Book Title: Tristutik Mat Samiksha Prashnottari
Author(s): Sanyamkirtivijay
Publisher: Nareshbhai Navsariwale
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022665/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tirikt sb dliiphaa bhiibii = 8. ssndiini ni, s, . prakAzaka narezabhAI navasArIvAle Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI * lekhaka. parama zAsana prabhAvaka pUjyapAda AcAryadeveza zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA ke praziSyaratna pUjya munirAja zrI divyakIrtivijayajI gaNIvaryazrIke ziSyaratna pUjya munirAja zrI puNyakIrtivijayajI gaNIvaryazrIke ziSya munirAja zrI saMyamakIrtivijayajI ma.sA. *prakAzaka . narezabhAI navasArIvAle Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI pustaka kA nAma lekhaka hindI anuvAdaka prakAzaka AvRtti nakala : tristutika mata samIkSA ( praznottarI) : mu. saMyamakIrtivijayajI ma.sA. : zrI vinita dube : narezabhAI navasArIvAle : prathama 1000 JAIN PRAKASHAN MANDIR 309/4, Khatri ni Khadki, Doshiwada ni Pole Ahmedabad-380001 (M) 94267 58532 O(S) 25356806 (0) 25356197 (R)26639275 1. narezabhAI navasArIvAle DI.ana.Ara, 304,zrIjI darzana, bIlDIMga-bI, svadezI mIla esTeTa kampAunDa,TATA roDa naM-2, aima.pI.mArga,operA hAusa, muMbaI-04 2. bIjala gAMdhI 3, nIlakaMTha baMgalo, Agama phleTake pAsa, suvidhA zopIMga senTarake pIche, pAlaDI, amadAvAda-07. 3. vipula DAyamaMDa 205-206,AnaMda, bIje mALe, jadAkhaDI, mahIdharapurA, surata-395003. 4. rAjendrabhAI jagAvata makAna naM.-6, caumukhI pula, plAuke pAsa, ratalAma,madhyapradeza. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI prakAzananA avasare... jJAnakriyAbhyAM mokssH| samyagjJAna ane samyakkriyAthI mokSa prApti thAya che. aikaluM jJAna ke ekalI kriyA mokSa ApI zakatA nathI. jJAna kriyAne jhaMkhe che. kriyA jJAnasAmIpya Icche che. jJAna mArga batAve che. kriyA mArga upara calAve che ane ISTa sthAne pahoMcADe che. Ama jJAna ane kriyA baMne sAthe maLIne ISTa aivA 'mokSa' rupa phaLane Ape che. anAdikALathI ApaNA AtmAmAM ajJAnano aMdhakAra chavAyelo rahyo che. te kAraNathI ja ApaNuMaviratapaNe saMsAra paribhramaNa cAle che. AtmA upara chavAyelA ajJAnanA aMdhakArano nAza karI samyakprakAza pAtharavAnuM kArya samyag jJAna kare che. ___ jJAna prAptavya (prApta karavA yogya) ane aprAptavya (prApta nahi karavA yogya), karttavya ane akarttavya tathA heyopAdeyano viveka Ape che. vidhi-niSedhane jaNAve che. mokSamArganA sAdhaka ane bAdhaka tattvone jaNAve che. AtmA mATenA surakSita sthAnone batAve che ane sAthe bhayasthAnone paNa batAve che. AthI mokSamArgamAM jJAnanI atyaMta AvazyakatA che. zrIThANAMga sUtranI TIkAmAM jJAnaprApti ane jJAnavRddhinA sAta upAyo batAvyA che. 1. sUtra, 2. niyukti, 3. bhASya, 4. cUrNi, 5. vRtti (TIkA), 6. paraMparA ane7.anubhava. sUtra, niyukti, bhASya, cUrNi ane vRtti A pAMcane paMcAMgI kahevAya che. paMcAMgI jJAnaprApti ane jJAnavRddhinuM parama kAraNa che. jema paMcAMgI jJAnaprApti ane jJAnavRddhinuM kAraNa che tema suvihita mahApuruSonI avicchinna paraMparA paNa jJAnaprApti ane jJAnavRddhina kAraNa che. te ja rIte 'anubhava' paNa jJAnaprApti ane jJAnavRddhinuM kAraNa che. zrIThANAMgasUtranI jema jarA judI rIte uttama tattvane pAmavAnA traNa upAyo Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI batAvatAM 1444 graMthanA racayitA pU.A.bha.zrI haribhadrasUrijIe yogadraSTi samuccaya graMthamAM kartuM che ke, AgamenAnumAnena yogAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayan prajJAM labhate tattvamuttamam // 101 // bhAvArtha : 1. AgamathI, 2. anumAna (yukti)thI ane 3. yogAbhyAsanA rasathI aima traNa prakAre prajJAne prayojatAM puruSa uttama tattvane pAme che. ___ A pramANe zrIThANAMgasUtranA kathanAnusAra paraMparA paNa jJAnaprAptinuM kAraNa che. vidhi-niSedhane jaNAvanAra che. ahIM jJAna prAptinA kAraNa tarIke paraMparA batAvI che te, game te paraMparAnI vAta nathI. paraMtu azaTha, bhavabhIru, saMvigna, gItArtha suvihita mahApuruSothI cAlI AvatI zAstrasApekSa suvihita paraMparAne grahaNa karavAnI che. Ama suvihita paraMparA paNa jJAnaprApti-jJAnavRddhi- kAraNa che. asatkriyAo (pApakriyAo) ajJAnanA pAyA upara ubhI che. ajJAnanA yoge ja majethI asatkriyAo cAle che. rasapUrvaka karelI asatkriyAothI asatsaMskAro paDe che. nimitta maLatAM te asatsaMskArono udaya thAya che. tenA yoge pApanI icchAo thAya che. icchApUrti mATe punaH asatkriyAo thAya che. tenAthI punaH asatsaMskAro, teno udaya, udayanA yoge icchAo ane tene pUrI karavA asatpravRttio cAlyA ja kare che. anAdikALathI ApaNA AtmAmAM A viSacakra cAlI rahyaM che. A cAlI rahelI viSamaya ghaTamALAmAM mahattama phALo ajJAnanA pAyA upara ubhI rahelI asatkriyAono che. jJAna ajJAnano nAza karI ajJAnanA pAyA upara cAlatI asatkriyAone khatama kare che ane jIvanamAM dharmakriyAono prAraMbha thAya che. AthI ja paramAtmAo jJAna ane kriyA aima ubhayarupe mokSamArga batAvyo che. saMprApta jJAnathI prAptavya-aprAptavya- bhAna jIvaMta raheze. tenA yoge karttavya Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI akarttavyano viveka paNa jIvato ne jAgato raheze. tenA yoge ja AtmA karttavyamAM joDAze ane akarttavyanI nivRtti karavA tatpara banaze. ___ prAptavya-aprAptavyanA bodhapUrvaka karttavyamA pravRtti ane akarttavyanI nivRtti karavAthI pApakriyAonI nivRtti to thAya ja che. sAthe sAthe pApakriyAo dvArA AtmA upara je navA kusaMskAro paDatA hatA, te kusaMskAro pApakriyAo baMdha thavAthI ane dharmakriyAogeM AdarapUrvaka sevana karavAthI nAza pAmatA jAya che. pUrvokta viSacakra upara ghA paDe che. viSacakra nabaLU paDatuM jAya che. bIjI bAjuM jJAnapUrvakanI satkriyAo (dharmakriyAo) dvArA AtmAmAM susaMskAro, siMcana thAya che. kramazaH susaMskAronuM baLa vadhatuM jAya che. tenA yoge hamezA AtmA mokSamArganI abhimukha rahe che. saMsArathI vimukha banI jAya che. jJAna hitakArI-ahitakArI tattvonI mAhitI Ape che. bodha te mAhitIno sadupayoga karAve che. dharmakriyA bodhane saphaLa banAve che. mAtra jJAnathI mokSa prApta thato nathI. kAraNa ke, jJAna mAtra mArga batAve che. cAlyA vinA mAtra mArga jANI levAthI ISTa sthAne pahoMcI zakAtuM nathI. jema bhogonuM jJAna hovA mAtrathI tRpti thaI jatI nathI, tema jJAta mArga upara cAlIe nahi to vivakSita sthAne pahoMcI zakAtuM nathI. AthI mokSa mArgamA kriyAnI paNa jJAna jeTalI ja AvazyakatA che. jJAne batAvelA sArA sthAne pahoMcavA mATe pravRttirupa kriyA karavI paDe. jJAne batAvelA bhayasthAnothI bacavA mATe nivRttirupa kriyA paNa karavI paDe. jainazAsanamAM Atmazuddhi, ratnatrayInI prApti ane ratnatrayInI nirmalatA-pUrNatA mATe caityavaMdana, devavaMdana, pratikramaNa, paDilehaNa Adi dharmakriyAo batAvI che. temAM caityavaMdana dareka bhUmikAnA sAdhako mATe bhAvollAsamuM parama kAraNa che. prAthamika kakSAnA sAdhakathI mAMDIne ucca kakSAnA yogIo mATe caityavaMdana parama Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI yoga che. paramAtmA sAthe tAdAtmya sAdhavA mATe bhAvakriyArupa caityavaMdana parama AlaMbana che. AthI ja suprasiddha zAstrakAra paramarSi pU.A.bha.zrI haribhadrasUrijIe lalitavistarA graMthamAM caityavaMdanane uttama koTInuM karttavya jaNAvyuM che. tathA ca tatpAThaH // ...... na cAtaH paraM kRtyamastItyanenAtmAnaM kRtArthamabhimanyamAno bhuvanagurau, vinivezitanayanamAnaso'ticArabhIrutayA samyagaskhalitAdiguNasampadupetaM tadarthAnusmaraNagarbhamevaM praNipAtadNDaka sUtraM paThati; taJcedam-namo'tthuNaM arhNtaannmityaadi| ___ "A caityavaMdana (devavaMdana)thI adhika koI uttama karttavya nathI." AvA uttama karttavyarupa caityavaMdananI (devavaMdananI) prApti dvArA potAnA AtmAne kutArtha mAnato (sAdhaka) tribhuvana guru arihaMta paramAtmAmAM cakSu ane manane sthira karato aticAranA bhayathI (aticAra na lAgI jAya, tevA bhayathI) samyag askhalita Adi guNasaMpadAthI yukta (arthAt sUtra uccAraNa askhalita, amIlita (akSaro ekabIjAmAM bhaLI na javA), ahInAkSara, anatyakSara Adi guNasaMpadAthI yukta) sUtranA arthanA smaraNapUrvaka praNipAtadaMDaka sUtrane bole che. jema ke, 'namutthuNaM arihatANaM' ItyAdi. ____vaLI koI paNa dharmakriyA vidhipUrvaka Atmasanmukha banIne, hInaguNavAlA pratye dveSAbhAva keLavIne IrSyAdi durbhAvone dUra karIne mokSaprAptinA uddezane jIvaMta rAkhIne karavAnI che. dharmakriyAomAM vidhinuM ghaNuM mahattva che. jema vidhipUrvaka ArAdhAyelo maMtra ke vidyA ja ISTa prAptinuM kAraNa banatuM hoya che, tema vidhipUrvaka ArAdhAyelI dharmakriyA ja AtmazuddhinuM kAraNa bane che. anyathA nahi. vartamAnamAM dharmakriyAonI keTalIka vidhio vidhidarzaka graMthomAMthI jANavA maLe che. to keTalIka vidhio saMvignonI AcaraNAthI jANavA maLe che. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI vAdIvetAla pU.A.bha.zrI zAMtisUri mahArAjAe svaracita caityavaMdana mahAbhASyamAM (caityavaMdananA viSayamAM) uparokta vAta karI che. upalakSaNathI te sarva dharmakriyAo mATe saMgata thAya che. tIse karaNavihANaM, najjai suttANusArao kiM pi| saMviggAyaraNAo, kiMcI ubhayaM pi taM bhaNimo // 15 // -caityavaMdana karavAno koIka vidhi sUtrAnusAre jANavAmAM Ave che. ane koIka vidhi saMvigna mahApuruSonI AcaraNAnA anusAre jANavAmAM Ave che. (AthI) ame ahIM banenA anusAre caityavaMdananI vidhi kahIai chIai. A pramANe saMvignonI AcaraNA paNa pramANabhUta che. zrIsaMghAcAra vRttimAM pU.A.bha.zrI dharmaghoSasUrijI ma. lakhe che ke, lalitavistarA sivAya anya koI paNa graMthamAM caityavaMdananI kramathI vidhi jovA maNatI nathI. A pAThathI ai paNa siddha thAya che ke, je je graMthomAM caityavaMdanAnI vidhi lakhI che, te lalitavistarA graMthanA anusAre ja lakhI che. ___ lalita vistarA graMthamAM caityavaMdanamAM caturtha stuti (vaiyAvRttya karanArA, zAMti karanArA, samyagdRSTi ane samAdhi ApanArA devatAonA smaraNa mATe karAtI caturtha stuti) grahaNa karela che. A sivAya anya graMthomAM paNa cAra thoyathI caityavaMdanAnI vidhi batAvI che. ____ yogazAstra Adi aneka graMthomAM pratikramaNanI AdyaMtanI (devasi pratikramaNanI prAraMbhanI ane rAI pratikramaNanI aMtanI) caityavaMdanA cAra thoyathI ja karavAnI vidhi batAvI che. devasi pratikramaNamAM zrutadevatA-kSetradevatAnA kAyotsarga karavAnI ane tenI thoya bolavAnI vidhi paNa batAvI che. vaMdittAsUtra 50 gAthAtmaka che. 'zrAddha pratikramaNa sUtra' graMthanI 'vRMdAruvRtti' ane 'arthadIpikA' A baMne TIkAomAM vaMdittAsUtrane 50 gAthAtmaka ja jaNAvela Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI che. tathA 47mI gAthAmAM samyagdRSTi devatAo pAse samAdhi-bodhInI mAMgaNI karAI che. nizItha sUtra jaNAve che ke, pratyeka dharmakriyA 'iriyAvahI' karyA bAda karavAmAM Ave to ja zuddha bane che. 'pAkSika sUtra' nA aMte bolAtI 'suyadevayA bhagavaI' stutimAM sUcita 'zrutadevatA' padathI zrutadevI ja grahaNa karavAnI che. evaM TIkAkAro spaSTa pharamAve TraMkamAM samyagdRSTi devatAo pAse samAdhi-bodhI AdinI mAMgaNI karavAmAM lezamAtra doSa nathI, ema aneka graMtho ane suvihita paraMparA spaSTa paNe jaNAve che. chatAM chellA keTalAMka varSothI cAluM thayelo tristutika mata teno virodha kare che ane potAnA matanI siddhi mATe aneka asatya yukti-prayukti paNa Ape che. ane zAstrapAThonA arthaghaTana khoTA kare che. savaMta 1150 thI saMvata 1250 vaccenA viSama kALamAM vIraprabhunI pATaparaMparAthI je vizuddha kriyAmArga cAlyo Avato hato, tenI sAme ghaNA paDakAro ubhA thayA. ___ saMvata 1159mAM pUnamiyo gaccha pravo . saMvata 1204mAM 'kharatara' mata pravayo. 1214mAM aMcalagaccha nikalyo. 1236mAM sArddhapUrNima gaccha cAluM thayo ane saMvata 1250mAM tristutika=traNa thoya mAnanAro mata pragaTyo. A tamAma mato sva-sva mAnyatAnA AgrahamAMthI pravartelA che. potAnA mithyA AgrahanA kAraNe zAstra ane zAstramAnya paraMparAthI alaga thayelA che. temAMnA keTalAka mato cAlyA na cAlyA ne lupta prAyaH thayA. tristutika mata paNa lupta prAptaH thayo hato. paraMtu chellA so-savAso varSa pahelAM tene punaH sthApita karavAno jorazorathI prayatna cAluM thayo. tatkAlIna tapAgacchanA mahApuruSa pU.A.bha.zrI AtmArAmajI mahArAjAe te samaye te matano zAstrAdhAre jabarajasta virodha ko Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI hato. teozrImade sthAnakavAsI matane zAstraviruddha asatya jANIne tyAM potAno mahA mahimA hato, chatAM tene choDIne tapAgacchanI saMvegI dIkSA ane suvizuddha paraMparAno svIkAra ko hato. satyano svIkAra karyA bAda asatyano virodha paNa ko. teno lAbha paNa thayo. teo zrImade punaH cAluM thatA tristutika matanuM khaMDana karavA, tenI zAstraviruddhatA siddha karavA mATe aneka zAstronA sahAre 'caturtha stuti nirNaya' bhAga-1 ane 2 oma be graMtho (pustako) lakhyA hatA. te be graMthothI caturvidha saMgha satyamAM sthira hato te vadhu sthira banyo . te pachI paM.zrI kalyANavijayajI ma.sA. rAjasthAnamAM vicarIne tyAM je je loko amAM aTavAyA hatA. temane temAMthI ugArI levA pustaka lakhyA hatAM ane tenuM sAruM pariNAma paNa AvyuM hatuM. jo ke, vartamAnamA hAla tenI carcA karavAnuM ke A muddAne ukelavA- koI ja kAraNa nahotuM. Ama chatAM game te kAraNe mu.jayAnaMdavijayajIo punaH A praznane upasthita karavA pustikAo lakhavAnuM zaru kayuM che. je vAMcIne aneka loko vAraMvAra A aMge pUchavA AvatAM temanI jijJAsAne saMtoSavA ane khoTI rIte koI khoTA matamA phasAI na jAya te mATe A pustakalakhavAnI pharaja paDI che. javAba na apAya to, khoTA hoya to kyAthI javAba Ape? AvI vAto paNa cAlI, mATe A graMtha prakAzita karAI rahyo che. bAkI to amane maLelI mAhitI mujaba rAjasthAnanA bhAMDakajI tIrthamAM caturthastutinI mAnyatA dharAvatA pUrvAcAryone mithyAdRSTi, narake janArA vagere sajjhAyarupe racIne zIlAlekhamAM paNa kotarI nAMkhyuM che. ___kaI hada sudhIno matAgraha ! kaI hada sudhIno durbhAva ! matabhedane manabhedamAM palaTAvavAnI kaI hada sudhInI manodazA! AmAM kyA maitrIbhAva rahyo? chatAM Aja sudhI kAMI lakhavA- vicAryu na hatuM. paraMtu munirAja Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tristutika mata samIkSA praznottarI jayAnaMdavijayajInA kAraNe pharaja paDI che. vaLI munirAja zrIo potAnA bane pustakomAM aprastuta carcAo paNa ghaNI karI che. tithi / saMmelana / bolI / svapnadravya / ISTaphala siddhi Adi muddAo pUrve ghaNIvAra carcAi gayelA che. puna: te muddAone upasthita karavAnI koI jarura nahotI. tapAgacchanA zAMta vAtAvaraNamAM patharA nAMkhavAnI jarura nahotI. chatAM munirAja zrIo A kArya kayA kAraNasara kartuM haze te samajAtuM nathI. satya trikAlAbAdhita hoya che te kyAre asatya thaI javAnuM nathI. bAkI asatya upara game teTalA satyanA AvaraNo caDhAvavAmAM Ave paNa tenuM asalI svarupa to svayameva pragaTa thaI jatuM hoya che. yAda rahe ke, A. zrI rAjendrasUrijI dvArA taiyAra karAvelA abhidhAna rAjendra koSamAM paNa caityavaMdana-pratikramaNa vibhAgamAM cAra thoyathI ja caityavaMdanA karavAnI kahI che. zrutadevatA - kSetradevatAnA kAyotsarga karavAnA paNa kahyA che. A pustakamAM paNa o pAThono samAveza karyo ja che. A pustakamAM praznottarIrupe tamAma zaMkAonA samAdhAna ApavAmAM AvyA che. pustaka ja jyAre kaMIka kahetuM hoya, tyAre prastAvanAmAM tenA mATe vadhu lakhavuM ucita nathI. vAcakonI yAda rAkhavAnI maryAdA ane parasparanA anusaMdhAna vinA bodha thato na hovAthI amuka zAstrapATho be-traNa vAra ApyA che, tenI noMdha levI. vAcako A pustakamA varNavelA padArthoMne ane saMkalita karelA viSayone vAMcIne satyano nirNaya svayaM kare tevI bhalAmaNa. mArA A nAnakaDA prayAsa dvArA sau koI satya samajIne yathAzakya AdarIne mukti sukhane pAme a ja okanI oka sadA mATe zubhAbhilASA. -muni saMyamakIrtivijaya Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 11 praznottarI prazna : tristutika matakI utpati kaba huI ? usakA itihAsa kyA hai ? uttara : tristutika matavAloM kA dAvA hai ki tIna thoya kI paramparA pUrvadhara AcAryoM se calI A rahI hai / parantu unakI yaha bAta bilkula asatya hai| kyoMki, tapAgaccha bhaTTAraka pU.A. bha. zrI munisuMdarasUrIzvarajI mahArAjA ke ziSya zrI vibudhaharSabhUSaNajI svaracita zrAddhavinizcaya graMtha meM likhate haiM ki...... "huMnaMdeMdriyarudra 11959 kAla janitaH pakSostirAkAMkito, vedA bhAruNa 1204 kAla auSTrika bhavo vizvArka kAle 1214 calaH // SaT tryarkeSu 1236 ca sArddhapUrNima iti vyormedriyArke punarvarSe 1250 tristutikaH kalau jinamate jAtAH svakIyAgrahAt // 1 // " bhAvArtha : vi.saM. 1959 meM ' pUnamiyA' mata zuru huA / vi.saM. 1204 meM auSTrika arthAt 'kharatara' mata zuru huA / vi.saM. 1214 meM 'aMcala' mata prArambha huA, vi.saM. 1263meM 'sArddhapUrNima' mata zuru huaa| vi.saM. 1250 meM tristutika = tIna thoya mAnanevAlA mata zuru huaa| ye sabhI mata kaliyuga meM svAgrahAt = apane mithyA Agraha se zuru hue haiN| (parantu jaina siddhAMta se sammata nahIM haiM / ) (1) / uparokta zAstrapATha se pAThaka samajha sakate haiM ki, tristutika mata pUrvadhara AcAryoM se nahIM calA A rahA hai| balki vi.saM. 1250 meM jaina siddhAMta se nirapekSa svAgraha se zuru huA hai / prazna : isa matakI utpatti huI taba se lekara Aja taka vaha avirata cala rahA hai yA bIca meM baMda bhI huA thA ? uttara : tristutika mata = tIna thoya mAnanevAlA mata laMbe samaya taka nahIM calA / prAya: savA sau varSa pUrva A. zrI rAjendrasUrijIne punaH use zuru kiyA hai| yaha nayA-nayA zuru huA taba sthAnakavAsI mata ko asatya mAnakara usakA tyAga karake tapAgaccha kI saMvegI dIkSA aMgIkAra karanevAle Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI pU.A.zrI vijayAnaMdasUrijIne ( pU.AtmArAmajI mahArAjAne ) jabaradasta virodha kiyA thaa| tristutika mata kI avihitatA-asatyatA siddha karane ke lie caturtha stuti nirNaya' bhAga-1 tathA bhAga-2 kI racanA bhI kI gaI hai| isa mata kA prArambha pUrva meM batAe anusAra 1250 meM huaa| parantu yaha mata avirata nahIM calA / kyoMki, isa mata ko zAstroM evaM suvihita paramparA kA bilkula samarthana nahIM thA aura yaha jaina siddhAMta se viparIta thaa| prazna : mithyAgraha se vi.saM. 1250 meM tristutika mata kA prArambha huA aisA Apa jo kaha rahe haiM usameM savAla yaha uThatA haiM, ki yaha mata kisa AdhAra para kina kAraNoM se kisase alaga hokara zuru huA, isakA itihAsa kyA hai? uttara : tristutika asatya mata ke prArambha kA itihAsa pravacana parIkSA graMtha meM darzAyA gayA hai vaha Age vistAra se batAyA gayA hai| prazna : 1250 meM utpanna huA Agamika mata hI tristutika mata kahalAtA hai, yaha bAta sahI hai ? yadi yaha bAta sahI hai, to vartamAna meM usase kaise alaga paDatA hai? uttara : pravacana parIkSA meM Agamika mata kA hI dUsarA nAma tristutika mata darzAyA gayA hai| parantu vartamAna meM tristutika matavAle Agamika matase apane ko parokSa se alaga mAnate hai aura parokSa se hI usakA samarthana bhI karate haiN| tristutika matavAle svayaM ko Agamika mata se alaga batAte haiM, isakA kAraNa yaha lagatA haiM ki pravacana parIkSA meM Agamika mata ko zAsana bAhya-zAsana virodhI mata ke rupameM darzAyA gayA hai| __isa viSayakI vizeSa carcA pravacana parIkSA ke AdhAra para jo uttara die haiM, unameM kI gaI hai| prazna : vartamAna meM tristutika matavAloMkI mukhya mAnyatAeM kyA haiM? aura ve satya haiM? Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI uttara : unakI pramukha mAnyatAeM nimnAnusAra haiN| (1) tristutika matavAle samyagdRSTi deva-devI ke kAyotsarga karane tathA unakI stuti bolane se manA karate haiN| (2) vaMdittA sUtra kI 47 vIM gAthA ke uttarArdhameM 'sammadiTThI devA' pada ke sthAna para 'sammattassa ya suddhi' pada bolate haiN| (3) devavaMdana tathA pratikramaNameM cauthI thoya kA niSedha karate haiN| kintu dIkSA Adi meM devavaMdana kI jo kriyA AtI hai, usameM samyagdRSTi deva-devI ke kAyotsarga va unakI stuti karate haiN| (4) zrutadevatA evaM kSetradevatA kA kAyotsarga nahIM karate aura unakI stuti bhI nahIM bolate haiN| (5) pratikramaNa ke aMtameM zAMti nahIM bolte| (6) suyadevayA0' gAthA ke zrutadevatA pada kA artha jinavANI batAte haiN| unakI ye sabhI mAnyatAeM zAstravirodhI haiM tathA suvihita paramparA kI virodhI haiM, isalie asatya haiN| prazna : tristutika matavAle unakI mAnyatA ke lie kina zAstroM ko AdhAra batAte haiM ? unakI mAnyatA ke lie zAstrapAThoM kA unake dvArA kiyA gayA arthaghaTana saccA hai yA asatya hai? uttara : nae zuru hue mata koI na koI zAstrapATha dene ke prayatna to karate hI haiN| parantu unameM koI sAra nahIM hotaa| kyoMki, ve mata yA to apanI mAnyatA kI puSTi ke lie zAstrapATha ke anukUla aMzoM ko pakaDate haiM athavA zAstrapAThoM kA arthaghaTana hI viparIta karate haiN| apanI kisI mAnyatA meM mahApuruSa kI bAtoM ko saMdarbharahita apane pakSa meM khIMcane kA hIna prayAsa bhI karate haiN| parantu vaha mAnyatA (mata) zAstravirodhI hone ke kAraNa use zAstrapATha athavA suvihita mahApuruSoM kI paramparA kA bala prApta nahIM hotaa| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 tristatika mata samIkSA praznottarI phira bhI tristutika matavAle zrI vyavahAra bhASyakI nimnAMkita gAthA ko apane mata ke samarthana meM prastuta karate haiN| tinni vA kaDDaI jAva, thuIo tisiloiyA / tAva tattha aNunnAyaM, kAraNeNa pareNa vi // 1 // pahale hama isa gAthA kI vyAkhyA (TIkA)kA artha dekheN| "zrutastavAnantaraM tisraH stutI strizlokikAH zlokatraya pramANA yAvat kurvate tAvat tatra caityAyatane sthAnamanujJAtaM, kAraNavazAt pareNApyupasthAnamanujJAtamiti // " bhAvArtha : zrutastava ke bAda tIna zloka pramANa tIna stutiyAM kahalAeM taba taka maMdira meM rahane kI AjJA hai| kAraNavaza adhika rahane kI bhI AjJA hai| yahAM kahane kA tAtparya yaha hai ki, sAdhu jinamaMdira meM rukate nahIM hai athavA pratikramaNa ke aMta meM maMgala ke nimitta 'namo'stu vardhamAnAya' athavA 'vizAlalocana0' kI taraha caityavaMdana ke aMtameM praNidhAnArtha tIna zlokAtmaka stuti kahe, taba taka sAdhuoM ko maMdira meM rukane kI AjJA hai| vizeSa kAraNa meM adhika rukane kI bhI AjJA hai| (yaha tAtparya 'saMghAcAra' nAmaka caityavaMdana bhASya kI TIkA meM hai|) uparokta vyavahArabhASya kI gAthA nIce kI gAthA ke sAtha sambaddha hai| dubbhigaMdhamalassAvi taNurappesa nhaannyaa| duhA vA ovaho ceva, to ciTuMti na ceiye // 1 // tinni vA kaDDai jAva, thuIo tisiloiyA / tAva tattha aNunnAyaM kAraNevA pareNa'vi // 2 // ina donoM gAthA kA tAtparyArtha 'saMghAcAra' nAmaka caityavaMdana bhASya kI TIkA meM pU.A.bha.zrI dharmaghoSasUrijI ne nimnAnusAra batAyA hai| ___ "etayorbhAvArtha:- sAdhavazcaityagRhe na tiSThanti, athavA caityavaMdanAnte zakrastavAdyanantaraM tisraH stutIH zlokatrayapramANAH praNidhAnArthaM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI yAvatkathyante - pratikramaNAnantaramaMgalArthaM stutitrayapAThavat - tAvaccaityagRhe ( sthAnaM ) sAdhunAmanujJAtaM niSkAraNaM na prtH||" bhAvArtha : (uparokta donoM gAthA kA bhAvArtha isa prakAra hai|) sAdhu caityagRha meM rukate nahIM / athavA pratikramaNa ke aMta meM maMgala ke nimitta 'namo'stu vardhamAnAya' tathA 'vizAlalocana0' kI taraha caityavaMdanA ke aMta meM zakrastavAdike anaMtara praNidhAnArtha tIna zloka pramANa tIna stuti kahI jAeM, taba taka maMdirameM rukanA mAnya rakhA hai, isake bAda niSkAraNa jyAdA nahIM rukanA caahie| isa prakAra 'tinnivA' gAthA, caityavaMdanA meM tIna thoya kahanA nahIM darzAtI hai| balki vaha 'tinnivA' gAthA, caityavaMdanakI vidhikI bhI pratipAdaka nahIM hai| prazna : 'tinivA' gAthA, caityavaMdanA kI vidhi kI pratipAdaka nahIM; aisA Apa kisa AdhAra para kahate haiM ? uttara : 'tinnivA' gAthA, caityavaMdanA kI vidhi kI pratipAdaka nahIM hai| kyoMki, vAdIvetAla pU.A.bha.zrI zAMtisUrIzvarajI mahArAjAne caityavaMdana mahAbhASya meM spaSTatA kI hai ki, 'tinnivA' gAthA, caityavaMdana kI vidhi kI pratipAdaka nahIM hai| isake lie gAthA 822 se 826 taka carcA kI hai| (yaha nimnAnusAra) haiN| "sutte egaviha cciya, bhaNiyA to bheyasAhaNamajuttaM / iya thulamaI koi jaMpai suttaM imaM sariuM // 822 // tinni vA kaDI jAva thuIo tisiloiyA / tAva tattha aNunnAyaM, kAraNeNa pareNa vi // 823 // bhaNai guru taM suttaM ciivaMdaNavihiparuvagaM na bhave / nikAraNajiNamaMdiraparibhoga nivAragatteNa // 824 // jaM vA-saddo payaDo pakkhaMtarasUyago tahiM asthi / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 tristutika mata samIkSA praznottarI saMpunnaM vA vaMdai kaDDai vA tinni u thuIo // 825 // eso vi hu bhAvattho, saMbhAvijjai imassa suttassa / * tA annatthaM suttaM, annatthaM na joiuM juttaM // 826 // " bhAvArtha : sthUlamativAlA koI nIce (aba kahA jAegA vaha) sUtra ko yAda karake kahatA hai ki, sUtrameM eka hI prakAra kA caityavaMdana kahA gayA hai| isalie (usake) bheda kahanA yogya nhiiN| (822) sAdhuoM ko mukhyatayA zrutastava ke bAda tIna zloka pramANa stutiyAM kahI jAe taba taka jinamaMdira meM rahane kI anujJA hai| kAraNa ho to usase adhika samaya taka bhI rahane kI anujJA hai| (823) guru kahate haiM ki, yaha sUtra niSkAraNa jinamaMdira meM rahane kA niSedha karanevAlA hone se caityavaMdana kI vidhi kA prarupaka nhiiN| (824) athavA isa sUtrameM anya pakSa kA (=vikalpakA) sUcaka 'vA' zabda spaSTatayA hai hii| isIlie usa sUtra kA yaha artha hotA hai ki, sampUrNa caityavaMdanA kare athavA tIna stutiyAM kre| isa sUtra kA yaha bhI bhAvArtha saMbhavita hai| isalie anya arthavAle sUtra ko anya artha meM jor3anA yogya nahIM . (822-826) Age kahate haiM ki, jai ettiyamettaM ciya, jiNavaMdaNamaNumayaM sue huttaM / thui-thottAipavittI, nirasthiyA hojja savvA'vi // 827 // saMviggA vihirasiyA gIyatthatamA ya suriNA purisaa| kahaM te suttaviruddha sAmAyArI parurveti // 828 // bhAvArtha : yadi sUtra meM itanA hI caityavaMdana anumata ho, to stuti stotrAdi sambaMdhI samasta pravRttiyAM nirarthaka ho jaaeN| saMvigna, vidhirasika tathA sarvotkRSTa gItArtha AcArya bhagavaMta sUtra viruddha sAmAcArI kI prarupaNA kaise kare? uparokta carcAkA sAra yaha hai ki, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 'tinnivA'gAthA caityavaMdanA kI vidhi kI pratipAdaka nahIM / 'tinnivA' gAthA sAdhuoM ko jinamaMdira meM adhika na rukane kI AjJA denevAlA sUtra hai / athavA caityavaMdana ke aMtameM praNidhAnArtha tIna zloka pramANa stuti kahI jAeM taba taka rukane ke lie kahanevAlA sUtra hai| isase adhika na rukeM, yaha bhI sAtha meM kahatA hai| 'tinnivA' gAthAgata 'vA' zabda vaikalpika vyavasthA darzAtA hai / arthAt isa sUtra se yaha sUcita hotA hai ki, sampUrNa caityavaMdana kare athavA tIna stutiyAM khe| 'tinnivA' gAthA; caityavaMdana meM tIna thoya hI kaheM, aisA sAkSAt athavA parokSa sUcana nahIM krtii| isase pratiphalita hotA hai ki, 'tinnivA' vyavahAra bhASya kI gAthA ko Age karake tristutika matavAle apane matakI puSTi karate haiM, yaha arthaghaTana asatya hai| isalie 'aMdhakAra se prakAza kI ora' pustaka ke pRSTha- 23 para jo praznottarI hai, vaha zAstravirodhI hai, yaha siddha hotA hai / 17 prazna : 'aMdhakAra se prakAza kI ora' pustaka ke pRSTha- 23 para kauna sI praznottarI hai ? uttara : 'aMdhakAra se prakAza kI ora' pustaka ke pRSTha - 23 para nimnalikhita praznottarI hai / 1 "pAMca daNDaka se honevAle devavaMdana meM cAra stutiyAM AtI haiM / to yahAM tIna stutiyAM kaise kahate haiM ? kucha loga tIna stutiyoM ko hI mAnate haiN| caturtha stuti naI banAI mAnate haiN| isalie yahAM tIna stutiyoM ke mAnanevAloMke pramANa se tIna stutiyAM kahI gaI haiN| kisa AdhAra para ve tIna stutiyoM ko mAnate haiM ? Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI * vyavahAra bhASyakI nIce dI gaI gAthA ke AdhAra para mAnate haiN| tinnivA.. // 73 // (gAthA pUrva meM darzAyI jA cukI hai|) sAdhuoM ko mukhyatayA zrutastava (pukkharavaradIvaDDe / ) ke bAda siddhANaM buddhANaM ke tIna zloka pramANa tIna stuti kahI jAeM, taba taka jinamaMdira meM rahane kI AjJA hai| yadi vizeSa kAraNa ho to adhika samaya bhI rahane kI AjJA hai| vahI lekhaka mu.zrI jayAnaMdavijayajI apanI 'satyakI khoja' pustaka ke pRSTha-88 para uparokta praznottarI meM 'tinnivA' gAthA kA artha alaga likhate haiN| "sAdhuoM ko mukhyatA tIna zloka pramANa tIna stutiyAM karane taka hI jinamaMdirameM rukane kI AjJA hai| yadi vizeSa kAraNa ho to adhika bhI rukane kI AjJA hai|" lekhaka muni zrI jayAnaMdavijayajI ne 'tinnivA' gAthAkA jo arthaghaTana kiyA hai aura apane mata ke AdhAra meM vaha gAthA dI hai, vaha pUrvokta carcA se asatya siddha hotI hai, yaha pAThaka svayameva samajha jaaeNge| 'aMdhakAra se prakAza kI ora' pustaka ke pRSTha-23 para likhI praznottarI hamAre uparokta praznottara se tathA prastuta kie gae pAThoM se spaSTa rupa se asatya siddha hotI hai| lekhaka muni zrI jayAnaMdavijayajI ne satya kI khoja' pustakakI nUtana AvRtti meM; ki jisameM anya asaMgata carcA prastuta kI hai, usameM prathama saMskaraNa ke anusAra arthaghaTana kiyA hai, yaha arthaghaTana bhI asatya hai| lekhaka muni zrIjayAnaMdavijayajIne uparokta prazna ke uttarameM caturtha stutiko arvAcIna nUtana kahA hai| isakI carcA Age kreNge| parantu unakI donoM pustakoM meM eka bAta draSTimeM AtI hai ki, unhoMne vAdIvetAla pU.A.bha.zrI zAMtisUrijI ma.sA. dvArA viracita Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI caityavaMdana mahAbhASya kI bAtoM ko ('tinnivA'gAthA kI spaSTatAoM ko) eka bAju para rakha diyA hai| kAraNa spaSTa hai ki, vaha pATha-graMtha unakI mAnyatAmeM avarodhaka banatA hai| kisI bhI zAstrapATha kA arthaghaTana anya zAstrapAThoM se viruddha na ho, isa prakAra karanA hotA hai| sabhI zAstrapATha svasambaMdhI ( arthAt apane hI viSayako darzAnevAle ) anya zAstrapATha se samanvita hote haiM / TIkAkAra paramarSi ina sabhI zAstrapAThoM kA samanvaya karate haiN| isalie eka sthala se kisIbhI pATha ko dekhakara usakA arthaghaTana kareM, usameM usase sambaMdhita anya zAstrapAThoM kA virodha to nahIM hotA hai na ! yaha bhI dekhanA hotA hai| yadi yaha na dekhA jAe to arthaghaTana galata hotA hai| donoM pustakoM ke lekhakoM ne anya zAstrapAThoM ko dekhA hI nahIM hai| aisA kahanA pddegaa| lekina aisA kahA nahIM jA sakatA / kyoMki unhoMne apanI pustakameM caityavaMdana mahAbhASya graMtha ke nAma ullekha to kiyA hI hai| sAtha hI usa graMtha meM caturtha stuti kI siddhi bhI kI hai, usakA ullekha bhI kiyA hai| isalie lekhaka ke dhyAnameM yaha pATha hone ke bAvajUda vaha unakI mAnyatA ko tor3anevAlA hone ke kAraNa use grahaNa nahIM kiyaa| lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajI yadi satyAgrahI hoM, to unheM caityavaMdana mahAbhASya kI tinnivA' gAthA kI carcAvAlA, caityavaMdana ke nau bhedavAlA tathA caturthastuti kI siddhivAlA pATha apanI pustakameM rakhanA cAhie thA aura usakA yathArtha artha darzAnA cAhie thaa| hameM bharosA hai ki, lekhaka muni zrIjayAnaMdavijayajI yaha kArya kareMge to apanA maMtavya bhI badale binA nahIM rheNge| kyoMki, lekhaka ne apane mata ke pUrva ke lekhakoM kI bhUloM tathA pAThoM kA galata arthaghaTana badalA hI hai| apanI donoM pustakoM meM bhI 'tinnivA' gAthA kA artha badalA hai| (yaha pAThaka dekha skeNge|) yaha kyoM badalA hai, yaha bhI spaSTatA karanI cAhie thii| praznaH lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajIne 'tinnivA' gAthA kA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 tristutika mata samIkSA praznottarI artha apanI donoM pustakoM meM kaise badalA hai? uttara : 'aMdhakAra se prakAza kI ora' pustaka ke pRSTha-23 para 'tinnivA' gAthA kA artha nimnAnusAra likhA hai| "sAdhuoMko mukhyatayA zrutastava (pukkharavaradIvaDDe) ke bAdameM siddhANaM buddhANaM ke tIna zloka pramANa tIna stutiyAM kahI jAya, taba taka jinamaMdira meM rahane kI hI AjJA hai| yadi vizeSa kAraNa ho to adhika samaya bhI rahane kI AjJA hai|" ___ 'satya kI khoja' pustaka ke (nUtana saMskaraNa ke) pRSTha-82 para 'tinnivA' gAthA kA artha nimnAnusAra likhA hai| "sAdhuoM ko mukhyatA se tIna zloka pramANa tIna stutiyAM kahI jAya, usa samaya taka jinamaMdira meM rahane kI hI AjJA hai| agara vizeSa kAraNa ho to jyAdA samaya bhI ruhane kI AjJA hai|" lekhakazrIne prathama pustakameM 'siddhANaM buddhANaM' kI tIna stutiyAM bolane kI bAta kI hai| isa pATha kA isa prakAra arthaghaTana karane ke bAda aisA lagatA hai ki, pU.paM.zrI kalyANavijayajIma.sA. ke tristutika mata mimAMsA (bhAga-1) tathA pU.AtmArAmajI mahArAjA ke caturthastutinirNaya bhAga-1 tathA pU.A.bha.zrI rAjazekharasUrijI ke paMcAzaka bhASAMtara meM 'tinnivA' gAthA kA artha dekhakara apanI dUsarI pustaka meM artha badalA hai| kintu usa pATha kA rahasya nahIM darzAyA hai| kyoMki, vaha darzAeM to apanA mata svayaM asatya siddha ho jAtA hai| sAtha hI satya samajhate hone ke bAvajUda kadAgraha se satya svIkAra karane se inakAra kiyA lagatA hai| isa gAthA kA rahasya hamane pUrve dekhA hai| isa prakAra pAThaka samajha sakeMge ki, tristutika mata ke lekhakoM ne 'tinnivA' gAthA ko apane matake samarthana meM