________________
નિશીથ, પંચકલ્પ, અને મહાનિશીથ ગણધરચિત છે. જ્યારે બૃહત્કલ્પ, અને દશાશ્રુતસ્કંધના રચયિતા ભદ્રબાહુ સ્વામી છે. તેના પર સંધદાસગણિએ ભાષ્ય રચ્યું છે. તે આજે ઉપલબ્ધ છે. આ છેદસૂત્રો ૫૨ નિર્યુક્તિ, ભાષ્યો, બૃહતુભાષ્ય, ચૂર્ણ, અવચૂરિ અને ટિપ્પણ સાહિત્ય લખાયુ છે. તેનો વિષય સાધુસાધ્વીઓના આચાર, ગોચરી, ભિક્ષા, કલ્પ, ક્રિયા અને સામાન્ય નિયમમાર્ગોનું પ્રતિપાદન ક્યું છે. તેની સાથે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવ ઉત્સર્ગ અપવાદી માર્ગોનું પણ સમયાનુસાર નિરુપણ ર્યું છે.
સામાન્ય રીતે આ છેદસૂત્રો અપવાદ માર્ગના સૂત્રો ગણાય છે. આમાં વિશેષતઃસાધુઓના આચારનુ પ્રતિપાદન છે. છતાં ક્યાંક ક્યાંક શ્રાવકના આચાર સંબંધી પણ ચર્ચા છે. જેવાં કે અગિયાર પ્રતિમાઓ (વ્રતો), ગુરૂની તેત્રીસ પ્રકારની આશાતના ટાળવી. કોઈ આચાર્ય પદવીદાનને યોગ્ય ન હોય તો તે પદવી છોડાવવી અને આલોચના કરવી વગેરે આચારોનું નિરુપણ છે. વિન્ટરનિન્જ કહે છે કે આ છેદસૂત્રોમાં ખરી ઉપયોગી વાત ત્રીજાથી પાંચમા છેદ સૂત્રોમાં જ છે. જે ધણાં પ્રાચીન છે. ટૂંકમાં આ આખો ગ્રંથ સાધુસંધનો નિયમનગ્રંથ છે. આને મળતો આવતો બૌદ્ધગ્રંથ વિનયપિટક છે. છેદસૂત્રોમાંનુ બૃહત્કલ્પ સૂત્ર એ પ્રાચીન કલ્પસૂત્ર છે. સંક્ષિપ્ત શૈલીમાં લખાયેલાં છે.
(૧) નિશીથસૂત્ર:
સ્ખલન ક૨ના૨ સાધુઓને પ્રાયશ્ર્ચિતરુપે કરવાની ક્રિયાઓ વિશે નિશીથસૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યુ છે. એકવાર અજાણયેપણ
૩૭૩
