________________
ડૉ. વિન્ટરનિજે આ પ્રકારના સાહિત્યને પ્રવણકાવ્ય નામ આપ્યું છે. આવું સાહિત્ય મહાભારત તથા બુધ્ધના ધમ્મપદ અને સુત્તાનિયાતમાં પણ મળે છે. રાજપ્રશ્નય જીવાભિગમ અને પ્રજ્ઞાપના જેવા સૂત્રોમાં વાસ્તુશાસ્ત્ર, સંગીત, નાટ્યકલેખો, પ્રાણીવિજ્ઞાન, વનસ્પતિ વિજ્ઞાન વિગેરે વિષયોનો પરિચય મળે છે. છેદસૂત્ર તો આગમ સાહિત્યનું પ્રાચીનતમ મહાશાસ્ત્ર ગણાય છે, તેમાં નિગ્રંથ શ્રમાણેને આહાર-વિહાર, ગમનાગમન, રોગચિત્સા, વિદ્યામંત્ર, સ્વાધ્યાય, ઉપસર્ગ, દુર્ભિક્ષ મહામારી, તપઉપવાસ પ્રાયશ્ચિંત વિગેરે વિષયોની વિપુલ માહિતી મળે છે. તેના અધ્યયનથી તત્કાલીન સમાજનું એક જીવંતચિત્ર ઉપસી આવે છે. ભાષાશાસ્ત્રની દૃષ્ટિયે પણ આગમ સાહિત્ય અગત્યનું છે.
આગમોનો સમય -આગમોનો સમય નક્કી કરવો ધણો મુશકેલ છે. તેનો સમય નિર્ધારિત કરવા માટે તે ગ્રંથના વિષય, વર્ણન, શૈલી વિગેરેનો તુલનાત્મક અભ્યાસ કરવો આવશ્યક છે. આગમનાં સમયની બાબતમાં મતભેદ છે. પર્ચિમના વિદ્વાનોં માને છે કે દેવર્ધિગણિએ આગમોને પુસ્તકારુઢ કરીને તેને સંરક્ષણ આપ્યું, પરંતુ તેમાણે તેની રચના કરી છે તે કહી શકાય નહીં કારણકે આગમ તો પ્રાચીન છે. તેને વ્યવસ્થિત કરવાનું માન દેવર્ધિગણિના કાળે ભય છે. ડૉ. યાકોબીના કથન પ્રમાણે તેખો માત્ર આગમાના ઉધ્ધારકારક છે. આગમોનો કેટલોક ભાગ વિછિન્ન છે પણ આ વિછિન્નતાને લીધે સર્વ આગમોનો સમય દેવર્ધિગણિનો સમય નગણી શકાય, તેમાંનો કેટલોક ભાગ મોલિક પણ છે. તેથી સર્વ આગમોનો કોઈ જ સમય નથી. સામાન્ય રીતે વિદ્વાનોએ