prastuta kiyA hai, vaha bilkula asatya hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI prazna : tristutika matavAle apane mata ke samarthana meM aura kauna sA pATha prastuta karate haiM? uttara : tristutika matake lekhaka apanI mAnyatA kI puSTi ke lie dUsarA eka bRhatkalpa bhASya kI gAthA kA pramANa prastuta karate haiN| ise bhI dekheMge aura isameM bhI ve kaisI bhUla karate haiM athavA irAdApUrvaka usa pramANa ko galata tarIke se apane pakSa meM kaise prastuta karate haiM, yaha dekheNge| yaha pATha kisalie hai aura ve kisalie upayoga karate haiM, yaha vicAra kareMge to unakI anabhijJatA svayameva prakaTa ho jaaegii| tristutika mata ke A.yatIndrasUrijIne 'zrI satyasamarthaka praznottarI' pustaka ke pRSTha-17 para tIna thoya ke caityavaMdana kA samarthana karane ke lie kSamAzramaNa zrIsaMghadAsa gaNikRta bRhatkalpabhASya kI nimnalikhita gAthA kI sAkSI dI hai| nissakaDamanissakaDe, ceie savvehiM thuI tinni / velaM va ceiyANaM, tao ekkakkiA vAvi // 1 // pU.A.bha.zrI ratnazekharasUrikRta svopajJa zrAddhavidhi prakaraNa meM uparokta gAthA kI vyAkhyA isa prakAra hai| nissakaDeti nizrAkRte-gaccha pratibaddhe, anizrAkRte ca tadviparIte caitye, sarvatra caitye tisraH stutayo dIyante / praticaitye stutitraye dIyamAne velAyA atikramo bhavati bhUyAMsi vA tatra caityAni / tato velAM caityAni vA jJAtvA praticaityamekaikApi stutirdaatvyaa| __ bhAvArtha : gaccha pratibaddha maMdirako nizrAkRta jinamaMdira kahA jAtA hai| arthAt kisI nizcita gaccha ke jinamaMdira ko nizrAkRta jinamaMdira kahate haiN| gaccha ke pratibaMdha rahita maMdira ko anizrAkRta jinamaMdira kahA jAtA hai / ina gaccha pratibaddha tathA apratibaddha sabhI jinamaMdiro meM tIna-tIna stutiyAM kaheM / pratyeka jinamaMdirameM tIna thoya kahane meM kAphI samaya lagatA ho tathA jinamaMdira adhika ho Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI to apane pAsa samaya kA abhAva hone para pratyeka jinamaMdira meM eka-eka thoya kahI jA sakatI hai| uparokta bAta ko hI munizrI jayAnaMdavijayajIne apanI pustakameM doharAyA hai| parantu uparokta bRhatkalpabhASya kI gAthA se unakI mAnyatA siddha nahIM hotI / kyoMki, caityavaMdanA ke jo nau bheda caityavaMdana mahAbhASya meM batAe gae hai, unameM se chaThaveM bhedavAlI caityavaMdanA bRhatkalpa bhASyakI gAthAmeM darzAyI gaI hai| yaha chaThavIM bhedavAlI caityavaMdanA caitya paripATImeM kI jAtI hai, yaha caityavaMdana mahAbhASya meM spaSTa ullekha hai / isalie devavaMdanapratikramaNameM bhI tIna thoya kI caityavaMdanA karanA uparokta gAthA se siddha nahIM hotaa| prazna : caityavaMdanA ke nau bheda kauna se hai? uttara : avasara prApta caityavaMdanA ke nau bheda batAe gae haiM aura inameM se chaha bheda ke lie graMthakArazrI ne jo nirdeza die hai, ve bhI aba Age batAe gae haiN| ciivaMdaNA tibheyA, jahanna ukkosa majjhimA ceva / ekkekkA vi tribheyA, jeTTha vijeTThA kaNiTThA ya // 153 // -caityavaMdanA ke jaghanya, madhyama tathA zreSTha ye tIna prakAra haiM / pratyeka caityavaMdana ke bhI jaghanya, madhyama va zreSTha ye tIna prakAra haiN| (isa prakAra caityavaMdana ke kula nau prakAra haiN|) (aba ye nau bheda kaise hote haiM yaha batAte haiN|) eganamokkAreNaM hoi kaNiTThA jahanniA esaa| jahasattinamokkArA jahaniA bhannai vijeTThA // 154 // sa cciya sakkathayaMtA, neyA jiTThA jahanniyAsannA / sa cciya iriAvahiAsahiA sakkathayadaMDehiM // 155 // majjhimakaNiTThigesA, majjhima (vi) jeTThA u hoi sA ceva / ceiyadaMDayathuiegasaMgayA savvamajjhimayA // 156 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 23 majjhimajedvA sa cciya, tinni thuIo siloyatiyajuttA / ukkosakaNiTThA puNa, sa cciya sakkatthayAijuyA // 157 // thuijuyalajuyalaeNaM, duguNiyaceiyathayAidaMDA jA / sA ukkosavijeTThA, nidhiTThA puvvasUrIhiM // 158 // thottapaNivAyadaMDagapaNihANatigeNa saMjuA esA / saMpunnA vinneyA, jeTThA ukkosiyA nAma // 159 // bhAvArtha : eka namaskAra karane se jaghanya jaghanya (caityavaMdanAkA) prathama bheda hotA hai / (1) yathAzakti adhika namaskAra karane se jaghanya madhyama dUsarA bheda hotA hai / (2) namaskAra ke bAda zakrastava ( namutthuNaM) kahane se jaghanyotkRSTa tIsarA bheda hotA hai / (3) iriyAvahI, namaskAra, zakrastava, caityadaMDaka eka va eka stuti, yaha kahane se madhyama jaghanya cauthA bheda hotA hai / (4) iriyAvahI, namaskAra, zakrastava, caityadaMDaka eka va logassa kahane se madhyama-madhyama pAMcavAM bheda hotA hai / (5) iriyAvahI, namaskAra, zakrastava, arihaMta ceiyANaM - thoya, logassasavvaloe thoya, pukkharavaradI - suyassa thoya, siddhANaM buddhANaM0 kI tIna gAthA, itanA kahane se madhyamotkRSTa chaThavAM bheda hotA haiN| (6) iriyAvahI, namaskAra, zakrastavAdi daMDaka pAMca, stuti cAra, namutthuNaM, jAvaMti eka, jAvaMta eka, stavana eka va jayavIyarAya, itanA kahane se utkRSTa jaghanya sAtavAM bheda hotA hai| (7) ATha thoya, do bAra caityastavAdi daMDaka, yaha kahane se utkRSTamadhyama AThavAM bheda hotA hai| (8) stotra, praNipAta daMDaka, praNidhAna tIna, yaha sahita ATha thoya, do bAra caityastavAdi daMDaka, itanA kahane se utkRSTotkRSTa nauvAM bheda hotA hai| (9) (154 se 159) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI ( yahAM praNidhAnatrika se jAvaMti, jAvaMta, evaM jayavIyarAya ye tIna sUtra vivakSita haiN|) caityavaMdana mahAbhASya meM caityavaMdanA ke nau bheda batAkara aba Age kahate haiM / 24 esA navappayArA, AinnA vaMdaNA jiNamayammi | kAlociyakArINaM, aNaggahANaM suhA savvA // 160 // - jinamata meM ina nau prakAra ke caityavaMdana kA AcaraNa kiyA gayA hai / kadAgraha se rahita evaM kAlocita karanevAloM ko sabhI prakAra kA caityavaMdana zubha hai / (160) sAtivihAvi hu, kAyavvA sattio ubhayakAlaM / saDDhehiM u savisesaM, jamhA tesiM imaM suttaM // 161 // -zakti ho to ubhayakAla (subaha - zAma) tIna prakArakA utkRSTa caityavaMdana karanA caahie| isameM bhI zrAvakoM ko to vizeSa rupa se karanA caahie| kyoMki, zrAvako ke lie yaha (nIce kI gAthA meM kahA gayA hai vaha) sUtra hai / (161) (uparokta zloka meM jo tIna prakAra kA utkRSTa caityavaMdanA kahA gayA hai, una tIna prakAra meM se koI bhI eka prakAra kA mAneM / ) vaMda ubhao kAlaM, pi ceiyAiM thaya - thuIparamo / jiNavarapaDimAgara-dhUva- puSka- gaMdhaccaNujjutto // 162 // - stavana stutimeM tatpara tathA caMdana, dhUpa, puSpa evaM sugaMdhita padArtho se jinavara kI pratimAoM kI pUjA karane meM udyamazIla zrAvaka ubhayakAla pratimAoM ko vaMdana karatA hai| (162) sesA puNa chabyA, kAyavvA desakAlamAsajja / samaNehiM sAvaehiM, ceiyaparivADimAIsu // 163 // -zeSa chaha prakAra ke caityavaMdana sAdhuoM ko tathA zrAvakoM ko dezakAla ke anusAra caityaparipATI Adi meM karane caahie| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 25 uparokta pATha meM spaSTa pharamAyA gayA hai ki, jina tIna thoya se caityavaMdana karane kA (nau caityavaMdanA ke prakAra meM se) chaThavAM bheda hai, vaha caityaparipATI meM karane ke lie hai| Adi pada se sAdhu ke mRtaka ko paraThavane ke bAda jo caityavaMdanA karanI hotI hai, usameM karane ke lie hai / isa prakAra tristutika matavAloM ne "nissakaDa0" isa bRhatkalpa bhASya kI gAthA ko Age karake cauthI thoya evaM pratikramaNa kI AdyaMta kI caityavaMdanA kI cauthI thoya kA niSedha kara, tIna thoya kI tathA pratikramaNakI AdyaMtakI caityavaMdanA meM tIna thoya kI sthApanA karane ke lie jo prayatna kiyA hai, vaha zAstra virodhI siddha hotA hai / caityavaMdana mahAbhASya kI gAthA - 163 meM spaSTa kahA hai ki, tIna thoya se jo caityavaMdanA batAI gaI hai, vaha caityaparipATI meM karanI hai / pratikramaNa kI AdyaMtakI caityavaMdanA meM nahIM / isalie munizrI jayAnaMdavijayajIne 'aMdhakAra se prakAza kI ora' pustaka ke pRSTha- 81-82 para jo praznottarI racI hai, vaha zAstra virodhI hai / kyoMki, 'nissakaDa0 ' gAthAgata tIna thoya kI caityavaMdanA caityaparipATI meM hI caityavaMdana mahAbhASyakArane vihita kI hai / parantu jinamaMdirameM honevAlI devavaMdanA meM nhiiN| kyoMki, (Upara darzAe anusAra ) caityavaMdana mahAbhASyakArane gAthA - 161 meM zrAvakoM se utkRSTa caityavaMdana hI karane kI siphAriza kI hai| tIna thoya ke caityavaMdana kI siphArIza nahIM kI hai| sAtha hI pratikramaNa kI AdyaMtakI caityavaMdanA ke aMdara bhI tIna thoya kI siphArIza nahIM kI hai| pUrva meM batAe anusAra to bhASyakAra ne cAra thoya se hI caityavaMdanA vihita kI hai / pAThakoM ko yAda rahe ki, tristutika mata ke lekhakoM ne caityavaMdana mahAbhASya ke pAThoM kI sAkSI kI pratyeka sthala para upekSA kI hai| kAraNa sahaja samajhA jA sakatA hai ki, apanI mAnyatAmeM vaha graMtha anukUla nahIM AyA / caityavaMdana Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI mahAbhASya graMtha suvihita mahApuruSakI racanA hai| usake viruddha bAta karanA utsUtra nahIM kahA jAe to aura kyA kahA jAe ? yaha pAThaka svayaM vicAra kreN| prazna: munizrI jayAnaMdavijayajI ne pU. AtmArAmajI mahArAjAko apane pakSameM khar3A karane kA prayatna karate hue prathama pustaka ke pRSTha-17 para kahA hai ki, 26 "jaina tattvAdarza pustaka meM zrI AtmArAmajI ne bhI spaSTa likhA hai ki tIna stuti karate agara samaya jyAdA ho jAtA hai aura jyAdA maMdira ho to pratyeka maMdira meM eka eka stuti boleM / to isa bAre meM Apa kyA kahate haiM ? 44. uttara : munizrI jayAnaMdavijayajI kI yaha bAta logoM ko bhramameM DAlanevAlI hai| kyoMki, pU. AtmArAmajI mahArAjA dvArA racita caturthastutinirNaya (bhAga-1) meM pRSTha-21 para uparokta bAta kA khulAsA karate hue kahA gayA hai ki, 'kalpabhASya kI gAthA kA yahI lekha hamAre dvArA race hue jaina tattvAdarza pustaka meM hai / tisa lekha kA yahI upara likhA huA abhiprAya hai, to phira zrIratnavijayajI aura zrIdhanavijayajI jainazAstra kA evaM merA abhiprAya jAne vinA logoM se kahate haiM ki AtmArAmajI ne bhI jaina tattvAdarza meM tIna hI thuI kahI haiN| aisA kathana karake bhole logoM seM pratikramaNa ke AdyaMta kI caityavaMdanA meM cauthI thuI chur3Ake phirate haiM / to hamArA abhiprAyoMke jAne vinA hI lokoMke Age hamArA jhUThA abhiprAya jAhira karanA yaha kAma kyA satpuruSoMko karanA yogya hai ? jekara Apa donokoM parabhava bigaDanekA bhaya hovegA taba isa kalpabhASya kI gAthA ko AlaMbake pratikramaNa kI AdyaMta caityavaMdanAmeM cauthI thuI kA kadApi niSedha na kareMge anyathA inakI icchaa| hama to jaisA zAstro meM likhA hai vaisA pUrvAcAryoM ke vacana satyArtha jAnake yathArtha sunA dete haiN| jo bhavabhIru hovegA vaha avazya mAnya levegA / iti kalpabhASya gAthA nirNaya: " Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 27 pU.AtmArAmajI mahArAjA ke nAma se lekhaka ne duSpracAra kiyA hai, jo asatya hai, yaha pUjya AtmArAmajI mahArAjAkI uparokta bAta se siddha hotA hai| tristutika mata kI asatyatA ko-zAstra viruddhatA ko pU.AtmArAmajI mahArAjAne caturthastutinirNaya bhAga-1-2meM vistAra se kahA hai| ye dono graMtha dekhane ke lie pAThakoM se anurodha hai| hAlAMki, munizrI jayAnaMdavijayajIne saMdarbhahIna aneka zAstrapAThoMko tathA aneka AcArya bhagavaMto Adi ke saMdarbhahIna ullekhoMko apanI mAnyatA ke samarthana meM apanI donoM pustakoM meM jagaha-jagaha darzAyA hai| zAstrapATha evaM mahAtmAoM ke vacana kucha alagahI darzAte haiM, aura munizrIne unakI bAtoM ko apane pakSameM galata tarIke se upayoga karake logoM ko bhrama meM DAlane kA prayAsa kiyA hai| inameM se eka namUnA Upara hamane dekhaa| prazna: munizrI jayAnaMdavijayajI aneka AcArya bhagavaMto Adi ke saMdarbhahIna ullekhoM ko apane pakSameM galata tarIke se peza karate haiM, aisA Apajo kaharahe haiM, to isake lie koI pramANa bhI de sakate haiM? uttara : hAM, aise eka nahIM kintu kaI pramANa die jA sakate haiN| jaise ki, 1- pU.paM.zrI kalyANavijayajI ma.sA. cAra thoya mAnate haiM aura tIna thoya ke khaMDana ke lie pustaka bhI likha cuke haiM, phira bhI unake pratikramaNa vidhi saMgraha ke pATha galata pariprekSya meM peza kie gae haiN| 2- pU.A.bha.zrI bhuvanabhAnusUrijI ma.sA.bhI cAra thoya mAnate haiN| phira bhI unake paramateja' pustaka ke aMza galata pariprekSya meM prastuta kie gae haiN| 3- pU.A.bha.zrI AtmArAmajI ma.sA. cAra thoya ke samarthana va tIna thoya ke khaMDana ke lie do pustakeM likha cuke haiN| phira bhI unake jainatattvAdarza' graMtha ke aMzo ko galata tarIke se prastuta kiyA gayA hai| 4- pU.A.bha.zrI rAmacaMdrasUrijI ma.sA. ke pravacana aMza bhI galata Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 tristutika mata samIkSA praznottarI pariprekSya meM peza kie gae haiN| isI prakAra paM.zrI caMdrazekharavijayajI ma.sA. Adi ke pravacana, pustakeM va mAsikoM ke aMza bhI munizrI jayAnaMdavijayajI ne galata tarIke se prastuta karake logoM ko bhrama meM DAlane kA duSkRtya kiyA hai| isalie nissakaDa0 kalpabhASyakI gAthAse bhI tristutika mata kI siddhi nahIM hotii| __ praznaH munizrI jayAnaMdavijayajI Adi 'paMcAzakavRtti' meM caturthastutiko arvAcIna kahA hai va tristuti ko prAcIna kahA hai, aisA ve jo pracAra karate haiN| unakI yaha bAta saccI haiM? uttara : tristutika matavAle paMcAzakavRtti ke pATha ko apane matakI puSTi ke lie khUba pracAra karate haiM / parantu unakI bAta zAstravirodhI hai| kyoMki paMcAzakavRtti ke pATha se to cAra stuti kA hI samarthana hotA hai, yaha aba dekheN| tathA ca ttpaatthH| navakAreNa jahannA, daMDaga thui juala mjjhimaanneaa| saMpuNNA ukkosA, vihiNA khaluvaMdaNA tivihA // 1 // vyAkhyA // namaskAreNa 'siddha maruya maNiMdiya, makkiya maNavajjaM maccuyaM vIraM / paNamAmi sayalatihuyaNa, matthayacUDAmaNiM sirasA' ityAdi pAThapUrvaka namaskriyAlakSaNena karaNabhUtena kriyamANA jaghanyA / svalpA pAThakriyayoralpatvAvaMdanA bhavatIti gamyaM / utkRSTAdi tribhedamityuktvApi jaghanyAyAH prathamamabhidhAnaM tadAdizabdasya prakArArthatvAnna duSTaM, tathA daMDakazcArihaMtaceiyANamityAdistutizca pratItA tayoryugalaM yugmamete eva vA yugalaM daMDakastutiyugalamiha prAkRtatvena prathamaikavacanasya tRtIyaikavacanasya vA lopo draSTavyaH madhyamAddhanyotkRSTA pAThakriyayostathAvidhatvAdetacca vyAkhyAnamimAM kalpabhASyagAthA- mupajIvya kurvati / tadyathA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI nissakaDamanissakaDe, vAvi ceie savvahiMthui tinnnni| velaM va ceiyANi, viNAo ekkakkiyA vA vi|| yato daMDakAvasAne ekA stutirdIyate iti daMDakastutirupaM yugalaM bhavati / anye tvAhuH, daMDakaiH zakrastavAdibhiH stutiyugalena ca samayabhASayA stuticatuSTayena ca ruDhena madhyamA jJeyA boddhavyA, tathA saMpUrNA paripUrNA sA ca prasiddhadaMDakaiH paMcabhiH stutitrayeNa praNidhAnapAThena ca bhavati caturthastutiH kilArvAcIneti kimityAha utkRSyate ityutkarSA- dutkRSTA / idaM ca vyAkhyAnameke "tiNNi vA kaDDaI jAva, thuio tisiloiyaa| tAva tattha aNuNNAyaM kAraNeNa pareNa vI" tyetAM kalpabhASyagAthAM 'paNihANaM muttasuttIe' iti vacanamAzritya kurvaMti aparetvAhuH paMcazakra stavapAThopetA saMpUrNeti vidhinA paMcavidhAbhigama pradakSiNAtrayapUjAdilakSaNena vidhAnena // khalu vAkyAlaMkAre avadhAraNe vA tatprayogaM ca darzayiSyAmaH vaMdanA caityavaMdanA trividhA tribhiH prakAraiH triprakAraireva bhvtiiti| bhAvArtha : namaskAra karake 'siddha maruyamaNiMdiya.... sirasA' ityAdi pAThapUrvaka namaskAra svarupa karaNabhUta karake (arthAt namaskAra svarupa karaNa dvArA) kie jAnevAle namaskAra se jaghanya vaMdanA hotI hai| pATha evaM kriyA alpa hone se vaMdanA jaghanya hotI hai, yaha jaaneN| utkRSTAdi tIna bheda se caityavaMdanA tIna prakAra kI hai, aisA kahakara bhI jaghanya vaMdanA ko prathama kahane meM koI doSa nahIM / kyoMki, vaha Adi zabda prakArArtha hai| isa prakAra prathama jaghanya vaMdanA kahI gaI hai| tathA arihaMta ceiyANaM ityAdi daMDaka va stuti pratIta hai| ina donoMkA yugala daMDaka stuti yugala hai| prAkRta hone ke kAraNa prathamA eka vacana yA tRtIyA eka vacana kA lopa jAneM / pATha evaM kriyA madhyama hone se yaha vaMdanA madhyamA jaaneN| yaha vyAkhyAna kalpabhASya kI gAthAko AzrayI karatA hai| yaha gAthA isa Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 prakAra hai..... tristutika mata samIkSA praznottarI nissakaDamanissakaDe, vAvi ceie savvahiM thui tiNNi / velaM va ceiyANi, viNAo ekkakviyA vA vi // (gAthArtha pUrvavat) jisa kAraNaseM daMDaka ke aMtameM eka stuti kahI jAtI hai, (usase) isa prakAra daMDaka stuti rupa yugala hotA hai| anya aisA kahate haiM ki, zakrastavAdi pAMca daMDaka va stuti yugala dvArA siddhAMta bhASA ko lekara, cAra stuti karake jo caityavaMdanA kI jAe, vaha madhyama caityavaMdanA jAneM / (2) tathA saMpUrNa paripUrNa, vaha prasiddha pAMca daMDaka, tIna stuti va praNidhAna pATha karake hote haiN| cauthI thoya arvAcIna hai, isalie grahaNa nahIM kI hai / to kyA huA? yaha utkRSTI caityavaMdanA hotI hai| (3) yaha vyAkhyAna koI eka 'tinnivA' isa kalpabhASyakI gAthA ko 'paNihANaM mutta suttie' isa vacana ke AzrayameM karatA hai / anya koI aisA kahatA hai ki, paMcazakrastava pATha sahita sampUrNa caityavaMdanA hotI hai / vidhipUrvaka pAMca abhigama, tIna pradakSiNA, pUjAdi svarupa vidhAna krke| 'khalu' zabda vAkyAlaMkAra hai / vA avadhAraNArthaka hai| inakA prayoga Age batAyA jaaegaa| isa prakAra caityavaMdanA ke tIna prakAra haiN| uparokta paMcAzaka ke pATha kA sAra yaha hai ki, (1) kucha vyakti kalpabhASyakI gAthA ke anusAra madhyama caityavaMdanAkA svarupa, paMcadaMDaka tathA cAra thoya kahane se mAnate hai / (2) kucha vyakti paMcadaMDaka, tIna thoya praNidhAna pATha sahita kahane se utkRSTa caityavaMdana mAnate haiM / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI (3) kucha vyakti pAMca zakrastava, ATha thoya kI caityavaMdanA evaM pAMca abhigama, tIna pradakSiNA, pUjAdi saMyukta, ise utkRSTa caityavaMdanA mAnate hai| uparokta tInoM mata pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijIne batAe haiN| parantu tInoM mata meM se pU.A.bha.zrIne svayaM ko kauna sA mata svIkAra hai aura kaunA sA nahIM, isa viSaya meM kucha nahIM kahA hai| isalie pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijI ne apane mata se caturtha stuti ko arvAcIna nahIM kahA hai| parantu kisI anya ke mata se kahA hai| unheM svayaM to caityavaMdana mahAbhASya graMthameM caityavaMdana-devavaMdanameM jo vidhi aura caityavaMdana ke jo prakAra darzAe gae haiM, ve usI svarupa meM svIkAra haiN| prazna : aisA Apa kisa AdhAra para kahate haiM ? uttara : pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijI svayaM paMcAzaka prakaraNa kI vRttimeM eka praznake uttarameM jo kahate haiM, usake AdhAra para kahatA huuN| yaha nimnAnusAra hai| "tathA saMvegAdikAraNatvAdazaThasamAcaritatvAjjItalakSaNasyehApadyamAnatvAccaityavandanabhASyakArAdibhiretatkaraNasya samarthitatvAcca tadadhikataramapi tannA'yuktam / na ca vAcyaM bhASyakArAdivacanAnyapramANAni, tadaprAmANye sarvathA''gamAnavabodhaprasaGgAt // " bhAvArtha : (sUtra meM caityavaMdana ekahI prakAra kA kahA gayA hai, to caityavaMdana ke jaghanya, madhyama tathA utkRSTa tIna bheda kyoM darzAe gae haiM ? isa pUrvapakSako uparokta pATha se pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijI javAba dete haiM...) 'saMvega Adi kA kAraNa hone se tathA azaTha puruSoM ne mAnya karake AcaraNa meM rakhA hone se jIta vyavahAra ke lakSaNa se yukta hone ke kAraNa va caityavaMdana bhASyakAra Adi ne samarthana kiyA hone se adhikatara bhI caityavaMdana ke (bheda) ayukta nhiiN| Apako yaha bhI nahIM kahanA ki, bhASyakAra Adi ke vacana apramANita hai| kyoMki, unake vacanoMko apramANabhUta mAnane se Agama zAstroM kA bodha bhI kisI Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 tristutika mata samIkSA praznottarI prakAra se nahIM ho skegaa|' * pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijI ko caityavaMdana mahAbhASyakAra ke vacana mAnya haiM / isalie bhASyakAra dvArA prarupita caityavaMdana ke nau prakAra tathA caturthastutikA samarthana bhI mAnya hai hI / yaha svayameva siddha ho jAtA hai| isalie pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijI caturthastuti ko azaTha puruSoM dvArA mAnya hone se jIta vyavahAra ke lakSaNa se yukta mAnate haiN| jese Agama vacana mAnya haiM, vaise hI azaTha puruSoM dvArA Acarita jIta vyavahAra bhI mAnya haihii| * yahAM pAThakoM ko yaha bhI dhyAna meM lenA cAhie ki, pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijI jisa caityavaMdana mahAbhASya ko sarva prakAra se pramANabhUta mAnate haiM aura isake bAvajUda bhASyameM kahI gaI cAra thoya va ATha thoya kI caityavaMdanA ko choDakara tIna thoya se utkRSTa caityavaMdanA hotI hai aura cauthI thoya naI hai| aisA pracAra unake nAma se karanA mithyAbhiniveza pUrvaka asatya pralApa nahIM to aura kyA hai? bhASyakAra paramarSi spaSTatayA cAra tathA ATha thoya kI caityavaMdanA ke vidhAna pratipAdana karate haiM aura pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijI use pramANabhUta mAnate haiM / aisI sthitimeM kauna sujJa vyakti kahegA ki, pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijIne caturthastuti navIna kahI hai ? pU.A.bha.zrI ne to mAtra isakA ullekha kiyA hai aura usameM bhI 'caturthastutiH kilArvAcIna' isa prakAra 'kila' zabdaprayoga karake anya kI bAta meM apanI aruci jAhira kI hai| prazna : pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijIne 'kila' zabda kA prayoga karake caturtha stutimeM aruci jAhira kI hai ki anya vyakti caturtha stuti ko navIna mAnate haiM, usameM aruci jAhira kI hai? Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI uttara : pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijI mahArAjane 'kila' zabda prayoga dvArA anya kI bAta meM aruci jAhira kI hai| parantu caturtha stuti meM aruci jAhira nahIM kI haiN| kyoMki, pU.A.bha.zrI caityavaMdana bhASyakAra dvArA pratipAdita cAra va ATha thoya kI caityavaMdanA ko mAnya rakhate haiM / arthAt bhASyakAra paramarSine caturtha stuti kA pratipAdana evaM caturtha stutikI vihitatA-upayogitA siddha kI hai, jo pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijIne mAnya kI hai| isalie 'caturtha stuti navIna hai'anya kI isa bAta meM hI aruci jAhira kI hai| prazna : pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijI ke 'caturtha stutiH kilArvAcIna' isa paMcAzaka ke pravacanameM kahe gae kila' zabda prayoga kI carcA karate hue A.bha.zrI yatIndrasUrijIne zrI satyasamarthaka praznottarI' pustaka ke pRSTha-25 para likhA hai ki, ___ 'caturtha stuti kilArvAcIna' meM kila zabda ke koza tathA zAstromeM aneka artha milate haiN| parantu yahAM prakaraNavaza nizcaya, aruci evaM saMbhAvanA ye tIna artha grahaNa kie gae haiM / ziSTa paramparA vilAsI evaM satyaprarupaka abhayadevAcAryane cauthI stutiko nizcaya se arvAcIna likhI aura usake karanevAloM ke prati hArdika aruci prakaTa kI hai| isI prakAra deva stuti ke pracArakI saMbhAvanA prakaTa kI hai ki, saMbhava hai cauthI devastuti navIna hI hai, prAcIna nhiiN| yadi yaha prAcIna hotI to saMbhAvanA kyoM kI jAtI? isI prakAra tIrthakoTarAjI ke anucita lekha kA samucita uttaradAna patra' isa pustaka ke lekhakazrI ne likhA hai ki, _ 'pUrvAcArya navAMgavRttikAraka-zrImad abhayadevasUrijI mahArAja paMcAzaka sUtra vRtti meM 'caturtha stutiH kilArvAcInA' isa vAkyameM (kila) avyaya kA jitanA artha vyAkaraNa koza yA jainazAstroM meM kiyA gayA hai tina sarva artha se cothI thuI arvAcIna (navIna) hI siddha hotI hai|' Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 tristutika mata samIkSA praznottarI ina donoM lekhakoMkI bAtoM ke viSaya meM Apa kyA kahanA cAhate haiM ? uttara : uparokta donoM lekhakoM ke lekha satyavirodhI haiN| kyoMki, 'kila' zabda prayoga kI carcA satyavirodhI hai| prathama lekhakane 'kila' zabda kA 'nizcaya' artha bhI kiyA hai, yaha vyAkaraNa - koSa se viruddha hai| dUsare lekhaka ne bhI 'kila' kA nizcaya artha nikAlakara hI 'caturtha stutiH kilArvAcIna' paMkti kA artha kiyA hai / isalie vaha bhI vyAkaraNa koza se viruddha hai| kyoMki....... amarakoza meM 'kila' zabda ke do artha batAe gae haiM / 'kila saMbhAvyavArtayoH' vArtA evaM saMbhAvanA, do artha meM 'kila' zabda kA prayoga hotA hai| kalikAla sarvajJa pU. A. bha. zrI hemacaMdrasUrijIne anekArtha saMgrahameM likhA hai ki..... 'vArtA - saMbhAvyayoH kila, hetvarucyoralIke ca' - 'kila' zabda kA prayoga vArtA, saMbhAvanA, hetu, aruci va asatya ina pAMca artha meM hotA hai| isa prakAra amarakoza - anekArtha saMgrahameM 'kila' zabda kA 'nizcaya' artha kiyA hI nahI gayA hai| isalie uparokta donoM lekhakoM kI bAta asatya hai / hAlAMki, tristutika mata ke lekhaka muni zrI jayAnaMdavijayajI ne 'kila' zabda kA artha anekArtha saMgraha ke AdhAra para grahaNa kie haiN| parantu isake bAvajUda bhI paMkti kA artha apanI mAnyatA ke anusAra kiyA hai| prazna: munizrI jayAnaMdavijayajI ne vartamAnameM cAra thoya ke eka mahApuruSa pU. A. bha. zrI rAjazekharasUrijI mahArAjAke lekha kA eka majabUta pramANa tIna thoya ke samarthana meM prastuta kiyA hai, isake lie Apake pAsa koI uttara hai / uttara : hAM, bilakula hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI vidvadvarya pU.A.bha.zrI vijaya rAjazekharasUrIzvajI mahArAjAne paMcAzaka prakaraNa ke apane bhASAntara meM bhAga-1, pRSTha-180 para TippaNI meM jo likhA hai, usa TippaNI ke lekha se virodhI lekha munizrI jayAnaMdavijayajIne 'aMdhakAra se prakAza kI ora' pustaka ke pRSTha-23 para likhA hai aura (apanI mAnyatAmeM avarodhaka banatI hone se) pU.A.bha.zrI dvArA likhita TippaNI kA kucha hissA irAdApUrvaka chor3a diyA hai| sarvaprathama hama munizrI jayAnaMdavijayajI ne apane usa pustaka ke pRSTha-23 para pU.A.bha.zrI vijaya rAjazekharasUrijI kA jo abhiprAya grahaNa kiyA hai vaha dekheM aura isake bAda pU.A.bha.zrIne apane bhASAntarameM kyA likhA hai, yaha dekheNge| 'aMdhakAra se prakAza kI ora' pRSTha-23... aura isake nIce TippaNI meM likhA hai-pU.abhayadevasUrijIne 'caturtha stutiH kilArvAcIna' isa prakAra kila zabda kA prayoga karake caturtha stuti ke prati apanI aruci prakaTa kI / pU.AcArya hemacaMdrasUrijI ma.sA.ne anekArtha saMgrahameM kahA hai ki 'vArtA saMbhAvyoH kila hetvarucyoralIke ca' (vArtA, saMbhAvanA ke lie, aruci, asatya ina pAMca artho meM kila zabda kA prayoga kiyA jAtA hai|) lekhakazrI ne uparokta lekha meM 'kila zabda kA prayoga karake caturtha stuti ke prati apanI aruci prakaTa kI' yaha bAta pU.A.bha.zrI rAjazekharasUrijI ke nAma se likhI hai kintu yaha asatya hai| kyoMki, pU.A.bha.zrI ne aisA likhA hI nahIM hai| kyA likhA hai yaha nIce dekhane ko milegaa| (lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajI ke uparokta lekha meM zAbdika bhUleM bhI haiN| kintu philahAla una para carcA nahIM kareMge, pU.A.bha.zrI rAjazekharasUrijI dvArA anuvAdita paMcAzaka bhASAntara bhAga-1, pRSTha-180 kI TippaNIkA zabdazaH pATha.... Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 tristutika mata samIkSA praznottarI "tathA pU.abhayadevasUrijI mahArAja ne 'caturtha stutiH kilArvAcInA' isa prakAra 'kila' zabda kA prayoga karake tIna stuti ke mata ke prati apanI aruci vyakta kI hai| pU.AcArya zrI hemacaMdrasUrijI mahArAja ne anekArtha saMgraha meM kahA hai ki, 'vArtA saMbhAvyayoH kila hetvarucyoralIke ca' vArtA, saMbhAvanA, hetu, aruci va asatya ina pAMca arthomeM kila' zabda kA prayoga hotA hai|" kahane kA Azaya yaha hai ki, 'caturtha stutiH kilArvAcInA' pada kI prastuti karate hue pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijIne 'kila' zabda kA prayoga anya kI bAta ke prati aruci karane ke lie kiyA hai| arthAt kisI kI mAnyatA hai ki, 'tIna thoya hI prAcIna hai va cauthI thoya navIna hai'- isa anya kI bAta meM apanI aruci pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijIne 'kila' zabda se darzAI hai| isase anya vAdI jo tIna thoya ko hI mAnane kA ravaiyA rakhatA thA, usake prati aruci prakaTa kI hai| arthAt tIna thoya ke mata ke prati aruci prakaTa kI hai| pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijI caityavaMdana mahAbhASya ko sabhI prakAra se mAnya rakhate haiN| isameM darzAI gaI cAra-ATha thoya kI caityavaMdanA bhI unheM mAnya hai hii|(yh hama pUrva meM dekha hI cuke haiN|) pAThaka, donoM lekha paDhakara taya kara pAeMge ki, munizrI jayAnaMdavijayajI ne pU.A.bha.zrI rAjazekharasUrijI ke artha meM jor3ator3a kI hai yA nahIM ? tathA munizrI ne pU.A.bha.zrI kI pustakakI bAda kI TippaNI ko grahaNa nahIM kiyA, jo nimnAnusAra hai| 'tathA caityavaMdana mahAbhASya gAthA-772-773-774 tathA saMghAcAra bhASya gAthA-35kI vRtti Adi prAcIna graMthoke AdhAra para bhI cAra thoya kA samarthana hotA hai|' lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajIne apanI 'satya kI khoja' pustaka ke pRSTha-87 para prazna-330 meM bhI apane DhaMga se apanI mAnyatA puSTa karane ke lie paMcAzaka ke pATha kI carcA kI hai| yaha bhI uparokta vicAraNA se asatya siddha Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 tristutika mata samIkSA praznottarI hotI hai| lekhakazrIne prathama pustaka ke pRSTha 23-24-25 para jo carcA kI hai, vaha bhI asatya siddha hotI hai| lekhaka munizrI jayAnaMdavijayIne caityavaMdana mahAbhASya kA kahI bhI ullekha taka nahIM kiyA hai| kyoMki, vaha graMtha unakI mAnyatA kA khaMDana karatA hai / pU.A.bha.zrI abhayadevasUrijIko caityavaMdana mahAbhASya graMtha mAnya hai| unake isa aMtaraMga abhiprAya ko tAka para rakhakara tristutika mata ke lekhakoM ne paMcAzaka vRtti ke pATha ko apanI mAnyatA ke samarthana meM saMdarbha rahita Age kiyA hai / isalie unakI prastuti zAstra virodhI evaM suvihita paramparA se viruddha hai aura isIlie asatya hai| ___isa prakAra tristutika matavAloM ne apanI mAnyatA ke samarthana meM jina paMcAzakavRtti kA 'tIsarA' pATha peza kiyA hai, yaha bhI unake mata ko siddha nahIM kara pAtA hai| balki tristutika mAnyatA kA khaMDana karatA hai aura caturtha stuti kA hI samarthana karatA hai| isa prakAra tristutika matavAle apanI mAnyatA meM jisa vyavahAra bhASya kI 'tinnivA' gAthA, bRhatkalpabhASyakI 'nissakaDa' gAthA ko Age karate haiM, usase unakA mata siddha nahIM hotA balki ina gAthAoM se hI unake mata kA khaMDana ho jAtA hai| paMcAzaka prakaraNa kA pATha bhI tristutika mata ke prati hI aruci darzAtA hai| prazna : samyagdRSTi devatAoM ke pAsa samAdhi evaM bodhi mAMgI jA sakatI hai ? yadi unake pAsa samAdhi-bodhi mAMgI jA sakatI hai, to kyoM mAMgI jAe ? kyA devatA samAdhi-bodhi dene meM samartha haiM ? unase prArthanA karane se samyaktva malIna nahIM hogA? uttara : samyagdRSTi devatAoM se samAdhi-bodhi mAMgI jA sakatI hai aura ve bodhi-samAdhi dene meM samartha haiN| kyoMki, ve samAdhi-bodhikI prAptimeM aMtarAya Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 tristutika mata samIkSA praznottarI bhUta vighnoM kA nAza karane meM samartha haiM / unake samakSa aisI prArthanA karane se samyaktva malIna nahIM hotaa| kyoMki, kisI bhI zAstrameM aisA ullekha dekhane ko nahIM milatA / prazna: ApakI isa bAta ko siddha karanevAlA koI zAstrIya ullekha hai sahI ? uttara : hAM, ina sabhI bAtoM kA khulAsA pU. A. bha. zrI ratnazekharasUrijIne zrAddha pratikramaNasUtrakI arthadIpikA TIkA meM vaMdittA sUtra kI 47 vIM gAthA ke 'sammadiTThi devA' pada ke vivaraNa meM vistAra se pUrvottara pakSa kI racanA dvArA kiyA hai / yaha pATha isa prakAra hai / " tathA samyagdRSTayaH - arhatpAkSika devA devyazcetyekazeSAddevAH dharaNendrAmbikAyakSAdayo 'dadatu' prayacchantu 'samAdhi' cittasvAsthyaM, samAdhirhi mUlaM sarvadharmANAM skandha iva zAkhAnAM zAkhA vA prazAkhAnAM puSpaM vA phalasya bIjaM vA'Dkurasya, cittasvAsthyaM vinA viziSTAnuSThAnasyApi kaSTAnuSThAnaprAyatvAt, samAdhizcAdhivyAdhibhirvidhUyate, tannirodhazca taddhetukopasarganivAraNena syAditi tatprArthanA, ' bodhiM' paraloke jinadharmaprAptiM yataH "sAvayagharaMmi vara hujja ceio nANadaMsaNasameo / micchattamohiamaI mA rAyA cakkavaTTIvi // 1 // " , kazcidbrUte - te devAH samAdhibodhidAne kiM samarthA na vA ? yadyasamarthAstarhi tatprArthanasya vaiyarthyaM, yadi samarthAstarhi dUrabhavyAbhavyebhyaH kiM na yacchaMti ? athaivaM manyate yogyAnAmeva samarthA nAyogyAnAM, tarhi yogyataiva pramANaM kiM tairajAgalastanakalpaiH ? atrottaraM, sarvatra yogyataiva pramANaM, paraM na vayaM vicArAkSamaniyativAdyAdivadekAntavAdinaH, kintu sarvanayasamUhAtmakasyAdvAdavAdinaH, 'sAmagrI vai janike' ti vacanAt yathA hi ghaTaniSpattau mRdo yogyatAyAmapi kulAlacakracIkharadavaraka daNDAdayo'pi sahakArikAraNamevamihApi jIvasya yogyatAyAM satyAmapi tathA tathA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI pratyUhavyUhanirAkareNa devA api samAdhibodhidAne samarthAH syuH, metAryasya prAgbhavamitrasura iveti phalavatI tatprArthanA, nanu devAdiSu prArthanAbahumAnAdikaraNe