________________
સંસારનાં કર્તવ્યો માટે જ નહીં પણ મોક્ષપ્રાપ્તિનાં પરિવર્તન આવ્યું ભાસે છે, તથાપિ પ્રજાના હાડમાં કર્તવ્ય માટે સુદ્ધાં સુસજજ બનાવતો.
પચેલાં મૂલ્યો નિમ્ન સ્તરે રહીને પણ ઉપસી રહેતાં કહેવાની જરૂર નથી કે બધાને બ્રહ્મચર્યાશ્રમનો મૂલ્યાને અને વ્યવહારને નિયમે છે અને જેને લાભ મળતો નહોતો. ઢો અને અતિશુદ્રોને માટે એ “ભારતીયતા” કહીએ તેની વિશિષ્ટતાનું નિર્માણ કર્યા આશ્રમવ્યવસ્થા નિર્માઈ નહોતી એ તો ખરા જ કરે છે. પણ સ્ત્રીઓને માટે પણ તેમાં ઝાઝો અવકાશ નહોતો.
આ સમગ્ર આશ્રય વ્યવસ્થાનો આજે કંઈ અર્થ પ્રાચીન કાળમાં મેઘાવી સ્ત્રીઓ નહોતી એમ નહી
ખરો ? પ્રશ્ન મહત્તવનો છે. જે આર્નલ્ડ ટયનબીના કહીએ પણ ગૃહસ્થાશ્રમનાં કર્તા ઉપરાંતની વિઘાઓ કચેલેજ” અને “
પિન્સના સિદ્ધાન્તનું આ સ્ત્રીઓ માટે વ્યવહારમાં સુલભ નહોતી.
સંદર્ભમાં સ્મરણ કરીએ અને આશ્રમવ્યવસ્થાને એ પણ કહેવાની જરૂર નથી કે બ્રહ્મચર્યાશ્રમનાં નવી પરિભાષામાં મૂકી આપીએ તો સમજાશે કે બાહ્ય લક્ષણો ઔપચારિક રૂપે જળવાઈ રહ્યાં હોવા કેવળ ભારતની પ્રજા માટે નહીં પણ સમરત જગતની છતાં કાળે કરીને પુરુષાર્થ મંદ પડતો ગયો હતો, પ્રજા માટે આત્મવિક સનાં સ્થિત્યંતરોની નિદર્શક દેશકાલના પરિવર્તને પરિણામે એનાં કેટલાંક લક્ષણો આ વ્યવસ્થા અત્યંત અર્થપૂર્ણ છે, કેમકે મનુષ્ય કાલગ્રસ્ત બન્યાં હતાં; અને જીવનસાધનાનો એ કેવળ વિકાસની સ્વાભાવિક ગતિની એ બૌદ્ધિક માવજત આદર્શ બની રહ્યો હતો. કદાચ એમ પણ પ્રશ્ન છે. એમાં કેળવણીનો સૂક્ષ્મ માનોપચાર છે અને ઉપસ્થિત કરી શકાય કે ક્યારેય પણ આ આદર્શ મનુષ્યની ચેતનાનાં આવિષ્કરણોની સૂક્ષ્મ સમજ વ્યવહારમાં સિદ્ધ થયો હતો ખરો ? એનાં કોઈ છે. એણે ઉપજાવેલી સંસ્થાઓ, આચારધર્મો અને પ્રમાણે છે ? મને લાગે છે કે કોઈ પણ સમયગાળાનો વિધિનિષેધે આજે નિરુપયોગી અથવા કાલજીર્ણ નિર્દેશ કરીને સાધનાની તીવ્રતા તે ગાળામાં કેન્દ્રિત લાગશે, પણ એનાં ઘણાં તત્ત્વોની અવરજવર થઈ હતી એમ સ્થાપવું તે કદાચ એક વિડંબના વેશાન્તરે પણ ચાલુ છે. જેમકે આજની પશ્ચિમી બની જશે. પણ પ્રાચીન શાસ્ત્રકારોએ બ્રહ્મચર્યાશ્રમને યુનિવસિર્ટીઓમાં ભણ તે વિદ્યાથી પરિશ્રમ આચરલગતા આચારવિચારોની જે સૂક્ષ્મ છણાવટ કરી નારો સાધક બની રહે છે તે જ સાફલ્ય પ્રાપ્ત હતી તે કેવળ એને આદર્શની ભૂમિકાએ રાખવા કરે છે. રંગરાગથી ભર્યાભર્યા ઈદ્રિપભોગના જીવનની માટે નહીં પણ એને વ્યવહારમાં રૂપાન્તરિત કરવા મધ્યમાં કઠોર તપશ્ચર્યાને કર્મકાંડ ચાલતો હોય એ માટે હતી, એ કેળવણીની, સમગ્ર જીવનની અને આજના યુગની તાસીર છે. સંયમ ઉપરનો એનો જીવનહેતુઓ વિશેની કેવળ એક દૃષ્ટિ જ નહીં પણ અતિભાર જીવનના આનંદનો વંસક લાગે છતાં કાર્યપદ્ધતિ પણ હતી. ભારતના બૌદ્ધિક પુરુષાર્થનું રસસાગરની પાળ પુ ડયથી બાંધવાનો આ પ્રબંધ અને ભારતીય જનમાનસનું એણે સદીઓ સુધી છે. માત્ર એનું આકર્ષક સ્વીકાર્ય નવતર સ્વરૂપ સંગેપન કરેલું છે. એણે યુગો સુધી ભારતની ઉપજાવીને એની અર્થપૂર્ણતા સમજાવી શકાય.* સમસ્ત પ્રજાને આસેતુ હિમાચલ સાંસ્કૃતિક મૂલ્યાની + તા. ૩ એપ્રિલ ૧૯૬૮ને રાજ આકાશવાણી, એક સજીવ સૃષ્ટિની ભેટ ધરેલી છે અને જે કે, અમદાવાદ, ઉપરથી પ્રસારિત વાર્તાલાપ : આકાશવાણીના કાલસંદર્ભ બદલાઈ જવાથી મૂલ્યોમાં પણ મોટું સૌજન્યથી.
અલિપ્રકાર, એગસ્ટ '૬૯ ]
૧૯૩
