________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
વૈરાગ્ય
विगता रागो यस्मात् विराग : तस्य भावः वैराग्यः ' જેનામાંથી રાગ ગયા તે વિરાગ અને તેના ભાવ તે વૈરાગ્ય’
"
રાગનુ` સામ્રાજ્ય જ્યાં પ્રવતું હોય ત્યાં દ્વેષ દૃશ્યમાન થતા હોય. જ્યાં રાગ ત્યાં દ્વેષ હાય જ, બન્ને એક જ સિક્કાની બે બાજુ જેવા છે. જેનામાંથી રાગ અને દ્વેષ રાગની પ્રતિકૃતિ ) નષ્ટ થાય એ વૈરાગ્ય અનુભવે એમ કહી શકાય.
બાહ્યદષ્ટિએ જોઇએ. તે ઉપરની વ્યાખ્યા પ્રમાણે જેણે રાગ-દ્વેષ, સુખ-દુ:ખ વગેરે ો તજ્યાં છે, જેને દુન્યવી બાબતે પર ઉદાસીનતા આવી છે તે વૈરાગી છે. અહી એક પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે: “ જેનામાં ઔદાસીન્યવૃત્તિ પ્રગટે એનામાં રસ શું હાય !” ઔદાસીન્યવૃત્તિ પ્રગટ કરવાનું મહત્ત્વ તે સૌ કાઇ સમજાવે છે. દા.ત. શ્રીમદ્ રાજચંદ્રની અપૂર્વ અવસર'ની પએિ જુએ – સર્વ ભાવ
ઔદાસીન્યવૃત્તિ કરી
માત્ર દેહ તે સત્યમ હેતુ હાય જો...અપૂર્વ અવસર આપણી ભૂલ થાય છે માત્ર શબ્દોનેજ પકડવામાં, અને એને અ-ભાવાથ ગ્રહણ કરતા નથી એ જ આપણી ન્યૂનતા છે. આજના યુગમાં સંસારમાં રચ્યા રહેતી કાઇ પણ વ્યક્તિને પૂછશે તે અવશ્ય કહેશે : “ સંસારમાં સુખ કયાં છે ? ” જો આપણે માત્ર
{
શબ્દોને જ ખ્યાલમાં રાખી વૈરાગ્યને નિઃરસ કહીએ તે મારે કહેવું જોઇએ કે જ્યાં રાગ-દ્વેષમાં ઔદાસીન્યવૃત્તિ નથી, ત્યાં અવશ્ય રસ નિઝા જોઇએ અને રસ નિષ્પન્ન થતાં સુખપ્રાપ્તિ પગુ થવી જોઇએ. એને બદલે ઉપર જાવ્યા મુજબ સર્વે મનુષ્યના પ્રત્યાધાતા આવે છે એનું કારણ શું ?
આપણે રાહ ભૂલ્યા છીએ. આપણી માન્યતા ખોટી છે. રાગ-દ્વેષાદિ દૂદ્રોને આપણે સુખ માની
લેખક: શ્રી પન્નાલાલ રિસકલાલ શાહ ખેઠા છીએ, જે ખરીરીતે દુઃખપ્રદ છે. રાગ-દ્વેષમાં આપણા દુન્યવી ધ્યેયની સિધ્ધિ કરતાં નિષ્ફળતા જ હાય છે. કારણુ, આપણામાં સર્વાંગે સ્નેહ ઝરા નથી. ખીજી બાજુએ વૈરાગ્યની વ્યાખ્યા તાણીએ તે જણાશે કે ઔદાસીન્યવૃત્તિ એ માત્ર સસારિક ભાવ પ્રત્યેની છે, આધ્યાત્મિક બાબતમાં નહી. આત્મામાં તે લીન-રમમાણુ થવાનુ છે. આત્માભિમુખ વ્યક્તિને પોતાની આધ્યાત્મિક બાબતમાં રસ નહીં હા! ? એમ કાણુ કહી શકે ? હકીકતમાં તે। અધ્યાત્મરસ ઝીલનારના આનંદ અવષ્ણુંનીય છે અને સાંસારિક સુખ તે એની તુલનામાં અલ્પાંશ પશુ નથી,
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
प्रयोजनमनुद्दिश्यन मन्दोऽपि प्रवर्तते । सर्व પ્રાણીઓની પ્રત્તિ અમુક હેતુને લઇને થાય છે. કારણુ વિના કામ સંભવતુ નથી એ તે સ્વત: સિધ્ધ નિયમ છે. અધ્યાત્મ ભાગીને હેતુ મેક્ષ છે એટલે એ સાધ્ધ માટે સાધના પણ છે, એ સાધ્ય ઉપાર્જન કરવા ન્યોછાવર થવાની ઉત્કટતા છે, જે સાંસારિક ધ્યેયેામાં આપણામાં એટલી માત્રામાં નથી હતી. તદુપરાંત આપણું સાંસારિક ધ્યેય નિશ્ચિત નથી હોતુ, જ્યારે અધ્યાત્મ પરિણામીને તે। મેક્ષ નજર સમક્ષ હાઈ, સર્વ કાર્ય પ્રવૃત્તિ એને અનુલક્ષીને થાય છે. આ પ્રવૃત્તિમાં રસ ન હોય એવુ કયાંથી અમે ? સ્થૂળ દૃષ્ટિએ અવલાકન કરનાર એ પામી શકતે! નથી; સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિએ, સંકલ્પ કરી આચરણ માં મૂકી
અનુભવી શકે છે. વૈરાગ્યના રસ શાંત હોઇ, ઘૂઘવતા સાગરની માફક અન્યને પાતાની જાણ કરતા નથી, પરંતુ સરિતાના વહેતા શાંત પ્રવાહ જેવા નિળ હેાઇ, એમાં સ્નાન કરનાર જ સ્વાનુભવ કરી શકે છે, કહ્યું છે ને કે શાંત વહેતું પાણી હંમેશાં ઊડુ હોય છે, (silent water is always deep ) ( અનુસંધાન પૃ. ૨૬ ઉપર )
વૈરાગ્ય
For Private And Personal Use Only
૨૧૭
