતિમાં રહેલ જોવાય છે અને યુવાવસ્થામાં થયેલ અનુભવ વૃદ્ધાવસ્થામાં
સ્મૃતિમાં રહેલું જોવાય છે. જે આત્મા નિત્ય ન હોય તે એ કેમ બની શકે ?
માટે આત્મા નિત્ય છે-શાશ્વત છે અને તેથી જ તેને કર્મબંધ અને કર્મમાંથી મુક્તિ સંભવે છે.”
(૨૭) આત્મા કર્મને કર્તા છે. કેટલાક કહે છે કે-આત્મા કર્મને કર્તા નથી, કારણ કે એમ માનીએ તે કર્મ એ આત્માને ધર્મ કરે છે. વળી આત્મા તે અસંગ છે અને સત્વ, રજસૂ અને તમસ ગુણની પ્રકૃતિએ જ કર્મને બંધ કરે છે. તે ઉપરાંત ઈશ્વર જીવને