kathaM na samyaktvamAlinyam ?, ucyate, nahi te mokSaM dAsyatIti prArthyante bahu manyante vA, kintu dharmadhyAnakaraNe'ntarAyaM nirAkurvantIti, na caivaM kazciddoSaH, pUrvazrutadharairapyAcIrNatvAdAgamoktatvAcca, uktazcAvazyakacUrNI zrIvajrasvAmicaritre ___- "tattha ya abbhAse anno girI taM gayA, tattha devayAe kAussaggo kao, sAvi abbhuTThiA, aNuggahatti aNunnAya" miti, AvazyakakAyotsarganiryuktAvapi cAummAsia varise ussaggo khittadevayAe a| pakkhia sijjasUrIe karaMti caumAsie vege // 1 // " bRhadbhASye'pi "pAria kAussaggo paramiTThINaM ca kynmukkaaro| vaiyAvaccagarANaM dijja thuI jakkhapamuhANaM // 1 // " prakaraNakRtaH zrIharibhadrasUrayo'pyAhurlalitavistarAyAM "caturthI stutivaiyAvRtyakarANA" miti, tadevaM prArthanAkaraNe'pi na kAcidayuktiriti saptacatvAriMzagAthArthaH- // 47 // bhAvArtha : (aba vaMdittA sUtra kI 47vIM gAthA ke utarArdhakI vyAkhyA karate hue kahate haiM ki,) (merI dharmArAdhanAmeM koi vighna na Ae aura merI ArAdhanA akhaMDa rupa se AtmakalyANa karanevAlI bane aisI zubhabhAvanA se zrAvaka samyagdRSTi devoM se prArthanA kareM ki,) he ! arihaMta paramAtmA ke pakSa karanevAle samyagdRSTi dharaNendra, aMbikA, yakSA Adi deva-devI ! mujhe citta kI svasthatA rupa samAdhi evaM paraloka meM jinadharma prApta karAnevAlI bodhi deN| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 tristutika mata samIkSA praznottarI jaise sarva zAkhAoM kA mUla skandha (thar3a) hai| choTI zAkhAoM kA mUla jaise mukhya zAkhAeM hai, phala kA mUla jaise puSpa hai aura puSpa tathA aMkura kA mUla bIja hai| isI prakAra sabhI dharmAnuSThAnoM kA mUla cittakI svasthatA rupa samAdhi hai| (kyoMki, cittakI svasthatA ke yoga se AtmA kA kartavya-akartavya kA viveka jIvaMta rahatA hai| isake yoga se kartavyameM pravRtti ke lie hamezA tatpara rahatA hai| cittakI asvasthatA ho to vaise prakAra kA viveka jIvaMta nahIM rahatA isake yogase karttavyameM (dharmAnuSThAnoMmeM) pravRtti nahIM ho sakatI / isalie cittakI svasthatA dharmAnuSThAna kA mUla hai|) va citta kI svasthatA binA kaisA bhI dharmAnuSThAna ho, to bhI vaha kaSTa kriyA tulya hai| kAyakleza kA kAraNa banatA hai| (arthAt citta kI svasthatA ke binA dharmAnuSThAna se yathArtha AtmakalyANa nahIM hotA / AtmAmeM kuzala saMskAroM kA siMcana honA aura kusaMskAroMkA sAnubaMdha parihAsa honA va usake yoga se AtmA kI mokSa taraphI gati tIvra bananA, yaha yathArtha AtmakalyANa hai / cittakI svasthatApUrvaka kiyA gayA dharmAnuSThAna hI AtmasparzI eMva sAtatyapUrNa banatA hai|aatmsprshii va sAtatyapUrNa anuSThAna hI susaMskAro kA siMcana karatA hai aura kusaMskAro kA nAza karatA hai| isake yoga se yathArtha AtmakalyANa hotA hai / isalie dharmAnuSThAnameM cittakI svastha samAdhi atyaMta Avazyaka hai|) citta kI svasthatA kA nAza karanevAle uddeza Adhi-vyAdhi ityAdi haiN| Adhi-vyAdhi-upAdhi kA nirodha ho to cittakI svasthatA acchI rahatI hai| ina Adhi-vyAdhi-upAdhi kA nirodha bhI taba hI hotA hai ki, jaba usameM kAraNabhUta upasargoM kA nivAraNa ho / arthAt upasargoMke nivAraNa dvArA (cittasvasthatA kA nAza karanevAle) Adhi-vyAdhi-upAdhi Adi kAraNoM kA nirodha hotA hai aura citta samAdhi prApta hotI hai| isa prakAra yahAM samyagdRSTi devatAoM se jo samAdhi kI prArthanA kI jAtI hai, vaha samAdhimeM upara darzAe anusAra vighAtaka upasargoM kA nivAraNa karane kI apekSA se kI jAtI hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 41 (isa prakAra) parabhava meM jinadharma kI prApti svarupa bodhi mujhe prApta ho| aisI bhI prArthanA karanI hai| arthAt he samyagdRSTi deva! mujhe samAdhi evaM bodhi pradAna kareM / aisI bhAvanA AtmakalyANa cAhanevAlA AtmA kI hotI hai / (kyoMki, AtmakalyANa cAhanevAle jIvoM ke hRdaya meM aisI bhAvanA ramatI hai ki,) 'zrAvaka ke gharameM samyagjJAna va samyagdarzana sahita dAsatva ( bhAvAMtara meM ) mujhe prApta ho maiM use uttama mAnatA huuN| parantu mithyAtva se mohita hai mati jisakI aisA cakravartI-rAjapATa mujhe svIkArya nhiiN|' zaMkA : zrAvaka samyagdRSTi devoM se samAdhi tathA bodhi kI prArthanA karate haiM / to kyA samyagdRSTi devatA samAdhi evaM bodhi dene ke lie samartha bhI haiM athavA nahIM? yadi ye samyagdRSTi devatA samAdhi-bodhi dene meM samartha nahIM to phira unase prArthanA karanA nirarthaka hai| __aura yadi ye samyagdRSTi devatA samAdhi-bodhi dene meM samartha haiM, to ve abhavya tathA durbhavya ko kyoM samAdhi nahIM dete? __yadi aisA kaheMge ki, jo yogya jIva hote haiM, unheM hI samyagdRSTi devatA samAdhi-bodhi dene meM samartha hote haiM, ayogya abhavya-durbhavya jIvoM ko dene meM nhiiN| to phira samAdhi-bodhi kI prApti meM yogyatA hI pramANabhUta hai arthAt yogyatA hI kAraNa hai| bakarI ke gale ke AMcala samAna devoM ke samakSa prArthanA karane kI kyA jarurata hai? samAdhAna : sabhI jagaha yogyatA hI pramANa hai-mukhya kAraNa hai, parantu vicAra karane meM asamartha (arthAt zAstra evaM yukti se ayogya) niyativAdI Adi jaise hama ekAMtavAdI nahIM / parantu naigamAdi sabhI nayoM ke samUha rupa anekAMtavAda ko mAnanevAle anekAMtavAdI haiN| (arthAt hamArA sarvakathana anekAMta ke AdhAra para hotA hai, ekAMtavAda ke AdhAra para nahIM) aura isalie isI apekSA se vastumeM Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 tristutika mata samIkSA praznottarI yogyatA hone ke bAvajUda nimitta kAraNa sAmagrI mile taba hI kArya kI utpatti hotI hai| jaise ki, ghar3A banAnA ho to miTTI meM ghar3A banane kI yogyatA hone ke bAbajUda kumhAra, cakra, daMDa, DorI Adi sahayogI (nimitta) kAraNa kI sAmagrI bhI ghar3A banAne meM Avazyaka hai| isI prakAra bhavyAtmA meM samAdhi tathA bodhilAbha kI yogyatA hone ke bAvajUda usakI prAptimeM AnevAle vighnoM ke samUha ko dUra karane kI jarurata hai| (jo bhavyajIva sopakrama karma ke udayavAle hoM una jIvoM ke) vighnoM ko dUra karane kI samyagdRSTi devatAoM meM zakti hai| zrI metArya munivara ko pUrvabhava ke mitra devane jaise sahAyatA kI thI, usI prakAra yahAM bhI samajhanA hai aura usI prakAra usI apekSA se samyagdRSTi devoM se kI jAnevAlI prArthanA saphala mAnI jAtI hai| zaMkA : devoMse samAdhi evaM bodhilAbha ke lie prArthanA kareM aura usI prakAra devoM kA sanmAna kareM, yaha kyA samyaktva kI malInatA kA kAraNa nahIM? samAdhAna : samyagdRSTi devoM se jo prArthanA kI jAtI hai, vaha mokSa sukha dene kI apekSA se nahIM kI jAtI balki mokSaprApti ke lie jo dharmadhyAna kiyA jAtA hai| usa dharmadhyAnameM AnevAle vighnoM ko dUra karane kI apekSA se kI jAtI hai| aura isa prakAra devoM se prArthanA karane meM samyaktva kI malInatA Adi koI doSa laganekI saMbhAvanA nahIM hotI / pUrva ke zrutadhara paramarSiyoMne isI prakAra kA AcaraNa kiyA hai tathA AgamameM bhI isI prakAra prArthanA karane kI bAta kahI gaI hai| zrI AvazyakacUrNimeM zrI vajrasvAmIjIke caritra meM kahA gayA hai ki... 'zrI vajrasvAmIjI mahArAjA nikaTastha eka parvata para gae aura kSetra (devatA)kA kAyotsarga kiyaa| kSetradevatAne bhI upasthita hokara (bole ki mujha para bar3A) anugraha-upakAra kiyA, (Apa sukhapUrvaka yahAM birAjeM aisI) anujJA pradAna kI aadi|' Avazyaka sUtra ke kAyotsarga adhyayana kI niyukti meM kahA gayA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI hai ki... ' cAturmAsika tathA vArSika pratikramaNa meM kSetradevatAkA tathA pAkSika pratikramaNameM bhavanadevatA kA kAyotsarga kiyA jAtA hai| kucha sAdhu cAturmAsika pratikramaNameM bhI bhavanadevatA kA kAyotsarga karate haiM / ' 43 bRhadbhASya meM bhI kahA gayA hai ki, 'kAyotsarga karake parameSThi ko namaskAra karake vaiyAvacca karanevAle samyagdRSTi yakSa Adi devoM ke lie stuti boleM / ' ( jainazAsanameM prakaraNa graMtho kI bheMTa denevAle) prakaraNa kartA zrIharibhadrasUrijI mahArAjAne bhI lalita vistarA graMtha meM kahA hai ki, ' (devavaMdana meM ) cauthI stuti vaiyAvacca karanevAle yakSa-yakSiNI Adi samyagdRSTi devoM kI hotI hai|' isa prakAra AgamameM die gae pramANoM se siddha hotA hai ki, samyagdRSTi devoM se samAdhi-bodhilAbha kI prArthanA karane meM kucha bhI ayogya nahIM / isa prakAra 47vIM gAthA kA artha hai // 47 // uparokta zrAddha pratikramaNa sUtra kI pU. A. bha. zrI ratnazekharasUrijI kRta 'arthadIpikA' TIkA meM spaSTa kahA gayA hai ki, samyagdRSTi devatAoM se samAdhi - bodhi mAMgI jA sakatI hai / isameM koI doSa nahIM hai / samyaktva bhI malIna nahIM hotA / samyagdRSTi devatA bodhi-samAdhi dene samartha haiN| sahayogI kAraNa haiN| jaise zrI metArya munivara ko pUrvabhava ke mitra devane sahAyatA dI thI, usI prakAra samyagdRSTi devatA bhI sahAyatA karate haiM / isalie unakI prArthanA sArthaka haiN| AvazyakacUrNimeM zrI vajrasvAmIjI mahArAjAne kSetradevatA kA kAyotsarga karake kSetradevatA kI sahAyatA prApta kI thI aisA ullekha hai / yaha Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tristutika mata samIkSA praznottarI darzAtA hai ki, deva - devIyoM ke kAyotsarga karane meM koI doSa nahIM hai / bRhadbhASya meM samyagdRSTi deva-devI ke kAyotsarga karane tathA unakI stuti karane ko kahA gayA hai / lalita vistarA graMtha meM caturthastuti ko vihita evaM upayogI batAyA gayA hai / deva-devI ke kAyotsarga va unakI stuti pUrva zrutadharoMne kI tathA Agama meM bhI kahI gaI hai prazna: munizrI jayAnaMdavijayajI 'satya kI khoja' pustaka ke pRSTha102,103 para samyagdRSTi devatA se samAdhi - bodhi mAMgane meM kyA doSa hai ? isa prazna ke uttarameM samyagdRSTi devatA se samAdhi-bodhi mAMgane se inakAra karate haiM to unakI yaha bAta ucita hai ? uttara : nahIM, unakI bAta zAstravirodhI haiM / kyoMki, zrAddha pratikramaNa sUtra kI arthadIpikA TIkA tathA vRMdAruvRtti meM; samyagdRSTi devatAoM se samAdhi-bodhi mAMgane meM koI doSa nahIM batAyA gayA hai| zrAddha pratikramaNa sUtra kI 'arthadIpikA' meM sabhI khulAse kie gae hai| ye hama upara dekha cuke haiM / kintu lekhakI yaha mAnane ko taiyAra nhiiN| isalie apanI pustakoM meM kutarka prastuta karate haiM / tathA paramateja pustaka ke aMzo ko isa viSaya meM galata tarIke se ghaTAne kI koziza kI hai| mAtra isa paramateja pustaka ke pRSTha - 286 para devatA se vitarAgatA evaM mokSa kI mAMga kaise kareM ? itanI hI bAta kI gaI hai| parantu dharmadhyAnameM AnevAle vighnoM ko TAlane ke lie samyagdRSTi devatAoM kI sahAyatA mAMgane se inakAra nahIM kiyA gayA hai / smaraNa rahe ki 'paramateja' pustaka ke lekhaka pU. A. zrI bhuvanabhAnusUrijI caturtha stuti ko mAnanevAle the / hamane upara jo zrAddha pratikramaNa sUtra kI arthadIpikA kI TIkA dekhI, usake viSaya meM munizrI jayAnaMdavijayajI ne usI pustaka ke pRSTha - 103, 104ke aMtima peregrApha meM nirarthaka kutarka kie haiN| satya svIkAra nahIM karanA haiM aura Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI asatya chor3ane kI taiyArI nahIM hai, usI kI yaha nizAnI hai| TIkAkAra paramarSine atyaMta spaSTa rupameM zaMkA ke samAdhAna kie haiM / phira bhI munizrI jayAnaMdavijayajI isa viSayameM kutarka karate hue likhate haiM ki, "aura ratnazekharasUrIzvarajIne bhI mokSa mAMgane kA niSedha kiyA hai| unake samayameM bhI 'sammadiTThI devA dintu samAhiM ca bohiM ca' pada kA niSedha karanevAle hoMge tabhI to unhoMne isa pada kI TIkA meM likhA hai ki 'kazcid brute ke devA: samAdhi bodhi dadhAne kiM samarthA na vA' ityAdi prazna karake isa pada kI siddhi ke lie uttara dekara aMta meM 'naiva kazcid doSa:' isameM koI doSa nahIM aisA likhA hai / isakA artha yahI hotA hai ki unake samaya meM bhI isa pada kA niSedha karanevAle the| isa pada kI siddhi meM jo metAraja RSi kA dRSTAMta diyA gayA hai, to kyA metAraja RSine kabhI bhI devatA se samAdhi-bodhi ke lie prArthanA kI hai ? aisA koI ullekha hai ? pUrva bhavake die gae saMketa ke kAraNa deva ne Akara unako bhAva se jAgRta kiyA hai, isa prakAra kahIM pratyeka deva se samAdhi-bodhi mAMganekA niyama nahIM hai| " muni zrI jayAnaMdavijayajI kI AgrahI manodazA tathA zAstrakAra paramarSiyoM ke vidhAnoM meM bhI ghAtakazailI se kurtaka karane kI rIti pAThakagaNa uparokta lekha se samajha sakeMge / koI vyakti kisI zAstrIya bAta kA niSedha karanevAlA hai, usase zAstrIya bAta azAstrIya nahIM bana jAtI / zAstrakAra sabhI zaMkAo ke samAdhAna dete hI haiM aura isase zAstrIya bAteM spaSTa hotI haiM / zaMkAkAra the, isIlie samAdhAna karanA par3A aura isIlie samAdhAna adhUrA mAnA jAe, use nirvikalpa DhaMga se svIkAra nahIM kara liyA jAe, aisI bAta sujJajana nahIM kara sakate, ajJAnI kadAgrahI loga hI kara sakate haiN| 363 pAkhaMDI bhI bhagavAna kI bAta kA virodha karate the / isalie bhagavAna 45 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 tristutika mata samIkSA praznottarI galata to nahIM the| bhagavAna jaise sarvajJa - sarvadarzI kA virodha karanevAle jamAli jaise aneka the| isalie kahIM bhagavAna galata nahIM the| jo kadAgrahI va aprajJApanIya hoM vaha bhagavAna se bhI nahIM mAnate aura jo nirAgrahI tathA prajJApanIya hoM, ve graMthakAra paramarSi ke eka zAstravacana se bhI asatya se vApasa A jAte haiM / yadi Apa aisA kahate hoM ki, jisakA virodha huA ho vaha nirvikalpa svIkAra nahIM kiyA jA sakatA aura usakI puSTi nahIM kI jA sakatI, to Apake pradAdAguru zrI rAjendrasUrijIne asatya tristutika mata kA punaroddhAra kiyA, taba pU.AtmArAmajI ma. Adi aneka mahApuruSoM ne virodha kiyA thaa| to phira Apa apane pradAdAguru kI bAta kI puSTi karane ke lie itanI mahenata kyoM kara rahe ho ? aisI doharI nIti kyoM apanA rahe ho ? prazna : jisa bAta kA virodha huA ho aura usase usa bAta ko siddha karanA par3atA ho, to vaha bAta nirvikalpa kaise svIkAra kI jA sakatI hai ? I uttara : ApakA prazna hI ucita nahIM hai / kyoMki, jisa bAta kA virodha huA ho, vaha svIkAra nahIM kI jA sakatI, aisI jo ApakI mAnyatA hai to, vastukI anaMta dharmAtmakatA ko kyoM svIkArate ho ? kyoMki anya darzanakAroM ne usakA virodha kiyA hai ? zabdako pudgala kyoM mAnate ho ? kyoMki, naiyAyikoM ne use pudgalake rupameM svIkAra nahIM kiyA / balki AkAza ke guNa svarupa svIkAra kiyA hai| aMdhakAra ko pudgala kA pariNAma kyoM mAnate ho / aMdhakAra ko to vaizeSika- naiyAyikoMne 'taijas' ke abhAva ke rUpameM svIkAra kiyA hai| pudgala ke pariNAma ke taura para virodha kiyA hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 47 cakSu ko aprApyakArI kyoM mAnate ho ? kyoMki, naiyAyikoM Adi ne usakA virodha kara cakSu ko prApyakArI mAnA hai| AtmAko pariNAmI nitya kyoM mAnate ho ? kyoMki, naiyAyika Adi darzanoMne usakA virodha kiyA hai / naiyAyikAdi ne usakA virodha kara AtmAko kUTastha nitya mAnA hai / aura bauddhoMne AtmAko ekAMta se anitya mAnA hai| I digaMbaroM ne veza, strI mukti evaM kevalajJAnI ko kavalAhAra kA virodha kiyA hai| jisakA virodha huA ho, vaha nirvikalpa tarIke se nahIM svIkAra kiyA jA sakatA, aisI ApakI mAnyatA hai, to Apa veza kA tyAga karogeM; strI kI mukti mata mAno na ? aura kevalajJAnI ko kavAlAhAra kA niSedha batAoge na ? sthAnakavAsI va terApaMthiyoMne 32ke alAvA AgamoMkA virodha kiyA hai, to Apa bhI 32ke alAvA AgamoM ko nirvikalpatA se mata svIkAro na ? terApaMthI evaM sthAnakavAsiyoM ne jina pratimA kA virodha kiyA hai / isa lie Apa bhI unakI taraha jina pratimA ko nirvakalpatA se svIkAra na karo na ? sthAnakavAsI tathA terApaMthiyoMne paMcAMgI kA virodha kiyA hai / to Apa paMcAMgI ko kyoM mAnate ho ? kyoMki, jisakA virodha huA ho, vaha nirvikalpa DhaMga se nahIM mAnA jA sakatA, aisA ApakA siddhAMta ApakI pustakoM meM Apane jagaha-jagaha batAyA hai| isalie jisakA virodha huA ho vaha mAnA hI nahIM jA sakatA hai, use nirvikalpatA se nahIM hI svIkArA jA sakatA, aisA kahanA utsUtra hai / zAstrakAra paramarSine jo padArtha jisa prakAra siddha kiyA ho aura pUrva zrutadhara Adi mahAtmAoMne use usI prakAra AcaraNa kiyA ho, vaha sabako Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI nirvikalpatA se mAnya karanA hI cAhie / aisA pU.A.bha.zrI ratnazekharasUrijI kRta 'arthadIpikA' TIkA kA sAra hai / samyagdRSTi devatAoM se kI jAnevAlI prArthanA AgamoM meM kahI hai aura pUrva zrutadhara maharSiyoM ne AcaraNa meM lI hai, isalie vahamAnya hI karanA caahie| samyagdRSTi devatAoM se 'arthadIpikA' TIkA ke TIkAkAra zrI ne mokSa mAMgane se manA kiyA hai, yaha bAta sahI hai / parantu mokSaprApti ke kAraNabhUta dharmadhyAnameM AnevAle aMtarAyoM kA nAza karane ke lie samyagdRSTi devatAoM se prArthanA karane kA niSedha nahIM kiyA hai| pU.A.bha.zrI ratnazekharasUrijIne yukti-dRSTAMta evaM Agama vacana se samyagdRSTi devatAoM kI samAdhi-bodhi dene kI samarthatA batAI hai, phira bhI usa ora dRSTi kie binA muni jayAnaMdavijayajI kadAgrahavaza usI pustakake pRSTha-105 para likhate haiM ki, "rAgI dveSI deva ke pAsa samAdhi-bodhi dene kI zakti nhiiN| aura jo de nahIM sakate unase mAMgane kA prayatna viphala hotA hau / AgamoM meM aisA koI dRSTAMta nahIM milatA ki jisameM kisIne samAdhi-bodhi mAMgI ho aura usa devane use samAdhi-bodhi dI ho| ina devoM se samAdhi-bodhi mAMgane se tIrthaMkara bhagavaMto kI laghutA hotI hai| 'dituM samAhiM ca bohiM ca' arthAt tIrthaMkara aura samyagdRSTi deva donoM samAna ho jAte haiM, isa prakAra tIrthaMkara bhagavaMta kI laghutA hotI hai, jo bar3e se bar3A doSa hai|" uparokta lekha meM lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajIne pU.A.bha.zrI ratnazekharasUrijI se khuda ko adhika buddhimAna darzAne kA prayatna karate hue aneka kutarka kie haiM / parantu jaise sUrya ke sAmane dhUla pheMkane se usakA teja nahIM DhaMka jAtA hai| vaise hI kutarka karane se zAstrakAra paramarSiyoM ke sUrya ke teja samAna TaMkazAlI vacana nisteja ( asatya) siddha nahIM hote / pAThaka soceM ki, pU.A.bha.zrI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI ratnazekharasUrijI sacce ki isa pustaka ke lekhk| vaMdittA ke sUtrakAra pU.zrI zrutasthavIra bhagavaMta aura TIkAkAra zrI ko devoM se samAdhi-bodhi mAMgane meM kahIM bhI tIrthakaroM kI laghutA dikhAI nahIM dI, jabaki lekhakazrI ko laghutA dikhAI detI hai| aisA lagatA hai ki yaha prapradAdAgurukI kRpA kA hI phala hai| TIkAkArazrIne zrImetAraja munivarakA dRSTAMta diyA hai, jise mAnane meM AnAkAnI karanI hai tathA nae dRSTAMta mAMgane haiM ? vicitra sthiti hai na? kyA AvazyakacUrNi meM zrI vajrasvAmIjI mahArAjAne kSetradevatAkI sahAyatA nahIM mAMgI? kyA zrI vajrasvAmI mahArAjAne zAsanarakSA-prabhAvanArtha phUla lAne ke lie deva-devIkI sahAyatA nahIM mAMgI thI? kyA kalikAla sarvajJa zrI hemacaMdrasUrijIne deva-devIkI sahAyatA nahIM mAMgI? kyA zatrujaya kA uddhAra karane ke lie zrI vajrasvAmIjIne nUtana kapardiyakSa kI sahAyatA nahI mAMgI? kyA kalikAla sarvajJazrIne zrutasAdhanA Age baDhAne ke lie sarasvatIdevIkI sAdhanA karane hetu kazmIrakI ora vihAra nahIM kiyA thA? kyA pU.mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjAne kAvya, nyAya Adi ke sAhitya sarjana ke lie sahAyatA prApta karane hetu sarasvatI devIkI sAdhanA nahIM kI? aise aneka dRSTAMta zAstroM ke pRSThepara darzAe gae haiN|lekin lekhakazrI ko ye dikhAI nahIM dete| unakI tIna pustikAoM dekhane para aisA lagatA hai ki, unhoMne apanI mAnyatA ko siddha karane ke lie zAstrapAThoM ke arthaghaTanameM kAphI mazakkata Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI kI hai| aise kadAgraha ke kAraNa hI ve satya ko prApta nahIM kara ske| yahI mazakkata yadi satya ko samajhane kI hotI to apane matakI mAnyatAeM kitanI asatya haiM, yaha samajhameM A gayA hotaa| prazna : ina saba dRSTAMtomeM samAdhi-bodhi kI mAMga kahAM hai ? ye anya mAMgo ke dRSTAMta haiN|smaadhi-bodhi kI mAMga ke koI dRSTAMta ho to dIjie? uttara : uparokta sabhI dRSTAMto meM te te mahApuruSoM ne deva-devI se kI gaI vibhinna mAMgo tathA anya sthaloM para zAstroM meM darzAe suvihita mahApuruSoMke dRSTAMta va unakI deva-deviyoM se kI gaI mAMge bhI aMtataH to samAdhi-bodhi kI mAMga ke samAna hI haiN| kyoMki, te te mahApuruSoM ne deva-deviyoM se jo mAMgeM kI haiN| ve sva-para kI ArAdhanA ko nirAbAdha batAne ke lie hI haiM aura zAsana kI prabhAvanA va rakSA ke lie kI haiN| jaba taka aMtarAya ho, upadrava ho tathA upasarga hoM, taba taka dharma ArAdhanA nirmala-nirAbAdha evaM vegamAna nahIM bana sakatI / dharma ArAdhanA meM atyaMta Avazyaka upazamabhAva nahIM Tika sakatA aura isa kAraNa dharma ArAdhanA AtmasparzI, susaMskAro kI sarjaka, kusaMskAro kI nAzaka aura isalie parabhava kA sAmAna nahIM bana sktii| arthAt upadrava Adi kI hAjarImeM samAdhi prApta nahIM hotI aura isase parabhava meM dharma kI prApti sparupa bodhi kA sarjana nahIM ho sktaa| isalie ArAdhanAmeM AnevAle aMtarAya-upadrava-upasarga dUra karanA atyAvazyaka hai| kintu hamAre pAsa unheM dUra karane kA sAmarthya nhiiN| usa samaya samyagdRSTi deva-devIkI sahAyatA lI jAtI hai| kyoMki, unake pAsa upadravAdi ko dUra karane kI daivI zakti hai| jaise kisI zrAvaka ko Arthika-pArivArika parezAnI ho aura dUra karane kA svayaM meM sAmarthya na ho aura usake yoga se hI ArAdhanA na ho sakatI ho to vaha zrAvaka anya acche paropakArI va samartha zrAvaka se sahAyatA mAMgatA hai| vaise hI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI aMtarAya Adi ke kAraNa ArAdhanA siddha na hotI ho aura una aMtarAyoM ko dUra karane kA svayaM meM sAmarthya na ho, taba sAdhaka upadrava Adi ko zAMta karane ke lie samyagdRSTi deva-devI se sahAyatA mAMgatA hai / kyoMki, samyagdRSTi deva-devI upadravoM ko zAMta karane meM samartha haiN| (vaise to paropakArI zrAvaka anya zrAvakakI muzkiloM va unake kAraNa ArAdhanA meM AnevAlI aDacano ko dekhane ke bAda binA mAMge hI sahAyatA karatA hai| parantu kisI bhI kAraNavaza zrAvaka kI dRSTi vahAM taka na jAe, to muzkiloM se ghire zrAvakako apanI ArAdhanA Age baDhAne ke lie anya paropakArI zrAvakakI sahAyatA mAMgane meM koI saMkoca nahIM hotA hai| vaise hI deva bhI sacce sAdhaka ko madada karate hI haiN| parantu vartamAnameM kAladoSa ke kAraNa acche kAryoMmeM bAra bAra vighna hone ke kAraNa tathA kAladoSa ke kAraNa devoM kA upayoga nahIM jAtA hone se unake pAsa pratidina sahAyatA mAMgI jAtI hai, yaha jIvAnuzAsanameM kahA gayA hai|) isa prakAra vividha mahApuruSoM ne svapara kI ArAdhanA ko vegavAna banAe rakhane ke lie daivI sAmarthyavAle deva-devIyoM se jo bhI sahAyatA mAMgI thI, ve mAMge vAstavameM to samAdhi-bodhiko hI mAMge hai| zAsanaprabhAvanA dvArA aneka loga jainazAsana prApta karate haiM / arthAt kAlAMtara meM jainazAsana kI niravadya tathA mokSaprApaka dharmArAdhanAoM ko prApta karate haiM / zAsanarakSA se bhavyAtmAoM kI dharmArAdhanA nirmala rahatI hai / aisI ArAdhanAoM meM mokSaprApakatA evaM saMsAranAzakatA TikI rahatI hai aura saMsAravRddhi kA bhaya Tala jAtA hai| yahAM bhI mahApuruSoM ne una mAMgoMmeM aMtataHto samAdhi-bodhi kI hI prArthanA kI hai| yaha sahaja hI samajhA jA sakatA hai| lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajI eka ora samyagdRSTi deva-devIyoM se samAdhi-bodhi, vighnopazamana, mAMgane se inakAra karate hai aura dUsarI ora dIkSAdi meM deva-devI ke kAyotsarga tathA unakI stuti bolane ko Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristatika mata samIkSA praznottarI svIkAra karate haiN| yaha doharI nIti nahIM to aura kyA haiM? ____ dIkSA kI vidhimeM prArambha meM jo devavaMdanA hotI hai aura usameM chaThavAM kAyotsarga zrutadevatAkI ArAdhanA ke lie hotA hai| kAyotsarga ke bAda zrutadevatA kI stuti bhI bolI jAtI hai aura usameM zrutadevatAMko 'tubhyaM namaH' kahakara namaskAra bhI kiyA jAtA hai| sAtavAM kAyotsarga zAsanadevatA kA hotA hai| isameM bhI stuti bolI jAtI hai| isameM Apa jaldI se samIhita (icchita) doM,' aisI mAMga kI jAtI hai| AThaveM kAyotsargameM samasta vaiyAvaccakArI devatAoM kA kAyotsarga hotA hai aura vahAM bhI stuti bolI jAtI hai| isameM zAMti kI mAMga kI gaI hai| lekhakazrI ko dIkSA meM zrutadevatAdi kA kAyotsarga karanA tathA stuti karanA mAnya hai aura pratikramaNa meM mAnya nahIM / yaha kisa ghara kA nyAya hai, yaha unheM spaSTa karanA caahie| ___ hAlAMki lekhakazrIne anuSThAnoM ke zAstra nirapekSa mithyA kAlpanika bheda karake upara darzAI ApattiyoM ko TAlane kA puruSArtha kiyA hai| parantu unheM saphalatA nahIM milI / upara se aura adhika phasa gae haiM / unhoMne anuSThAnoke dravyAnuSThAna tathA bhAvAnuSThAna ye do bhAga jisa taraha se kie haiN| usa taraha ina bhedoM ko zAstroM kA koI samarthana hI nhiiN| isa prakArake bheda, apane matakA yena kena prakAra se poSaNa karane kI AgrahadazA se dUSita svamati kalpanA kI hI upaja hai| pU.A.bha.zrI haribhadrasUrijIne yogadRSTi samuccaya graMtha meM dIkSA (pravrajyA) ko jJAnayoga kI pratipatti svarupa batAyA hai| arthAt bhAvAnuSThAna ke svarupameM hI batAyA hai| pravrajyA ko atAttvika sAmarthya yoga bhI kahA hai| kyoMki, pravrajyA ke svIkAra ke samaya mumukSu kA bhAvollAsa itane utkaTa koTi kA hotA hai, ki usa samaya AtmA kA sAmarthya kAphI bar3ha gayA hotA hai| (vaha mAtra kevalajJAna taka nahIM le jaataa| isalie use atAttvika kahA gayA hai| sAmarthyayoga kA phala kevalajJAna Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 53 hai| usa phala kA usa samaya abhAva hai| isalie vaha atAttvika hai / ) atAttvika hone ke bAvajUda samyagdarzana kI prApti-nirmalatA evaM yAvat cAritra kA pariNAma paidA kara detA hai| isalie lekhaka zrIne dIkSA svayaM bhAvAnuSThAna hone ke bAvajUda dIkSA ko dravyAnuSThAna meM khapAkara uparokta ApattiyoM ko TAlane kA apanI donoM pustakoM meM prayatna kiyA hai, jo zAstravirodhI hai / isa prakAra 'satya kI khoja' pustaka ke prazna- 343 kA uttara zAstra evaM zAstrakAroM va bhagavAna kI AzAtanA karanevAlA hai| iseka alAvA lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajI ne 'satya kI khoja' pustaka ke prazna- 323 - 324ke uttara meM jo bAteM kI haiM una bAtoM kA bhI uparokta carcA se khaMDana huA jAneM / prazna: 'satya kI khoja' pustaka ke lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajI mahAvIra paramAtmAke caritra ko yAda karAke deva - devI se sahAyatA mAMgane se manA karate haiM, yaha sahI hai ? uttara : lekhakazrI kI bAta bilakula asatya hai / kadAgraha kI vikRtiyoM kI yaha upaja hai| unakI bAta kI asatyatA ko dekhate hue pahale ve isa pustakameM kyA kahate haiM yaha dekheN| 'satya kI khoja' pustaka ke pRSTha - 78-79 para prazna- 323 ke uttarameM munizrI jayAnaMdavijayajIne likhA hai ki, "sAdhu bananA arthAt karma kSaya ke lie moha rAjAke sAmane yuddha karanA yaha antaraMga yuddha hai| bAhya yuddha meM eka vyakti dUsare vyaktikI sahAyatA kara sakatA hai, lekina aMtaraMga yuddha meM koI bhI dUsarA vyakti sahAyatA nahIM kara sakatA yaha aTala (dhruva) niyama hai| jahAM koi vyakti sahAya kara hI nahIM sakatA ho, to yahAM kisI kI sahAyatA mAMgane kA koI prayojana nahIM hotA / jo yaha kahate hai ki saMyamapAlanameM vighnAdi dUra karane ke lie sahAyatA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 tristutika mata samIkSA praznottarI mAMganI cAhie, ve mahAvIra paramAtmA ke jIvana caritra ko acchI taraha dekheN| vahAM karma kSaya ke lie kisIkI bhI sahAyatA kAmameM nahIM AyI, aisA spaSTa samajha meM A jaayegaa|" uparokta lekhameM munizrI jayAnaMdavijayajIne mAtra kutarka kie haiN| nizcayanaya kI bAteM karane baiTha gae haiN| nizcayanaya kI apekSA se to bhAvavRddhi meM, karma se lar3ane meM vighnoM ko TAlane meM kisI bhI AlaMbana kI jarurata nhiiN| na to arihaMta paramAtmAke AlaMbana kI jarurata hai aura na anya kisI anuSThAna ke Alambana kI jarurata hai| aMtaraMga yuddha prArambha se nizcayanaya kA AlaMbana lekara nahIM lar3A jAtA, yahayAda rakhane kI jarurata hai| ____ karma ke viruddha AMtarika yuddha lar3ane ke lie bAhya AlaMbano (paramAtmA kI pratimA, Agama, paramAtmA dvArA prarupita pratikramaNAdi anuSThAna tathA sArmiko kI sahAyatA Adi bAhya AlaMbano) kI prathama AvazyakatA hai| bAhya AlaMbano kA sevana karake AtmA balavAna banane ke bAda kisI bhI AlaMbana ke binA svayaM AMtarika yuddha kara sakatA hai, karmo kA kSaya kara sakatA hai| sAdhaka aneka kI sahAyatA lekara sAdhanA mArgameM Age bar3hate haiN| sAkSAt paramAtmA vicaraNa karate hoM to paramAtmAkI sahAyatA lete haiM / mokSa mArga ko samajhane ke lie Agama kI sahAyatA lete haiN| jahAM mAnavazakti kAma na kara sakatI ho, vahAM samyagdRSTi deva-devIkI sahAyatA lete haiN| pratyeka sthala para sahAyatA lene kA uddezya mAtra mokSaprApti kA hI hotA hai| mokSaprApti ke lie dharma sAmagrI prApta karanekA uddezya hotA hai aura dharmasAmagrI jisase prApta ho vaha puNyAnubaMdhI puNyakA uddezya hotA hai| lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajIne mahAvIra paramAtmAke jIvana caritra ko smaraNa karane kI siphAriza kI hai| yadi paramAtmA kA hI anusaraNa karanA ho to lekhakazrI ko mAravAr3a ke vikaTa mArgoM se gujarane ke lie bhomiyo nahIM rakhanA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI caahie| ___ paramAtmAne indra mahArAjA se kahA hai ki, 'arihaMta kisI kI sahAyatA se kevalajJAna prApta nahIM krte|' usameM arihaMto ke lie yaha bAta kahI gaI hai| anya sAdhakoM ke lie nahIM / arthAt 'koI bhI sAdhaka kisI kI bhI sahAyatA se kevalajJAna prApta nahIM krtaa|' aisA paramAtmAne indra mahArAjAse nahIM kahA thA / kevalajJAna prApta karane se pahale sAmarthya yoga prApta karanA par3e aura sAmarthyayoga prApta karane ke lie zAstrayoga prApta karanA par3e / zAstrayogakI bhUmikA tathA zAstrayoga kI prApti ke lie icchAyoga prApta karanA pdd'e| icchAyoga meM prazasta icchAeM karanI haiN| isameM zAstrayogakI prApti kI utsukatA hotI hai| isameM zAstrayoga prAptike lie sAdhaka tatvokI mAMga hotI hai / bAdhaka tatvo kA nAza karane kA uddezya hotA hai| isake lie arihaMta paramAtmA, sAdhu bhagavaMta, sArmika tathA sAdharmika samyagdRSTi deva-devIyoM kI sahAyatA mAMganI hotI hai| isI apekSA se zrAddhapratikramaNa sUtrakI TIkA, jIvAnuzAsana, 19vAM paMcAzaka, lalita vistarA, caityavaMdana mahAbhASya Adi aneka graMthomeM deva-deviyoM ke kAyotsarga karanA aura unakI thoya kahane ke lie kahA gayA hai| isI prakAra samyagdRSTi deva-devI se samAdhi-bodhi, karmakSaya, samyagjJAna va yAvat mokSa mAMgane kI bAta kI gaI hai| (mokSa kaise mAMgA jAtA hai ? isa praznakA uttara Age dekheNge|) isa prakAra paramAtmA kA anukaraNa nahIM kiyA jA sktaa| paramAtmA ne jo kahA ho vaisA karanA hotA hai / paramAtmA artha se dvAdazAMgI kI prarupaNA karate haiM / pU.gaNadhara bhagavaMta paramAtmAkI kRpA prApta karake dvAdazAMgI ko sUtra meM pirote haiN| zruta sthavIra bhI pU.gaNadhara bhagavaMta dvArA viracita dvAdazAMgI kA AlaMbana dekara sUtroMkI racanA karate haiN| paramAtmA ke hAthoMse dIkSita hue sAdhu 14,000 the| ina sabhI sAdhu bhagavaMta ne eka-eka Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 tristutika mata samIkSA praznottarI payannAkI racanA kI thii| isameM eka ArAdhanA patAkA' payannA hai| isameM zrutadevI ko namaskAra kiyA gayA hai| yaha pATha isa prakAra hai| "jAva diTTi dANamitteNa deI paNaINa nara sura samiddhi siva purarajjha ANA rayANa devIe tIe namo // 1 // " bhAvArtha : yadi dRSTi prasanna kare to name hue logoM ko nara-sura samRddhi dete haiN| zrI arihaMta paramAtmA kI AjJA pAlanameM rakta AtmAoM ko mokSamArgameM AnevAle vighnoM kA nAza kara mokSa kA rAja denevAlI zrutadevI ko nmskaar| isa prakAra paramAtmA ke samaya meM bhI samyagdRSTi deva-deviyoM ko namaskAra kiyA jAtA thaa| yahAM sAdhu zrutadevI ko namaskAra karate haiM, isameM zrutadevI aviratidhara hone se namaskAra nahIM hotaa| kintu phirabhI namaskAra kiyA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki, zrutadevI kI jJAnAvaraNIya karmoM ke samUha kA nAza karane kI jo zakti hai, usa zaktikI upabRMhaNA svarupa namaskAra kiyA gayA hai| na ki cauthe guNa sthAnakavAle vyakti ko namaskAra kiyA gayA hai| zrutadevI mokSa kaise detI haiM yaha Age dekheNge| lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajI ne uparokta lekha ke nIce pRSTha-79 para zrI metArya munivara, zrI kAlakAcAryajI, zrI bharata cakravartI, zrI abhayakumAra, zrI kRSNa mahArAjA, sulasA zrAvikA Adi ke udAharaNoM ko vikRta DhaMgase prastuta kiyA hai| AgamoM meM daivI sahAyatA prApta karanevAle bhavyAtmAoM ke udAharaNoM kA ullekha hai, yaha lekhaka ko khaTakA hai| isalie udAharaNoMko vikRta DhaMga se prastuta kiyA hai| apanA jhUThA Agamaprema, AgamadveSake rupameM jAhira na ho jAe, isalie AgamoM ke ina udAharaNoM kA sahArA lekara unake AsapAsa jo ghaTanAeM banI thI, unake ullekha bhI nahIM kie / sAtha hI una bhavyAtmAoM ne kisa Azaya se daivI sahAyatA mAMgI thI, yaha bhI Agama meM dekhane kI jahamata nahIM lI aura una bhavyAtmAoM ne jisa Azaya se daivI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 57 sahAyatA mAMgI, ve Azaya Agama meM likhe haiM, jo paDhe hoM to bhI apanI mAnyatA meM pratibaMdhaka hone ke kAraNa apanI pustaka meM unakA ullekha nahIM kiyaa| isake sthAna para lekhaka ne ina bhavyAtmAoM kI AzAtanA ho aise zabdoM kA prayoga kiyA hai| deva-devI se karmakSaya evaM mokSa nahIM mAMganA cAhie, balki bhautika sukha mAMge jAte hai, aise zAstravirodhI aMtaraMga meM par3e, malIna Azaya (ki jo unakI donoM pustakoM meM jagaha-jagaha dekhane ko milate haiM) unhIM mahApuruSoM ke udAharaNa lekara siddha karate hue pRSTha-79 para likhate haiM ki, ____ "agara ise gaharAI se soceM to spaSTa samajha meM AyegA ki unhoMne sAMsArika bhautika kAryoke lie deva ko pratyakSa karane hetu aTThama tapa Adi kiyA hai| koI bhI dRSTAnta karmakSaya ke nimitta se deva kI yAcanA kA nahIM hai|" * uparokta lekha meM lekhakazrI ne mahApuruSoMke Azaya kI bhayaMkara AzAtanA kI hai| zAstravacanoM kA galata arthaghaTana kiyA hai| apanI mAnyatA kI puSTi karane kA prayatna kiyA hai| isalie kahIM bhI zAstra sApekSatA nahIM rahI hai| AgamameM tIna prakAra ke vidhAna hote haiN| 1.vidhi pratipAdaka vidhAna 2.anuvAda paraka vidhAna 3. phala pratipAdaka vidhAna phala pratipAdaka sabhI vidhAna karaNIya nahIM hote| mAtra unameM te te kArya kA phala batAyA hotA hai| vidhi pratipAdaka sabhI vidhAna karaNIya hotA haiN| anuvAda paraka vidhAna jAnakAriyoM kA saMpAdana karatA haiN| AgamameM aura caityavaMdana mahAbhASya Adi meM bharata cakravartI Adi mahAnubhAvoM ke udAharaNa dekara mAtra itanA hI kahA hai ki, samyagdRSTi deva-devI kA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 tristutika mata samIkSA praznottarI manaH praNidhAna pUrvaka smaraNa sAdhanA meM madada karatA hai| ina udAharaNoM meM se kucha udAharaNoM meM apanI samAdhi ke lie sahAyatA mAMgI gaI hai| kucha sthaloM para anya kI samAdhi ke lie sahAyatA mAMgI gaI hai| jahAM sAMsArika padArtha mAMge gae hai, vahAM avirati kI bhUmikA hai|in meM Agama athavA anya zAstroM kI sahamati nahIM hai| Agama tathA anya zAstroMne mAtra avasara prApta jAnakArI ke rupa meM ullekha kiyA hai| jaise mahAvIra paramAtmA ke jIvana caritrameM trizalA mAtA ke zayanakhaMDa kA bhI varNana AtA hai, usase aisA artha nahIM nikalatA ki, pratyeka gRhasthoMko bhI vaisA hI zayanakhaMDa banAnA caahie| caritroM meM jo varNana AtA hai, usameM jo vratapoSaka, sadAcArapoSaka ho, vaha karaNIya hotA hai aura zeSa karaNIya nahIM hotaa| ___ lekhakazrI ne pRSTha-79 para aMtima peregrApha meM dravya evaM bhAva aise mithyA evaM kAlpanika bheda karake mAhapuruSoM ke udAharaNoM ko vikRta DhaMga se prastuta karane kA prayatna kiyA hai vaha bilakula asatya hai| (isakA khaMDana Age vistAra se kiyA gayA hai use dekheN|) munizrI jayAnaMdavijayajI kI donoM ( tInoM) pustakoM kI pratyeka lAina kI samIkSA kI jA sakatI hai| unakI lekhana zailI jainazAsanake samakSa bar3I cunautI samAna hai|sty siddhAMtoke viruddha hai|sty ke nAma se, syAdvAda ke nAma se asatya evaM mizraNavAda kA poSaNa karane kA kAma kiyA hai| parantu lekhana sImA tathA pAThakoM kI paDhane evaM smaraNa rakhane kI sImA ke kAraNa kitanA likhA jA sakatA hai? 