________________
१७८
अनेकान्तवादप्रवेशः
-~ અવિદ્યમાન-અસત્ થઈ ગયો. (અને અસતમાં અતિશયનું આધાન ન થાય.)
એટલે બીજમાં કોઈપણ રીતે અતિશયનું આધાન થતું નથી અને તેથી તે બીજ વિશિષ્ટ પણ બનતું નથી... તો વિશિષ્ટ હેતુથી ફળનો જન્મ; તે જ હેતુ-ફળની વિશિષ્ટતા છે – એવું તમે શી રીતે કહી શકો...
(હવે બૌદ્ધ; અતિશયવિશેષનું આધાન અને વૈશિષ્ટટ્ય સંગત કરવા, પોતાનો વિસ્તૃત પૂર્વપક્ષ રજૂ કરે છે ...)
स्यादेतद्-न ह्येकक्षणमङ्गीकृत्यातिशयचिन्ता । कि तर्हि ? प्रबन्धम्; तथा ચોમ્ –
'उपकारी विरोधी च सहकारी च यो मतः । प्रबन्धापेक्षया सर्वे नैककाले कथञ्चन ।।१।।'
तत्र व्यस्ता उपादानसहकारिप्रत्ययाः समस्तान् स्वानुरूपकार्योपजननयोग्यान् जनयन्ति, समस्ताश्च तैरुपाहितातिशयरूपाः सामर्थ्यप्रकर्षवता रूपभेदेनानुगतानन्यान् कालोपाधिप्रकर्षप्रापितरूपभेदान्, तेऽप्यन्यान्मात्रया, इति क्रमेणोत्तरोत्तरप्रसवपरम्परायां विवक्षितफलापेक्षया चरमक्षणकालभाविनो भावाः परतस्तमतिशयमासादयन्ति, यतः कार्यजन्मेति तदेव वैशिष्ट्यमिष्यते, इति ।
- પ્રવેશરશ્મિ - ભાવાર્થઃ બૌદ્ધપૂર્વપક્ષઃ અમે એક ક્ષણને લઈને અતિશયની વિચારણા નથી કરતા, પણ ક્ષણપ્રબંધને લઈને કરીએ છીએ. કહ્યું છે કે – “ઉપકારી, વિરોધી અને સહકારી જે મનાયા છે, તે બધા પ્રબંધની અપેક્ષાએ સમજવા, તેઓ એકકાળે કોઈપણ રીતે નથી હોતા.
ત્યાં, તે જુદા જુદા એકલા રહેલા ઉપાદાન-સહકારી કારણો, પોતાને અનુરૂપ કાર્યને ઉત્પન્ન કરવામાં સમર્થ એવા સમસ્ત પદાર્થોને ઉત્પન્ન કરે છે અને સહકારીઓથી આહિત-અતિશયવાળા તે સમસ્ત પદાર્થો પણ, સામર્થ્યના પ્રકર્ષથી યુક્ત એવા રૂપભેદવાળા એવા અન્ય (સમસ્ત) પદાર્થોને ઉત્પન્ન કરે છે. અને તે પદાર્થો પણ કાળ-ઉપાધિના પ્રકર્ષથી રૂપભેદને પામેલા, (માત્રયાક) કંઈક અધિક સામર્થ્યવાળા બીજા પદાર્થને ઉત્પન્ન કરે છે... અને આ ક્રમે ઉત્તરોત્તર જન્મની પરંપરાએ, વિવક્ષિત ફળની અપેક્ષાએ છેક છેલ્લી ક્ષણે થનારા પદાર્થો, ત્યારપછી તેવા અતિશયવિશેષને પામે છે કે જેથી તેઓથી કાર્યનો જન્મ થાય... એ જ તે કારણોનું વૈશિસ્ય છે.
૪ કારણશિશ્યસંગતિકારક બદ્ધપૂર્વપક્ષ & વિવેચન : બૌદ્ધ : અમે એક ક્ષણને લઈને અતિશયની વિચારણા નથી કરતાં (અર્થાત્ એક જ ક્ષણમાં, બીજમાં, પૃથ્વી વગેરે અતિશયનું આધાન કરી દે એવું અમે નથી કહેતા...)
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
