________________
શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતના મહાકલ્યાણકર શાસનમાં જ્ઞાનના પાંચ પ્રકાર કહેલ છે. ૧ મતિજ્ઞાન, ૨ શ્રુતજ્ઞાન, ૩ અવધિજ્ઞાન, ૪ મનઃ પર્યવજ્ઞાન અને ૫ કેવલજ્ઞાન. તે પાંચ જ્ઞાનો પૈકી મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન ઇંદ્રિયો અને મનની મદદથી થાય છે
જ્યારે અવધિ, મનઃ પર્યવ અને કેવલજ્ઞાન ઇંદ્રિયોની મદદ વિના આત્માર્થી પ્રત્યક્ષ થાય છે. શ્રી નંદિસૂત્ર આદિ જેનશાસ્ત્રોમાં આ પાંચ જ્ઞાનોનું સવિસ્તરવર્ણન આપવામાં આવેલ છે. વર્તમાનકાળે આ ભરત ક્ષેત્રમાં મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન મુખ્યપણે છે. તેમાં શ્રુતજ્ઞાન મુખ્યપણે બે ભાગમાં વહેંચાયેલું છે. ૧. અંગપ્રવિષ્ટ અને ૨ આંગબાહ્ય.
૧. અંગપ્રવિષ્ટદ્યુતઃ શ્રી તીર્થંકર પરમાત્મા પરમતારક તીર્થની સ્થાપના કરે છે. તે વખતે વિશિષ્ટ પ્રકારની બીજ બુદ્ધિના ધણી ગણધર ભગવંતો વુિં તત્તે ? (eતત્ત્વ શું ?) એ પ્રમાણે પ્રભુને પૂછે છે. તેના ઉત્તરમાં તીર્થંકર પરમાત્મા ૩૫ન્ને વા, વિરાછું વા, ઘુવેર્ વા (=દરેક પદાર્થ ઉત્પન્ન થાય છે, વિનાશ પામે છે અને સ્થિર રહે છે.) એ ત્રિપદી આપે છે. એ ત્રિપદીના આધારે બીજબુદ્ધિના ધણી ગણધર ભગવંતો તે જ સમયે દ્વાદશાંગીની રચના કરે છે, તે અંગ પ્રવિષ્ટ શ્રુત કહેવાય છે.
- ૨. અંગબાહ્યશ્રુત તીર્થ પ્રવર્તન બાદ યથાસમયે ગણધર ભગવંત કે અન્ય સ્થવિર મુનિઓ જે સૂત્રરચના કરે છે તે સર્વ અંગબાહ્યશ્રુત કહેવાય છે.
અંગસૂત્રોમાં આત્મસ્વરૂપની સન્મુખ થવા માટેની યોગ્ય પ્રવૃત્તિઓના પ્રકારોની વિધિ હોય છે. ઉપાંગ સૂત્રોમાં અંગસૂત્રોમાં કહેલ આચારની ભૂમિકાને જીવનમાં પરિપક્વ બનાવી વિકાસ