'satya kI khoja' pustaka ke pRSTha-80 para prazna-324 ke uttara meM munizrI jayAnaMdavijayajIne anya lekhakoM ke nAma se... 'bhaktavarga ekatra karane ke lie daivI sahAyatA mAMganA zuru huA, maMtra Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI kI upAsanA zuru huI aura vaha ulaTI par3ane lagI, sAtha hI malIna devatAoM kI sAdhanA zuru huI una malIna devatAoM kA jora bar3ha gayA / vItarAga paramAtmAkI bhakti gauNa ho gaI tathA deva-deviyoMkI pUjAdi bar3ha gayA hai| isake pariNAmasvarupa paramAtmA kI AzAtanA zuru huii| ___-ityAdi jo bhayasthAna batAe gae haiM, ve sacce haiM, parantu unakA upAya eka hI hai ki, gRhastha bhautika sukha ke arthI na raheM aura sAdhu mAna-sammAna projekTa, bhakta samUha ekatra karanA Adi pravRttiyoM se ruka jAeM aura sAtha hI mokSa ke lie hI dharmakriyA karanA va mokSa ke lie hI dharma ho, aisI prarupaNA karanA zuru ho to ina sabhI samasyAoM kA hala ho sakatA hai| isake lie vihita caturtha stuti kI mAnyatA ko doSa dene kI jarurata nhiiN| __ pU.A.bha.zrI haribhadrasUrijIkRta lalitavistarA evaM pU.A.bha.zrI municaMdrasUrijIkRta lalitavistarA paMjikA meM ucita ke viSaya meM manaH praNidhAna pUrvaka upayoga lokottara zubha pariNAma kA kAraNa kahA gayA hai| ina ucitoM meM zrI arihaMta paramAtmA, zrIsiddha paramAtmA Adi kI taraha samyagdRSTi deva-devIko bhI grahaNa kiyA hai| arthAt jaise zrI arihaMta paramAtmA ke viSaya meM manaH praNidhAnapUrvaka upayoga kA phala lokottara zubha pariNAma kI prApti hai / vaise hI vaiyAvacca karanevAle, samAdhi denevAle samyagdRSTi deva-devI ke viSaya meM kie gae manaH praNidhAnapUrvaka upayoga kA phala bhI lokottara zubha pariNAma kI prApti hai| yahAM Age kahA gayA hai ki, Apta puruSoM kA kathana hai ki, vaiyAvacca karanevAle samyagdRSTi deva-devI ke kAyotsarga karanevAle ko vighnopazama puNyabaMdhAdi phala prApta hotA hai|' prazna: Apane upara jo bAta kI, usake bAre meM lalitavistarA kA pATha to Apa dete hI nahIM ? binA pATha ke ApakI bAta kaise mAnI jAe? Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 tristutika mata samIkSA praznottarI uttara : vaha pATha isa prakAra hai| lalitavistarA graMtha meM ' vaiyAvaccagarANaM0' pada kI vyAkhyA karate hue kahA gayA hai ki....... " evametatpaThitvo ( pra0... to ) pacitapuNyasaMbhArA ucitaSUpayogaphalametaditi jJApanArthaM paThanti - ' vaiyAvaccagarANaM saMtigarANaM sammadiTThisamAhigarANaM karemi kAussaggami' tyAdi yAvadbosirAmi / vyAkhyA pUrvavat; navaraM vaiyAvRttyakarANaM = pravacanArthaM vyApRtabhAvAnAM yathAmbAkuSmANDyAdInAM zAntikarANAM kSadropadraveSu, samyagdRSTinAM sAmAnyenAnyeSAM samAdhikarANAM svaparayosteSAmeva svarupametadevaiSAmiti vRddhasaMpradAyaH / eteSAM saMbandhinaM, saptamyarthe vA SaSThI etadviSayam = etAn (pra0....etAnvA ) Azritya / karomi kAyotsargamiti / kAyotsargavistaraH pUrvavat stutizca / , bhAvArtha : isa prakAra 'siddhANaM buddhANaM' sUtra bolakara saMgRhita kie hue puNyasamUhavAlA sAdhaka 'veyAvaccagarANaM' sUtra bolatA hai| jaise arihaMta paramAtmA Adi lokottara zubha bhAvake kAraNa hone se lokottara zubha bhAva ke arthI sAdhaka ne pUrva meM unakA manaH praNidhAna kiyA thA / usI prakAra caityavaMdanA meM aba jo vaiyAvaccakArI samyagdRSTi devakA kAyotsarga kiyA jAtA hai, vaha bhI bhAvavRddhimeM kAraNa hone se arthAt lokottara kuzala pariNAma kA kAraNa hone se arihaMtAdi yogya meM jaise manaH praNidhAna pUrva meM kiyA gayA vaise hI yahAM bhI ucita ke viSaya meM upayoga rupa manaH praNidhAna ke lie sUtra bolA jAtA hai| vaiyAvacca karanevAle, zAMti karanevAle, samAdhi karanevAle, samyagdRSTi sambaMdhI maiM kAyotsarga karatA huuN| | vyAkhyA pUrvavat jAneM / 'vaiyAvaccagarANaM' pravacana (jinazAsana) kI sevA, rakSA, prabhAvanA ke lie prvRttishiil| jaise kI, zAsanadevI aMbikA, kuSmAMDI Adi, 'saMtigarANaM' kSudra upadravoM meM zAMti karanevAle, sammadiTThi - sAmAnyataH Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI anya samyagdRSTi jo 'samAhigarANaM' sva parako samAdhi karanevAle haiM / vRddha puruSoM kA saMpradAya hai ki, una samyagdRSTiyoM kA vaha samAdhikaratva svarupa hai / 'vaiyAvaccagarANaM' Adi padoM ko SaSThI vibhakti lagI hai| isakA artha yaha hotA hai ki, una vaiyAvaccakArI Adi sambaMdhI maiM kAyotsarga karatA huuN| athavA saptamI ke artha meM SaSThI vibhakti samajheM / taba artha yaha hogA ki unheM nimitta mAnakara kAyotsarga karatA huuN| noTa: uparokta lalitAvistarA ke pAThameM 'vaiyAvaccagarANaM' ityAdi padoM dvArA spaSTarupa se devatA ke smaraNArtha caturtha stuti kA samarthana kiyA hai| kAyotsarga dvArA deva-devI ko apane vaiyAvacca Adi kAryoM ke lie jAgRta karane kA uddezya hotA hai| aisA uparokta pATha meM spaSTa rupa se kahA gayA hai| uparokta pATha se yaha spaSTatA bhI ho gaI hai ki, jaise arihaMtAdi kA smaraNa lokottara kuzala pariNAma kA kAraNa hai / vaise hI vaiyAvaccakArI Adi samyagdRSTi devatAoM kA smaraNa bhI lokottara kuzala pariNAma kA kAraNa hai|ye sabhI bhAvavRddhi ke kAraNa hone se smaraNa ke lie yogya haiN| 'arihaMta ceiyANaM' ityAdi padoM se jaise arihaMta paramAtmAmeM upayoga sthira karake manaH praNidhAnapUrvaka kAyotsarga kiyA jAtA hai|vaise hI 'vaiyAvaccagarANaM'Adi padoM se bhI vaiyAvaccakArI Adi samyagdRSTi devatAoM meM upayoga sthira karake manaHpraNidhAnapUrvaka smaraNArtha kAyotsarga kiyA jAtA hai| isalie prathama stuti kI vihitatA evaM upayogitA kI taraha hI caturtha stutikI bhI vihitatA evaM upayogitA siddha hotI hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI yadi caturtha stuti avihita evaM nirupayogI - nirarthaka ho, to 'veyAvaccagarANaM' Adi sUtroM kI racanA kyoM kI gaI hogI? aura unakA bhAvArtha samajhAne ke lie lalitavistarAkArazrI ne kyoM prayatna kiyA hogA? yahapAThaka svayaM vicAra kara sakate haiN| sUtra racanA evaM sUtra ke tAtparyArtha ko batAne kA prayatna kiyA gayA hai| yaha to sAkSAt dikhAI de rahA hai| isalie samyagdRSTi deva-devIke kAyotsarga evaM unakI thoya kI vihitatA svayaM siddha ho jAtI hai| sUtrakAra paramarSi nirarthaka pravRtti nahIM kara sakate aura TIkAkAra bhI asamaMjasa pravRtti ho to use Age nahIM baDhA sakate, yaha to sujJajana sahaja hI samaja sakate haiN| prazna : sAdhaka 'vaiyAvaccagarANaM0' Adi padoM ke pAThapUrvaka kAyotsarga to kare, kintu vaiyAvaccakArI Adi devatAoM ko vaha kAyotsarga jJAta na ho to, (arthAt yaha sAdhaka mujhe dRSTi meM rakhakara kAyotsarga karatA hai, yaha jJAna na ho to) kAyotsargakAraka sAdhaka ko vighnopazama Adi phala kaise mila sakate haiM? uttara : isa prazna kA samAdhAna dete hue lalitavistarA graMtha meM kahA gayA hai ki..... "(la. vaiyAvRttyakAdibhirajJAte'pi puNyabandhaH) navarameSAM vaiyAvRttyakarANAM tathA tadbhAvavRddhirityuktaprAyam / tadaparijJAne'pyasmAt tacchubhasiddhAvidameva vacanaM jnyaapkm| bhAvArtha:- yahAM itanA vizeSa taura para kahanA hai ki, vaiyAvaccakArI Adi samyagdRSTi devatAoM ko prastuta kAyotsarga dvArA vaiyAvacca, zAMti-samAdhikaraNa kA bhAva baDhatA hai, yaha kathitaprAyaH hai| prazna : una samyagdRSTi devoM ko 'mujhe draSTimeM rakhakara kAyotsarga ho rahA hai aisA jJAna ho hI yaha niyama nahIM hai| isalie saMbhava hai ki sAdhaka dvArA kie jAnevAle kAyotsarga kA jJAna bhI na ho, to aisI sthiti meM unheM Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI pUrvokta bhAva vRddhi kaise hogI? uttara : unheM sva sambaMdhI kAyotsarga kA jJAna na ho to bhI usa kAyotsarga se kAyotsarga kartA ko vighnopazama, zubhakarma baMdha ityAdi phala prApta hotA hai| isa zubhakarma ke bala se vaiyAvaccakArI Adi samyagdRSTi deva-deviyoM meM bhAva kI vRddhi honA yukti saMgata hai| (jaise jIva ke puNya ke bala se anya logoM ko usakI sevA karane kA bhAva jAgRta hotA hai, yaha siddha hai| vaisA hI yahAM bhI smjheN|) prazna: kAyotsargakartA ke kAyotsarga se vighnopazama, puNyopArjanAdisvarupazubha siddha hote haiM, isakA jJApaka kauna hai? uttara : tAdRza zubha kI siddhi kA jJApaka vahI kAyotsarga pravartaka sUtra vacana hai| yaha sUtravacana Apta puruSa dvArA upadiSTa hone ke kAraNa vyabhicArI nahIM hai| arthAt vikala vacana nahIM hai| isalie vaiyAvaccakArI Adi samyagdRSTi devatAoM ko sAdhaka kA unheM dRSTi meM rakhakara kiyA gayA kAyotsarga bhale hI jJAta na ho, phira bhI kAyotsarga se zubha kI prApti honA isa vacana se hI siddha hai| ............. ____ noTa : uparokta pAThameM spaSTa kahA gayA hai ki, samyagdRSTi devatAoMko dRSTimeM rakhakara kiyA gayA kAyotsarga devatAoM ko apane vaiyAvRttya, zAMti-samAdhikaraNa Adi kartavyoM ke prati abhimukha banAtA hai aura isalie kAyotsarga saphala hai| uparokta pAThameM (pUrvokta) caturtha stuti kI sArthakatA batAI gaI hai| sAdhakako karmanirjarA karanI hai| isake lie sAdhanA ko vegavAna rakhanA hai| parantu vighna sAdhanA meM avarodhaka banate haiN| kAryasaphalatA hetu Avazyaka sAmagrI cAhie / vaise hI pratibaMdhaka kA abhAva bhI cAhie / pratirodhaka hAjira ho to kAraNa sAmagrI ke sadbhAva meM bhI iSTa kArya nahIM kiyA jA sktaa| isalie kArya kI kAraNa sAmagrI meM pratirodhakAbhAva kA bhI samAveza kiyA hai arthAt kArya ke Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 tristutika mata samIkSA praznottarI prati pratirodhakabhAva bhI kAraNa hai| jaise ki kuMbhakAra ke pAsa ghar3A banAne kA cakra, daMDa Adi sampUrNa kAraNa sAmagrI hai| kintu dRSTa yA adRSTa pratirodha hAjira ho to ghar3A svarupa kArya utpanna nahIM hotaa| vaise hI mokSa kI sAdhanA meM tatpara sAdhaka ko sAdhanA kI Avazyaka sAmagrI mila gaI hone ke bAbajUda pratyakSa yA parokSa vighna hAjira ho to mokSa kI sAdhanA avirata evaM ullAsapUrvaka nahIM cala sktii| isase karmanirjarA rupI kArya siddha nahIM ho paataa| isalie pratirodha samAna vighnoM kA nAza karane ke lie sAdhaka dvArA kiyA jAnevAlA vaiyAvaccakArI Adi samyagdRSTi deva-devI kA kAyotsarga va unakI stuti sArthaka hai, nirarthaka nhiiN| lAbhadAyI hai hAnikAraka nhiiN| prazna : adhiSThAyaka deva-devI kA Adara kiyA jA sakatA hai? uttara : adhiSThAyaka deva-devI paramAtmA ke bhakta haiM / zAsana ke rakSaka haiN| ArAdhaka kI sahAyatA karanevAle haiN| isalie ve apane sArmika haiN| jaise sAdharmika kA sanmAna kiyA jAtA hai, vaise hI adhiSThAyaka deva-devI kA bhI Adara kiyA jA sakatA hai| jaise sAdharmika kA sanmAna karane se sAdharmika ke guNoM kI anumodanA hotI hai aura anumodanA kA phala prApta hotA hai| vaise hI adhiSThAyaka deva-devI kA Adara karane se unake guNoM kI anumodanA hotI hai aura usakA phala prApta hotA hai| sAdharmika ke guNoM kI anumodanA se guNaprApti hotI hai| vaise hI adhiSThAyaka deva-devI keprabhubhakti, zAsanasevA Adi guNoM kI upabRMhaNA se guNa prApti hotA hai| jaise zrAvaka-zrAvikA kI AzAtanA nahIM karanI hai, vaise hI adhiSThAyaka deva-devI ko bhI 'ye to bhoga meM lIna haiM, zAsana kI rakSA nahIM karate, asaMyataasaMyatI haiM, rAgI dveSI haiM, ityAdi bolakara unakI AzAtanA nahIM karanI hai| isIlie pagAma sajjAya meM 'devANaM AsAyaNAe, devINaM AsAyaNAe0' ityAdi pATha dvArA deva-devIkI AzAtanA huI ho to sAdhu Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 65 sAdhvI ko bhI mAphI mAMganI hai| jaise arihaMta paramAtmA kA varNavAda sulabhabodhitvakI prApti meM kAraNabhUta puNyakarma kA upArjana karatA hai, vaise hI samyagdRSTi deva-devIkA varNavAda (devadevI ko pUrvabhava ke brahmacarya pAlana kA yaha phala hai, zAsanakI suMdara rakSA karate haiM, gADha avirati karmakA udaya hone ke bAvajUda jinamaMdira meM maryAdA nahIM cUkate, ityAdi varNavAda) bhI sulabhabodhitvakI prApti meM kAraNabhUta puNyakarma kA upArjana karatA hai| ____ jaise arihaMta paramAtmAkI AzAtanA durlabha bodhitva kA kAraNa hai| vaise hI samyagdRSTi deva-devIkI AzAtanA bhI durlabha bodhitva kA kAraNa hai| (jisase bhavAMtarameM jinadharmakI prApti sulabha bane vaha sulabhabodhitva kahA jAtA hai aura jisase bhavAMtarameM jinadharmakI prApti durlabha bane vaha durlabha bodhitva kahalAtA hai|) praznaH samyagdRSTi deva-devI kA Adara kaise karanA cAhie? uttara : kisI bhI ucita vyakti kA Adara zAstrAnusArI hI karanA hai| jaise sAdharmika kA Adara tilaka Adi karake kiyA jAtA hai, vaise hI deva-devI ke lie bhI smjheN| zAstrIya praNAlikA evaM suvihita paramparAnusAra adhiSThAyaka devadevIke lie nimnAnusAra pravRtti kI jAtI hai| * jinamaMdirameM parikara sahita paramAtmA birAjamAna ho to parikarameM adhiSThAyaka deva-devI kI sthApanA pahale se hI hotI hai isalie svataMtra sthApanA nahIM karanI hotI hai| bhagavAna parikara rahita hoM to gabhArA ke bAhara korI maMDapameM adhiSThAyaka deva-devIkI sthApanA kI jAtI hai| * deva-devIkI svataMtra derI athavA maMdira banAnA zAstrAnusArI nahIM hai| * ghaMTAkarNa, nAkor3A bhairava AdikI sthApanA zAstrAnusArI nahIM hai| ye deva Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 tristutika mata samIkSA praznottarI samyagdRSTi haiM, aisA zAstroM meM kahIM ullekha nahIM milatA / * zAstrIya laghuzAMtisnAtra, bRhadzAMtisnAtra Adi pUjanoM meM adhiSThAyaka devadevI, samyagdRSTi deva-devI Adi ko sAdharmika ke rupa meM AmaMtraNa diyA jAtA hai| (ve pUjanoM meM deva - devI sahAyaka tattvake svarupameM sthApita hote haiM 1) isake alAvA duSTa devoM kI bali caDhAI jAtI hai| ve upadrava na kareM isa uddezya se / pratikramaNa kI AdyaMta kI caityavaMdanA meM smaraNArtha deva-devI kA kAyotsarga va unakI thoya kahI jAtI hai| pratikramaNa meM jJAnakI samRddhi prApta karane ke lie zrutadevI tathA tIsare vrata ke pAlanArtha kSetradevatA kA kAyotsarga kiyA jAtA hai| devavaMdana meM cauthI thoya samyagdRSTi deva-devI kI bolI jAtI hai| pratiSThAdi vidhiyoM meM zAstrokta vidhi ke anusAra sahAyaka samyagdRSTi devadevIkI vidhiyAM kI jAtI haiN| samyagdRSTi deva - devI sambaMdhI uparokta sabhI pravRttiyoM kA uddezya vighnopazama, samAdhi - bodhi lAbha, jJAnAvaraNIya karmakA kSaya, sabhI karmoMkA kSaya va aMtataH mokSa hotA hai| kyoMki, jainazAsana meM koI bhI pravRtti kevala mokSa ke lie hI kI jAtI hai| mokSaprApti meM avarodhaka bananevAle karmoM kA kSaya mAMganA athavA mokSaprApti ke upAya mAMganA, mokSa mAMgane ke barAbara hai| uparokta zAstrokta vidhi ke anusAra deva - devI kA aucitya banA rahe yaha yogya hI hai| parantu vartamAnameM usase jo atireka ho rahA hai, vaha ayogya hai| parantu isakA kAraNa vihita devI-devakA kAyotsarga karanA aura unakI stuti bolanA nahIM hai| balki pUrva meM jo batAI gae haiM ve kAraNa haiN| prazna: jIvAnuzAsana, zrAddhapratikramaNasUtrakI arthadIpikA TIkA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 67 Adi meM samyagdRSTi deva-devIse mokSa mAMgane se manA kiyA hai| jabaki kucha sthaloM para karmo kA kSaya mAMgA hai| isI prakAra ArAdhanA patAkA' payannA Adi meM mokSa mAMgA hai| ina sabhI graMtho kI bAtoM kA samanvaya kaise karanA? uttara : samyagdRSTi deva-devI ke kAyotsarga va unakI stuti vihita evaM upayogI hai, yaha hamane vistAra se Age dekhaa| unase vighnopazama, samAdhi-bodhi lAbha, jJAnAvaraNIya karmoM ke samUha kA nAza bhI mAMgA jA sakatA hai, yaha bhI vihita hai| aba mokSa mAMganA bhI vihita hai yaha dekheN| jahAM jJAnAvaraNIya karmoMkA nAza mAMgA hai| vahAM mAtra jJAnAvaraNIya karmo kA nAza hI vivakSita nahIM hai| kyoMki, jJAnAvaraNIya karmoMke nAza se prApta jJAna mAraka bhI banA sakatA hai, yadi mohanIya karma kA kSayopazama na huA ho to| mohanIya karma ke kSayopazamapUrvaka jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama samyagjJAna kA prAdurbhAva karatA hai| samyagjJAna kriyA ko khIMca lAtA hai| kriyA vIryAMtarAya ke kSayopazama se prApta hotI hai| (darzanAvaraNIya karma kA kSayopazama jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se jur3A hI hotA hai|) saMkSiptameM, cAroM ghAtI karmoM ke nAza ke anukUla kSayopazama yahAM mAMgA gayA hai| isalie cAroM ghAtI karmoMkA nAza hI mAMgA hai aura vahI mokSa kI mAMga hai| dharma kriyA kA phala mokSa hai| sabhI dharmakriyAoM kA mUla samAdhi hai| arthAt samAdhikI vidyamAnatA meM dharmakriyA AtmasparzI evaM sAtatyapUrNa bane tathA isa prakAra kI dharmakriyA karmoM kA nAza kare aura aMta meM mokSa pradAna kare / isa prakAra samAdhi mokSa kA parama kAraNa hai| isalie hetuhetumad (phala) bhAva se donoM ke bIca kathaMcit abheda hai| isalie samAdhi kI mAMga meM mokSa kI hI mAMga hai| sAdhaka samAdhi mAMgatA hai, vaha mokSaprApti ke lie mAMgatA hai| bhautika sukha maje se bhogane ke lie nahIM maaNgtaa| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 tristutika mata samIkSA praznottarI vartamAna janmameM mokSamArga kI sAdhanA pUrNa nahIM hogii| isalie agale janmameM bhI jinadharma kI prApti ho yaha sAdhaka kI mAMga hotI hai| jinadharma va mokSa ke bIca kAraNakArya bhAva hai| bodhi va jinadharma kI prApti donoM eka hI hai| isalie bodhi mAMga meM bhI abheda upacAra se mokSa kI hI mAMga hai| pratyeka dharmakriyA ke samaya 'mujhe mokSa cAhie, mujhe mokSa cAhie' yaha nahIM bolanA hotA hai| parantu samyagdarzana Adi mokSamArgake upAyoMkI prApti va usakI zuddhi vividha dharmakriyAoM ke samaya mAMgI jAtI hai usakA uddezya rakhA jAtA hai| phira bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki, kisI bhI kriyA meM mokSa kA uddezya jIvaMta nahIM thA / kyoMki, pratyeka dharmakriyAke samaya aMtima lakSya to mokSa hI hotA hai| isI prakAra devavaMdana ke viSaya meM soceM to zrI arihaMta paramAtmA, sabhI zrI arihaMta paramAtmA athavA sthApanA arihaMta, Agama tathA samyagdRSTi deva-devI sambaMdhI kAyotsarga va unakI stuti bolI jAtI hai| ina cAra meM se do meM jinabhakti hai| tRtIya meM Agama bhakti hai aura caturthameM aucitya pAlana hai| (sahAyaka tatvoM ke prati aucitya hai|) prathama do meM ratnatrayIkI mAMga hai| tRtIya meM samyagjJAnakI mAMga hai| caturthameM samAdhi-bodhi Adi kI mAMga hai| cAroM meM alaga-alaga mAMga hai| phira bhI aMtima lakSya mokSa hI hai| isalie yaha bhI kahA jA sakatA hai ki, cAroM kAyotsarga va stuti bolane meM lakSya mokSa kA hI hai| ___ isa prakAra vicAra karane se alaga alaga graMthakAroM kI alaga-alaga bAtoM kA samanvaya ho jAtA hai| jaba kisI ko prazna hogA ki, to phira zrAddha pratikramaNasUtrakI TIkA Adi meM mokSa mAMgane se kyoM rokA gayA hai? isakA javAba yaha hai ki, pratyeka dharmakriyAmeM lakSya mokSa hone ke bAvajUda jisameM jo dene kA sAmarthya (zakti) ho vaha mAMgA jAe, to Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI aucityakA atikramaNa nahIM hotaa| jisa sthala para mokSa mAMgA hai, vahAM bhI mokSa kI utkaTa cAhata hI samajheM / mokSa kI utkRSTa cAhata ke yoga se devadevI ke pAsa bhI mokSa mAMgA hai| deva-devI mokSa nahIM de skte| parantu mokSa kI kAraNabhUta dharmadhyAna kI prApti meM AnevAle aMtarAya avazya dUra kara deNge| ___ sArmika anya sArmika kI sahAyatA kare isameM bhale hI vartamAnameM koI muzkila dUra karane kA uddezya ho, dharma meM jor3ane kA uddezya ho, unmArga se vApasa mor3ane kA uddezya ho, parantu aMtataH to mokSamArga ke patha para agrasara karake mokSa meM pahuMcAne kA hI uddezya hotA hai| (aura to hI bhAvopakAra kahalAtA hai|) isalie yaha bhI yAda rakheM ki, mokSa ke nirmala uddezyapUrvaka nirmala hRdaya se samyagdRSTi deva-devI ke pAsa samAdhi-bodhi mAMgI jAe to, ve dete haiM, anyathA hamAre sAmane bhI nahIM dekhte| eka bAta yaha bhI yAda rakheM ki, stutikAroMne deva-devI ke pAsa bhI mokSa mAMgA hai| to arihaMta paramAtmA ke pAsa to mokSa hI mAMgA jAnA cAhie, yahasvayameva siddha hotA hai| isa prakAra muni zrI jayAnaMdavijayajI ne apanI pustakameM uThAe sabhI mudde zAstrIya anabhijJatA ke paricAyaka haiM / zAstroM ke uparI taura para avagAha ko kutarkoM ke taura para prastuta kiyA hai| isake alAvA aura kucha nahIM hai| isalie pAThakoM se siphArIza hai ki, zAstra tathA zAstra mAnya suvihita paramparA se siddha deva-devI ke kAyotsarga, unakI stuti tathA unake aucitya ke viSaya meM koI zaMkA na rakheM / sAtha hI zAstroM ne tathA suvihita paramparAne jo maryAdAeM batAI haiM, unakA bhI avazya pAlana karanA hI caahie| kisI bhI vastu meM kiyA jAnevAlA maryAdA kA ullaMghana anartha kA kAraNa banatA hai| atireka to usase bhI burA hai| pAThaka itanA vicAra karake zAstramAnya Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 tristutika mata samIkSA praznottarI tapAgaccha kI sAmAcArI kA Adara-sevana kareM yahI siphaarish| prazna : tristutika matavAle anuSThAnoM ke dravyAnuSThAna tathA bhAvAnuSThAna ye do bheda karate haiN| ye sacce haiM yA jhuThe haiM ? uttara : tristutika matavAloM ne anuSThAnoM ke jisa prakAra nirAdhAra kAlpanika bheda kie haiM, aise bheda zAstra meM kahIM bhI dekhane ko nahIM milte| isa prakAra ke bheda apane mata kI puSTi ke lie svayaM unhoMne kalpanA se utpanna kie haiM aura nirAdhAra hai| hAM, anuSThAna ke dravyAnuSThAna tathA bhAvAnuSThAna ye bheda zAstromeM avazya kie haiN| dravyakriyA-bhAvakriyA, dravyapUjA-bhAvapUjA ye do bheda bhI kie gae haiN| parantu kisIbhI zAstrameM deva-devI ke kAyotsarga evaM unakI stuti ke vidhAna evaM niSedha ke AzrayameM anuSThAna ke do vibhAga nahIM kie gae haiM / arthAt jisa anuSThAnameM deva-devI kA kAyotsarga evaM stuti bolI jAtI ho use dravyAnuSThAna kahA jAtA hai aura jisameM deva-devI kA kAyotsarga na hotA ho tathA unakI stuti na bolI jAtI ho vaha bhAvAnuSThAna kahA jAtA hai| aise bheda kisI bhI zAstrameM kahIM dekhane ko nahIM milte| prazna : munizrI jayAnaMdavijayajI ne apanI 'aMdhakAra se prakAza kI ora' pustaka ke pRSTha-5 para eka prazna ke uttarameM apane mata kI puSTi ke lie anuSThAna ke do bheda batAe haiN| yaha praznottara nimnAnusAra hai| * "dravyAnuSThAna aura bhAvAnuSThAna meM kyA bheda hai? dravyAnuSThAna ke do artha hote hai| 1. bhAva rahita anuSThAna dravyAnuSThAna, 2. jo anuSThAna dravya kI mukhyatA vAlA ho vaha dravyAnuSThAna, jaise pratiSThA, dIkSA, upadhAna AdimeM jo nandIkI kriyA hotI hai, usameM dravya kI mukhyatA hone se una anuSThAnoM ko dravyAnuSThAna kahA jAtA hai| aura jisameM kevala bhAvakI hI mukhyatA ho jaise pratikramaNa, devavaMdana Adi jisameM sAvadha anuSThAna kA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 71 nAmonizAna nahI hotA hai yaha bhAvAnuSThAna / deva-devIyoM ko nimaMtraNa, unakI prazaMsA Adi dravyAnuSThAna meM Avazyaka hai / kArya kI nirvighna pUrNAhUti ke lie unakI sahAyatA lene kA vidhAna hai aura bhAvAnuSThAnameM kI gaI yAcanA karanese Azaya kI zuddhatA nahI rahatI / zuddha Azaya rahita dharmakriyA karmakSaya meM nimittabhUta na banakara karma bandhanakA kAraNa bana jAtI hai| zAsanarakSA, vidyA, sAdhanamaMtra Adi kI siddhi, zAsana bhaktoMkI rakSA Adi kArya saba dravyAnuSThAnameM antargata hai, kAraNa ki isameM karma kSaya kA hetu (bhAva) nahIM hai| bhAva anuSThAna meM bhautika yAcanA cAhanA koI sthAna nahIM hotA / bhAva anuSThAnomeM yAcanA karanI aura icchA rakhanI yaha to viparIta mArga hai|" (noTa : munizrI ne 'satya kI khoja' pustaka meM uparyukta praznottara jasa kA tasa diyA hai| (nUtana) saMskaraNa meM bhI aisA hI diyA hai|) to kyA munizrI jayAnaMdavijayajI ne anuSThAnoM ke jo bheda batAeM haiM, ve galata haiM ? yadi galata haiM to kaise galata haiM ? uttara : munizrI jayAnaMdavijayajI ne anuSThAnoM ke jo bheda batAe haiM ve bilkula jhUThe haiN| yaha nimnalikhita spaSTatAoM se ApakI samajhameM A jaaeNge| * munizrI dvArA peza kie gae muddoM para prazna uThatA hai ki, jisameM naMdI kI kriyA ho vaha dravyAnuSThAna kahalAtA hai, yaha dravyAnuSThAna kI vyAkhyA ve kisa zAstra se lekara Ae yaha batAeM athavA kisa zAstra vacana ke AdhAra para unhoMne yaha vyAkhyA kI hai, yaha spaSTa kareM, pratiSThA meM naMdI kI kriyA kahAM AtI hai ? pratiSThA meM deva-devIkI sahAyatA ke lie sAdharmika ke taura para unakI pUjA kI jAtI hai tathA upazAMti ke lie duSTa devoM ko bali caDhAI jAtI haiN| pratiSThA ke bAda devavaMdana kiyA jAtA hai| pUjanoMmeM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 tristutika mata samIkSA praznottarI mAtra unake zloka bolakara pUjA kI jAtI hai| devavaMdanameM deva-devI ke kAyotsarga tathA unakI thoya bolanI hotI hai| isalie devavaMdana meM hI unakA kAyotsarga tathA stuti bolanI hai| ve devavaMdana ko bhAvAnuSThAna batAte haiM, to vahAM kyoM deva-devIke kAyotsarga va unakI thoya karate ho? pUjanameM zloka bolakara pUjA kI jAtI hai, isameM bhI zloka (stuti) bhAvapUjA hI hai| unakI draSTi se to bhAvAnuSThAna hI kahalAtI hai to usameM stuti kyoM karate haiM? kyA jinamaMdira va pratikramaNa meM honevAlA devavaMdana bhAvAnuSThAna hai aura pratiSThA, dIkSA va upadhAna kI kriyA meM honevAlA devavaMdana dravyAnuSThAna hai ? yaha unakI doharI nIti nahIM hai? vAstava meM munizrI ne apane mata kI puSTi ke lie kalpanA karake dravyAnuSThAna tathA bhAvAnuSThAna ke bheda batAe haiM / isa prakAra kisI bhI zAstrakArane bheda nahIM batAe haiN| yadi unakI anuSThAnoMkI vyAkhyA kAlpanika nahIM ho to munizrI ko yaha vyAkhyA kisa zAstromeM hai, usakA nAma denA caahie| isake sAtha hI usameM prastuta vyAkhyA kA pATha spaSTa rupa se prastuta karanA caahie| dIkSA bhI bhAvAnuSThAna hai / kyoMki, yogadraSTi samuccaya graMtha meM pU.A.bha.zrI haribhadrasUrijI mahArAjAne gAthA-10 kI TIkAmeM kahA hai ki, pravrajyAH jJAnayogapratipattirupatvAt / -pravrajyA ( dIkSA) jJAnayoga ke svIkAra ruphai| isa gAthAmeM pU.A.bha.zrI ne kahA hai ki, pravrajyA svIkAra karate samaya atAtvika koTi kA sAmarthya yoga hotA hai| isameM AtmA kA bala (sAmarthya) vizeSakara ullasita hotA hai| ise sAmarthyayoga kahate haiM / dIkSA svIkAra karate samaya sAdhaka sAMsArika baMdhanoM ko tor3ane ke lie ullasita hotA hai aura Atmahitakara AjJAyoga ko prApta karane kI utsukatAvAlA hotA hai| isalie Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI sAmarthya yoga hotA hai| (parantu sAmarthya yogakA phala kevalajJAna hai, usakA pravrajyA ke samaya abhAva hone se aisA sAmarthya yoga atAttvika hai| phira bhI dIkSA ke samaya kA AtmIya sAmarthya samyagdarzana prApta karAnevAlA hotA hai / athavA prApta samyagdarzana ko nirmala banAkara cAritra kI pariNati kI prApti karAkara (kevalajJAna kA ananya kAraNa samAna) ratnatrayIkA sAmrAjya dilAtA hai| isalie atAttvika bhI sAmarthya yoga kahalAtA hai / isalie dIkSA ke samaya bhAva kI hI jabaradasta koTi kI pradhAnatA hai|islie 'jisameM bhAvakI pradhAnatA ho vaha bhAvAnuSThAna kahA jAtA hai' yaha muni zrI kI bAta eka pala ke lie mAna leM to bhI dIkSA bhAvAnuSThAna ke rupa meM hI siddha hotI hai| phira bhI dIkSA kI kriyA ke samaya deva-devI kA kAyotsarga evaM unakI stuti bolI hI jAtI hai| isalie munizrI use dravyAnuSThAna - dravyakriyA kahane kA sAhasa kara baitthe| yaha dekhakara kisI ko bhI kahanA par3egA ki, munizrI kI bAta asatya hai| unakedvArA batAe gae bheda bhI asatya - mithyA hai| 73 jisameM bhAva taka pahuMcane kI yogyatA ho vaha dravya kahalAtA hai aura jisameM bhagavAna kI AjJAkA yoga ho vaha bhAva kahalAtA hai| jisameM bhagavAna kI AjJA ke yoga taka pahuMcane kI yogyatA ho vaha pradhAna koTi kA dravya kahalAtA hai aura isa prakAra kI yogyatA na ho to vaha apradhAna koTi kA dravya kahalAtA hai / jahAM jinAjJAnusAritA hai vahAM bhAva hai aura jahAM jinAjJAnusAritA nahIM vahAM dravyatA hai / jahAM svarupa se sAvadyatA ho aura anubaMdha se niravadyatA ho vaha dravyapUjA kahalAtI hai| dravyapUjA meM bhI bhAva kA abhAva to nahIM haiM / (dravyapUjA ke samaya bhI jinezvara paramAtmA ke guNoM kA bahumAnabhAva tathA una guNoM ko prApta karane kA bhAva hotA hI hai|) jisameM svarupa se sAvadyatA na ho vaha bhAvapUjA kahalAtI hai I Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 tristutika mata samIkSA praznottarI uparokta siddhAMto kA anusaraNa karake zAstroM meM dravyAnuSThAna-bhAvAnuSThAna, dravyakriyA-bhAvakriyA, dravyapUjA-bhAvapUjA ke bheda kie gae haiM / parantu jisameM deva-devI ke kAyotsarga kie jAeM aura unakI stuti bolI jAeM vaha dravyAnuSThAna aura jisameM yaha pravRtti na hotI ho vaha bhAvAnuSThAna isa prakAra ke bheda kisI bhI zAstrameM nahIM batAe gae haiN| munizrI ne upara aise bhAva kA varNana kiyA hai ki, 'jisameM sAvadya anuSThAna ho vaha dravyAnuSThAna tathA jisameM sAvadya anuSThAna na ho vaha bhaavaanusstthaan|' lekhakazrI kI yaha mAnyatA bhI jhUThI hai| anuSThAna ke Age 'sAvadya' vizeSaNa lagAyA hai, yaha zAstra kI anabhijJatA darzAtA hai, kyoMki paramAtmA dvArA prarupati koI bhI anuSThAna niravadya hI hotA hai| kyoMki, svarupa se sAvadyatA hone ke bAvajUda anubaMdha se niravadyatA hone ke kAraNa vaha anuSThAna niravadya hI kahA jAtA hai| __ jisameM svarupa se sAvadyatA ho aura anubaMdha se niravadyatA ho, aise anuSThAnoM ko 'sAvadya' bilkula nahIM kahA jA sakatA / kintu zAstrIya paribhASA meM use 'sAraMbha' anuSThAna kahA jAtA hai / jisameM svarupa se bhI sAvadyatA nahIM, balki niravadyatA hI hai aura anubaMdha se bhI niravadyatA hai, ise zAstrIya paribhASA meM anAraMbha' anuSThAna kahA jAtA hai| ___bhagavAna dvArA prarupita aMgapUjA-agrapUjA dravyapUjA hai tathA stuti-stavanA caityavaMdanA bhAvapUjA hai| devavaMdana bhAvapUjA hone ke bAvajUda usameM caturtha thoya bolI jAtI hai| isalie munizrI kI bAta paraspara virodhI hai| isase Age bar3hakara dekheM to uparokta lekha meM munizrI jayAnaMdavijayajI likhate haiM ki, __ "deva-devIyoM ko nimaMtraNa, unakI stuti, prazaMsA Adi dravyAnuSThAna meM Avazyaka hai| kArya kI nirvighna pUrNAhUti ke lie unakI sahAyatA lene kA vidhAna hai aura bhAvAnuSThAna meM yAcanA karane se Azaya kI zuddhatA nahIM rhtii| zuddha Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 tristutika mata samIkSA praznottarI Azaya rahita dharmakriyA karmakSaya meM nimittabhUta na banakara bandhana kA kAraNa bana jAtI