________________
गुर्जरविवेचनसमन्वितः
ઉત્તર ઃ ના, કારણ કે (પ્રવચિન્તાયામપિ તુત્યાત્...) ક્ષણની જેમ ક્ષણપ્રબંધમાં પણ અતિશયનું આધાન થઈ શકતું નથી... તેનું કારણ એ કે ક્ષણથી જુદું ક્ષણપ્રબંધ જેવું કંઈ જ નથી. (ક્ષણ એ જ પ્રબંધ – એવું તમે માનો છો. ઘટની જુદી જુદી ક્ષણો એ જ ઘટક્ષણનો પ્રબંધ કહેવાય, તેનાથી અતિરિક્ત બધી ક્ષણોમાં અનુગત કોઈ સામાન્ય તત્ત્વ નથી.)
હવે ક્ષણ એ જ પ્રબંધ હોય, તો ક્ષણમાં અતિશયનું આધાન ન ઘટવાથી, ક્ષણપ્રબંધમાં પણ અતિશયનું આધાન ન ઘટી શકે.
કહ્યું છે કે –
જેમ નિત્ય પદાર્થના વિશેષ હેતુઓ (=કાર્યમાં વિશેષ કરનાર એવા હેતુઓ) નથી ઘટતા, તેમ ક્ષણિક પદાર્થના કારણ તરીકે પણ વિશેષ હેતુઓ નથી જ ઘટતા... (શું ક્ષણપ્રબંધને લઈને ન ઘટે? ના,) કારણ કે ક્ષણપ્રબંધનો ક્ષણોની સાથે અભેદ છે.”
(એટલે ક્ષણની જેમ ક્ષણપ્રબંધમાં પણ અતિશયનું આધાન થઈ શકે નહીં.)
એટલે ક્ષણપ્રબંધને લઈને પણ હેતુને વિશિષ્ટ ન માની શકાય અને તેથી કાર્યનો જન્મ પણ વિશિષ્ટ હેતુથી ન કહી શકાય.
એટલે વિશિષ્ટ કારણથી કાર્યનો જન્મ; તે જ વિશિષ્ટ હેતુ ફળભાવ છે – એ છઠ્ઠો વિકલ્પ પણ અનુચિત જણાઈ આવે છે.
*
१८१
अथ तदनन्तरभावित्वम्, तदप्ययुक्तम्, अतिप्रसङ्गात्, तस्य हि तत्कालोपजातसकलपदार्थेष्वविशिष्टत्वात्, तथा च
'तदनन्तरभावित्वात् तत्फलत्वं प्रसज्यते ।
विश्वस्य कारणं तद्धि न येत् सर्वस्य सम्मतम् ।।१।। विशिष्टकार्यजननस्वभावं हीष्यते यतः । मुक्त्वोपलम्भं कार्यस्य कारणानन्तरं कथम् ।।२।। गम्यते तत्स्वभावत्वं स च तुल्यः फलान्तरे । तत्रैव तस्य व्यापारः, इति चेत् तन्न युज्यते ।।३।। क्षणभङ्गसमुच्छेदाद् व्यापारो नासतो यतः । उत्पत्तिव्यतिरेकेण व्यापारो नेष्यते इति चेत् ? ।।४।। व्यापारकालभावित्वात् कारणाभिन्नकालता । फलस्यापि च सत्येवं कार्यकारणता कुतः ।।५।।'
A પૂર્વમુદ્રિતે ‘ચૈત્’ કૃતિ પા:, અત્ર C-પ્રતપાઠ: |
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
