Atmanand Prakash Pustak 062 Ank 10 11

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 9

ક્ષમા
મહાભારતકારે જ્યારે સત્યના તેર પ્રકારા ગાવ્યા ત્યારે એમને સત્યભગવાનને અથવા સત્યનારાયણ કેવા સાક્ષાત્કાર થયા હશે ?
સત્યના સમતા સાથેને સંબંધ સાવ સ્પષ્ટ છે. નિગ્રહ અને મત્સરના અભાવ અથવા મુદિતાને પણ સત્ય સાથે સારી પેઠે મેળ ખાય છે. પરંતુ સત્ય અને ક્ષમા વચ્ચે સંબંધ જ શું?
સત્ય સાથે આપણે હંમેશાં ન્યાયનીતિને જોડી દઇએ છીએ. આપણે કહીએ છીએ કે સત્ય કઠોર હાય છે, ક્ષમાને એ જાણતું નથી. દુર્વાસા મુનિ જ્યારે અંબરીષ રાજા ઉપર કોપાયમાન થયા, ત્યારે સત્ય અને તપસ્નું મહત્ત્વ દાખવતા એમણે કહ્યું હતું કે :
66
नाहं दयालु हृदयः न च माम् भजते क्षमा । अक्षान्तिसार सर्वस्वं दुर्वासमवेहि
હું દયાળુહૃદય નથી. ક્ષમા મારી જ નહીં. અક્ષમા જ જેના જીવનનું છે એવા મને-દુર્વાસાને ઓળખો.
""
माम् ॥ પાસે આવે સારસ સ્વ
સત્યનિષ્ટને આપણે હ ંમેશાં કઢાર, ન્યાયનિષ્ઠ અને તપોનિષ્ઠ જ માનીએ છીએ. તેના હાથમાં સમાનતાનું ત્રાજવુ અને ન્યાયની તલવાર હાય છે. પરંતુ મહાભારતકારે તેા ક્ષમાને સત્યની એક પારમિતાજ અતાવી છે. એનું મહત્ત્વ આપણે સમજી લઈ એ.
મહાભારતકારનું સત્ય એ જીવનનું સત્ય છે. એમણે વારંવાર કહ્યું છે :
ચર્મૂતિ અત્યંતનું તત્ સત્યં ક્રૃતિ નઃ શ્રુતમ્
જે વસ્તુ સમસ્ત પ્રાણીઓના કાયમી હિતની છે તે જ સત્ય છે એવુ આપણે સાંભળ્યું છે. આથી
૧૭૬
લે. કાકા કાલેલકર પ્રાણીઓના ઉત્કર્ષ માટે જે પરમ આવશ્યક છે એ જ આપણે મન તા સત્ય છે. મહાભારતકાર લીલ પણ કરે છે :
સ્વહિત હિતઃ વક્ષ્યઃ તિ શ્વેત્ નિશ્ચિતનું મવેત્। દ્વિત્રા ચર્ચવ શિષ્યેનું વદુરેાષા ઉદ્ માનવા:
.
• જેમણે જેમણે ભૂલ કરી, જે કાઈનું પણ સ્ખલન થયુ' એને વધ કરવા જોઇએ ’એવે જો નિશ્ચય કરવામાં આવે, નિયમ ઘડવામાં આવે તે કદાચ એ ત્રણ માણસા જ બચી શકે. મનુષ્યમાં અનેકાનેક દષા હેાય છે. આથી પ્રાણીમાત્રના કલ્યાણુ માટે ક્ષમા અત્યંત જરૂરી છે.
ખીજી દષ્ટિએ જોવુ પણ જરૂરી છે. જ્યારે કાના કાઇ દોષ આપણે જોઇએ છીએ ત્યારે તેનાં પર ચીઢાઇ જઈ એ છીએ. એનામાં રહેલા સારામાં સારા તત્ત્વને આપણે ભૂલી જઇએ છીએ. પરિણામે એને ન્યાય કરવાના અધિકાર આપણે ખાઈ એસીએ છીએ. ન્યાય કરવાના અધિકાર જ જે ગુમાવી બેઠે છે, તે ન્યાય કૅધી રીતે કરશે ? એટલે જ કહેવાયુ છે કે જ્યારે આપણે કાઈ તે દોષ જોઈએ ત્યારે તેના સારા ગુણો પણ તરત આપણે ધ્યાનમાં લેવા જોઇએ, જેથી ગુણદોષને હિસાબ એક સાથે થાય અને દેાષિત માણસનું સાચું ચિત્ર આપણી સમક્ષ ઉપસ્થિત થાય.
સૌના બધા ગુણા એક સાથે ધ્યાનમાં આવતા નથી. આથી આપણે ક્ષમાત્ત ધારણ કરીએ જેથી આપણા હાથે કાઇને અન્યાય ન થાય. વ્યાસજી કહે છે, કઠોર ન્યાય, ન્યાય જ નથી હેાતા ' ન્યાયનું પહેલુ ( અનુસંધાન પાના ૧૭૮ ઉપર)
"
આત્માનંદ પ્રકાશ