hai|" samIkSA : jagatameM kahA jAtA hai ki, cora corI karate jAe aura caukIdAra ke hAthoM pakar3A jAe aise nizAna khuda hI bhUla se chor3atA jAtA hai| zAstra virodhI prarupaNA karanevAle va likhanevAle bhI apanI prarupaNA va lekha meM aisI bhUleM chor3ate haiM ki, ve svayameva zAstravirodhI prarupaNA karanevAle athavA likhanevAle sAbita ho jAte hai| ___munizrI upara likhate haiM ki 'kAryakI nirvighna samApti ke lie (unakI kalpanAnusAra) dravyAnuSThAna meM deva-devI kI sahAyatA lene kA vidhAna hai|' yahAM munizrI ke aise vidhAna para prazna uThatA hai ki... kyA (unakI kalpanAvAle) pratikramaNAdi Adi bhAvAnuSThAna meM vighna Ate hI nahIM? zAstroM meM to kahA gayA hai ki kalyANakArI kAryoM meM baDe logoM ke samakSa bhI vighna Ate haiN| yogadraSTi samuccaya graMtha meM gAthA-1 kI TIkA meM kahA gayA hai ki,.. zreyAMsi bahuvinAni, bhavanti mhtaampi| azreyasi pravRttAnAM kvApi yAnti vinaaykaaH|| __-acche kAryoM meM (kalyANakArI kAryoMmeM) mahApuruSoM ke samakSa bhI vighna Ate haiN| akalyANakArI pravRttimeM pravRtta vyaktiyoM se vighna bhI dUra bhAgate haiN| ___to kyA pratikramaNAdi kalyANakArI nahIM, ki unameM vighna hI nahIM A sakate ? yadi unameM vighna Ate hoM to vighnoM ke nivAraNArtha deva-devI ko nimaMtraNa unakI stuti Adi karane meM kyA doSa ho sakatA hai? (unakI kalpanAvAle) dravyAnuSThAnameM deva-devIkI sahAyatA lene kA vidhAna hai aura (unakI kalpanAvAle) bhAvAnuSThAnameM deva-devIkI Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI sahAyatA lene kA vidhAna nahIM, aisA ve kisa zAstra ke AdhAra para kahateM haiM ? usa zAstrakA nAma, usakA saMdarbha unheM prastuta karanA caahie| , dharmasaMgraha, zrAddhavidhi, yogazAstra, pUrvAcAryakRta sAmAcArI Adi aneka graMtha to kahate haiM ki pratikramaNAdi meM bhI deva-devI kI sahAyatA ke lie unake kAyotsarga va stuti kahanI caahie| to ina sabhI graMtho ke zAstrapATha unheM mAnya nahIM ? yadi unheM dharmazAstra va unake vidhAna mAnya na ho to koI bhI saccA jaina kaise mAnya kara sakatA hai ? -(unakI kalpanAvAle) dravyAnuSThA meM deva - devI kI sahAyatA lene meM doSa nahIM lagatA hai, to bhAvAnuSThAna meM doSa kaise laga sakatA hai? yaha unheM zAstra pATha ke AdhAra para prastuta karanA caahie| zAstrIya viSayoM meM korI kalpanA nahIM cala sakatI / 76 munizrI kahate haiM ki, ( unakI kalpanAvAle) bhAvAnuSThAna meM yAcanA karane se Azaya zuddhi nahIM rahatI / yahAM munizrI ke aise jhUThe vidhAnoM para prazna uThatA hai ki...... bhAvAnuSThAna meM deva - devI se yAcanA karane se zuddhi nahIM rahatI, aisA ve kahate haiM, yaha kisa zAstra ke AdhAra para kahate haiM ? vaha zAstrapATha unheM prastuta karanA cAhie / deva-devIse samAdhi-bodhi mAMgane se dravyAnuSThAna meM Azaya zuddhi rahatI ho to bhAvAnuSThAna meM kyoM na rahe ? kyA Apa yaha kahanA cAhate haiM ki dravyAnuSThAna meM Azaya zuddhi kI jarurata nahIM aura bhAvAnuSThAna meM Azaya zuddhi kI jarurata hai / isalie bhAvAnuSThAna meM deva - devI se yAcanA nahIM kI jAnI caahie| kyA unakI yaha bAta ajJAnatA athavA kadAgrahI ke ghara kI nahIM ? yadi zAstroM ke ghara kI ho to unheM zAstrapATha prastuta karane cAhie / kyA aisA nahIM lagatA ki, apanI mAnyatA ko siddha karane ke lie die gae Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 77 kutarkoM meM munizrI svayaM phaMsa gae hai| maiM paraspara viruddha likha rahA hUM, zAstra ke viruddha likha rahA hUM, isakA bhI unheM khyAla nahIM rhaa| vAstavikatA yaha hai ki pUrvAcArya paramarSiyoMne svaracita zAstroM meM spaSTa kahA hai ki, pratikramaNa Adi sabhI kriyAoM meM deva-devI ko sahAyatA mAMgane meM koI doSa nhiiN| (yaha hama pUrvameM kaI jagahoM para zAstrapAThoM aura unake bhAvArthoM se dekha cuke haiN|) parantu tristutika mata ke lekhakazrI ko yaha bAteM mAnya nahIM / isalie unheM kutarkoM ke sahAre apane mata ko siddha karane kA prayatna karanA par3A hai| isameM unheM viphalatA hI milI hai| ina kutarkoM meM ve svayaM phaMsa gae haiN|' isI lekha meM munizrI likhate haiM ki, "zuddha Azaya rahita dharmakriyA karmakSaya meM nimittabhUta na banakara karma bandhana kA kAraNa bana jAtI hai|" zuddha Azaya kise kahA jAtA hai aura azuddha Azaya kise kahA jAtA hai, isakI zuddha vyAkhyA samajhe binA jo likhA jAtA hai vaha dikhane meM saca hone ke bAvajUda vAstavameM sarvathA asatya hai| 'bhAvAnuSThAna meM deva-devI kI sahAyatA lene se Azaya zuddha nahIM rahatA aura Azaya zuddhatA na rahe to karmakSaya ke bajAya karmabaMdha hotA hai|' yaha bAta (unakI kalpanAvAle) dravyAnuSThAna ko bhI lAgU hogaa| yaha munizrI ko iSTa hai? unheM anukUla nahIM aaegii| (unakI kalpanAvAle) dravyAnuSThAna meM deva-devIkI sahAyatA lI jAtI hone se usameM (unake kathanAnusAra) Azaya kI zuddhatA nahIM rahegI / (yaha pahalI Apatti aaegii|) isameM Azaya kI zuddhatA na ho to bhI cale, yaha zAstraviruddha arthApatti se siddha hotA hai| (yaha dUsarI Apatti hai|) isameM Azaya kI zuddhatA na rahane se (munizrI ke kathanAnusAra) vaha Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 tristutika mata samIkSA praznottarI dravyAnuSThAna karmakSaya kA kAraNa nahIM banegA, balki karmabaMdha kA kAraNa bnegaa| (yaha tIsarI Apatti aaegii|) unakI kalpanA zAstravirodhI hone se utsUtrarupa bnegii| (yaha cauthI Apatti aaegii|) lekhaka ko eka asat kalpanA kitanI ApattiyoM meM phasAtI hai yaha pAThakagaNa svayaM dekha sakate haiN| jainazAsana kA koI bhI anuSThAna karmakSaya ke nimitta se hI karanA hai| karmakSaya kI dharmasAmagrI jisase milatI hai usa puNyAnubaMdhI puNya kI apekSAmeM bhI kAlAMtara meM karmakSaya kA uddezya hI nihita hai| deva-devI kI sahAyatA lene se karmabaMdha nahIM hotA / parantu zAstra tathA zAstra mAnya AcaraNa kA pAlana karane se una deva-devI se sahAyatA milatI hI hai| sAtha hI sAtha karmakSaya bhI hotA hI hai| kyoMki, zAstra mAnya paramparA kA Adara karane se tathA unake dvArA kahI gaI kriyA karane se niyamA karmakSaya hotA hI hai| munizrI isI lekha meM likhate haiM ki, "zAsana rakSA, vidyA, sAdhana maMtra Adi kI siddhi, zAsana bhaktoMkI rakSA Adi kArya saba dravyAnuSThAna ke antargata hai, kAraNa ki isameM karmakSaya kA hetu (bhAva) nahIM hai|" uparokta lekha meM munizrI ne do galata kArya kie haiN| eka bhavyAtmAoM se dhokhAdhar3I kI hai| kyoMki, vividha mahApuruSoM dvArA jo zAstrarakSA Adi ke kArya hue hai aura unameM deva-devI kI sahAyatA lI gaI hai, una bAtoM kA vistAra se ullekha nahIM kiyA hai| vistAra se likheM to svayameva unakI mAnyatA asatya siddha ho sakatI hai| dUsarA, 'mahApuruSoM dvArA kie gae zAsanarakSAdi ke kAryoM meM uddezya karmakSaya nahIM thA,' aisA kahakara unhoMne mahApuruSoM kI avahelanA kI hai| unhoMne kisI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 79 bhautika svArtha se zAsanarakSA ke kArya kie hoMge, yaha unhoMne mithyA Aropa lagAyA hai| sAtha hI galata prarupaNA kI hai ki zAsanarakSAdi kAryarupa dravyAnuSThAna meM karmakSaya kA uddezya ( bhAva) nahIM hotaa| -pU.vajrasvAmIjI mahArAjAne deva-devI kI sahAyatA lI thI, yaha Avazyaka cUrNimeM darzAyA gayA hai| __-pU. kalikAla sarvajJazrI ne jJAnasAdhanA ke lie sarasvatI devI kI kRpA hAMsila kI thii|iskaa aneka graMthomeM ullekha hai| ___ -pU.mahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAjAne bhI jJAnasAdhanA ke lie sarasvatI devIkI sAdhanA kI thI, yaha saba koI jAnatA hai| -zrI vajrasvAmIjI ne deva-devI kI sahAyatA se zAsanabhaktoM kI rakSA kI thI, yaha pratyeka varSa paryuSaNA meM saba koI sunatA hai| ___-zrI vIra paramAtmAkI pATa paramparA meM hue prabhAvaka mahApuruSa pU.A.bha.zrI mAnadevasUrijI ne marakI roga nivAraNArtha nADola meM laghuzAMti kI racanA kI thI, isakI gavAhI svayaM jaina zAsana kA itihAsa detA hai| -pU.A.bha.zrI mAnatuMgasUrijI ne beDiyAM toDane ke lie maMtragarbhita bhaktAmara kI racanA kI thii| -ina sabhI meM mUlabhUta Azaya to mukti kI prApti evaM mukti ke aMgo kI rakSA ke sivAya aura kyA thA? isake alAvA kaI anya dRSTAMta zAstroM ke pRSThoM para svarNAkSaroM se aMkita haiN| sabhI sthaloM para mahApuruSoM kA uddezya sva-para kA upakAra karanA hI hai| upakAra karmakSaya kA ananya kAraNa hai aura karmakSaya kI sAmagrI pradAna karatA hai| isalie mahApuruSoM kA te te kArya karane meM uddezya to eka mAtra karmakSaya hI thaa|phir bhI likha denA ki, ina kAryoM meM karmakSaya kA uddezya Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 tristutika mata samIkSA praznottarI nahIM hotA, yaha zAstravirodhI haiM aura mahApuruSoM ke nirmala AzayoM kI AzAtanA hai| tristutika mata ke lekhakoM ne anuSThAna ke bheda karake jabaradasta daMbha kA pradarzana kiyA hai| kyoMki, apanI mAnyatA zAstra sApekSa hai, yaha darzAne ke lie jahAM-jahAM deva-devIkI sahAyatA lene kI bAta AI, vahAM-vahAM use kAlpanika dravyAnuSTAna meM khapAkara jaise ve zAstroM ke vaphAdAra haiM aisA dikhAvA kiyA hai| zAstroM ke virodhI hone ke bAvajUda hama zAstroM ke vaphAdAra haiM, vaha darzAnA nirIha ADambara haiM daMbha hI haiN| 'dravyAnuSThAna meM karmakSaya kA uddezya nahIM hotaa|' aisA jainazAsanako jAnanevAlA sAmAnya vyakti bhI nahIM kaha sktaa|phir bhI munizrI ne aisA likhA hai, yaha bilkula zAstravirodhI hai| ___-kyA dIkSAmeM karmakSayakA uddezya nahIM ? karmakSaya kA uddezya nahIM to kyA uddezya hai? -kyA pratiSThAkI kriyA meM karmakSaya ke uddezya ke bajAya mAna-sanmAna prApta karanekI lAlasA hotI hai? ___ -dIkSAdi pratyeka kriyA karmakSaya ke lie hI karane kA vidhAna hai aura isalie kI jAnevAlI dIkSAdi pratyeka kriyAmeM deva-devI ke kAyotsarga va stuti bolanI hI hotI hai| isake alAvA aneka zAstravacanoM ke sAmane AMkha-micaulI karake use dravyakriyA kahanA, yaha kitanA bar3A duHsAhasa hai? yaha pAThakagaNa soceM aura unmArga se bceN| ye sabhI anuSThAna karmakSaya ke uddezya se karane ko zAstra kahatA haiN| zrI daza vaikAlika sUtrameM tapa evaM zramaNa jIvana ke sabhI AcAroMkA karmanirjarA ke alAvA anya kisI bhI uddezya se pAlana karane kA inakAra kiyA gayA hai| eka mAtra karmanirjarA ke uddezya se hI karane ko kahA gayA hai| phira bhI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI munizrI isameM karmanirjarA kA uddezya nahIM hotA, aisA jo kahate haiM vaha unakI kadAgraha dazA kI sUcaka hai| eka bhUla hone ke bAda use sudhArane kI AMtarika bhAvanA na ho, to eka bhUla aneka bhUleM karAtI hai, yaha bAta sunI thI, aba munizrIkI pustakako dekhakara vaha bAta siddha hote dekha rahe haiN| ___'jisameM karmakSaya kA uddezya ho vaha bhAvAnuSThAna aura jisameM karmakSayakA uddezya na ho vaha dravyAnuSThAna' - aisI vyAkhyA kisa zAstrameM hai ? munizrI jayAnaMdavijayajI usa zAstra kA nAma batAeM aura usa zAstra kA vaha pATha bhI prastuta kreN| ___karmakSaya ke uddezyapUrvaka hI anuSThAna karatA hai, phira bhI sAdhaka abhinna graMthika ( samyagdarzana prApta nahIM kiyA, kintu usake sanmukha) hai, taba usa sAdhakakA anuSThAna dravyAnuSThAna hotA hai| ___'karmakSaya ke uddezyapUrvaka hI anuSThAna karatA hai, phira bhI sAdhaka abhinna graMthika (samyagdarzana prApta nahIM kiyA, kintu samyagdarzana ke sanmukha) hai| tathA deza athavA sarva cAritra ke pariNAma ko prApta nahIM karatA, taba usakA anuSThAna dravyAnuSThAna kahalAtA hai| karmakSaya ke uddezyapUrvaka anuSThAna karanevAlA sAdhaka bhinna graMthika (samyagdarzana prApta ho) tathA cAritra ke pariNAma ko prApta karanevAlA ho, taba usakA anuSThAna bhAvAnuSThAna kahalAtA hai| ___sakSipta meM te te guNasthAnaka kI pariNati ko prApta karanevAle sAdhaka kA guNasthAnaka sambandhI anuSThAna bhAvAnuSThAna kahalAtA hai aura te te guNasthAnaka kI pariNati ko prApta nahIM kara sakA hai, kintu vaha pAne kI saccI dizA meM Age bar3ha rahA ho, taba te te guNasthAnaka sambaMdhI anuSThAna dravyAnuSThAna kahalAtA hai| zAstroM meM dravyAnuSThAna-bhAvAnuSThAna kI aisI vyAkhyA kI gaI haiN| munizrIne Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI kI hai isa prakAra se nahIM kI gaI hai| unakI vyAkhyA utsUtra hai| zAstra virodhI hai| munizrI jayAnaMdavijayajI isa praznake uttarameM Age likhate haiM ki, 'bhAva anuSThAnameM yAcanA cAhanA ko koI sthAna nahIM hotA / bhAva anuSThAnoM meM yAcanA karanI aura icchA rakhanI yaha to viparIta mArga hai| " 44 82 yahAM munizrI yaha kahanA cAhate haiM ki, 'bhAva anuSThAna meM bhautika yAcanA karane ke lie koI sthAna nahIM hai / dravyAnuSThAna meM bhautika yAcanA karane ke lie sthAna hai | isalie bhAva anuSThAnameM deva-devI ke kAyotsarga Adi na hoM tathA dravyAnuSThAna meM deva-devI kAyotsarga Adi hote haiN|' yaha lekhaka zrI kI anabhijJatA hai, ki logoM ko galata samajhAkara apane mata kI siddhi karane kA irAdA hai / jainazAsana ke kisI bhI anuSThAna meM bhautika yAcanA karanI hI nahIM haiN| kisI bhI zAstrAne zrI jinezvara paramAtmA se mokSa evaM samyagdRSTi devatAoM se bhautika sukha mAMgane kI bAta hI nahIM kI hai| isalie mokSa kI mAMga tathA bhautika sukha kI mAMga kA anusaraNa karake munizrI ne anuSThAnameM jo do bheda batAe haiM, ve kAlpanika hone ke kAraNa bebuniyAda haiM / zAstranirapekSa haiM / zAstrakAra paramarSiyoM ne to kahA hai ki, , jo anuSThAna karmakSaya-mokSa ke uddezya se karane ko kahA gayA hai, vaha anuSThAna Aloka athavA paralokake bhautika sukha ke lie kiyA jAe, taba vaha anuSThAna viSAnuSThAna tathA garalAnuSThAna bana jAtA hai| vahI anuSThAna karmakSaya- mokSa ke lie kiyA jAtA hai, taba vaha tadhetu athavA amRta anuSThAna banatA hai / mugdha jIvoM ke lIe batAe gae zAstra vidhAnoM ko sarva sAmAnya rupa se prarUpita karanevAle vAstava meM mArga bhaTaka gae haiM / mukti ke adveSa yA mukti ke AMzika rAga kI vidyamAnatA meM jo anuSThAna ho vaha tadhetu anuSThAna kahA jAtA hai| (mukti-adveSa batrIsI / ) Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 83 viSa evaM garala anuSThAna zAstrakAroM ne heya kahe haiM / saMsAravardhaka kahe haiN| jaise viSa mAranevAlA hai, vaise hI yaha do anuSThAna bhI sadya ( turaMta ) evaM kAlAMtara meM mAranevAle haiM / isalie munizrI kI bAta nirAdhAra hai| apanI mAnyatAmeM AnevAlI ApattiyoM ko TAlane ke lie unhoMne jo prayatna kiyA hai, vaha viphala huA hai / phira bhI unhoMne zAstrakAroM va hajAroM pUrvAcAryoM dvArA Acarita paramparA ko galata kahane kA duHsAhasa maje se kiyA hai| unakI mati unheM hI mubAraka / bhavyAtmAoM se itanI hI siphAriza haiM ki, nirAdhAra bAtoM ke AdhAra para calane meM AtmA kA ahita haiM / isalie zAstra evaM zAstramAnya paramparA se jur3e rahane meM hI hita hai| jo kArya pUrvadharoM ke kAla se aba taka kisI bhI suvihita mahApuruSa ko galata nahIM lagA, usI kArya ko galata kahane kA duHsAhasa tristutika matavAle kisa AdhAra para karate haiM, yaha Aja taka zAstrAdhAra se siddha nahIM kara sake haiN| phira bhI hama zAstrasApekSa haiM, aisA jabaradasta dikhAvA karate haiM / isalie bhavyAtmAoM se unakI bAtoM meM nahIM Ane kI siphAriza hai| munizrI jayAnaMdavijayajI kI tIna pustakoM meM evaM tristutika mata ke anya lekhakoM kI pustakoM meM samyagdRSTi deva-devI ke lie kAphI kucha likhA gayA hai| mithyAdRSTi ghaMTAkarNa Adi kI kAphI khabara lI hai| kintu jo samyagdRSTi haiM, aisA kisI zAstrAdhAra se Aja taka siddha nahIM huA hai / aise nAkor3A bhairava ke lie eka bhI zabda tristutika matavAloMne nahIM kahA haiM / kAraNa spaSTa hai ki, unake viSaya meM bolane gae to mAravAr3a meM unakI AjIvikA jokhima par3a sakatI haiN| aisA suvidhAjanaka ravaiyA rakhanevAloM ko zAstroM kI bAta karanemeM lajjA AnI caahie| // sujJeSu kiM bahunA // isalie anuSThAnoM ke kAlpanika nirAdhAra bhedoM meM phaMse binA zAstrakAroMne Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 tristutika mata samIkSA praznottarI eka samAna DhaMga se sabhI anuSThAnoM meM jina deva-deviyoMkA smaraNa vihita kiyA hai, usakA anusaraNa karanevAle baneM, isI meM hamArA hita hai| prazna : kyA pU.mahopAdhyAyajI zrIyazovijayajI mahArAjAne 'tIna thoya' ko mAnya kiyA hai ? aura cauthI thoya kA khaMDana kiyA hai ? 'satya kI khoja' pustaka ke (nUtana saMskaraNake) pRSTha-208 para pU.mahopAdhyAyajI zrIyazovijayajI ma.kRta pratimAzataka ke AdhAra para apane mata ko siddha karane kA prayatna kiyA gayA hai, kyA vaha yogya hai? ___utara : nahIM, pratimAzataka ke graMthakArazrI ne gAthA-2kI TIkAmeM kahIM bhI 'tIna thoya' vihita nahIM batAyA hai aura caturtha stutiko avihita nahIM darzAyA hai| isalie 'satya kI khoja' pustaka ke lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajI kI bAta asatya hai _ 'satya kI khoja' pustaka meM satya ko khojanA par3egA kintu satya nahIM milatA aisI sthiti hai| munizrI ne satya ko isa hada taka dabA dene kA prayAsa kiyA hai ki pUrI pustaka meM satya kahIM bhI khojane para bhI nahIM milatA hai| _ 'satya kI khoja' pustakameM lekhakazrIne pratimAzataka ke AdhAra para jisa prakAra kI bAta kI hai, vaisI bAta pratimAzataka meM kI hI nahIM gaI hai| isa viSayameM lekhakazrI ne kutarka karake bAta ko tor3a maror3akara prastuta kiyA hai| 'stutitrayaM prasiddham' mAtra isa pada ko pakar3akara kutarkoM dvArA apanI bAta kA samarthana karate haiN| ___ munizrI lagAtAra aisI bhrAMti meM ramate haiM ki, jisase unheM jahAM bhI 'stutitraya' pada dikhatA hai vahAM unheM apane mata kI puSTi dikhAI detI hai aura binA soce Age-pIche ke saMdarbhoko dekhe binA hI ve isa pada se lipaTa jAte haiN| usake AdhAra para apane mata ke paira jamIna para TikAne ke prayAsa karane lagate haiN| kintu isameM unheM saphalatA nahIM milatI hai, balki pUrI taraha se viphalatA hI milatI hai| jinavacanakA droha karanevAleko kahIM bhI kabhI bhI saphalatA nahIM hI mila sktii| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI munizrI jayAnaMdavijayajI ne pratimAzataka graMtha ke AdhAra para jo kutarka kie haiM, unheM dekhane se pahale ve kyA kahate haiM yaha dekhate haiN| ___ "gAthA dUsarI kI TIkAmeM - bhASAMtara pR-36 para atra stava stavanaM, stutiH stutitrayaM prsiddhm|| isakA bhASAMtara pR-36 para diyA hai - uttarAdhyayananA pAThamAM je thaya thuI kahela che, tyAM stava e stavArthaka che ane stuti-stutitraya prasiddha che. tyAM bIjI stuti sthApanA arihaMta Agala karAya che. (devavaMdananI aMdara hAla cAra stutio karAya che tyAM pUrvetraNa stuti karAtI hatI tethI kAM ke stutitraya prasiddha che.) upA.zrI yazovijayajI ke samayameM Agamikagaccha upasthita thaa| phira bhI uttarAdhyayana sUtrakI thayathuI zabdakI vyAkhyA stutitraya prasiddham kahakara kiyaa| aura bhASAMtarakArane bhI spaSTa svIkAra kiyA ki devavaMdana meM abhI cAra thuI karate hai vahAM pUrva meM tIna thuI karate the| jisase stutitraya prasiddham likhA aba maineM zrI jayacaMdragaNi kA pATha isa pustakameM pR-164 para diyA hai| jisameM unhoMne gaNadhara aura pUrvadharoM ke lie bhI deva stuti kI saMbhAvanA kI bAta likhI hai vaha kitanI satya asatya hai pAThakagaNa soce|" lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajIne pratimAzataka kI gAthA-2 kI TIkA meM se 'stutitraya prasiddham' pada uThAkara jo carcA kI hai| usameM prathama pratimAzataka kA pATha dekheN| ___"thayathui maMgaleNa bhaMte jIve kiM jaNaI ? thayathuimaMgaleNaM nANadaMsaNacarittabohilAbhaM jaNai, nANadaMsaNacaritta bohilAbhasaMpaNNeNaM jIve aMtakIriyaM kappavimANovavattiaM, vA ArohaNaM Arohei (uttarA. a. 29) iti vacanena siddhA atra stavaH stavanaM stutiH-stutitrayaM prasiddhaM, tatra dvitIyA stutiH sthApanArhataH purataH kriyate, caityavandanAvasaratayA ca jJAnadarzanazcAritrabodhilAbhato nirmalasvargApavargasukhalAbha iti vishessaakssraannypisphuttiibhvissyntynupdmev|" Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 'he bhagavaMta ! stava tathA stuti maMgala dvArA jIva kyA prApta karatA hai ? gautama ! stava - -stuti maMgala dvArA jIva jJAna-darzana- cAritra evaM bodhi lAbha prApta karatA hai| jJAna- darzana - cAritra evaM bodhi lAbha se jIva aMtakriyA (sarvasaMvara rupI mokSakriyA) karatA haiM / athavA vaimAnika devalokameM upapAta ke yogya (=vaimAnika devaloka prApta ho aisI) kriyA kI ArAdhanA karatA hai|' isa sUtrapATha se sthApanA nikSepa ArAdhya haiN| yaha siddha hotA hai| isa sUtrameM stava = stavana evaM stuti arthAt tIna stuti samajhanI haiN| ina tIna stutimeM dUsarI stuti caityavaMdana ke avasara para sthApanA nikSepa ke lie bhagavAna ke samakSa kI jAtI hai| tathA sthApanA ke Age kI stuti se jJAna - darzana - cAritra evaM bodhi lAbha se svarga ke sukha evaM mokSa ke sukha kI prApti hotI hai, ityAdi bAteM Age spaSTa kareMge / ' 86 pratimAzataka graMthameM pU.mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjA 'stutiH stutitrayaM prasiddham' isa prakAra kI stuti se tIna stuti ko prasiddha batAte haiM / isakA yaha artha nahIM ki, cauthI stuti avihita hai / graMthakAra zrI caturthastuti ko vihita mAnate haiM / yaha Age dekheMge / lekhaka ke anusAra pratimAzataka ke bhASAMtarakAra ne jo bAta koSTakameM kahI hai, vaha kisa AdhAra para likhI hai, yaha bhI vicAraNIya hai| unhoMne vicArAmRta saMgraha graMtha kA avalokana kiyA hotA to ve yaha vidhAna nahIM krte| kyoMki, pU. A.bha. zrI kulamaMDanasUrikRta vicArAmRsaMgraha graMthameM spaSTa kahA gayA hai ki, zrutadevatAdi ke kAyotsarga pUrvadharoM ke kAlameM bhI saMbhava the| yaha pATha nimnAnusAra hai| 'zrIvIranirvANAt varSasahastre pUrvazrutaM vyavacchinnaM / zrIharibhadrasUristadanu paMcapaMcAzatA varSeH divaM prAptA tadgraMthakaraNakAlAccAcaraNAyAH pUrvameva saMbhavAt zrutadevatAdikAyotsargaH pUrvadharakAle'pi saMbhavati smeti // " bhAvArtha : zrI vIra paramAtmA ke nirvANa se hajAra varSa vyatIta hone para "L Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI pUrvazruta kA vyavaccheda huaa| isake bAda pacapana varSa bItane para zrIharibhadrasUrijI svarga ge| ina zrIharibhadrasUrijI ke graMthakaraNa kAla se pahale bhI AcaraNa hotA thA / isalie zrutadevatAdi kA kAyotsarga pUrvadharoM ke kAla meM bhI saMbhava thaa| uparokta zAstrapATha spaSTarupa se darzAtA hai ki, kSetradevatA evaM Adi pada se vaicAvaccakArI devatAoM kA kAyotsarga pUrvadhara paramarSiyoM ke kAla se calatA A rahA thA / 87 pUrvadhara paramarSiyoM ke sattAkAla ke atyaMta nikaTa hI pU. A.bha. zrI haribhadrasUrijI hue the / isalie unheM jo zrutavirAsata evaM stuti paramparAeM (AcaraNa) milI hoMgI, ve pUrvadharoM ke kAla se calI A rahI hI milI hoMgI, yaha sahaja hI samajhA jA sakatA haiN| pU. A. bha. zrIne lalitavistarA graMthameM vaiyAvaccakArI devI- devatA ke kAyotsarga karane va unakI stuti karane kI spaSTa kahI hai| isalie pUrvadharoM ke kAla se deva-devI ke kAyotsarga va unakI thoya kahane kI pravRti cala rahI hogI, yaha kahane meM koI doSa nahIM / pU.mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjA kRta pratikramaNAdi hetu garbhita vidhi nimnAnusAra hai, jisameM spaSTa dekhane ko milatA hai ki, devasi pratikramaNa karate samaya prathama bAra adhikAra sahita caityavaMdanA karane ko kahA gayA hai| isameM cauthA kAyotsarga 'vaiyAvaccagarANaM' kA karane va usakI thoya kahane ko bhI kahA gayA hai| tathA dUsare pATha meM zrutadevatA - kSetradevatA kA kAyotsarga karane ko kahA gayA hai, yaha pATha isa prakAra hai / 'paDhama ahigAre vaMdu, bhAvajiNesaru re / bIje dravyajiNaMda trIje re, bIje re iga ceiya ThavaNA jiNe re // 1 // cauthe nAma jina tihuyaNa ThavaNA jina namuM re / paMcame chatima vaMdure, vaMdu re viharamAna jina kevalI re // 2 // sattama adhikAre suya nANaM vaMdiye re, Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI aThamI thuI siddhANa navame re, navame re thuI titthAhiva vIranI re // 3 // dasame ujjayaMta thuI valiya igyArame re, cAra ATha dasa doya vaMdo re, vaMdo re zrIaSTApada jina kahyA re // 4 // bArame samyagdRSTisUranI samaraNAre, e bAra adhikAra bhAvo re, bhAvo re, devavaMdanA bhavijanA re // 5 // vAMdu chuicchakArisamasa zrAvako re, khamAsamaNa caudei zrAvaka re, zrAvaka re bhAvaka sujasa isyuM bhaNe re|6| titthAdhipa vIra vaMdana raivata maMDana, zrInemi nati tittha sAra ||cturnr // aSTApada nati karI suyadevayA kAusagga navakAra ||cturnr ||8||pri.|| kSetradevatA kAussagga ima karo, avagrahayAcana het||cturnr // paMcamaMgala kahI pUMjI saMDAsaga, muhapatti vaMdana det||cturnr ||9||pri.|| uparokta pATha meM spaSTa rupa se dekhane ko milatA hai ki, devasi pratikramaNa ke prArambhameM bAraha adhikAra sahita caityavaMdanA karane ko kahA gayA hai| isameM cauthA kAyotsarga 'vaiyAvaccagarANaM' kA karane tathA usakI thoya kahane ko kahA gayA hai| tathA dUsare pATha meM zrutadevatA-kSetradevatAkA kAyotsarga karane ko kahA gayA hai| lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajIne "-upA.zrI yazovijayajI ke samayameM Agamika gaccha upasthita thA phira bhI uttarAdhyayana sUtrakI thayathuI zabdakI vyAkhyA 'stutitraya prasiddham' kahakara kiyaa|" isa bAta meM jo izArA kiyA hai, vaha spaSTa nahIM haiN| phira bhI ve ye kahanA cAhate hoM ki, Agamika gacchavAle tIna thoya mAnate the aura phira bhI pU.upAdhyAyazrI ne stutitraya prasiddha hai, aisA kathana karake Agamika gacchavAloM kI bAta ko aMzataH mAnya kiyA hai| arthAt 'prAcIna to tIna thoya hI haiM, aura caturtha thoya to arvAcIna hai|' aisA pU.upAdhyAya ma.zrIne mAnya kiyA hai| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI yadi lekhakazrI kA esA kahaneM kA Azaya ho to vaha bhI asatya hai / kyoMki, Agamika gacchakI utpatti va usakI mAnyatA ke viSayameM pU. paM. zrI kalyANavijayajIne tristutika mata mimAMsA bhAga - 1 ke pRSTha 47 para vistRta carcA kI hai| yaha nimnAnusAra hai / "lekhaka kahate hai ki, ( tristutikamata ke lekhaka kahate hai ki, ) 'saMvat ( 1250 ) meM zrIsaudharmasiddhAMtika gacchameM se Agamika matotpattike karanevAle zrIzIlabhadrAcArya huye tinhoMne sarvathA cothI thur3a utthApake ekAMta tIna thuI ke devavaMdana sthApana kiye' sarAsara asatya hai, Agamikamatotpatti ke karanevAle AcArya kA nAma zIlabhadra nahIM thA kiMtu 'zIlagaNa' thA aura una ne saudharmasiddhAntika gacchameM se yaha mata nahIM nikAlA, ve pahale paurNamIyaka gaccha meM the bAda usameM se nikalakara aMcala gaccha meM Aye aura pIche Agamika mata nikAlA (dekho pravacana parIkSA patra 306 ) AgamikoM ne rAjendrasUrijI kI taraha tIna thuI kA mata nahIM nikAlA, una kA mAtra yaha kathana thA ki zrutadevatAdi ke pAsa mokSakI prArthanA nahIM karanI cAhiye, ve yoM nahI kahate the ki samyagadRSTi devakI stuti karane se samyaktva malIna ho jAtA hai yA sAmAyikAdika meM caturthastuti karane se Azrava laga jAtA hai / " 89 pU. mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjA ko pratimAzataka graMtha meM sthApanA nikSepA kI pUjanIyatA evaM phalaprApakatA siddha karanI thI / isalie uttarAdhyayana sUtra ke 29veM adhyayana ke (pUrva meM varNita) 'thayathuI' vAle pATha ko prastuta kiyA hai| tathA 'thayathuI' pAThagata 'stuti' pada kA artha prasiddha stutitraya kiyA hai| isa artha meM aisA lagatA hai ki, 'thayathuI' vAle pAThameM stavana evaM stuti ke phalasvarupa ratnatrayI evaM bodhilAbha darzAe gae haiM aura cAra thoya kI devavaMdanA meM tIna stuti kA phala ratnatrayI va bodhi lAbha hai| jabaki caturtha stutikA phala Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 tristutika mata samIkSA praznottarI vighnopazama, samAdhilAbha tathA bodhi hai| isalie thayathuI' pAThagata jo phala batAyA gayA hai, usake anukUla kAraNa batAne ke lie tIna stuti batAI hoNgii| parantu stutitrayaM prasiddham' isa pada se caturtha stuti ke lie aruci prakaTa nahIM kI hai| unhoMne to svaracita 'pratikramaNa hetu garbhita vidhi' meM caturtha stutiko pratikramaNa kI AdyaMtameM kI jAnevAlI caityavaMdanAmeM vidhi ke taura batAyA hai| pU.A.bha.zrI haribhadrasUrijI kRta yogaviMzikA graMtha kI gAthA-11 kI TIkA meM pU.mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjAne "prathame daNDake'dhikRta tIrthakRd dvitIye sarve tIrthakRtaH, tRtIye pravacanam, caturthe samyagdRSTiH zAsanAdhiSThAyakaH" kahakara caturtha stutiko mAnya kiyA hai. pratimAzataka meM thayathuI' pATha kA jo artha kiyA gayA hai, vaha thayathuI' pATha jisa uttarAdhyayana sUtra ke 29veM adhyayana kA hai usakI pU.A.bha.zrI zAMtisUrijI kRta bRhadvRtti meM thayathuI' kI TIkA karate hue kahA gayA hai ki, stavA-devendrastavAdayaH stutayaH-ekAdisaptazlokAntA; yata uktam - "egadugatisilogA (thuio) annesiM jAva huMti satteva / deviMdatthavamAI teNa paraMthuttayA hoMti // 1 // " uparokta pATha meM stutiyAM eka, do, tIna yAvat sAta zloka pramANa jAneM, aisA kahA gayA hai| pratimAzataka evaM uttarAdhyayana sUtra kI bRhavRtti, donoM pATha meM stuti kI saMkhyA alaga-alaga batAI gaI hai / isalie pratimAzataka ke 'stutitrayaM prasiddham' pada se tristutika matakI mAnyatA siddha nahIM hotI haiN| isa prakAra lekhakazrI ne kutarka karake apanI mAnyatA ko siddha karane kA joradAra prayatna kiyA hai, yaha pAThaka samajha sakate haiM / kintu isa prakAra jhUThI mAnyatA saccI nahIM bana jAtI hai| tristutika matavAle jahAM bhI 'tristuti', Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 'tinni vA' isa prakAra ke pada dekhane ko milate haiM, una padoM ke (zAstrapAThoM ke) AsapAsa ke saMdarbha binA soce-samajhe uThAkara apanI mAnyatA ke pakSameM rakha dete haiM kintu isa prakAra saphala nahIM ho skte| ____ aMtataH phalitArtha yaha hai ki, pU.upAdhyAyajI mahArAjA evaM pU.A.bha.zrI zAMtisUrijI mahArAjA samartha zAstrakAra paramarSi haiN| unhoMne caturtha stuti ko mAnya kiyA hai| svaracita graMthomeM isakA ullekha bhI kiyA hai| virodhI pakSa ko nirutara karane ke lie Agama vacana se tathA yuktipUrvaka caturthastuti ko siddha bhI kiyA hai isase pAThakoM ko svayaM socanA hai ki, zAstrakAra paramarSi sacce haiM yA 'satya kI khoja' pustaka ke lekhaka sacce haiM? (pratimAzataka graMtha meM gAthA-26 kI TIkAmeM kahA gayA hai ki,) na ca devagRhe'pi stutitrayakarSaNAtparato'vasthAnamanujJAtaM sAdhUnAmiti vidhivandanAdyarthadharmasthAne noktdossH|| _ (uparokta pATha kA bhAvArtha dekhane se pahale graMthakArazrIne kisakI carcA meM uparokta vidhAna kiyA hai, yaha dekha leM / saMvAsa anumodanA kI carcA calatI hai| hiMsA ke sthAna para rahane se saMvAsa anumodanA lAgU hotI hai, aura hiMsA ke sthala se dUra rahane se saMvAsa anumodanA nahIM lgtii| (yaha carcA sAdhu-bhagavaMto ke lie hai yaha dhyAna rhe|) yahAM graMtha meM anAyatana kA artha hiMsA kA Ayatana kiyA gayA hai| anAyatana meM rahane se anumodanA lagatI hai| sAdhu sarvathA hiMsA se tyAgI hone ke kAraNa anAyatana sevI bhI nhiiN| usase dUra haiN| isalie sAdhuoM ko saMvAsa anumodanA nahIM lgtii| ___ aisI prarupaNA pU.upAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjAne kI hai| taba pratimAlopaka (sthAnakavAsI pakSa)ne dalIla kI hai ki, jinAlaya meM zrAvaka puSpAdi se pUjA karate haiM aura isalie jinAlaya puSpAdi kA Ayatana hI anAyatana hiMsA kA sthAna hai aura sAdhu jinAlaya meM jAte haiM / isalie ve Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 tristutika mata samIkSA praznottarI anAyatanasevI hone ke kAraNa unheM saMvAsAnumati lagatI hai| pUrvapakSa kI isa dalIla meM graMthakAra zrIne kahA ki, samavasaraNa meM bhI devatAoM dvArA puSpavRSTi hotI hai aura isake bAvajUda sAdhu samavasaraNa meM dezanA sunate haiN| isalie samavasaraNa meM jAnevAle sAdhuoM ko saMvAsAnumati kA doSa lagane kI Apatti aaegii| parantu aisA nahIM haiN| isameM doSa nahIM mAnA gayA hai| jabaki sthAnakavAsI (pUrvapakSI) kahate haiM ki sAdhu, samavasaraNa meM dezanA sunane taka hI rahate haiN| adhika samaya taka nahIM rhte| isalie anAyatana kA avasara nahIM aataa| (arthAt sAdhu anAyatanasevI banatA nahI hai|) taba graMthakAra ne pUrvapakSa kI bAta ko Age dharakara spaSTatA kI ki, jaise samavasaraNa meM sAdhu dezanA sunane ke alAvA nahIM rukte| vaise hI jinAlaya meM bhI vyavahAra bhASya kI ' tinnivA' tathA 'dubbhigaMdha' ina do gAthAoM ke AdhAra para tIna stuti kA paThana karane se adhika rahane kI anujJA nahIM, aisA kahate haiM aura isalie anAyatana sevanA kA doSa nahIM / pUrva meM eka prazna ke uttara meM 'tinnivA' gAthA ke tAtparya kI vistAra se carcA kI hai| vyavahArabhASya kI isa 'tinnivA' gAthA kI TIkA tathA pU. A.bha. zrI dharmaghoSasUrijI ke saMghAcArabhASyameM isa bAre meM spaSTatA kA artha yaha hai ki, sAdhu bhagavaMta jinamaMdira meM nahIM rukate / athavA pratikramaNa ke aMtameM jaise maMgala ke avasara para 'namo'stu vardhamAnAya 0 ' tathA 'vizAlalocana0' bolA jAtA hai, vaise hI caityavaMdana ke aMta meM praNidhAnArtha maMdira meM rahane kI anujJA hai / kAraNa vizeSa meM adhika samaya rukane kI bhI anujJA hai / niSkAraNa nahIM / ) isI bAta ko graMthakArane (pUrva meM darzAe anusAra) nimnalikhita zabdoM meM prastuta kiyA hai| .... na ca devagRhe'pi