________________
गुर्जरविवेचनसमन्वितः
१३९
उत्पन्ने वा ? विनष्टे वा ? इति विकल्पाः । न तावदनुत्पन्ने, असत्त्वात् । नाप्युत्पन्ने, तस्योत्पादसमनन्तरमेव विगमात्ः क्षणस्थितिधर्मणि च सङ्केतस्य कर्तुमशक्यत्वात् । नापि विनष्टे, विनष्टस्यासत्त्वात् ।
– પ્રવેશરશ્મિ – ભાવાર્થ અને જે કહ્યું હતું કે – “સંકેતવશે શબ્દથી પ્રવૃત્તિ થાય અને સંકેત વિકલ્પ સિવાય અન્યત્ર કરવો શક્ય નથી.” એ પણ અણઘટતું છે, કેમ કે વિકલ્પમાં પણ સંકેત કરવો શક્ય નથી, કેમ કે તે પણ ઉત્પત્તિ પછી નાશ પામે છે. તે આમ - તેમાં પણ સંકેતવિધિ અનુત્પનમાં કરાય? ઉત્પનમાં? કે વિનષ્ટમાં? એ વિકલ્પો છે. અનુત્યન તો અસતું હોવાથી તેમાં ન કરાય, ઉત્પન્ન પણ ન કરાય; કેમ કે તે તો ઉત્પન્ન થયા પછી તરત નાશ પામે છે અને ક્ષણસ્થિતિકમાં સંકેત કરવો શક્ય નથી અને વિનષ્ટમાં પણ ન કરાય, કારણ કે વિનષ્ટ વસ્તુ તો અસત્ છે.
૦ વિકલ્પમાં પણ સંકેતની અશક્યતા છે. વિવેચનઃ પૂર્વપક્ષમાં તમે જે કહ્યું હતું કે – “ઘટ વગેરે શબ્દોનો સંકેત વસ્તુમાં કરવો તો શક્ય નથી, કારણ કે સ્વલક્ષણરૂપ વસ્તુ તો અનંત હોવાથી તેમાં સંકેત સંભવિત જ નથી. એટલે વિકલ્પમાં જ સંકેત માનવો રહ્યો” - તે બધું કથન પણ ઘટતું નથી, કારણ કે સંકેત તો વિકલ્પમાં પણ કરવો શક્ય નથી. તેનું કારણ એ કે, વિકલ્પ પણ સ્વલક્ષણરૂપ – ક્ષણિક હોઈ તે પણ ઉત્પત્તિ પછી વિનાશ પામે છે.
હવે વિકલ્પમાં સંકેત કેમ ન થાય ? તે વિકલ્પોથી વિચારીએ –
તમે કેવા સ્વલક્ષણરૂપ વિકલ્પમાં સંકેત કરો છો ? (૧) અનુત્પન્ન, (૨) ઉત્પન્ન, કે (૩) વિનષ્ટ ?
(૧) અનુત્પન્ન વિકલ્પમાં તો સંકેત થઈ જ ન શકે, કારણ કે તે તો અનુત્પન્ન હોવાથી ખપુષ્પની જેમ અસત્ છે (અને અસમાં સંકેત ન થાય.)
(૨) ઉત્પન્ન વિકલ્પમાં પણ સંકેત ન થાય, કારણ કે તેનો તો ઉત્પાદ પછી તરત જ નાશ થાય છે (અર્થાત્ તેનું માત્ર ક્ષણ પૂરતું અસ્તિત્વ છે) અને ક્ષણસ્થિતિધર્મવાળી વસ્તુમાં તો સંકેત કરવો શક્ય નથી. (તેનું કારણ એ કે, સંકેતકાળ જ અનેક સમયનો છે, તે માટે વસ્તુને પણ અનેક ક્ષણસ્થાયી માનવી પડે. આશયઃ “યં પટપદ્રવીષ્ય:' એવું બોલવામાં પણ અસંખ્ય સમય વીતી જાય છે. એટલે ક્ષણસ્થિતિક વસ્તુમાં સંકેત થાય નહીં.)
(૩) નષ્ટ વિકલ્પમાં પણ સંકેત ન મનાય, કારણ કે તે પણ વિનષ્ટ હોવાથી ખપુષ્પની જેમ અસત્ છે (અને અસતમાં સંકેત ન થાય.) - આમ ત્રણે વિકલ્પોથી, વિકલ્પમાં પણ સંકેત નથી જ થતો, એવું સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
