________________
અને ઘેરીગાથા બુદ્ધના પરિનિર્વાણ પછી ત્રણ ચાર સદી સુધી અસ્તિત્વમાં આવ્યાં હોય એમ લાગતું નથી; અને ધમ્મપદ તે ખૂબ જ નાનો ગ્રંથ છે. તેથી, ગાથા એ એક જ ગ્રંથ હતો કે તેમાં બીજી કેટલીએક ગાથાઓનો સમાવેશ થતો હતો, એ કહેવું મુશ્કેલ છે.
ઉપર આપેલ ખુદ્દકનિકાયની યાદીમાં ઉદાનનો ઉલેખ આવ્યો જ છે. તેમાંનાં ઉદાનો અને તેનાં જેવાં સુત્તપિટકમાં અન્યત્ર આવેલાં વચનોને ઉદાન કહેવામાં આવતાં, એમ બુદ્ધઘોષાચાર્યનું કહેવું છે. પણ આમાંનાં કેટલાં ઉદાનો અશોકના સમયમાં હસ્તી ધરાવતાં હતાં એ કહેવું અશક્ય છે. પાછળથી એમાં ઉમેરો થતો ગયે એમાં શંકા નથી.
ઈતિવૃત્તક પ્રકરણમાં ૧૧૨ ઈતિવૃત્તકનો સંગ્રહ છે. તેમાંનાં કેટલાંક અતિવૃત્તકે અશોકના સમયમાં કે તે પછીના એકાદ સૈકામાં હસ્તી ધરાવતાં હતાં; પાછળથી તેમની સંખ્યામાં વધારો થતો ગયો હશે.
જાતક નામની કથાઓ સુપ્રસિદ્ધ છે; અને તેમાંની કેટલીક કથાઓનાં દશ્યો સાંચી અને બહુત આગળના સ્તૂપોની આસપાસ કતરેલાં મળી આવે છે. આના ઉપરથી અશોકના સમયમાં જાતકની ઘણીખરી કથાઓનો બૌદ્ધ સાહિત્યમાં પ્રવેશ થયો હતો, એવું અનુમાન બાંધી શકાય.
અબ્દુતધમ્મ એટલે અદ્દભુત ચમકાર. ભગવાન બુદ્ધ અને તેના મુખ્ય શ્રાવકોએ કરેલાં અદ્દભુત ચમત્કારોનું જેમાં વર્ણન હતું એ કોઈ ગ્રંથ તે વખતે વિદ્યમાન હતો એમ લાગે છે. પણ હવે આ અદ્દભુત ધર્મનું નામનિશાન પણ રહ્યું નથી તેના બધા ભાગ હાલના સુત્તપિટકમાં ભળી ગયા હોવા જોઈએ. બુદ્ધષાચાર્યને પણ અદ્દભુત ધર્મ કેવો હતો તે કહેવું મુશ્કેલ થઈ પડયું હતું. તે हे थे, चत्तारोमे भिक्खवे अच्छरिया अब्भुता पम्मा आनन्दे ति आदिनयपवत्ता सबपि अछरियन्भुतधम्मपटिसंयुत्ता