stutitrayakarSaNAtparato'vasthAnamanujJAtaM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI sAdhUnAmiti vidhi vandanAdyarthadharmasthAne noktdossH| -jinAlaya meM bhI sAdhuoM ko tIna stuti bolane se adhika rukane kI anujJA nhiiN| isalie vidhi-vaMdanAdi ke lie rukane meM uparokta doSa nhiiN| lekhaka zrIjayAnaMdavijayajI ne 'satyakI khoja' pustaka ke nUtana saMskaraNa ke pRSTha-63 para prazna-73 ke uttarameM pratimAzataka gAthA-26 kI TIkA kA uparokta pATha rakhakara tristutika mata ko siddha karanekA prayAsa kiyA hai| parantu yaha asatya hai| lekhakane unakI pustakameM pRSTha-63 para nimnAnusAra praznottarIkI hai| "kyA pratimAzataka meM tIna stuti kA nirupaNA hai ? hAM gAthA naM-2kI TIkA meM atra stavaH stavanaM stutiH stutitrayaM prasiddhaM / yahAM tIna stutikA vidhAna kiyA hai| gAthA-26mI TIkAmeM 'na ca devagRhe'pi stutitrayakarSaNAtparato'vasthAnamanujJAtaM saadhunaamiti|' yahAM para bhI tIna stuti kare vahAM taka hI jinamaMdirameM sAdhuoM ko rahenA kA vidhAna kiyA hai| pariziSTameM vivecana dekheN|" samIkSA : munizrI jayAnaMdavijayajI kI uparokta bAta asatya hai| kyoMki, 1. munizrI pratimAzataka kI gAthA-2kI TIkA 'atra stavaH stavanaM stutiH stutitrayaM prasiddham' isa pATha ke AdhAra para tristutika mata kA samarthana karate haiN| jo asatya haiM / graMthakAra paramarSine yaha pATha tristutika ke samarthana ke lie nahIM diyA aura na hI caturthastuti kI avihitatA ke lie diyA hai| yaha bAta pUrva meM vistAra se prastuta kI gaI hai| 2. pratimAzataka kI gAthA-26kI TIkA kA uparokta 'na ca.... sAdhunAmiti' kA pATha vyavahArabhASya kI 'tinnivA' gAthA ke AdhAra para sAdhuoM ko jinamaMdira meM adhika samaya taka nahIM rukane ke lie Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 tristutika mata samIkSA praznottarI kahanevAlA haiM / parantu tristutika kA samarthana karane aura caturthastuti kA khaMDana karane ke lie nahIM diyA gayA hai| isakA bhI pUrva meM vistAra se varNana kiyA hI hai| 3. gAthA-2 va gAthA-26kI TIkAke pAThoM kA paraspara sambaMdha nahIM hai| arthAt donoM kA tAtparya eka nahIM hai| bhinna-bhinna hai| prathama pATha kA tAtparya yaha hai ki, ratnatrayI evaM bolilAbha svarupa phala ke kAraNa ke taura para arihaMta paramAtmA, sthApanA arihaMta evaM Agama, ye tIna stuti batAI gaI haiM, inameM sthApanA arihaMta ke Age bhI stava-stuti karane ko uttarAdhyayana sUtra ke 29 veM adhyayana meM kahA gayA hai aura isalie sthApanA arihaMta-sthApanA nikSepa bhI pUjanIya hI haiM / saMkSipta meM prathama pATha sthApanA nikSepAkI pUjyanIyatA darzAne ke lie rakhA gayA hai| tristutika matakI mAnyatA ko sahI ThaharAne ke lie athavA tristuti prAcIna hai aura caturthastuti arvAcIna hai, yaha batAne ke lie nhiiN| gAthA-26 kI TIkA ke pATha kA tAtparya yaha hai ki sAdhuoM ko jinamaMdira meM adhika samaya taka rukanekI anujJA nahIM / isalie sAdhu jinamaMdirameM jyAdA nahIM rukate / aura isIlie anAyatana ke poSaka nahIM banate haiN| isase unheM saMvAsa anumodanA kA doSa nahIM lgtaa| isa prakAra donoM ke bIca paraspara koI sambandha nahIM hai| 4. lekhaka zrIjayAnaMdavijayajI zAstrapAThoM ke tAtparya ko jAne binA mAtra jahAM-jahAM 'tristuti' 'tinnivA' jaise zabda prayoga hue haiN| unheM uThAkara apanI mAnyatA kA samarthana karane meM laga jAte haiN| isa bAre meM bRhatkalpa bhASyameM eka alpa jAnakArIvAle paMDita kI kathA AtI hai| jo caturtha stuti nirNaya bhAga-2meM dekheN| 5. lekhakazrI jayAnaMdavijayajIne 'satyakI khoja' pustaka ke pariziSTa meM pRSTha-208 para jo carcA kI hai, usakA khaMDana pUrvameM kiyA hI hai| isa prakAra nizcita hotA hai ki, pratimAzataka va usa graMtha ke kartA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 tristutika mata samIkSA praznottarI pU.mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjAke nAma se lekhaka ne jo duSpracAra kiyA hai, vaha zAstra virodhI, pratimAzataka ke graMthakAra kI mAnyatA se viruddha hai aura upekSaNIya hai| bhavyAtmAoM se isameM nahIM phasane kA anurodha / prazna : kyA pratikramaNameM caturthastuti kA niSedha karanA, zAstravacana AdikA apalApa hai ? uttara : hAM, zAstra tathA zAstramAnya suvihita paramparA kA apalApa hai / kyoMki, aneka zAstroM meM caturtha stuti ko vihita evaM upayogI kahA gayA hai| suvihita paramparA meM hue hajAroM pUrvAcAryoMne caturtha stuti ko devavaMdana va pratikramaNa meM mAnya kiyA hai| yahAM hama suvihita AcArya bhagavaMto dvArA racita graMtho ke nAma de rahe haiM / inameM caturtha stuti ko mAnya kiyA gayA hai aura tristutika mata mAnane se nimnalikhita pUrvAcAryoM va unake dvArA racita graMtha tathA suvihita sAmAcArI kA virodha hotA hai / 1. pa.pU. A. bha. zrI haribhadrasUrijI mahArAjA va unake dvArA racita lalita vistarA graMtha, paMcavastuka graMtha kA virodha hotA hai / kyoMki, zrI lalitavistarA meM caturtha stuti ko vihita evaM upayogI kahA gayA hai tathA paMcavastuka graMtha meM kSetradevatAdi kA kAyotsarga karane ko kahA gayA hai| 2. pa. pU. A. bha. zrI nemisUrijI mahArAjA va unake dvArA racita pravacana sAroddhAra graMtha kA virodha hotA hai / kyoMki, isa graMthameM caturtha stuti ko mAnya kiyA gayA hai tathA pratikramaNa kI AdyaMtakI caityavaMdanA cAra thoya se karane ko kahA gayA hai / pratikramaNa meM yathAsthAna zrutadevatA - kSetradevatA kA kAyotsarga karane ko kahA gayA hai| 3. pravacana sAroddhAra kI TIkA ke kartA pU. A. bha. zrI siddhasenasUrijI mahArAjA kA virodha hotA hai / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 4. Ama rAjA ke pratibodhaka mahAprabhAvaka pU.A.bha.zrI bappabhaTTasUrijI mahArAjAne 24 tIrthaMkara paramAtmA kI eka thoya ke sAtha tIna thoya racI haiN| isameM eka sarvajina kI, eka zrutajJAna kI, eka zAsana devatA kI / isa prakAra 96 thoya racI haiM / unakA bhI virodha hogA / (unakA janma vi.saM.802meM huA thaa|) 5. pa.pU.A.bha.zrI jinendrasUrijI ma. ke ziSya tathA navAMgI vRttikAra zrIabhayadevasUrijI ke gurubhAI zrIzobhanamuni ne zobhana stuti meM caubIsa jinake sambandha se caubIza jor3e=96 thoya kI racanA kI hai| isase yaha phalita hotA hai ki, navAMgI vRttikAra zrI abhayadevasUrijI tathA unake guruzrI jinendrasUrijI guru pramukha guru paramparA se sabhI cAra thoya mAnate the| yadi cAra thoya nahIM mAnate the, aisA koI kahe, to unake ziSya tathA guru bhAIne kyoM cauthI thoya kI racanA kI hogI? 6. zrI uttAradhyayana sUtra ke bRhavRttikAra pU.A.bha.zrIzAMtisUrijI mahArAjA ne saMghAcAra caityavaMdana mahAbhASyameM cAra thoya kahI haiM / (unakA virodha hogaa|) 7. kriyoddhAra ke kartA, tapasvI, mahAprabhAvaka, rANA kI sabhAmeM 33 kSapaNakAcAryoM ko vAdameM jItanevAle 'tapA' ke upamAdhArI pU.A.bha.zrI jagatcaMdasUrijI mahArAjAke ziSya parama saMvegI jJAna bhAskara, pU.A.bha.zrIdevendrasUrijIne laghubhASyameM (devavaMdana bhASya meM ) cAra thoya kahI haiN| 8. zrI bRhadgacchaikamaMDana pU.A.bha.zrI municaMdrasUrijIne lalitavistarA paMjikA meM tathA uneka ziSya pU.A.bha.zrIvAdidevasUrijIne yatidinacaryA meM cAra thoya kahI haiN| 9. navAMgI vRttikAra zrIabhayadevasUrijI ke ziSya zrIjinavallabhasUrijIne sAmAcArI meM cAra thoya kahI haiN| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 97 10. kalikAla sarvajJa zrIhemacaMdrasUrijIne yogazAstrameM cAra thoya kA samarthana kiyA hai| 11- (i) pU.A.bha.zrI kulamaMDanasUrijIne vicArAmRta saMgraha graMtha meM.... (ii) pU.A.bha. zrI somasuMdarasUrijIne svakIya sAmAcArI meM...... (iii) pU. A. bha. zrI devasuMdarasUrijIne svakIya sAmAcArImeM... (iv) pU. A. bha. zrI narezvarasUrijIne svakIya sAmAcArI meM...... (V) pU. A. bha. zrI tilakAcAryajIne svakIya sAmAcArI meM..... (vi) pU. A. bha. zrI bhAvadevasUrijIne yatidinacaryA meM..... (vii) kuroja bAdazAha pratibodhaka pU. A.bha. zrI jinaprabhasUrijIne vidhiprapAmeM... (viii) pU.A.bha. zrI jayacaMdrasUrijIne pratikramaNa garbhita hetu graMthameM..... caityavaMdanA meM cAra-cAra thoya kahane kI bAta kahI hai| 12- (i) pU. mahopAdhyAya zrImAnavijayajI mahArAjAne dharmasaMgraha graMthameM... (ii) pU. mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjAne pratikramaNa garbhitahetumeM... (iii) zrInami nAmaka sAdhu bhagavaMta ne SaDAvazyaka bAlAvabodhameM cAra thoya kahI haiN| ityAdi anya AcAryoM ne bhI cAra thoya kahane kI bAta kahI haiN| 1 isa prakAra ina sabhI pU.AcArya bhagavaMto kI guru paramparA meM tathA ziSya paramparA meM. hajAroM pU.AcAryo bhagavaMtone cAra thoya ko mAnya kiyA hai / aura AcaraNa kiyA hai / isalie sujJajana samajha sakateM haiM ki, tristutika mata zAstravirodhI evaM pUrvAcAryoM kI sAmAcArI se viruddha haiM / asatya-mithyA Agrahase prArambha huA thA aura turaMta lupta ho gayA thA / yaha mata zAstroM va zAstramAnya suvihita paramparA kA apalApa karatA hai / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristatika mata samIkSA praznottarI prazna : kyA pU.A.bha.zrI haribhadrasUrijI se pahale pratikramaNameM zrutadevatA Adi ke kAyotsarga hote the ? zrutadevatA Adi kI stuti bolI jAtI thI? zrutadevatA-kSetradevatAkA pratidina kAyotsarga karane kA vidhAna kisa graMtha meM hai? yaha kAyotsarga karane se kyA lAbha hotA haiM ? uttara : pU.A.bha.zrI haribhadrasUrijI se pahale bhI pratikramaNa meM zrutadevatA Adi ke kAyotsarga hote the| isakA sAkSI 'vicArAmRta saMgraha' graMtha hai| isa graMtha meM pU.A.bha.zrI kulamaMDanasUrijIne kahA hai ki "zrI vIranirvANAt varSasahasra pUrvazrutaM vyavacchinnaM // zrIharibhadrasUrayastadanu paMcapaMcAzatA varSeH divaM prAptAH tadgraMthakaraNakAlAccAcaraNAyAH pUrvameva saMbhavAt zrutadevatAdikAyotsargaH pUrvadharakAle'pi saMbhavati smeti // " bhAvArtha : zrI vIra paramAtmAke nirvANa se hajAra varSa vyatIta hone ke bAda pUrvazrutakA vyavaccheda huaa| isake bAda pacapana (55) varSa gujarane ke pazcAt zrI haribhadrasUrijI svarga ge| ina zrI haribhadrasUrijI ke graMthakaraNa ke kAla se pahale bhI AcaraNa jArI thaa| isalie zrutadevatAdika ke kAyotsarga pUrvadharoM ke kAla meM bhI saMbhava the| pU.A.bha.zrI haribhadrasUrijI ne paMcavastu graMthameM gAthA-491ke uttarArdha meM kahA hai ki...... AyaraNA suadevayamAINaM hoi ussaggo // 491 // zrutadevatA Adi kAyotsarga AcaraNa se hotA hai| (Adi pada se kSetradevatA evaM bhavanadevatA kA kAyotsarga grahaNa kreN|) pU.A.bha.zrI ke samaya se pUrva ke kAlameM zrutadevatAdi ke kAyotsarga hote hoM taba hI pU.A.bha.zrI kaha sakate haiM ki, AcaraNa se zrutadevatAdi kA kAyotsarga hotA hai aura unake pUrva kA kAla pUrvadhara maharSiyoM kA thaa| isase siddha hotA hai ki, pUrvadharoM ke kAla se zrutadevatAdikA kAyotsarga hotA hai| kisI ko prazna hogA ki, zrutadevatAdi Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI kA kAyotsarga to caumAsI Adi ke pratikramaNa meM karane ko kahA gayA hai, to phira vartamAna meM pratidina kyoM kiyA jAtA hai? ____isa prazna kA uttara jIvAnuzAsana graMtha detA hai / isa graMtha ke racayitA zrIkumudacaMdra digambara ko vAda meM jItanevAle, 33 hajAra mithyAdRSTiyoM ke gharoM ko pratibodha karanevAle, 84 hajAra zloka pramANa syAdvAda ratnAkara graMtha ke racayitA suvihita ziromaNi pU.A.bha.zrI devasUrijIne racA hai| isa jIvAnuzAsana graMtha kA yaha pATha isa prakAra hai| "nanu yadi caturmAsikAdibhaNitamidaM kimiti sAMprataM nityaM kriyata ityAha saMpai niccaM kIrai saMnijjA bhaavovisiddhaao| veyAvaccagarANaM, iccAi vi bahuyakAlao // 1003 // vyAkhyA // sAMpratamadhunA nityaM pratidivasaM kriyate vidhIyate kasmAt sAMnidhyAbhAvastasya kAraNAdviziSTAdatizAyino vaiyAvRttyakarANAM pratItAnAmityAdyapi na kevalaM kaayotsrgaadiityperrthH|aadigrhnnaatsNtikraannaamityaadi dRzyaM prabhUtakAlAt bahoranehasa iti gaathaarthH||" bhAvArtha : pUrvapakSa : yadi cAturmAsI Adi meM kSetradevatAdi kA kAyotsarga karane ko zrIbhadrabAhusvAmIjIne kahA hai, to phira saMpratikAlameM vartamAnakAlameM pratidina kAyotsarga kyoM kiyA jAtA hai? / uttarapakSa : vartamAnakAlameM nitya pratidina jisa kSetradevatAdi kA kAyotsarga sAnnidhyAbhAva hone se arthAt pUrvakAlameM jaba-taba kabhI bhI eka bAra kAyotsarga karane se ve deva zAsana kI prabhAvanA ke avasara para upadravoM ko naSTa karate the| jabaki vartamAnakAlameM kAladoSa se jaba-taba eka bAra kAyotsarga karane se sAMnidhya nahIM krte| isalie unheM pratidina jAgRta karane para ve sAMnidhya karate haiN| isalie nitya pratidina kAyotsarga kie jAte haiN| ye kAyotsarga karane se vizeSa atizayavAna vaiyAvRttya karanevAle jo devatA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 tristutika mata samIkSA praznottarI haiM, ve jAgRta hote haiN| mAtra vaiyAvRttya karanevAle prasiddha devatAkA hI kAyotsarga nahIM kiyA jAtA haiN| balki zAMti sthApita karanevAle (zAMtikarANaM,) ityAdi devatAoM kA bhI kAyotsarga grahaNa kareM / prabhUtakAla se arthAt kAphI laMbe samaya se pUrvadharoM ke kAla se pUrvokta devatAoM kA pratidina pUrvAcArya kAyotsarga karate Ae haiM / isalie pUrvokta devatAoM kA nitya kAyotsarga kiyA jAtA haiN| yaha gAthArtha hai / prazna : zrutadevatA kA kAyotsarga karane se kyA lAbha hotA hai ? aura zrutadevatAko na mAnane se kyA nukasAna hotA hai ? uttara : AvazyakasUtrameM kahA gayA hai ki, zrutadevatAko na mAnane se, unake viSayameM kucha bhI bolane se unakI AzAtanA hotI hai, aura prazasta manase zrutadevatAkA AlaMbana karake kAyotsarga karate haiM, unakA karmakSaya hotA hai| isa saMdarbha meM pATha isa prakAra hai| "suyadevayAe AsAyaNAe // vyAkhyA zrutadevatAyAH AzAtanayA / kriyA tu pUrvavat // AzAtanA tu zrutadevatA na vidyate akiMcitkarI vA / na hyanadhiSThito maunIndraH khalvAgamaH ato'sAvasti na cAkiMcitkarI tAmAlambya prazastamanasaH karmakSayadarzanAt / " bhAvArtha : zrutadevatAkI isa prakAra se AzAtanA hotI hai / " zrutadevatA nahIM hai athavA ve haiM to unakI koI zakti nahIM hai| arthAt zrutadevatA nahIM haiM athavA haiM to akiMcitkara haiM" -aisA kahanevAle zrutadevatAkI AzAtanA karanevAle hote haiN| kyoMki, bhagavAna dvArA prarupita Agama anadhiSThita nahIM haiM / arthAt bhagavAna dvArA prarupita AgamoM ke adhiSThAtA devatA haiM / isalie zrutadevatA kI vidyamAnatA hai| zrutadevatAko akiMcitkara kahanA mithyA hai| kyoMki, jo zrutadevatA kA AlaMbana Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 101 karake kAyotsarga karate haiM, unakA karmakSaya hotA hai / (karmakSaya hotA dekhane ko milatA hai|) ___ThANAMgasUtrameM kahA gayA hai ki, zrI arihaMta paramAtmA, zrI arihaMta dvArA prarupita dharma, AcArya, zramaNapradhAna saMgha tathA devatA kA varNavAda karatA hai, vaha sulabhabodhitva ko prApta karAnevAle karma kA upArjana karatA hai aura vo pAMca kA avarNavAda karatA hai, vaha durlabhabodhitva ko prApta karAnevAlA karma upArjita karatA hai| ThANAMgasUtrameM devatAkA avarNavAda nimnAnusAra batAyA gayA hai| "tathA vipakvaM supariniSThitaM prakarSaparyaMtamupagatamityarthaH / tapazca brahmacaryaM tadhetukaM devAyuSkAdikaM karma yeSAM te tathA teSAmavarNaM vadan na santyeva devAH kadAcanApyanupalabhyamAnatvAt kiM vA tairviTairiva kAmAsaktamanobhiravirataistathA nirmimeSairaceSTaizca mriyamANairiva pravacanakAryAnupayogibhizcaityAdikaM ihottaraM saMti devAstatkRtAnugrahopaghAtAdidarzanAt kAmAsaktAzca mohshaataakrmodyaadityaadi|abhihitN ca ettha psiddhiimohnniiysaayveynniykmmudyaau| kAmAsattAviraI, kammodayauviyanatesiM // 1 // aNamisadevasahAvo niceThANuttarAikayakicca / kAlANubhAvatitthuNNaiMpi annattha kuvvaMtiti // 2 // devavarNavAdo ythaa| devANa aho sIlaM visayavisamohiyA vi jinnbhvnne| ___ attharasAhipi samaM, hAsAI jeNa na karaMtiti // 1 // bhAvArtha : tathA (vipakvaM0) atizaya karake paryaMtatA ko prApta kiyA hai tapa evaM brahmacarya bhavAMtarameM jinake athavA (vipakvaM0) udaya prApta kiyA hai tapa evaM brahmacaryarupI uddezya se devatAke AyuSya karma jinake, una devatAoM kA avarNavAda bole| jaise ki, "devatA kabhI bhI dekhane meM nahIM aate| yadi ho to bhI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 tristutika mata samIkSA praznottarI vaha viTapuruSa arthAt atyaMta kAmI puruSa kI taraha kAmAsakta hone se kyA kAmameM AyegA? tathA ve deva aviratidhara hai, usase hame kyA prayojana haiM ? tathA jinakI AMkhe nahIM micatI haiM, isalie ceSTArahita hone se mRtatulya puruSa ke samAna haiN| jaina zAsanake kisI bhI kAma meM nahIM aate|" ityAdi aneka prakAra se pUrvokta devatAoM kA avarNavAda bole, (vaha jIva isa prakAra kA mohanIya karma bAMdhatA haiM ki, usa karma ke prabhAva se usa jIva ke lie jainadharmakI prApti durlabha ho jAtI hai| kyoMki, yahAM TIkAkAra zrIabhayadevasUrijI uttara dete haiM ki,) anugraha tathA upaghAtako dekhane se devatA haiM / arthAt devatAoM dvArA kie gae anugraha tathA upaghAta dekhane se devatA kI upasthiti siddha hotI hai| devatA jo kAmAsakta haiM, ve zAtA vedanIya evaM mohanIya karma ke udaya se haiN| avirati karma kA udaya hone se virati nahIM hai| devabhava ke svabhAva se AMkha nahIM micatI aura jo anuttaravAsI deva ceSTArahita hai, usameM vaha deva kRtakRtya hone se unheM koI bhI kArya karane kA nahIM rahatA hai| isalie ceSTArahita haiN| vartamAnameM tIrtha kI prabhAvanA nahIM karate, isameM kAladoSa hai / anya sthala para karate bhI haiM / isalie devatAoM kA avarNavAda bolanA yukta nhiiN| ____ (aba una devatAoM kA varNavAda karane se jIva sulabhabodhi hotA hai|) jaise ki, devatAoM kA kaisA zubha AzcaryakArI zIla hai| mana viSaya se vimohita hone ke bAvajUda jinabhavanameM devAMganAoM ke sAtha hAsyAdika nahIM karate / ityAdi devatAoM kA guNa bole jAeM to sulabhabodhitva kA karma upArjita karatA hai|) zrutadevatAdikI stuti bolane meM unakA varNavAda hotA hai / ThANAMga sUtrameM devatAoM kA varNavAda doSarupa nahIM kahA gayA hai, balki guNarupa kahA gayA hai| isalie zrutadevatAdi ke kAyotsarga pUrvadharoM ke kAlase kie jAte haiM aura isameM koI doSa nahIM / guNa hI hai| AjJApAlanakA guNa hai| ucita ke viSayameM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 tristutika mata samIkSA praznottarI aucitya pAlana kA guNa hai| guNa ko doSa batAnA, yahabuddhi kA viparyAsa hai| isa prakAra vicArAmRta saMgraha, paMcavastu, jIvAnuzAsana, AvazyakasUtra, ThANAMgasUtra Adi ke pATha dekhane ke bAda zrutadevatAdi ke kAyotsarga ke viSayameM koI zaMkA hI nahIM rahatI haiN| phira bhI munizrI jayAnaMdavijayajI matAgraha se vicArAmRta saMgrahAdi graMthoke pAThoM kI upekSA karake 'satya kI khoja' pustaka ke pRSTha-67 para prazna-312 ke vistRta uttarameM nirAdhAra dalIleM kara rahe haiN| ina sabhI dalIloM para likhane baiTheM to kAphI panne bhara jaaeNge| isalie kucha muddoM para hI prakAza ddaaleNge| __-paMnyAsa zrIkalyANavijayajI ma.sA.kI 'pratikramaNa vidhi saMgraha' nAmaka pustaka ke AdhAra para kaI ulaTI sulaTI bAteM karate haiM / paMnyAsajI mahArAjane yahAM zrutadevatAdi ke kAyotsarga ko avihita nahIM batAyA hai| mAtra usake itihAsa ke viSayameM apanI anabhijJatA batAI hai / lekhaka zrIjayAnaMdavijayajI use Age dharakara pUrvAcAryoM kI pravRtti kA khaMDana karane lage haiM / parantu lekhaka se prazna hai ki, Avazyaka cUrNi AdimeM pratikramaNa ke prArambha ke caityavaMdana kI vidhi batAI hI nahIM hai| pravacana sAroddhAra Adi graMthomeM 12 adhikArapUrvaka caityavaMdanA kI vidhi batAI hai| to Apa usa samaya ina donoM graMtho ke bIca ke itihAsa ke bAremeM koI vikalpa kie binA pratikramaNa kI prArambha kI caityavaMdanA karanA kyoM prArambha kiyA hai? isakA uttara deNge| pravacana sAroddhAra meM 12 adhikArapUrvaka caityavaMdanA karane ko kahA gayA hai| isameM se Apa vaiyAvaccagarANaM0 bolakara kAyotsarga tathA stuti nahIM krte| isalie 12 adhikArapUrvaka caityavaMdanA karate hI nahIM / to Apa ina graMtho ke virodhI kahalAeMge yA nahIM? caityavaMdanA karane kI graMtha kI eka bAta mAnanA aura 12 adhikAra sahita pUrNa caityavaMdanA karane kI bAta na mAnanA, yaha Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 tristutika mata samIkSA praznottarI kisa gharakA nyAya hai? munizrI jayAnaMdavijayajI apanI pustaka ke pRSTha-67-68-69-70 para pU.A.bha.zrIharibhadrasUrijI Adi kI bhUleM nikAlane baiThe haiM, kintu unheM apanI doharI nIti dikhAI nahIM detI? isalie unheM AvazyakacUrNi ko yAda karane kA adhikAra hI nahIM hai| ___munizrI ne graMtho ke nAma die haiN| parantu graMtho ke pATha nahIM die|paatth deM to unakI bAta hI jhUThI siddha ho sakatI hai| isalie logoM se hama zAstroM se hamArI bAta karate haiM, yaha asatya samajhAne ke lie mAtra graMtho ke nAma die haiM aura jina jagahoM para pATha die haiM, vahAM bhI graMthakAra va anya graMtho ke abhiprAya se bilkula viruddha arthaghaTana kiyA hai| yaha hamane pUrva meM vistAra se aneka sthaloM para dekhA hI hai| ___ isalie pUrvadharoM ke kAla se Ajataka avicchinnatA se zrutadevatAdi kA kAyotsarga hotA AyA hai| zAstroM ne usameM sAkSI dI hai| mahApuruSoM ne yaha mArga apanAyA hai aura Age bar3hAyA hai| mAtra bIcameM eka bAra saM.1250meM mithyAgraha se isakA virodha karanevAle khar3e hue the| parantu vaha virodha bhI turaMta luptaprAyaH ho gayA thaa| isake bAda sau savAsau varSa pUrve A. rAjendrasUrijIne virodha khar3A kiyA thaa| parantu vaha nirAdhAra hai, yaha hamane dekhaa| Ajataka hue hajAroM AcArya, unakI ziSyaparaMparA dvArA Acarita mArga kA koI virodha karake AzAtanA na kare, yahI eka namra siphAriza hai| munizrI jayAnaMdavijayajIne pRSTha-67 se 70 para kI bAteM mAtra vitaMDAvAda hai| isakA javAba anekavAra diyA hai| prazna : mokSamArgakI sAdhanA kA sarvAMgINa jJAna kisase prApta hotA hai? uttara : zrI ThANAMgasUtra kI TIkAmeM jJAna prApti ke sAta upAya batAe gae haiM / 1. sUtra ( mUlasUtra), 2. niyukti, 3. bhASya, 4. cUrNi, 5. vRtti Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 tristutika mata samIkSA praznottarI (TIkA), 6. paramparA tathA 7.anubhv| sUtra, niyukti, bhASya, cUrNi tathA vRtti ina pAMca ko paMcAMgI kahA jAtA haiN| paMcAMgI mokSamArgakI sAdhanA ke upAyoM ke jJAna ke lie parama kAraNa haiM / isI prakAra suvihita paramparA bhI mokSamArga ke upAyoM ke jJAna kA kAraNa hai| isIlie caityavaMdanAkI vidhi tathA usake bheda batAte hue caityavaMdana mahAbhASya meM prArambha meM kahA gayA hai ki, tIse karaNavihANaM, najjai suttANusArao kiM pi| saMviggAyaraNAo, kiMcI ubhayaM pi taM bhaNimo // 15 // -caityavaMdanA karane kI koI vidhi sUtrAnusAra tathA koI vidhi saMvigna mahApuruSoM ke AcaraNa ke anusAra jAnI jAtI haiN| (isalie) hama yahAM donoM ke anusAra caityavaMdanA kI vidhi kahate haiN| (15) ___ yahAM smaraNa rahe ki, ThANAMgasUtrakI TIkA bhI paMcAMgI meM hI ginI jAtI hai| isalie paMcAMgI mAnane kI bAta karanevAloM ko paMcAMgI ke sUtra Adi pAMca aMgo meM se TIkA kI bAta bhI mAnanI pdd'egii| ThANAMgasUtra kI TIkA kahatI hai ki, suvihita paramparA bhI jJAnaprAptikA mArga hai| isalie suvihita paramparA se calI A rahI kriyAeM bhI mAnanA atyaMta Avazyaka hai| mAtra paMcAMgI ko hI mAnane kA Agraha nahIM rakhA jA sakatA / anyathA vartamAnameM hama jo kriyAeM karate haiM, ve sabhI avihita mAnanI pdd'egii| kyoMki, paMcAMgI se aneka kriyAoMkI vidhi jJAta nahIM hotI aura phira bhI hama saba AcaraNa karate haiN| isa bAta kI spaSTatA pU.A.bha.zrI dharmaghoSasUrijIne 'saMghAcAra bhASya' meM kI hai| isa prakAra paMcAMgI tathA suvihita paramparA kA samanvaya karake hI koI bhI kriyA karanI caahie| ___ yaha bhI yAda rakheM ki, koI bhI paramparA AdaraNIya nahIM bana jAtI hai / balki azaTha, saMvigna, bhavabhIru, gItArtha mahApuruSoM dvArA Acarita Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 tristutika mata samIkSA praznottarI paramparA hI AdaraNIya tathA sevanIya hotI hai| azaTha, bhavabhIru, saMvigna tathA gItArtha mahApuruSoM kI suvihita AcaraNA (paramparA) ko zAstrIya paribhASA meM 'jIta vyavahAra' kahA jAtA hai| prazna :jIta vyavahAra kA lakSaNa kina graMthomeM haiM ? yaha zAstrapAThoM ke sAtha batAie? uttara : jItakalpa bhASya, bRhatkalpabhASya, upadeza rahasya, yogaviMzikA kI TIkA, gurutattva vinizcaya, bhagavatI sUtrakI TIkA, pravacana parIkSA, tattvataraMgiNI Adi graMtho meM jIta vyavahAra ke lakSaNa batAe gae haiN| jIta vyavahAra ke lakSaNa : 1. aba hama jIta AcAra ke lakSaNa tathA ina lakSaNoM ke mahApuruSoM dvArA kie gae spaSTIkaraNa ke viSayameM zAstrAdhAroM ke sAtha jAnakArI dete haiN| ___ (1) vRtta arthAt eka bAra pravRtta, aNuvRtta arthAt dUsarI bAra pravRtta, pravRtta arthAt tIsarI bAra pravRtta aura mahApuruSoM dvArA aneka bAra Acarita vyavahAra, yaha vyavahAra jaise bahuvAra bahuzrutoM dvArA Acarita ho, vaise hI bahuzrutoM se niSedha kiyA huA na ho, to hI yahI jItakRta mAnA jAtA hai| yaha bAta zrI jItakalpabhASya meM nimnalikhita gAthA ke mAdhyama se kahI gaI hai| bahuso bahussue hiM jo vatto Na ya NivArito hoti / vattaNupavattamANaM (vattaNuvattapavatto), jIeNa kataM havati eyaM // 677 // (2) azaTha arthAt rAgadveSarahita, pramANastha puruSa dvArA yugapradhAna AcArya bhagavAna zrImad kAlikasUrIzvarajI mahArAjA jaise saMvigna gItArthAdiguNabhAk puruSane dravya-kSetra-kAlAdike viSayameM usa prakArakA puSTAlaMbana svarupa kAraNa hone ke bAvajUda, jo asAvadha arthAt paMca mahAvratAdi mUla guNa tathA piMDavizuddhi Adi uttaraguNa, ina mUlottara guNoM kI ArAdhanA ko bAdha karane ke svabhAva se rahita AcaraNa kiyA ho aura usa AcaraNa ko yadi tatkAlavartI tathAvidha gItArthoMne niSiddha na kiyA ho, yahI nahIM balkibahumata kiyA ho, to usa AcaraNa Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 107 ko AcIrNa, AcaraNA athavA jIta svarupa mAnA, kahA aura AcaraNa meM lAyA jA sakatA hai| zrI bRhatkalpasUtra bhASyameM yaha bAta jIta ke lakSaNa darzAne ke sAtha isa prakAra kahI gaI hai| dekheM.... "asaDheNa samAiNNaM, jaM katthai kAraNe asAvajjaM / Na NivAriyamaNNehiM ya, bahumaNumayamettamAiNNaM // 4499 // 'azaThena' rAgadveSarahitena kAlikAcAryAdivat pramANasthena satA 'samAcIrNam' AcaritaM yad bhAdrapadazuddhacaturthIparyuSaNAparvavat 'kutracit' dravyakSetrakAlAdau 'kAraNe' puSTAlambane 'asAvA' prakRtyA mUlottaraguNArAdhanAyA abAdhakam 'na ca' naiva nivAritam 'anyaiH' tathAvidhaireva tatkAlavartibhirgItArthaiH, api tu bahu yathA bhavati evamanumatametadAcIrNamucyate // 4499 // " ___ (3) pU.mahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjA kahate haiM ki, AcaraNA ko mAnya karane kI zrIjainazAstroMkI athavA bhagavAna zrI jinezvaradevoMkI AjJA hai-yaha sahI hai, kintu usI AcaraNA ko mAnya karane kI jinAjJA hai, jo AjJA se viruddha na ho| asaMvignAcAraNA, jo asad AlaMbana se kI hotI hai, usa AcaraNA ko mAnya karane kI zrI jinAjJA nahIM hai| asaMvigna duHSamAkAlAdi doSoM ke AlaMbana se apane pramAda ko mArga ke taura para vyavasthApita karate haiM, yaha ucita nhiiN| kyoMki, duHSamAkAla meM jaise viSAdi meM nAzakatA vidyamAna hI hai, vaise hI pramAda kI bhI anartha karane kI zakti naSTa nahIM huI balki vidyamAna hI hai| zrI jinAjJA se aviruddha AcaraNA kA lakSaNa 'azaDheNa' vAlI gAthA meM darzAyA gayA hai, aisA mAnA gayA hai| isa prakAra AcaraNA ke bAre meM bhI AjJA kI siddhi karane ke bAda, zAstrakAra mahApuruSane yaha bhI kahA hai ki, parapakSa kI bAta to dUra rahI svapakSa meM bhI duHSamAkAla ke doSa se aise zramaNa veSadhArI loga asaMkhya dekhane ko milate haiM, jo zramaNa guNoM ke vyApAra se mukta haiM / uddAma azva jaise haiM aura niraMkuza hAthiyoM jaise haiM / ina sabako dUra se hI viSa kI bhAMti tyAga denA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 tristutika mata samIkSA praznottarI cAhie aura AjJAzaddha sAdha tathA zrAvakoM ke viSayameM sanmAna karanA caahie| dekhie zrI upadeza rahasya meM"jayaNA khalu ANAe, AyaraNAvi aviruddhagA aannaa| NAsaMviggAyaraNA, jaM asayAlaMbaNakayA sA // 145 // yatanA khalu nizcayena, AjJayA nizIthAdisUtrAdezena bhavati, na tu svAbhiprAyeNa lokAcAradarzanenaiva vA, nanvAcaraNApyAjaiva paMcasu vyavahAreSu jitasyApi parigaNanAt, tathA ca kathaM neyaM yatanAyAM pramANamityatrAha / AcaraNArapyaviruddhaivAjJA na punarasaMvignAcaraNA, yad yasmAt, asadAlaMbanakRtA sA, te hi duHSamAkAlAdidoSAvalaMbanena svakIyaM pramAdaM mArgatayA vyavasthApayanti, na caitad yuktam, viSAderiva duHSamAyAM pramAdasyApyanarthakaraNazaktyavighAtAt, taduktam "mAreMti dussamAe, visAdao jaha taheva sAhUNaM / nikkAraNapaDisevA, savvattha vinA saI caraNaM // " aviruddhAcaraNAyAzcetthaM lakSaNamAmanaMti / "asaDheNa samAinnaM, jaM katthai keNai asAvajjaM / na nivAriyamannehiM, jaM bahumayamaamAyariaM // " azaThenAmAyAvinA satA samAcIrNamAcaritam, yadbhAdrapadazullacaturthIparyuSaNAparvavat, kutracitkAle kSetre vA kenacitsaMvignagItArthatvAdiguNabhAjA kAlikAcAryAdinA'sAvA mUlottaraguNArAdhanAvirodhi tathA na naiva nivAritamanyaizca tathAvidhaireva gItAthai H apitu bahuyathA bhavatyevaM mataM bahumatametadAcaritam // 145 // dIsaMti bahU muMDA dUsamadosavasao spkkhevi| te dUre mottavvA ANAsuddhesu paDibaMdhA // 146 // evaMvidhAjJAsiddhiH sAMprataM yathA bhavati tathA hi dRzyaMte, svapakSe'pi kiM punaH parapakSa ityapi zabdArthaH, bahavo muMDA zramaNaguNamuktayogino hayA ivoddAmA gajA iva niraMkuzAH ziromuMDA, duHSamAdoSavazataH paMcamArakavaiguNyabalAt, taduktam, "kalahakarA DamarakarA asamAhikarA aNivvuikarA y|hohNti bharahavAse bahumuMDA appasamaNA y||" te dUreNa moktavyA viSavat Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 109 pariharttavyAH, tathA AjJAzuddheSu samyagadhItajinAgamA- cAravazAt zuddhimAgateSu sAdhuSu zrAvakeSu vA, pratibaMdho bahumAnaH kaaryH||146||" ___(4) pU.suvihita ziromaNi AcArya bhagavaMta zrImad haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA dvArA racita zrIyogaviMzikA nAmaka graMtha kI pU.mahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjane vyAkhyA likhI hai| isa vyAkhyA meM ve kahate haiM ki, zAstra kI nIti se jo calanevAlA ho, vaha eka mahAjana hai| ajJAna sArtho se phAyadA kyA ? kyoMki, jo aMdhA sA hotA hai vaha dekhakara bhI dekha nahIM sakatA / saMvignajanoMne jisakA AcaraNa kiyA ho, zrutavAkyoM se jo abAdhya ho aura jo pAramparya vizuddhipana ho, vaha AcaraNa jIta vyavahAra kahalAtA hai / zruta evaM usake artha kA Alambana nahIM karanevAle asaMvignone jo AcaraNa kiyA ho, vaha jIta vyavahAra nahIM balki aMdha paramparA hai| Akalpa vyavahAra ke lie zruta vyavahArika nahIM, aisA kahanevAle ke lie zAstrameM bar3A prAyazcita darzAyA hai| isalie eka mAtra jJAniyoM dvArA batAI gaI vidhi ke rasika janoMko, zrutAnusAra karake saMvignajIta AlaMbana karane yogya hai, yaha bhagavAna zrIjinezvaradevoM kI AjJA hai| dekho "eko'pi zAstranItyA yo, vartate sa mahAjanaH / kimajJasAthaiH zatama-pyandhAnAM naiva pazyati // 4 // yatsaMvignajanAcIrNa, zrutavAkyairabAdhitam / tajjItaM vyavahArAkhyaM, pAramparyavizuddhimat // 5 // yadAcIrNamasaMvignaiH, zrutArthAnavalambibhiH / na jItaM vyavahArasta-dandhasaMtatisambhavam // 6 // AkalpavyavahArArtha, zrutaM na vyavahArakam / iti vaktumahattantre, prAyazcittaM pradarzitam // 7 // tasmAMcchutAnusAreNa, vidhyekrsikairjnaiH| saMvignajItamavalambya-mityajJA pAramezvarI // 8 // " Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 tristutika mata samIkSA praznottarI ___(5) pU.mahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjA zrI gurutattva vinizcaya nAmaka graMthameM kahate haiM ki, jIta vyavahAra tIrtha paryanta hotA hI hai : kyoMki, dravyAdi ke vimarza-vicArapUrvaka aviruddha utsargApavAda-yatanA hI prAya: jItarupa hai| mAtra AgamAdi ke kAlameM sUryaprakAza meM jaise grahaprakAza kA aMtarbhAva hotA hai, vaise hI jItavyavahAra kA AgamAdi vyavahAra meM aMtarbhAva hotA hai, yahAM prazna uThAte haiM ki-'to phira zrutakAlIna jIta bhI tattvataH zruta hI hai, yaha kahane meM doSa kyA hai ?' isa prazna ke uttara meM graMthakAra paramarSi kahate haiM ki-'jaba jIta kI pradhAnatA ho taba usakA upayoga karanA hai, isa kAraNa jisa aMzameM jItameM zruta kI aprApti ho, usa meM jIta kI hI pradhAnatA hai|' ___"kiJca jItavyavahArastAvadAtIrthamastyeva, dravyAdivimarzAviruddhotsargApavAdayatanAyA eva prAyo jItarupatvAt, kevalamAgamAdikAle sUryaprakAze grahaprakAzavattatraivAntarbhavati na tu prAdhAnyamaznute / tathA ca zrutakAlInaM jItamapi tattvataH zrutameveti ko doSaH ? kadA tarhi tasyopayogaH ? iti cet, yadA tasya prAdhAnyam, ata eva yadaMze jIte zrutAnupalambhastadaMze idAnIM tasyaiva praamaannymiti||" / (6) isI graMtha meM, Age calakara-'yadi jItakA Adara kiyA jAegA to duniyAmeM kauna sI AcaraNA aisI hai ki jo pramANa nahIM banegI? kyoMki, sabhI svaparamparAgata jIta kA Azraya karanevAle haiN|' aisI zaMkA kA nirAkaraNa karate hue, graMthakAra paramarSine pharamAyA hai ki, jo jIta sAvadya hai, usase vyavahAra nahIM hotA : jo jIta asAvadya hai, usase hI vyavahAra hotA hai| graMthakAra paramarSine Age yaha bAta bhI peza kI hai ki, pAsatthA evaM pramatta saMyatone AcIrNa evaM usase hI azuddhikara jIta yadyapi mahAjanAcIrNa ho to bhI usa jIta se vyavahAra nahIM karanA cAhie / jo jIta eka bhI saMvegaparAyaNa dAnta puruSane AcAraNameM liyA ho, vaha jIta zuddhikara hai isalie usase vyavahAra karanA caahie| yaha pATha isa prakAra hai Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 111 "yadi jItamAdriyate tadA kiM na pramANIsyAt ? sarvairapi svaparamparAgatajItAzrayaNAdityata AhajaMjIaMsAvajjaM,Na teNajIeNa hoi vyavahAro jaMjIamasAvajjaM, teNa ujIeNa vvhaaro||47||" tathA"jaMjIamasohikaraM, paastthpmttsNjyaaiinnN| jai vi mahANA innaM, Na teNa jIeNa vvhaaro||52|| jaMjIaMsohikaraM, saMvegaparAyaNeNa dNtennN| ikkeNa vi AinnaM, teNa ujIeNa vvhaaro||53||" (7) pravacana parIkSA nAmaka graMtha meM mahopAdhyAya zrIdharmasAgarajI mahArAja kahate haiM ki, ___(i) jo AcArya zrIjinamata ko yathAvasthita svarupa meM prakAzamAna karate haiM ve hI AcArya jina sadRza haiN| isalie viparIta prakAra ke AcArya to, pApa ke puMja jaise hone se, samyagdRSTi jano ke lie dUra se hI tyAgane yogya haiM / sUri AcArya dvArA pravartita yahI pramANa hai, ki jo mAyArahita samyak paryAlocanA karake vihita kiyA ho, vaha bhI pravacanakA-zAstrakA upaghAta karanevAlA nahIM honA cAhie aura tatkAlavartI bahuzrutoM se pratiSedhita nahIM honA caahie| itanA hI nahIM, kintu tatkAlavartI sabhI gItArthoMko paryuSaNA kI caturthI kI bhAMti sammata honA caahie| (ii) jo kucha AcArya pravartita ho vaha pramANa mAnA jAe, yaha svIkArane se sabhI pravacana ke uccheda kI Apatti A lgegii| (iii) zrutavyavahAra meM zrutavyavahAra ko lAMghakara baratanevAlA darzana ke lie bhI yogya nahIM / jo puruSa jisa vyavahAravAlA ho, usa vyavahAra ko puraskRta karake calanevAlA hI zrI jinAjJA kA ArAdhaka hotA hai, kintu anya prakAra (se zrI jinAjJA kA ArAdhaka nahIM hotaa|) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tristutika mata samIkSA praznottarI (iv) tatkAlavartI bahuzrutoM dvArA sammata evaM anya dvArA Acarita prAyaH vahI hotA hai, jo Agama vyavahArI tathA yugapradhAnAdi dvArA pravartita ho : jaise ki, paryuSaNA caturthI / anyathA, 'jise jo paramparAgata, use vahIM pramANa' ina saba vacanoM kA asaMbhava mAnanA pdd'egaa| arthAt 'jise jo paramparAgata, use vahI pramANa' ityAdi vacanoM se, kisIko bhI ayogya paramparA mAnane meM jo Apatti batAI gaI hai, vaha nahIM batAI jA sakegI : kyoMki, paramparA bhI kahIM kisI bhI puruSa dvArA zuru kI gaI svIkRta kI jAtI hai ? paramparAgata bhI jo sAtizAyI puruSamUlaka na ho, use paramparAgata kahanA saMbhava hI nhiiN| (v) zrI bhagavatIjI sUtra meM prAvacanika puruSoM se sabhI pravRttiyAM pramANa haiM, aisA nahIM kahA hai kyoMki, zrutavyavahArI ne jo pravartita ho usameM vahI pramANa hotA hai, jo Agama kA anusaraNa karanevAlA ho, anyathA pravacana vyavasthA kA viplava utpanna hotA hai| (i) tasmAt sa evAcAryo jinasadRzaH yo jinamataM samyak yathAvasthitaM prakAzayati, itarathA sa pApapuJjaH - kevalapApAtmA parityAjyaH - dUraM dUreNa pariharaNIyaH, kaiH 1 puNyasaMjJaiH puNyAmithyAtvAdikAluSyApratihatA saMjJA yeSAM te tathA, yadvA pUrNasaMjJAH samyagdRSTaya ityarthastaiH puruSairjinavacanavitathaprarupako darzanamAtrato'pi tyAjya iti| sUrikRtamapi-AcAryapravartitamapi ciatti evakArArthe tadeva pramANaM-satyatayA'bhyupagantavyaM yadazaThabhAvena-nirmAyitayA RjubhAvene -tyarthaH saMjanitaM-samyak paryAlocanayA vihitaM, tadapi niravayaM-niSpApaM pravacanAnupaghAti tathA'nyairanivAritaM-'mA itthaM kuru' ityevaMrupeNa nAnyairbahuzrutai- statkAlavartibhiH pratiSiddham, evaMvidhamapi bahuzrutAnAmanumataM tatkAlavartisarvagItArthasammataM tathA pryussnnaacturthii| (ii) yatkiMcidAcAryapravartitasya prAmANyamabhyupagame pravacana Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 113 maatrsyaapyucchedaaptteH| (iii) zrutavyavahAre ca zrutavyavahAramullaGghya pravartamAno draSTumapyakalpyaH , yo yo yadyadavyavahAravAn, sa sa taM taM vyavahAraM puraskRtya pravarttamAno jinAjJArAdhako, naanythaa| (iv) bahusammatamanyAcaritaM ca prAyastadeva bhavati yadAgamavyavahAri -yugapradhAnAdimUlakaM syAd, yathA paryuSaNAcaturthI, anyathA "jassa jaM paraMparAgayaM tassa taM pamANaM" ityAdivacanAnupapatteH, yataH paramparA'pi kiM yatkicitpuruSAdArabhyAbhyupagamyate ?, nahi sAtizayapuruSamUlakamantereNa paramparAgatamiti bhaNituM shkyte| (V) pravacanamadhIte.... pramANatvAditi vyAkhyAnaM zrIbhagavatIvRttau, tatra sarvApi pravRttiH pramANatayA na bhaNitA, yataH zrutavyavahAriNA pravartitaM tadeva pramANaM syAdyadAgamAnupAtiH,anyathA pravacanavyavasthAviplavaH prsjyet| __ (8) tatvataraMgiNI nAmaka graMthameM bhI mahopAdhyAya zrIdharmasAgarajI mahArAja kahate haiM ki, (a) AcArya paramparA se AI sAmAcArI, apane doSa ke kAraNa siddhAMtazAstra ke tanika bhI doSa ko dikhAnevAlI na ho, vahI sAmAcArI pramANa hai| (A) azaTha puruSa dvArA Acarita Adi lakSaNoM se rahita sAmAcArI, prazasta nAmavAlI ho to bhI, aMgIkAra karane yogya nahIM : itanA hI nahIM, kintu viSamizrita dUdha kA jaise tyAga kiyA jAtA hai, vaise hI Agama virodhI sAmAcArIkA mana-vacana-kAyA se karane-karAneanumodanA se bhI tyAga karanA cAhie / arthAt mana, vacana va kAyA se AgamavirodhI sAmAcArI kA svayaM bhI tyAga kareM / anya se bhI AgamavirodhI sAmAcArI kA AcaraNa na karAveM aura jo aisI AgamavirodhI sAmAcArI kA AcaraNa karate hoM, unakI anumodanA bhI na kareM / (a) tallakkhaNaMtuAyariyapAraMparaeNa AgayA sNtii| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 tristutika mata samIkSA praznottarI siddhantadoSalesaM daMsei na attadoseNaM // 46 // tasyAH sAmAcAryA lakSaNaM tallakSaNaM, tu punaH kiM ? yA AcAryaparaMparayA AgatA satI AtmadoSeNa siddhAntadoSalezaM na darzayati, ayaM bhAvaH - AcAryaparaMparAgatatve svAtmadoSeNa siddhAntadoSAdarzakatvaM sAmAcAryAH prAmANyamiti, AtmadoSeNeti padaM siddhAntazuddhatvajJApanArtham, AdhunikakAlavartisvalpa -siddhAntAnusAreNa svamatikalpitAyAH prAmANyaparAkaraNArthaM paraMparAgatatve satIti saptamyantavizeSaNaM, nihnavaparaMparAyAtanihnavasAmAcArInivRttaye siddhAntadoSAdarzakatvamiti, nihnavasAmAcArI hi siddhAntadoSaM darzayatyeva, AstAM sthUlataradoSadUSitatvaM, svalpenApyAgamavirodhena dUSitA pramANaM na bhavatIti jJApanArthaM lezapadamiti, ata eva nAsmAkaM sAmAcAryA Agamena saha mahAn virodhaH, kintu dvitrAdivicAraiH, sa ca na doSo'lpatvAdityAzayasya prazastaM nirastaM, prANadezaM prApya mRtyudAyakasya svalpasyApi halAhalasya kaMThavivaradezaM prApya mRtyudAyakatvaniyamAditi ko bhAvaH AgamanaiSThikavacanasyApyapalApino vacanamAtrazravaNe samIpAvasthAne cAnantAni janmamaraNAni labhate, kiM na punastadAcaritasAmAcArIkaraNeneti rhsym| (A) iharA pasatthanAmAvi paMDiANaM pamANamiha na jo| visamissapAyasaM vA tivihaM tiviheNa vajjijjA // 47 // itarathA etallakSaNarahitA sAmAcArI prazastanAmnyapi, nAGgIkAryetyadhyAhArya,kuto?, yataH paMDitAnAmiha pravacane sA pramANaM na bhavati, tarhi kiM karttavyamityuttarArddhamAhaAgamaviruddhasAmAcArImiti gamyaM, viSamizrapAyasamiva trividhaM trividhen-mnovaakkaaykrnnkaarnnaanumtibhirvrjyediti| 2. uparokta zAstrapATha dekhane se Apa samajha sakeMge ki, vRttAnuvRttapravRtta ke zabdArtha mAtra ko grahaNa karake kaisI bhI 'AcaraNA'ko zrI jinazAsana ne jisa Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 tristutika mata samIkSA praznottarI AcaraNA ko zrIjinazAsana ke anusAra mAnane yogya batAI hai, vaisI AcaraNA ke rupa meM mAna liyA jAe, to bhArI anartha niSpanna hue binA na rhe| jo AcAraNA, AcaraNA ke lakSaNoM se yukta ho, tathA AcaraNA ke eka bhI lakSaNa kI avamAnanA karanevAlI na ho, vaha AcaraNA zrIjinAjJA kI bhAMti hI mAnya karane lAyaka hai aura aisA karane meM bhI vastutaH zrIjinAjJA kI hI ArAdhanA hai| kyoMki, AcaraNA ko mAnanA cAhie, yaha bhI bhagavAna zrIjinezvaradevoM ne kahA hai, isalie mAnya kI jAtI hai aura isa prakAra vicAra karake samajhA jA sakatA hai ki, jisa AcaraNAmeM bhagavAna zrIjinezvaradevoM kI AjJA kI avamAnanA ho, aisI AcaraNA ko mAnane kI kalpanA bhI bhavabhIru zAsanAnusAriyoM se nahIM ho sktii|is uddezya se bhI parama upakArI mahApuruSoMne AcaraNA ke viSayameM kaI spaSTatAeM kI gaI hai| 3. uparokta zAstrapAThoM meM sApha-sApha zabdoMmeM yaha kahA gayA hai ki (1) jo AcaraNA saMvigna gItArthAdiguNabhAk pramANastha puruSane pravartamAna kIna ho, aisI kitanI bhI purAnI AcaraNAko vAstavika svarupa kI AcaraNA nahIM kahA jA sktaa| (2) saMvignagItArthAdiguNabhAk pramANastha puruSa dvArA pravartita AcaraNA bhI yadi rAga-dveSa athavA mAyA se rahita na ho, to usa AcaraNA ko bhI vAstavika svarupa AcaraNA nahIM kahA jA sktaa| ___ (3) saMvignagItArthAdiguNabhAk pramANastha puruSa dvArA azaThatA se pravartita AcaraNA bhI yadi niravadya na ho arthAt sarvathA hiMsA viramaNa Adi mahAvratarupI mUla guNa tathA piMDavizuddhi Adi uttaraguNoM kA vighAta karanevAlI ho, athavA zAstravacanoM kA vighAta karanevAlI ho, to bhI use vAstavika svarupavAlI AcaraNA nahIM kahA jA sktaa| (4) saMvignagItArthAdiguNabhAk pramANastha puruSa dvArA azaThatA se pravartita evaM niravadya AcaraNA bhI yadi tatkAlIna tathAvidha gItArtho se niSiddha kI gaI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 tristutika mata samIkSA praznottarI ho, to bhI use vAstavika svarupa kI AcaraNA nahIM kahA jA sktaa| (5) saMvignagItArthAdiguNabhAk pramANastha puruSa dvArA azaThatA se pravartita kI ho, niravadya ho tathA tatkAlIna tathAvidha gItArtho se niSiddha na kI gaI ho, aisI AcaraNA bhI yadi tatkAlIna tathAvidha bahuzrutoM dvArA bahumata na kI gaI ho, to bhI use vAstavika svarupa kI AcaraNA nahIM kahA jA sktaa| __(6) jisa paramparA kA mUla sAtizAyI puruSa na ho, use vastutaH paramparAgata nahIM kahA jA sktaa| (7) zrutavyavahArI koI bhI AcaraNa zruta kA ullaMghana karake kara hI nahIM sktaa| (8) jisake lie zruta kI prApti ho, usake lie jIta kI pradhAnatA ho hI nahIM sktii| (9) jo AcaraNA Agama se viruddha ho, isalie sAvadya aura azuddhikara ho, usa AcaraNA kA svIkAra ho hI nahIM sakatA, kintu aisI AcaraNA kA (mana-vacana-kAyA se karane-karAne evaM anumodanA karane pUrvaka) trividha tyAga karanA hI caahie| uparokta muddoM ko dhyAna meM lene para spaSTarupa se samajhA jA sakatA hai ki, 'caturtha stuti' kA mata zAstra evaM zAstra mAnya suvihita paramparAse vizuddha hai aura 'tristutika' mata zAstra tathA zAstra mAnya suvihita paramparA se viruddha hai aura isalie unmArga svarupa hai| isa bAta para vistAra se vicAra kreN| (1) deva-devI ke kAyotsarga karane tathA unakI stuti kahane kI AcaraNA saMvigna gItArthAdiguNavAn pramANastha puruSa dvArA pravartita hai| jabaki tristutika mata 1250meM mithyAgrahase pravartita huA hai| (2) caturthastutikI AcaraNA saMvigna gItArthAdiguNavAle zrIharibhadrasUrijI, zrIabhayadevasUrijI, zrIdharmaghoSasUrijI, zrIkulamaMDanasUrijI, Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI " kalikAla sarvajJa zrIhemacaMdrasUrijI mahopAdhyAya zrImAnavijayajI mahopAdhyAya zrIyazovijayajI Adi aneka prAmANika mahApuruSoMne azaThabhAva se ArAdhI hai| apane graMthomeM usakI vihitatA evaM upayogitA bhI batAI hai| jabaki tristutika mata ke lie isa prakAra kI sthiti nahIM hai / 1 117 (3) caturthastutikI AcaraNA suvihita mahApuruSoM dvArA Acarita hai| sAtha hI mUlaguNa- uttaraguNoM kI vighAta karanevAlI nahIM hai aura zAstravacanoM se viruddha nahIM hai| paMcAMgI kA eka bhI vacana caturtha stutikA virodha nahIM karatA / pratyuta caturtha stuti kA samarthana karatA hai| jabaki tristutika mata ko kisI bhI zAstrakA samarthana nahIM / mahApuruSoMkI AcaraNA se viruddha hai| isalie mUla- uttaraguNoM kA ghAtaka hai / isalie yaha mAnyatA niravadya nahIM hai 1 (4) saMvignagItArthAdiguNavAn prAmANika mahApuruSoM dvArA azaThabhAva se pravartamAna niravadya caturtha stuti kI mAnyatA kA tatkAlIna tathAvidha gItArthoM ne niSedha nahIM kiyA hai| arthAt caturtha stuti kI AcaraNA kA kisI saMvignAdi guNavAn gItArthoM ne niSedha nahIM kiyA hai| jabaki tristutika matakA saMvignAdi guNavAn gItArthoMne virodha kiyA hai / (5) caturtha stuti kI AcaraNA kA jaise tathAvidha gItArthoMne niSedha nahIM kiyA, balki samarthana kiyA hai, vaise hI bahuzrutoM ne bhI caturtha stutike mata kA samarthana kiyA hai, virodha nahIM kiyA / jabaki tristutika mata kA aneka gItArthoM evaM bahuzrutoM ne jagahajagaha virodha kiyA hai| (6) deva-devI ke kAyotsarga evaM unakI stuti kI AcaraNA kA mUla sAtizAyI puruSa haiN| jabaki tIna thoya kI AcaraNA kA mUla sAtizAyI puruSa nahIM hai / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 tristutika mata samIkSA praznottarI balki vaha mithyAgrahase pravartita huA hai| ____ (7) caturtha stuti kI AcaraNA zruta kA ullaMghana karake pravartita nahIM huI hai| kyoMki, zruta meM deva-devI ke kAyotsarga ke vidhAna haiN| jabaki tristutika matakI AcaraNA zruta kA ullaMghana karake svataMtra mati kalpanA se pravartamAna huI hai| isa prakAra uparokta vicAra se phalita hotA hai ki, caturtha stutikI AcaraNA zAstra mAnya suvihita paramparA hai aura tristutika matakI AcaraNA zAstramAnya suvihita paramparA se viruddha hai| uparoktAnusAra saMvignagItArthAdi guNavAn mahApuruSoM dvArA azaThabhAvase pravartita AcaraNA bhI AdaraNIya hai-sevanIya hai| isa prakAra kI gItArthoM kI AcaraNAkA jo lopa-nAza karate haiM, virodha karate haiM, unakA svayaM nAza hotA hai, yaha suyaDAMgasUtra kI niyukti meM pU.bhadrabAhusvAmIjIne kahA hai| yaha pATha isa prakAra hai| Ayarie paraMparAe, AgayaM jo ccheya buddhie| koi voccheya vAi, jamAlinAzaM sa nAsei // 1 // -AcAryoM kI paramparA se jo AcaraNA calI A rahI hai, usakA uccheda kare arthAt na mAnane kI jo buddhi kare, to jamAlikI taraha naSTa ho jAtA hai| ___ bhagavAna kI AjJA kI (zAstrakathita vacanoMkI) taraha hI suvihita paramparA bhI mArga hai| isa mArgakA ullaMghana karanevAle bhavATavI ko pAra nahIM kara sktaa| zrI arihaMta paramAtmArupI sUrya tathA sAmAnya kevalajJAnIrupI caMdrake virahameM zAstra tathA zAstramAnya suvihita paramparA hamAre lie (vartamAnameM) parama AdhArarupa hai| zAstra va zAstramAnya suvihita paramparA caturtha stuti ko mAnya karatI hai, phira bhI tristutika matavAle kutarka karake isa mAnyatA kA khaMDana karate haiM, yaha kataI ucita nhiiN| prazna : kyA abhidhAna rAjendrakoSa meM pratikramaNa kI vidhi batAI hai? Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 119 isameM prArambha kI caityavaMdanA cAra thoya se karane ko kahA gayA hai yA nahIM? uttara : hAM, pratikramaNa ke prArambha kI caityavaMdanA cAra thoya se hI karane ko kahA gayA hai / abhidhAna rAjendrakoSa bhAga-5, '5' kAra vibhAga, 'paDikkamaNa'kI carcA karate hue pRSTha-267 para pratikramaNa kI vidhi batAI gaI hai|jo isa prakAra hai- (yahAM prastuta carcA meM upayogI pATha hI grahaNa kie haiN|) (6)pratikramaNavidhizcaivaM pratikramaNahetugarbhA''dau uktaH tatra cA''vazyaka''rambhe caityvndnaadhikaaroktaa''gmvcnpraamaannyaat-......| ityAdiyuktezca pUrvamIryApathikI pratikrAmatI / pratikrAmatA ca tAM mAnasopayogaM dattvA trIn vArAn padanyAsabhUmiH pramArjanIyA, evaM ca tAM pratikramya sAdhuH kRtasAmAyikazca zrAvakaH Adau zrIdevaguruvandanaM vidhatte, sarvamapyanuSThAnaM zrIdevaguruvandanavinayabahumAnA''di bhaktipUrvakaM saphalaM bhvti|aah ca "viNayAhIA vijjhA diti phalaM ihe pare a logammi / na phalaMti viNayahINA, sassANi va toyahINANi // 1 // bhattIi jiNavarANaM, chijjaMtI puvvasaMciA kammA / AyarianamukkAreNa, vijjA maMtA ya sijhaMti // 2 // iti hetoH "paDhama'higAre vaMde, bhAvajiNe 1 bIae u dravyajiNe 2 / igaceiaThavaNajiNe, taiacautthammi nAmajiNe 3-4 // 1 // tihuaNaThavaNajiNe puNa, paMcamae 5 viharamANajiNa chaDhe 6 / sattamae suanANaM 7, aTThamae savvasiddhathuI 8 // 2 // titthAhivavIrathuI, navame 9 dasame a ujjayaMtathuI 10 / aTThAvayAi igadisi 11, sudiTThisurasamaraNA carame 12 // 3 // namu 1 je aiya 2 arihaM 3 loga 4 savva 5 pukkha 6 tama 7 siddha 8 jo devA 9 / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI ujji 10 cattA 11 vaiyAvacca 12 ahigArapaDhamapayA // 4 // " iti caityavandanabhASyagAthoktairvAdazabhiradhikAraiH pUrvoktavidhinA devAn vanditvA caturAdikSamAzramaNaiH shriigurunvndte| bhAvArtha : pratikramaNa kI vidhi 'pratikramaNa hetu garbha' Adi graMthoMmeM isa prakAra kahI gaI hai....... __ yahAM Avazyaka ke prArambha meM caityavaMdanA kA abhikAra kahA gayA hai| isa prakAra Agama vacana ke pramANa se tathA yukti se pahale 'iryAvahI' paDikkamavI / 'iryAvahI'ko paDikkamate samaya mana ke upayogapUrvaka jahAM khar3A rahanA hai, usa bhUmi ko tIna bAra pramArjita karanA caahie| isa prakAra 'iryAvahI' paDikkama ke sAdhu evaM sAmAyika karanevAle zrAvaka prArambha meM zrIdeva-guru ko vaMdana karate haiN| sabhI anuSThAna zrIdeva-guruke vaMdanavinaya-sanmAnAdi bhaktipUrvakahI saphala hotA hai aura isIlie kahA gayA haiki, 'vinaya yukta vidyA Aloka tathA paralokameM (acchA) phala detI hai| jaise pAnI ke binA anna nahI upajatA hai, vaise hI vinayahIna ko vidyA nahIM phltii| zrIjinezvaroM kI bhakti se pUrvasaMcita karma naSTa hote haiN| pU.AcArya bhagavaMta ko namaskAra karane se vidyA evaM maMtra siddha hote haiN| // 1-2 // ' (pratikramaNa ke prArambhameM bAraha adhikAra sahita caityavaMdanA karanI hai| isameM pratyeka adhikAra ke) uddezya batAe gae haiN| _ 'namutthuNaM meM prathama adhikAra bhAvajinakA hai / (1) 'je a aiyA' sUtrameM dravya jina ko namaskAra hotA hai| (yaha dUsarA adhikAra hai|) (2) tIsarA adhikAra arihaMta ceiyANaM' sUtra dvArA eka caitya meM nihita sthApanA jinako namaskAra hotA hai (3) cauthe adhikAra 'logassa' sUtrameM nAma jinakI vaMdanA hotI hai| (4) pAMcaveM adhikAra 'savvaloo sUtra meM tIna lokameM nihita sthApanA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 121 jinako vaMdana kiyA gayA hai| (5) chaThaveM adhikAra 'pukkharavaradI vaDDe' sUtrameM (pahalI gAthAse) viharamAna jina kI vaMdanA kI gaI hai| (6) sAtaveM adhikAra, 'tamatimira0' sUtrameM zrutajJAna kI vaMdanA kI gaI hai| (7) AThaveM adhikAra 'siddhANaMbuddhANaM' sUtrameM sabhI siddhoM kI stuti kI gaI hai| (8) ____ nauveM adhikArameM jo devANa vi devo' sUtra se tIrthAdhipati zrImahAvIra svAmIkI vaMdanA hotI hai / (9) dasaveM adhikArameM 'ujjita sela / ' sUtrase giranAra tIrtha kI vaMdanA hotI hai| (10) gyArahaveM adhikArameM 'cattAriaTTha' sUtra se aSTApada tIrtha kI vaMdanA kI jAtI hai / (11) bArahaveM evaM aMtima adhikAra meM 'vaiyAvaccagarANaM' sUtra se samyagdRSTi devatA kA smaraNa kiyA gayA hai|||1-2-3|| (aba 12 adhikAra ke zuruAta ke pada batAe gae haiN|) namutthuNaM 1, je a aiyA siddhA 2, arihaMta ceiyANaM 3, logassa ujjoagare 4, savvalole 5, pukkharavaradI 6, tamatimirapaDala 7, siddhANaM buddhANaM 8, jo devANa vi devo 9, ujjita sela sihare 10, cattAri aTTha 11, vaiyAvaccagarANaM, ye 12 adhikAra ke prathama pada haiN| // 5 // ___ isa prakAra caityavaMdana bhASya kI gAthAoM meM kahe gae adhikAroM ke mAdhyama se pUrvokta vidhi se devoM ko vaMdana karake cAra khamAsamaNA se guru bhagavaMto kI vaMdanA kI jAtI hai| noTa: abhidhAna rAjendrakoSameM pratikramaNa kI vidhi batAte hue prArambhameM cAra thoya se caityavaMdanA karane kI vidhi spaSTarupa se dekhane ko milatI hai| Agamavacana tathA yukti se prathama 'iryAvahI' paDikkamaNa karanA cAhie, yaha bhI vidhi batAI gaI hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 tristutika mata samIkSA praznottarI prazna : kyA abhidhAna rAjendrakoSameM pratikramaNa kI vidhimeM pratidina zrutadevatA-kSetradevatA kA kAyotsarga karane ko kahA gayA hai aura unakI stuti bolane ko kahA gayA hai ? aura pratidina zrutadevatA-kSetradevatA kA kAyotsarga karane kA uddezya batAyA gayA hai? uttara : hAM, abhidhAna rAjendrakoSameM pratidina zrutadevatA-kSetradevatA kA kAyotsarga va unakI thoya kahane ko kahA gayA hai| kAyotsarga kA uddezya bhI batAyA gayA hai, jo nimnAnusAra hai| abhidhAna rAjendrakoSa, bhAga-5, 5'kAra vibhAga, 'paDikkamaNa' vibhAgameM pRSTha-269 para pratikramaNa kI vidhi batAte hue Age kahA gayA hai ki, "evaM cAritrAdyAcAraNAM zuddhiM vidhAya sakaladharmAnuSThAnasya zrutahetukatvAttasya samRddhyartham - "suadevayAe karemi kAussaggaM annatthaM" ityAdi ca paThitvA zrutAdhiSThAtRdevatAyAH smartuH karmakSayahetutvena zrutadevatAyAH kAyotsargaM kuryAt, tatra ca namaskAraM cintayati / devatAdhArAdhanasya svalpayatnasAdhyatvenASTocchvAsamAna evAyaM kAyotsarga ityAdi hetuH saMbhAvyaH / pArayitvA ca tasyAH stutiM paThati suadevayA bhagavaI ityAdi, anyena dIyamAnAM vA shrRnnoti| evaM kSetradevatAyA api smRtiryukteti tasyAH kAyotsargAnantaraM tasyA eva stuti bhaNati / yacca pratyahaM kSetradevatAyAH smaraNaM ca, tattRtIye vrate'bhIkSNAvagrahayAcanArupabhAvanAyAH satyApanArthaM sNbhaavyte||" / bhAvArtha : isa prakAra (cAritrAdi AcAroMkI zuddhi ke lie kAyotsarga karake cAritrAdi kI zuddhi karake sabhI dharmAnuSThAnoM meM zrutajJAna kAraNa hone se (arthAt zrutajJAna se hI sarva dharmAnuSThAnoM kA jJAna va usameM prApta karane ke bhAva aura unake AcaraNa se milanevAle phala kA jJAna hotA hai| isalie dharmAnuSThAnoM kA kAraNa zrutajJAna hone se) isa zrutajJAna kI samRddhi prApta karane hetu 'maiM zrutadevatA kA kAyotsarga karatA huuN|' ityAdi bolakara zruta ke adhiSThAtR Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 123 devatA, smaraNa karanevAle jIvo ke karmoM kA kSaya karate hone ke kAraNa zrutadevatA kA kAyotsarga kiyA jAtA hai aura kAyotsarga meM namaskAra mahAmaMtra kA ciMtana kiyA jAtA hai| devatAkI ArAdhanA svalpa prayatna se sAdhya hone ke kAraNa yaha kAyotsarga ATha ucchavAsa pramANa hI hotA hai, aisA lagatA hai| ___tathA kAyotsarga karake zrutadevatA kI 'suyadevayA bhagavaI' stuti boleM athavA anya vyakti bolate hoM to use suneN| isI prakAra kSetradevatA kA bhI smaraNa yukta hI hai| isalie unakA kAyotsarga kareM aura kAyotsarga ke bAda unakI stuti boleM / kSetradevatA kA jo pratidina smaraNa kiyA jAtA hai, vaha tRtIya vrata meM abhIkSNAvagrahayAcanA svarupa bhAvanA ko satya karane ke lie hai| (arthAt tRtIyavrata kI rakSA ke lie usakI bhAvanA meM vasati dAtA se bAra-bAra pUchanA hotA hai ki, 'hama yahAM raha sakate haiM' isa prakAra tRtIya vrata kI bhAvanA hai| jaise te te makAna mAlikakA te te kSetrameM avagraha hotA hai| vaise hI te te kSetrakA avagraha te te devatAkA bhI hotA hai|) isalie kSetradevatA ko bhI smaraNa karake unase avagraha kI yAcanA kara lene se tRtIya vrata nirmala rahatA hai, isI Azaya se pratidina kSetradevatA kA kAyotsarga kiyA jAtA hai, aisA kAyotsargakA prayojana lagatA hai| noTa : uparokta abhidhAna rAjendrakoSake pAThameM pratikramaNa kI vidhi meM.. (1) zrutadevatA-kSetradevatAkA pratidina kAyotsarga karane ko kahA gayA hai va unakI stuti kahane ko bhI kahA gayA hai| (2) zrutadevatA kI jo 'suyadevayA bhagavaI' stuti hai, usameM zrutadevatA kA artha zruta ke adhiSThAtR devatA kiyA gayA hai| ina zrutadevatA ke kAyotsarga kA uddezya karmakSaya batAyA gayA hai| mAtra eka navakAra kA hI choTA kAyotsarga kyoM hai, isakA kAraNa bhI batAyA gayA hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tristutika mata samIkSA praznottarI (3) zrutadevatA kA pratidina kAyotsarga va unakI stuti zrutasamRddhi kI prApti ke lie karanI hai tathA kSetradevatA kA pratidina kAyotsarga va stuti tRtIya vrata kI rakSA ke lie karanI hai| ...................................... prazna : abhidhAna rAjendrakoSa meM pAkSika Adi pratikramaNameM pakkhi sUtrake aMtameM suyadevayA' stuti bolane ko kahA gayA hai yA nahIM? yadi kahA gayA hai to yahAM zrutadevatA kA artha kyA batAyA gayA hai? uttara : hAM, abhidhAna rAjendrakoSa meM pakkhisUtrake aMtameM 'suyadevayA' stuti bolane ko kahA gayA hai tathA isa stuti kI TIkA karate hue 'suyadevayA' pada se zrutadevatA, zrutakI adhiSThAtrI devI ko grahaNa kiyA gayA hai| yaha pATha nimnAnusAra hai| ___ abhidhAna rAjendrakoSa, bhAga-5, 'pa' kAra vibhAga, paDikkamaNa' vibhAga meM pRSTha-307 para pAkSika sUtra ke aMta meM zrutadevatA se vijJapti karate hue kahA gayA hai| yaha pATha nimnAnusAra hai| _ "sAmprataM prastutasUtraparisamAptau zrutadevatAM vijJApayitumAhasuyadevayA bhagavaI, naannaavrnniiykmmsNghaay| tesiMkhaveu sayayaM, jesiM suyasAyare bhttii||1|| zrutamahatpravacanaM zrutAdhiSThAtR devatA zrutadevatA saMbhavati ca zrutAdhiSThAtR devatA yaduktaM kalpabhASye // savvaM ca lakkhaNo veyaM samahaTuMti devatA suttaM ca lakkhaNo veyaM jeNa svvnnnnubhaasiyNti|| bhagavatI pUjyatamA jJAnAvaraNIyakarmasaMghAtaM jJAnaghnakarmanivahaM / teSAM prANinAM kSapatu kSayaM nayatu satatamanavarataM yeSAM kimityAha - zrutamevAtigaMbhIratayA atizayaratnapracuratayA sAgaraH samudraH zrutasAgaraH tasmin bhakti bahumAno vinayazca samastIti gamyate, nanu zrutarupadevatAyA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 125 uktarupa vijJApanA yuktA zrutabhakteH karmakSayakAraNatvena supratItatvAt zrutAdhiSThAtRdevatAyAstu vyaMtarAdiprakArAyAnayuktA tasyAH parakarmakSapaNe'samarthatvAditi tanna zrutAdhiSThAtrI devatAgocarazubhapraNi- dhAnasyApi smartuH karmakSayahetutvenAbhihitatvAt, taduktaM suyadevayAe jIe saMbharaNaM kammakkhayakaraM bhaNiyaM nasthitti akajjakarIva evamAsAyaNAtIe kiMcehedameva vyAkhyAnakartRmucitaM yeSAM satataM zrutasAgare bhaktisteSAM zrutAdhiSThAtRdevatA jJAnAvaraNIyakarmasaMghAtaM kSapayitviti vAkyArthopapatteH vyAkhyAnAntare tu zrutarupadevatA zrute bhaktimatAM karmakSapayatviti samyag nopapadyate zrutastuteH prAg bahuzo'bhihitatvAcceti tasmAt prasthitamidamahatpAkSikI zrutadevatehagRhyate iti // bhAvArtha : (prArambhita pAkSika sUtrakI samApti meM zrutadevatA se vinatI karate haiN|) zruta arthAt arihaMta paramAtmA kA pravacana-Agama / isa arhat pravacana kI jo adhiSThAtA devI haiM, ve zrutadevI (kahalAtI) hai| (isalie) zrutadevatA ke rupa meM zrutAdhiSThAtR devI zrutadevI honA saMbhava hai / (kalpabhASya meM kahA gayA hai ki, arhat pravacana kI adhiSThAtA devI, zrutadevI hone kI saMbhAvanA hai|) isalie kalpabhASyameM kahA gayA hai ki, jo vastu lakSaNayukta hotI hai, vaha sabhI vastueM devatA se adhiSThita hotI haiM aura sarvajJabhASita sUtra sarva lakSaNoM se yukta haiM / isalie usake adhiSThAtA devatA haiN|(aur ve hI zrutadevI haiN|) / ___ he pUjya bhagavatI ! jIvoM ke jJAna kI AzAtanA karane se utpanna hue jJAnAvaraNIya karma ke samUha kA nAza kreN| jinakI zrutasAgara ke viSaya meM niraMtara bhakti, sanmAna tathA vinaya hai, una jIvoM ke jJAnAvaraNIya karma ke samUha kA nAza kreN| aisA artha kiyA jA sakatA hai| pUrvapakSa : zrutarupa devatA se uparokta vijJapti (vinatI) karanA yukta hai / kyoMki, zrutabhakti karmakSaya ke kAraNa ke taura para prasiddha hai| parantu vyaMtarAdi prakAra Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 tristutika mata samIkSA praznottarI ke zruta adhiSThAtR devatA se vinatI karanA yukta nhiiN| kyoMki, zrutadevI dUsare ke karmoM kA kSaya karane meM samartha nhiiN| uttarapakSa : ApakI yaha bAta yogya nahIM / kyoMki, zrutAdhiSThAtrI zrutadevI viSayaka zubha praNidhAna bhI smaraNakartA ke karmoM kA kSaya karanemeM kAraNa hai, aisA zAstroM meM kahA gayA hai| yaha zAstravacana isa prakAra hai| 'zrutadevatAkA smaraNa karmakA kSaya karanevAlA kahA gayA hai / 've zrutadevatA nahIM athavA hoM to bhI koI kArya karanevAle nahIM, ' aisA kahanA zrutadevIkI AzAtanA hai / ' yahAM zrutadevatA ke taura para zrutAdhiSThAtrI devI kA hI vyAkhyAna karanA ucita hai| jinakI zrutasAgara ke viSaya meM bhakti hai, unake he ! zrutAdhiSThAtR devatA ! jJAnAvaraNIya karma ke samUha kA nAza kareM / isa prakAra vAkyArtha kI upapatti ( saMgati) hone se tathA vyAkhyAnAMtara ke viSayameM zrutarupa devatA zrutasAgara meM bhaktivAloM ke jJAnAvaraNIya karmoM kA kSaya kareM, yaha artha (vyAkhyAna) samyak nahIM banatA, susaMgata nahIM hotA / kyoMki, zruta kI stuti to pUrva meM aneka bAra kaha cuke haiN| isa kAraNa se yaha pakSa sthira banatA hai ki, zrI arihaMta paramAtmAkA pakSa karanevAlI zrutadevI ko zrutadevatA ke taura para ( 'suyadevayA ' padase ) grahaNa kiyA jAtA hai / noTa : pAkSika sUtrake aMtameM zrutadevatA se vinatI karane ke lie 'suyadevayA' stuti bolI jAtI hai| isameM zrutadevatA kA artha zruta adhiSThAtrI devI kiyA gayA hai| vizeSa carcA uparokta bhAvArtha meM kI hai| prazna : abhidhAna rAjendrakoSameM pratikramaNa kI vidhi meM zrAvaka ke vaMditsUtrakI gAthA kitanI kahI gaI hai ? aura yadi 50 gAthAtmaka Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 127 vaMdittusUtra kahA gayA hai, to 47 vIM gAthA ke uttarArdhameM 'sammadiTThI devA' pada hai ki 'sammattasya ya suddhi' pada haiM ? / uttara : abhidhAna rAjendrakoSameM pratikramaNa kI vidhimeM vaMdittusUtra 50 gAthAtmaka hI kahA gayA hai aura 47 vIM gAthA ke uttarArdha meM sammadiTThI devA' pada hI hai, yaha pATha nimnAnusAra hai| abhidhAna rAjendrakoSa, bhAga-5, vibhAga '5'kAra, 'paDikkamaNa' vibhAgameM pRSTha-311 para zrAvaka pratikramaNa kI vidhi batAI gaI hai| yahAM vaMdittAsUtra kI vyAkhyA bhI kI gaI hai| vaMdittAsUtra ko 50 gAthAtmaka hI kahA gayA hai| isameM pRSTha-317 para 47vIM gAthA nimnAnusAra hai| saMprati maGgalapUrvakaM janmAntare'pi samAdhibodhyA'zaMsamAha "mama maMgalamarahaMtA, siddhA sAhu suaMca dhammo ya / sammadiTThI devA, ditu samAhiM ca bohiM ca // 47 // " gAthA-47 ke uttarArdhakI TIkA isa prakAra hai ......tathA samyagdRSTayo'rhatpAkSikA devA bhavanavAsyAdyAH, dadatu prayacchatu, samAdhiM cittasvAsthyaM, bodhiM ca pretyajinadharmaprAptirupAm, Ahate devA samAdhidAne kiM samarthA vA na vA ? yadyasamarthAstahi tatprArthanasya vaiyarthyaprasaGgaH, yadi samarthAstarhi sarvabhavyebhyaH kiM na prayacchanti / athaivaM manyate yogyanAmeva te samarthA nAyogyAnAM, tarhi yogyataiva pramANaM, kiM tairajAgalastanakalpaiH, atrocyate, sarvatra yogyataiva pramANaM, paraM na vayaM vicArAkSamaniyativAdAdivadekAntavAdinaH kiMtu jinamatAnuyAyinaH / tacca sarvanayasamUhAtmakasyAdvAdamudrAnatibhedi, sAmagrI vai janiketi vacanAt / yathA ghaTa niSpattau mRdo yogyatAyAmapi kulAlacakra cIvaradavarakadaNDAdayo'pi tatra sahakArikAraNaM / evamihApi jIva yogyatAyAM satyAmapi tathApratyUhavyUhanirAkaraNena devA api yakSAmbAprabhRtayaH samAdhibodhidAne samarthA bhavanti metAryAderivetyato na Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 tristutika mata samIkSA praznottarI nirarthikA tatprArthaneti // 47 bhAvArtha : he arhat pAkSika samyagdRSTi deva ! mujhe (dharma ke viSayameM) citta kI svasthatA rupI samAdhi evaM parabhavameM jinadharma kI prApti svarupa bodhi pradAna kreN| ___ zaMkA : ye deva samAdhi dene meM samartha haiM ki, asamartha haiM ? yadi asamartha haiM, to unase kI gaI prArthanA vyartha hai aura yadi samartha hai, to sabhI bhavya jIvoM ko kyoM nahIM dete? aba yadi Apa aisA mAnate haiM ki, ve deva yogya jIvoM ko hI samAdhi dene ke lie samartha haiM, ayogya jIvo ko nhiiN| to yogyatA ko hI samAdhi ke lie pramANabhUta mAneM / bakare ke gale meM nirarthaka stana (camar3I)kI taraha nirarthaka devoM se kyA? arthAt una nirarthakadevoM se samAdhi mAMgane kA koI artha nhiiN| samAdhAna : sabhI jagaha yogyatA hI pramANabhUta hai / arthAt yogyatA hI mukhya kAraNa hai| parantu hama vicAra karane ke lie asamartha niyativAda Adi kI taraha ekAMtavAdi nhiiN| arthAt eka hI apekSA ko pakaDe rakhane kI (jagata niyati janya hai, isa bAta ko pakaDe rakhane kI) tathA anya apekSA kA vicAra na karane kI, niyativAdI Adi jaise ekAMtavAdI nahIM / parantu jinamata ke anuyAyI haiM / (arthAt Agama vacana tathA yukti se ayogya niyativAdi Adi ekAMtavAdiyoM jaise ekAMtavAdI nahIM / balki jinamata ke anuyAyI haiN|) jinamata sarvanaya kA samUharupa hai, isalie jinamata sarvanaya ke samUharupa syAdvAda kA atikramaNa nahIM karatA / arthAt hama jinamatake anuyAyI hone se syAdvAda siddhAMta kA anusaraNa karanevAle haiN| isIlie syAdvAda siddhAMta ke anusAra vastu meM yogyatA hone ke bAvajUda nimittakAraNa kI sAmagrI mile to hI kArya kI utpatti hotI hai| jaise ghaTa banAnA ho to miTTimeM ghaTa banane kI yogyatA hone ke bAvajUda kumbhAra, cakra, DorI evaM daMDa Adi sahayogI kAraNa haiM / arthAt miTTImeM ghaTa banane kI yogyatA hone kA bAvajUda ghaTa banAne ke lie cakrAdi sahayogI kAraNa haiN| arthAt Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 129 miTTImeM ghaTa banane kI yogyatA hone ke bAvajUda ghaTa banAne ke lie cakrAdi kAraNoM kI bhI AvazyakatA par3atI hI hai| isI prakAra yahAM bhI bhavyAtmAmeM samAdhi evaM bodhilAbha kI yogyatA hone ke bAvajUda unakI prApti meM AnevAle vividha prakArake vighnoM ke samUha kA nirAkaraNa karake yakSa, aMbA Adi deva bhI samAdhi-bodhi dene meM samartha hote haiN| zrI metArya munivara ko pUrvabhava ke mitra deva ne jisa prakAra sahAyatA dI thI, usI prakAra yahAM bhI samajheM / isalie samyagdRSTi devatAoM kI prArthanA nirarthaka nahIM // 47 // ....................... noTa: * uparokta pATha meM spaSTarupase yaha siddha kiyA gayA hai ki, samyagdRSTi deva samAdhi-bodhi dene meM samartha haiN| 47vIM gAthA ke utarArdhameM 'sammadiTThI devA' pada hI hai| 'sammattassa ya suddhi' pada nahIM haiN| vaMdittAsUtra 50 gAthAtmaka hI hai| samyagdRSTi devoM se samAdhi-bodhi mAMge jA sakate haiM, isameM koI doSa nhiiN| isa prakAra abhidhAna rAjendrakoSameM pratikramaNa kI vidhi se nimnalikhita bAteM spaSTa hotI haiN| (1) pratikramaNa ke AdyaMta kI caityavaMdanA bAraha adhikAra pUrvaka kareM / isameM bArahaveM adhikAra 'vaiyAvaccakArI' Adi samyagdRSTi devoM kA hai| arthAt caturthastuti samyagdRSTi deva-devI kI hotI hai| (2) devasi pratikramaNameM zrutadevatA-kSetradevatAkA kAyotsarga karane ko kahA gayA hai va unakI stuti kahane ko kahA gayA hai| zrutajJAna kI samRddhi prApta Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 tristutika mata samIkSA praznottarI karane ke lie kSetradevatA evaM tRtIya vratakI rakSA ke lie kSetradevatA ke kAyotsarga kA vidhAna hai| __ (3) vaMdittAsUtra 50 gAthAtmaka hI hai| 47vIM gAthA meM samyagdRSTi devatAoM se bodhi-samAdhi mAMgI gaI hai| devatA ye dene ke lie samartha bhI haiN| (4) pAkSika sUtra ke aMtameM zrutadevatAko 'suyadevayA bhagavaI' stuti ke mAdhyama se vinatI kI gaI hai| yahAM zrutadevatAkA artha zruta kI adhiSThAtrI devIzrutadevI kiyA gayA hai| unake samakSa karmoMke nAza kI prArthanA kI gaI hai| __ (5) pAkSika sUtrakI vyAkhyAmeM 'devasakkhiyaM' pada kI vyAkhyAmeM kahA gayA hai ki, virati kA svIkAra pAMca kI sAkSI meM karanA caahie| itanA hI nahIM, koI bhI abhigraha pAMca kI sAkSI se karanA caahie| zrI arihaMta paramAtmA, zrI siddha paramAtmA, pU.sAdhu bhagavaMta, deva tathA AtmA, ina pAMca kI sAkSI batAI gaI hai| ye devavaMdana ke upacAra se (arthAt devavaMdana meM unakA kAyotsarga karane va stuti bolane se) samIpa Ate haiN| (aura svazakti se sahAyatA bhI karate haiM) (abhidhAna rAjendrakoSa pRSTha-288) ___(6) abhidhAna rAjendrakoSameM ceiyavaMdaNa' vibhAgameM pR. 1327 para jinAlayameM karanekA devavaMdana meM cAra thoya karanI kahI hai|aur cAroM thoya kA hetu bhI batAyA hai| usameM cauthI thoya samyagdRSTi deva kI bolI jAtI hai| ........................................................................................... prazna : abhidhAna rAjendrakoSameM vaMdittAsUtra ko 50 gAthAtmaka (gAthA pramANa) kahA gayA hai aura 47vIM gAthA ke uttarArdha meM sammadiTThI devA' pada hI kahA gayA hai| phira bhI tristutika mata ke lekhaka vaMdittAsUtra ke gAthA pramANa ke lie aura 47vIM gAthA ke uttarArdhameM nihita sammadiTThI devA' pada ke lie alaga alaga alaga abhiprAya rakhate haiN| yaha barAbara hai? uttara : abhidhAna rAjendrakoSameM spaSTa likhA hone ke bAvajUda tristutika mata ke lekhaka isase alaga abhiprAya rakhate haiM yaha zAstravirodhI hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 131 magarahA prazna : tristutika mata ke lekhaka vaMdittAsUtra ke lie, usakI 47 vIM gAthA ke 'sammadiTThi devA' pada ke lie tathA gAthA ke pramANa ke lie zAstravirodhI kauna-kauna se abhiprAya rakhate haiM ? uttara : sarvaprathama vaMdittAsUtra kI 47vIM gAthA evaM usakA bhAvArtha dekheN| isake bAda tristutika mata ke lekhakoM ke isa viSaya meM kutarka dekheNge| vaMdittAsUtra kI 47vIM gAthA isa prakAra hai| mama maMgalamarihaMtA, siddhA sAhU suaMca dhammo a| sammaddiTThI devA,ditu samAhica bohiNc||47|| bhAvArtha : zrI arihaMta paramAtmA, zrIsiddha bhagavAna, sAdhu bhagavaMta, zrutadharma tathA cAritradharma yaha mere lie maMgalarupa hai| samyagdRSTi devatA mujhe samAdhi (dharma ke viSaya meM cittakI svasthatA) tathA bodhi (parabhavameM jinadharma-samyaktva) pradAna kreN| * zrAvaka pratikramaNa sUtra kI uparokta gAthA meM spaSTarupa se samyagdRSTi devatAoM se samAdhi-bodhi mAMgI gaI hai| * tristutika matavAloM ko apanI mAnyatA meM uparokta gAthA pratibaMdhaka banatI hai| isIlie isa mata ke lekhaka maukhika va likhita rupa se isa gAthA ke lie alaga-alaga duSpracAra karate haiN| isa duSpracAra kA AkAra nimnAnusAra hai| (1) kucha prAcIna hastalikhita pratiyoM meM vaMdittAsUtra 43 gAthAtmaka dekhane ko milatI haiM aura 43vIM gAthA meM samApti sUcaka vaMdAmi jiNe cauvvIsaM' yaha antya maMgala bhI hai| isase lagatA hai ki, vaMdittAsUtra 43 gAthA taka hI kahalAtA thA aura bAda meM deva-devI kI stuti ke pakSakAroM ne usameM anya sAta gAthAeM zAmila kI haiM tathA apane mata kI siddhi ke lie una para cUrNi bhASya evaM TIkA Adi kI racanA kI hai| (A.zrI yatIndrasUri kRta 'zrIsatya samarthaka praznottarI / ' pustaka, pRSTha-38) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI (2) (a) vaMdittAsUtra meM 'sammadiTThI devA' pada kahanA ucita nahIM / parantu usake sthAna para maraNa samAdhi payannA kA 'sammattassa ya suddhi' yaha pada kahanA yuktisaMgata evaM nirdoSa hai| (A. yatIndrasUrikRta zrI ' satya samarthaka praznottarI, ' pu.pR.-38) 132 (A) isIlie' sammadiTThI devA' pada ke sthAna para ' sammattassa ya suddhi' pada ucita hai| (muni jayAnaMdavijayajI kRta 'aMdhakAra se prakAza kI ora' pu. pR. - 40/ satya kI khoja, pR. - 105) (3) samyagdRSTi devatA se samAdhi - bodhi nahIM mAMgI jA sakatI aura samyagdRSTi devatA samAdhi-bodhi dene ke lie samartha nahIM / (zrI satya samarthaka praznottarI, pu.pR-38, aMdhakAra se prakAza kI ora, pR- 37,38, satya kI khoja, pR-103,104) (4) vaMdittAsUtra zrAvakakRta hai ki gaNadharakRta hai ? isa viSayameM muni jayAnaMdavijayajI ne apanI pustaka ke pR. 37 para praznottarI meM bAta ko maror3ane kA prayAsa kiyA hai| - (5) muni jayAnaMdavijayajI ne apane prathama pustaka meM anya lekhakoM kI saMbhavita bAtoM ko apane pakSameM nizcayAtmaka DhaMga se rakhane kA prayatna kiyA hai| prazna : tristutika mata ke lekhakoM dvArA kutarka karake uThAe gae muddoM kA Apake pAsa kyA uttara hai ? uttara : eka bAta nizcita hai ki jisakA abhiprAya satya ho, use kahIM se bhI zAstra kA samarthana mila hI jAtA hai aura jisakA abhiprAya hI asatya hai, use zAstra kA samarthana nahIM hI milatA hai / apanI bAta ko kisI bhI taraha se siddha karane ke lie kutarka karane hI paDate hai| samartha zAstrakAra paramarSi pU. A. bha. zrI haribhadrasUrijIne yogadRSTi samuccaya graMthameM kutarkoM ko aneka prakAra se mahAbhayaMkara bhAvazatru batAyA hai| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI bodharogaH zamA'pAyaH zraddhAbhaGgo'bhimAnakRt / kutarkazcetaso vyaktaM, bhAvazatruranekadhA // 87 // kutarka (AtmAko saMprApta) bodha ke lie roga samAna hai| (jaise roga zarIrakA sAmarthya hara letA haiM, vaise hI kutarka AtmAko prApta hue heyopAdeyAdi ke bodha ko, ki jo AtmA kI svAsthya dazA hai, use hara lete haiM / ) kutarka zama kA nAzaka hai / kutarka ke kAraNa asat abhiniveza paidA hotA hai| kyoMki, kutarkoM se uThanevAlI kalpanAoM se apanI bAteM saccI lagatI haiM / jo svamata kA rAga tathA paramata kA dveSa karAtI hai / jinake yoga se upazama kA nAza hotA hai| 133 kutarka zraddhA se bhraSTa karanevAlA hai / kyoMki, 'Agamika padArthoM ko Agama se samajhanA' isa zAstravacana ko bhulA detA hai / isa kAraNa jo Agamika padArtha yukti se na baiTheM, unameM azraddhA karAte haiM / Agamika padArthoM ko yukti se hI saca mAnane kA Agraha zraddhA se bhraSTa kara detA hai / kutarka mithyAbhimAna karAtA hai / kyoMki kutarka karake anya kI bAMte jhUThI siddha karake (kutarka) svotkarSakI bhAvanA prabala banAtA hai| isIlie kutarka aneka prakAra se AtmA kA bhAvazatru hai / yahAM uparokta sabhI muddoM kA vistRta uttara diyA jAtA hai| sarva prathama samyagdRSTi devatAoM se samAdhi - bodhi mAMgI jA sakatI haiM aura ve dene meM sakSama bhI haiM, isa bAta ko pUrvameM eka praznake uttarameM pU.A.devendrasUrijI kRta vRMdAruvRtti kA pAThameM (abhidhAna rAjendra koSa ke mAdhyama seM) dekhA hai| aura... zrAddhapratikramaNa sUtra kI 'arthadIpikA' TIkAmeM gAthA- 47 kI TIkAmeM pU. A. bha. zrI ratnazekharasUrijIne bhI upara darzAe anusAra hI samyagdRSTi devatAoM ko samAdhi-bodhi dene meM samartha darzAyA hai / yaha pATha caturtha Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 tristutika mata samIkSA praznottarI stuti nirNaya bhAga-1 meM (vibhAga-2meM) darzAyA gayA hai| isase ( uparokta graMthake pAThase ) zrI satya samarthaka praznottarI' pustaka ke pRSTha-38 kI nimna bAta asatya hai, zAstravirodhI hai| 'devI-devatA svayaM karmalipta haiN| viSayapipAsu hai aura kaSAyaraMga se raMge hue haiN| ve kisI bhI AtmA ko karmamukta nahIM kara sakate aura na hI samAdhi-bodhi de sakate haiN| isalie 'sammadiTThI devA' pada vaMdittAsUtrameM kahanA ucita nhiiN| lekhakazrI kI bAta vRMdAruvRtti tathA arthadIpikA TIkA se viruddha hai| vartamAnameM zrAddha pratikramaNa sUtra kI prasiddha TIkAoM meM lekhaka dvArA kahI gaI bAta hai hI nhiiN| parantu samAdhi-bodhi dAna meM deva-devI kA sAmarthya yukti se samajhAyA gayA hai| isalie deva-devI ke pAsa samAdhi-bodhi mAMganA yuktiyukta hai saMgata hai| donoM TIkAkAra paramarSiyoM ne vaMdittAsUtra kI 47vIM gAthA ke uttarArdha meM 'sammadiTThI devA' pada ko usI taraha hI rakhakara carcA kI hai| jo hama pUrva meM vRMdAruvRtti ke pAThameM dekha cuke haiN| isI prakAra arthadIpikA TIkA meM bhI hai / sUtrakAra paramarSi ne jo 'sammadiTThI devA' pada; 47 vIM gAthA ke uttarArdhameM likhA hai| usa pada ko usI prakAra rakhakara TIkAkAroMne samyagdRSTi devatA bodhi-samAdhi dene meM samartha haiM, isakI yuktisaha vistRta carcA kI hai| isalie tristutika mata ke donoM lekhakoM ne 'sammatassa ya suddhi' pada rakhane kI bAta kI hai, yaha sUtravirodhI evaM TIkA virodhI hai / jo sUtravirodhI ho, vaha pada rakhA hI nahIM jA sktaa|anythaa sUtrabhedaka kahalAtA hai| tristutika mata ke lekhakoMne yaha kArya athavA pracAra karake sUtrabhedaka kA kAma to nahIM kiyA na ? yaha pAThaka svayaM soceM / jo sUtra bhedaka ho vaha utsUtraka kahalAe yA nahIM ? yaha bhI pAThakagaNa soceN| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 tristutika mata samIkSA praznottarI prazna : A.yatIndrasUrijI zrI satyasamarthaka praznottarI' pustaka ke pRSTha-38 para likhate haiM ki, 'kucha prAcIna hastalikhita pratiyoMmeM vaMdittAsUtra 43 gAthAtmaka dekhane ko milatI hai aura 43 vIM gAthA meM samApti sUcaka 'vaMdAmi jiNe cauvvIsaM' yaha antya maMgala bhI hai| isase lagatA hai ki, prAcInakAlameM vaMdittAsUtra 43 gAthA taka hI kahalAtA thA aura bAda meM deva-devI kI stuti ke pakSakAroM ne isameM atirikta sAta gAthAeM zAmila kara dI haiM tathA apane mata kI siddhi ke lie usa para cUrNi, bhASya evaM TIkA Adi kI racanA kI hai|' kyA yaha bAta unakI sahI hai? uttara : lekhakazrI kI uparokta bAteM mithyAtva kA bhayaMkara vilAsa haiN| hastalikhita patroMmeM vaMdittAsUtra 43 gAthAtmaka hai, unakI yaha bAta satya ke viruddha hai| 'isase lagatA hai ki, prAcInakAla meM vaMdittAsUtra 43 gAthA taka hI kahA jAtA thA / ' lekhakazrI kI yaha bAta bilkula asatya hai / kyoMki, pU.mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjAne pratimAzataka graMthameM kAvya67meM vaMdittAsUtra ke racayitA zrIsudharmAsvAmIjI gaNadhara paramAtmA batAe haiM aura vaMdittAsUtra 50 gAthAtmaka batAyA hai| isa bAta ko atyaMta suMdara DhaMga se siddha kiyA gayA hai| (yaha pATha Age dekheNge|) 'aura pIche se deva-devI kI stuti ke pakSakAroM ne usameM sAta gAthAeM zAmila kara dI haiM tathA apane matakI siddhi ke lie usa para cUrNi, bhASya, TIkA Adi kI racanA kI hai|' -lekhakazrI kA yaha unmatta pralApa hai| pUrvadhara maharSi Adi kI ghora AzAtanA hai| kyoMki, lekhakazrI ne cUrNikAra Adi para Aropa lagAyA hai ki, unhoMne sAta gAthAoM kA prakSepa kiyA hai aura vaha bhI deva-devI ke pakSakAra bnkr| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 tristutika mata samIkSA praznottarI cUrNikAra, bhASyakAra, TIkAkAra ne apane kAlpanika mata kI siddhi ke lie cUrNi, bhASya tathA TIkA Adi kI racanA nahIM kI hai| balki pU.gaNadhara bhagavaMta racita (vaMdittA) sUtra kI jAnakArI dene ke lie, sUtra ke rahasya batAne ke lie cUrNi Adi kI racanA kI hai|cuurnnikaar Adi paramarSi aise tuccha nahIM the ki, apane mata kI siddhi ke lie kucha gAthAeM yA pada jor3a de aura anukUla na hoM ve pada nikAla deM athavA badala deN| cUrNikAra Adi maharSiyoM ke lie aise Aropa lagAnA yaha bhArI karmIpana kA lakSaNa hai| siddhAMta meM prarupaNA kI gaI hai ki, sUtra kI racanA pU.gaNadhara bhagavaMto ne kI hai| niyuktikI racanA pU.zrutakevalI mahArAjane kI hai| bhASya kI racanA pUrvagata sUtradhArI ne kI hai| cUrNi kI racanA pU.bahuzruta paramarSiyoM ne kI hai / vRtti (TIkA) kI racanA pU.zrI siddhasenAcArya Adi pU.A.bhagavaMtone kI hai| isase pAThaka soceM ki, cUrNikAra Adi paramarSiyone sUtra meM kATa-chAMTa kI hai, ki lekhakazrIne apane matakI siddhi ke lie kutarka kie haiN| hAlAMki muni jayAnaMdavijayajI ne apanI donoM pustakoM meM aise Aropa nahIM lagAe haiM . arthAt 'pUrvameM vaMdittAsUtra 50 nahIM balki 43 gAthAtmaka thA aura deva-devIke pakSakAroMne isameM sAta gAthAoM kA prakSepa kiyA hai, yaha Aropa nahIM lagAyA hai| isase pUrva ke lekhakoM kI bAta sudhAra lI gaI hai| parantu 50 gAthAtmaka vaMdittAsUtra ko mAnakara 47vIM gAthA ke uttarArdha meM 'sammattassa ya suddhi' pada honA cAhie, aisI sUtravirodhI-TIkAvirodhI bAta kI hai| aMtataH to apane mata kI puSTi karane kA hI kAma kiyA hai| sUtrabhedakakA hI kAma kiyA hai| prazna : pratimAzataka graMtha meM vaMdittAsUtra kI gAthA kitanI kahI gaI haiM ? aura vaMdittAsUtra ke kartA kauna batAe gae haiM ? Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 137 uttara : pratimAzataka graMthameM vaMdittAsUtra ke kartA evaM gAthA pramANa kI carcA kI gaI hai, yaha nimnAnusAra hai| kazcidAha - etat zrAvakapratikramaNasUtraM na gaNadharakRtaM kintu zrAvakakRtaM, tatrApi 'tassa dhammassa' ityAdi gAthAdazakaM ( aSTakaM ?) kenacidarvAcInena kSiptamityAdi / sa kSiptasArabIjajaH (kSiptasArabIjaH ?) sahasA'jJAtakathane tIrthaMkarAdInAM mahAzAtanAprasagAt / na hi kvApyetatsUcakaM pravacanamupalabhAmahe, navA'cchinnaparaMparAgatavRddhavacanamIdRk kenacit zrutaM, kintu yasya sUtrAdeH kartA nAmagrAhaM na jJAyate pravacane ca sarvasaMmataM yat, tatkartA sudharmAsvAmyeveti vRddhavAdaH bhaNitaM ca tathA vicaaraamRtsnggrhe'pi| bhAvArtha : pUrvapakSa : isa vaMdittAsUtra kI racanA pU.gaNadhara bhagavaMtone nahIM kI hai| balki zrAvaka ne kI hai| isameM bhI 'tassa dhammassa' ityAdi aMtima dasa (athavA ATha ?) gAthAeM kisI Adhunika zrAvaka ne jor3I hai| isalie isa sUtrameM aMtima gAthAeM pramANabhUta nahIM hai| uttarapakSa : ajJAta viSaya meM isa prakAra utAvale nirNayoM se zrI tIrthaMkara Adi kI AzAtanA ho rahI hai| isa bAremeM viveka rakhanA cAhie thaa| Agama meM athavA anyatra kahIM bhI Apa kI bAta ko puSTa karanevAlA pravacana nahIM milatA hai aura avicchinna zrutavRddha puruSoM kI paramparA meM bhI kahI Apake kathana ke anurupa bAta sunane ko nahIM milatI hai| balki vRddha samudAya to aisA hai ki, 'jisa sUtrAdi ke kartA kA nAma milatA na ho aura vaha sUtra saMghameM sarvamAnya ho, to usa sUtrake kartA ke taura para pU.gaNadhara bhagavaMta zrI sudharmAsvAmIjI ko hI svIkAra karanA hai|' isI bAta kI puSTi vicArAmRta saMgrahagraMthameM kI gaI hai| isalie sarvamAnya ajJAta kartRka vaMdittAsUtra ke kartA sudharmAsvAmI haiN| isa prakAra 50 gAthAtmaka sUtra pramANabhUta hai| prazna : vaMdittAsUtra ke viSayameM kisI anya graMtha meM koI spaSTatA hai? Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI uttara : hAM hai, pU.A.bha.zrI kulamaMDanasUrijI kRta 'vicArAmRta saMgraha ' graMthameM bhI uparoktAnusAra bAta kI gaI hai tathA eka suMdara khulAsA bhI kiyA gayA hai| 138 evaM cAgamasvarupe sthite dazavaikAlikAdIn parimitAneva granthAn vimucya zeSANAM sAdhupratikramaNasUtrapAkSikasUtrAdibahugranthAnAM viracayitAraH ke'pi zrutasthavirA nAmagrAhaM na zruyante tathApi sarve'pi te granthAH pramANameva, evaM teSAmeva zrAddhapratikramaNasUtrAdInAmapi niryuhakazrutasthaviranAmaparijJAne'pyAgamatvaM pramANatvaM cAvikalamevobhayatrApi prAmANyahetUnAM samAnatvAt evaM ca gaNadharakRtamupajIvya zrutasthavirairviracitatvAdAvazyakAdisakalAnaMgapraviSTazrutasya sthavira - kRtatvamapi siddhAnte'bhyadhAyIti tAtparyArthaH, tathA samyak siddhAntahRdayavedibhiH pUrvabahuzrutairapi pratikramaNAdyAvazyakaM siddhAntopadiSTatayA bhaNitaM / bhAvArtha : isa prakAra Agama svarupa nizcita hone bAvajUda zrI dazavaikAlika Adi parimita graMthoko chor3akara zeSa sAdhu pratikramaNasUtra, pAkSika sUtrAdi bahu graMtho ke racayitA ke taura para kisI bhI zrutasthavIra kA nAma sunAI nahIM detA hai| to bhI ve sabhI graMtha pramANabhUta haiM hii| isI prakAra zrAddha pratikramaNa Adi graMtho ke racayitA ke taura para bhI zrutasthavIra kA nAma jJAta na hone ke bAvajUda isa graMthameM Agamatva evaM pramANatva pUrNatayA hai hii| kyoMki, donoM sthaloM para pramANatA ke kAraNa samAna hai aura isa prakAra pU. gaNadharakRta Agama kA AlaMbana lekara zrutasthavIroM dvArA race gae hone se AvazyakAdi sakala anaMgapraviSTa zruta siddhAMta ke rupa meM Agama meM kahA gayA hai| aisA tAtparya samajheM / ( kahanekA Azaya yaha hai ki, AcArAMga Adi aMga praviSTa zruta ke kartA gaNadhara bhagavaMta haiM aura Avazyaka Adi anaMga praviSTa zruta ke kartA zrutasthavIra haiM / yaha Agama vacana hai / isalie Avazyaka Adi anaMga praviSTa zruta bhI pU. gaNadharakRta Agama Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 139 kA AlaMbana lekara racA hone se siddhAMta hI kahalAtA hai| isa prakAra tAtparya hai tathA vRddha samudAya hai ki, jo sUtra ajJAtakartRka ho, parantu vaha sUtra pravacana (zrIsaMgha) meM sarvamAnya ho to usake kartA ke taura para zrI sudharmAsvAmIjI ko mAneM / upara kahA gayA hai ki, anaMga praviSTa zruta ke kartA ke taura para zrutasthavIra samajheM aura pratimA zataka meM kahA gayA hai ki, ajJAta sUtra kA kartA zrIsudharmAsvAmIjIko mAneM / ina donoM bAtoM kA samanvaya aise kareM ki, zrutasthavIra bhI anaMga praviSTa zrutakI racanA gaNadharakRta Agama kA AlaMbana lekara hI karate haiN| isalie zrutasthavIra kI racanA ko gaNadharakRta kahane meM koI doSa nhiiN|) isa prakAra acche DhaMgase siddhAMta ke rahasya ko jAnanevAle pUrvakAlIna bahuzrutoM ne bhI zrAvakoM ke pratikramaNAdi Avazyaka ko siddhAMta ke taura para upadezita kiyA hone se siddhAMta kahA gayA hai| * vicArAmRta saMgraha meM zrAddha pratikramaNasUtra ke lie zaMkA-samAdhAna die gae haiM jo nimnAnusAra haiN| ___ "nanu sAdhupratikramaNAdbhinnaM zrAvakapratikramaNasUtramayuktaM, niyuktibhASyacUrNAdibhirataMtritatvenAnArSatvAt, naivaM, AvazyakAdidazazAstrIvyatirekeNa niyuktinAmabhAvenaupapAtikAdyupAMgAnAM ca cUrNyabhAvenAnArSatvaprasaGgAt, tataH pratikramaNamapyasti tessaaN|" __ bhAvArtha : zaMkA : sAdhu pratikramaNa sUtra se bhinna zrAvaka pratikramaNa sUtra ayukta hai| (yogya nahIM hai|) kyoMki, zrAddha pratikramaNasUtra para niyukti, bhASya, cUrNi Adi race na hone se ve sUtra ArSa praNIta nahIM haiN| (anArSa haiN|) samAdhAna : Apa aisA na kaheM / kyoMki, Avazyaka Adi dasa graMtho ko chor3akara zeSa graMtho kI niyukti nahIM hai| isalie zeSa graMtho ko anArSa mAnane kI Apatti AegI aura aupapAtika Adi upAMgoM kI cUrNi nahIM hai| isalie Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 tristutika mata samIkSA praznottarI upAMgoMko bhI anArSa mAnane kI Apatti AegI / ( parantu aisA to nahIM hai / AvazyakAdi ke alAvA anaMga praviSTa zruta ko zrutasthavIra (ArSa) praNIta hI mAnate haiM aura upAMgoM ko bhI ArSapraNIta hI mAnate haiM / ) isalie zrutasthavIra dvArA viracita zrAvakoM kA alaga 50 gAthAtmaka zrAddhapratikramaNa sUtra (vaMdittAsUtra) hI hai| (aura vaha pramANabhUta bhI hai|) pU. A. bha. zrI ratnazekharasUrikRta zrAddhapratikramaNasUtra ( vaMdittAsUtra ) kI 'arthadIpikA' TIkA meM 50 vIM gAthA kI TIkA meM bhI uparokta sabhI spaSTatAeM haiN| yaha pATha nimnAnusAra hai| "atrAha paraH- - idaM pratikramaNasUtraM kena kRtam ?, ucyate, yathA'parapratikramaNasUtrANi zrutasthavirakRtAni tathaitadapi, yaduktamAvazyakabRhadvRttau -'akkharasannI' tigAthAvyAkhyAne - aGgapraviSTaM gaNadharakRtamA - cArAGgAdi, anaDgapraviSTaM tu sthavirakRtamAvazyakAdIni atha zrAvakapratikramaNasUtrasya yadyArSatvaM tadA kiM na tasya niyuktibhASyAdi ? iti cet tarddhAvazyakadazavaikAlikAdidazazAstravyatirekeNa zeSANAM niryuktyabhAvAdaupapAtikAdyupADgAnAM cUrNerapyabhAvAd anArSatvaprasaGgastasmAnna kiJcidetat / zrAddhapratikramaNasUtrasya ca vikrama 1983 varSe zrIvijayasiMhasUri zrIjinadevasUrikRte cUrNibhASye api staH vRttayazca bahvayaH, ataH zrutasthavirakRtatvena sarvAtIcAravizodhakatvena zrAvakairetadupAdeyameva, sAdhubhiH svapratikramaNasUtramiva, evaM sati ye svakadAgrahamAtrAbhiniviSTadRSTayaH pAzcAtyena kenacit kRtaM sarvathA cAnupAdeyamiti bruvate na vidmasteSAM kA gatiH ? sarvajJapraNItaprAcInasthavirAcaritasamyagmArgasyopamardanAt / " bhAvArtha : zaMkA : isa zrAddhapratikramaNasUtra ( vaMdittAsUtra ) ke racayitA kauna hai ? Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 141 samAdhAna : 'karemi bhaMte' Adi pratikramaNa ke anya sUtroM ke praNetA jaise zruta sthavIra bhagavaMta haiN| vaise hI yaha vaMdittu sUtra bhI zrutasthavIra maharSine racA hai| isalie AvazyakasUtra kI bRhadvRttimeM akkharasannIsamma' gAthA ke vyAkhyAna ke samaya kahA gayA hai ki, AcArAMgAdi aMgapraviSTa zruta pU.gaNadhara bhagavaMtoMne racA hai aura Avazyaka Adi anaMgapraviSTa zruta pU.zrutasthavIra bhagavaMtoMne racA hai| zaMkA : yaha zrAddhapratikramaNa sUtra ArSapraNIta (zrI zrutasthavIra bhagavaMta dvArA racita) hai, to usa para niyukti Adi kI racanA kyoM nahIM huI ? samAdhAnaH zrutasthavIra bhagavaMto dvArA racita graMtho para niyukti-bhASya Adi hone hI cAhie aisA koI niyama nahIM hai| anyathA (yadi aisA niyama mAnA jAe to) Avazyaka, dazavaikAlika Adi dasa zAstroM ko chor3akara zeSa sUtroM para niyukti nahIM hone se tathA aupapAtika Adi upAMgoM para cUrNi nahIM hone se, ina sabhI zAstroMko bhI anArSa mAnane kA prasaMga AegA / arthAt ina zAstroM ko zrutasthavIra bhagavaMto kI racanA nahIM mAnA jA skegaa| (balki aupapAtika Adi zAstroM kA zrutasthavIrakI racanA sabhI ko mAnya hai|) isalie zaMkAkAra kI bAta ayogya hai| arthAt tAtparya yaha haiM ki, vaMdittAsUtra para niyukti na hone ke bAvajUda usake praNetA zrutasthavIra bhagavaMta haiM yaha sunizcita hai| vi.saM. 1183meM pU.A.zrI siMhasUrijI tathA pU.A.bha.zrI jinadevasUrijI ne isa vaMdittAsUtra para race cUrNi tathA bhASya bhI haiM, aura suvihita AcArya bhagavaMto dvArA racita vRttiyAM (TIkAeM) to aneka haiN| isalie jaise sAdhu pratikramaNa sUtra (pagAma sajjhAya) kA sanmAna karate haiN| vaise hI yaha zrAddhapratikramaNa sUtra bhI zrutasthavIra bhagavaMta kI racanA hone se aura aticAra kA saMzodhaka hone se zrAvakoM ke lie sanmAna yogya hai| isa prakAra zrAddhapratikramaNa sUtra para cUrNi Adi aneka zAstra hone ke bAvajUda jo yaha sUtra pIche se joDA gayA hai, isalie sarvathA AdaraNIya nahIM hai| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 tristutika mata samIkSA praznottarI isa prakAra ke kadAgraha mAtrase abhiniviSTa dRSTivAle pralApa karate haiM, unakI kaisI gati hogI? kyoMki, sarvajJa praNIta evaM prAcIna zrutasthavIra bhagavaMto dvArA Acarita mArga kA lopa karate haiN| upara dekha cuke vRMdAruvRtti, pratimAzataka, vicArAmRta saMgraha tathA arthadIpikA TIkA ke pAThoMse spaSTahotA haiM ki, vaMdittu sUtra kI racanA pU.zrutasthavIra bhagavaMta ne kI hai aura vaha bhI pU.gaNadhara bhagavaMta kRta zruta kA AlaMbana lekara kI hai| isalie yaha sUtra gaNadhara kRta bhI kahA jA sakatA hai| cUrNikAra, bhASyakAra va aneka TIkAkAra maharSi zrAddha pratikramaNa sUtra ko 50 gAthAtmaka hI mAnate haiN| sUtrakAra, cUrNikAra, bhASyakAra va TIkAkAra paramarSi vaMdittAsUtrakI 47vIM gAthA ke uttarArdha meM nihita sammadiTThI devA' pada ko hI mAnya karate hai| TIkAkArazrI isa padako mAnya karake hI, isa pada kI sArthakatA batAte haiN| kisI bhI graMthameM 'sammadiTThI devA' pada ke sthAna para 'sammattassa ya suddhi' pada grahaNa kiyA ho aisI sAkSI nahIM milatI hai| maraNa samAdhi payannAkA ina graMtha meM anya abhiprAya meM kahA gayA 'sammattassa ya suddhi' pada vaMdittAsUtra kI 47vIM gAthA meM rakhanevAlA sUtrabhedaka hai| arthAt utsUtraka hai| samyagdRSTi devatAoM se samAdhi-bodhi mAMgane meM doSa nahIM hai| ve vighnoM kA nAza karake samAdhi-bodhi dene meM samartha haiM / arthAt sopakrama karma ke udaya se sAdhaka kI sAdhanAmeM Ae vighnoM kA nAza karane ke lie samyagdRSTi devatA samartha haiN| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 143 vaMdittAsUtra zrAvakakRta nahIM hai| pU.zrutasthavIra bhagavaMta praNIta hai| samyagdRSTi devatAoM ke lie 've to viSamapipAsu haiM, kaSAyaraMgase raMge haiM' ityAdi kahanA yaha unakI AzAtanA hai| -zAstrapAThoM ke AdhAra para kie gae uparokta khulAsoM se tristutika matavAle sacce haiM yA caturtha stuti mAnanevAle sacce haiM ? yaha pAThaka svayaM soceMsocakara satyamArga ko grahaNa karanevAle bneN| prazna : A. yatIndrasUrijI svalikhita zrIsatyasamarthaka praznottarI pustaka ke pRSTha-39 para eka prazna ke uttarameM likhate haiM ki, _ 'zrutadevatA tathA kSetradevatAkA kAyotsarga va unakI stuti karane kI prathA laghuzAMti kI taraha pratikramaNa meM gatAnugatika se zuru ho gaI hai| deva upAsakoM dvArA svayaM svIkRta mArga siddha karane ke lie pratikramaNa kI vidhioM meM usakI ghusapaiTha kI hai| zAstrokta na hone se mAnane lAyaka nahIM aura pratikramaNameM ina kAussaggoMkI koI AvazyakatA bhI nahIM / yadi aisA kaheM ki pAkSika pratikramaNameM pAkSika sUtrake aMtameM 'suyadevayA bhagavaI' gAthA antya maMgalarupa kahalAtI hai, yaha bhI zrutadevatA kI hI stuti hai| to ise kaise bolA jAe? isakA samAdhAna yaha hai ki, zrutadevatA kA artha devI vizeSa samajhanA bhUla hai| bhagavatI sUtra kI TIkA tathA paMcasaMgrahakI TIkAmeM zrutadevatA zabda kA artha jinavANI kahA gayA hai| jinavANI svayaM karma rajase alipta hai aura anya ke jJAnAvaraNIya Adi karmanAza karane meM samartha hai| isalie....... suyadevayA bhagavaI, naannaavrnniiykmmsNghaayN| tesiM khaveu sayayaM, jesiM suyasAyare bhattI // isakA zuddha artha aisA hotA hai ki, jina puruSoMkI hamezA zrutasAgarameM bhakti hai, tanmayatA hai| una puruSoMke jJAnAvaraNIya Adi karmasamUhoM kA jinavANI nAza kre| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI isalie yaha gAthA pAkSikasUtra ke aMtameM mAMgalika svarupa hai / isIlie yaha bolane meM koI doSApatti nahIM / Avazyaka cUrNimeM pratikramaNa vidhi ke sAtha zruta kSetradevatA kA kAyotsarga va stuti nahIM kahI hai| isalie aisA nahIM kahanA cAhie / ' kyA lekhaka zrIkI uparokta bAta Apako svIkArya hai ? 144 uttara : lekhaka zrI kI uparokta bAta asatya hai / kyoMki, pAkSikasUtra kI TIkA meM 'suyadevayA...' gAthA ke arthameM zrutadevatA kA artha jinavANI nahIM kiyA gayA hai, balki zrutakI adhiSThAtR devI zrutadevatA, yaha artha kiyA gayA hai| isa pAkSikasUtra kI TIkA pATha nimnAnusAra hai| "suyagAhA // zrutamarhatpravacanaM zrutAdhiSThAtR devatA zrutadevatA saMbhavati ca zrutAdhiSThAtR devatA yaduktaM kalpabhASye // savvaM ca lakkhaNo veyaM samahaTTaMti devatA suttaM ca lakkhaNo veyaM jeNa savvaNNu bhAsiyaMti // bhagavatI pUjyatamA jJAnAvaraNIyakarmasaMghAtaM jJAnaghnakarmanivahaM / teSAM prANinAM kSapatu kSayaM nayatu satatamanavarataM yeSAM kimityAha zrutamevAtigaMbhIratayA atizayaratnapracuratayA sAgaraH samudraH zrutasAgaraH tasmin bhakti bahumAno vinayazca samastIti gamyate, nanu zrutarupadevatAyA uktarUpavijJApanA yuktA zrutabhakteH karmakSayakAraNatvena supratItatvAt zrutAdhiSThAtRdevatAyAstu vyaMtarAdiprakArAyAnayuktA tasyAH parakarmakSapaNe'samarthatvAditi tantra zrutAdhiSThAtrI devatAgocarazubhapraNidhAnasyApi smartuH karmakSayahetutvenAbhihitatvAt, taduktaM 'suyadevayAe jIe saMbharaNaM kammakkhayakaraM bhaNiyaM natthitti akajjakarIva evamAsAyaNAtIe' kiMcehedameva vyAkhyAnakartRmucitaM yeSAM satataM zrutasAgare bhaktisteSAM zrutAdhiSThAtR devatA jJAnAvaraNIyakarmasaMghAtaM kSapayitviti vAkyArthopapatteH vyAkhyAnAMtare tu zrutarupadevatA zrute Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 145 bhaktimatAM karmakSapayatviti samyag nopapadyate zrutastuteH prAga bahuzo'bhihitatvAcceti tasmAt prasthitamidamahatpAkSikI zrutadevateha gRhyate iti // __bhAvArtha : (aba prArambhita pAkSikasUtra kI samApti meM zrutadevatA se vinatI karate haiM / ) zruta arthAt zrI arihaMta paramAtmA kA pravacana-Agama / isa arhat pravacana kI jo adhiSThAtA devI haiM, ve zrutadevI (kahalAtI) haiM / (isalie) zrutadevatA svarupa zrutAdhiSThAtR devI-zrutadevI hone kI saMbhAvanA hai| (kalpabhASyameM kahA gayA hai ki, arhat pravacana kI adhiSThAtA devI, zrutadevI hone kI saMbhAvanA hai|) isalie kalpabhASya meM kahA gayA hai ki, jo vastu lakSaNa yukta hotI haiM, ve sabhI vastueM devatAse adhiSThita hotI haiM aura sarvajJabhASita sUtra sarva lakSaNoM se yukta hai| isalie usake adhiSThAtA devatA haiN| (aura vahI zrutadevI haiN|) he pUjya bhagavatI ! jIvoM ke jJAna kI AzAtanA karane se utpanna jJAnAvaraNIya karma ke samUha kA nAza kreN| jinakI zrutasAgara ke prati niraMtara bhakti sanmAna evaM vinaya hai, aise jIvoM ke jJAnAvaraNIya karma ke samUha kA nAza kareM / aisA (artha) pratIta hotA hai| pUrvapakSa : zrutarupa devatA se vijJapti (vinatI) karanA ucita hai| kyoMki, zrutabhakti karmakSaya ke kAraNa svarupa prasiddha hai| parantu vyaMtarAdi prakArake zruta adhiSThAtR devatAse vijJapti karanA yukta nahIM / kyoMki, zrutadevI anya ke karmoM kA kSaya karane meM samartha nhiiN| uttarapakSa : ApakI yaha bAta ucita nhiiN| kyoMki, zrutAdhiSThAtrI-zrutadevI sambaMdhI zubha praNidhAna bhI smaraNa kartA ke karmoM kA kSaya karanemeM kAraNa hai, aisA zAstrameM kahA gayA hai| yaha zAstravacana isa prakAra hai| 'zrutadevatA kA smaraNa karma kA kSaya karanevAlA kahA gayA hai| ye zrutadevatA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 tristutika mata samIkSA praznottarI nahIM athavA ho to bhI koI kArya karanevAlA nahIM, aisA kahanA zrutadevI kI AzAtanA hai / ' yahAM zrutadevatA ke rupameM zrutAdhiSThAtrI devI kA hI vyAkhyAna karanA ucita hai| jinakI zrutasAgara ke prati bhakti hai, unake he! zrutAdhiSThAtR devatA ! jJAnAvaraNIya karma ke samUha kA nAza kareM / isI prakAra vAkyArtha kI upapatti ( saMgati) hone se tathA vyAkhyAnAMtara ke viSayameM zrutarupa devatA zrutasAgara meM bhaktivAloM ke jJAnAvaraNIya karmoMkA kSaya kareM, yaha artha (vyAkhyAna) to pUrvameM kaI bAra kaha cuke haiN| isa kAraNa yaha pakSa sthira banatA hai ki, zrI arihataM paramAtmAkA pakSa karanevAlI zrutadevI, zrutadevatA 'ke rupa meM ('suyadevayA' pada se ) grahaNa kI jAtI haiN| pAkSika sUtrakI TIkA ke uparokta pATha meM zrutadevatA se zrutAdhiSThAtR zrutadevI ( vyaMtara nikAya kI devI vizeSa ) grahaNa kI haiN| isalie lekhaka zrI kI bAta asatya hai| munizrI jayAnaMdavijayajI ne bhI apanI pustakoM meM zrutadevatA kA artha jinavANI kiyA hai, yaha yogya nahIM hai| bhagavatI sUtra tathA paMcasaMgrahameM zrutadevatA kA artha jinavANI kiyA hai, yaha bAta sahI hai, kintu pAkSikasUtra ke aMtameM mAMgalika ke rupameM bolI jAnevAlI 'suyadevayA' gAthAmeM zrutadevatA pada se zruta adhiSThAtrI zrutadevI hI grahaNa karanI hai| TIkAkAra zrIne khulAsA kiyA hai ki, zrutakI stuti to pUrvameM kaI bAra kara cukeM haiM / isalie yahAM zruta adhiSThAtrI devI se prArthanA kI gaI hai aura yahI aucitya hai| TIkAkArazrIne kalpabhASya graMthake pATha ke AdhAra para dUsarA eka khulAsA kiyA hai ki, 'jo vastueM lakSaNayukta hotI haiM, ve sabhI Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 147 vastueM devatA se adhiSThita hotI haiM aura sarvajJa bhASita sUtra sarva lakSaNoM se yukta hai / isalie adhiSThAtA devatA hai|' (aura vahI zrutadevI haiN|) zrutakI adhiSThAtrI zrutadevI hone ke kAraNa 'zrutadevatA' pada se zrutadevI grahaNa kiyA jA sakatA hai| TIkAkArazrIne yaha bhI khulAsA kiyA hai ki, jaise zrutabhakti karmakSayake kAraNa svarupa prasiddha hai, vaise hI zrutAdhiSThAtrI-zrutadevI viSayaka zubha praNidhAna bhI smaraNakartAke karmoM kA kSaya karanevAlA kAraNa hai| 'zrutadevI nahIM hai, hoM to bhI akiMcitkara haiN|' ityAdi bolanA zrutadevIkI AzAtanA hai| isa prakAra pAkSika sUtrakI TIkA ke pATha se phalita hotA hai ki, zrutadevI kA smaraNa karane meM koI doSa nhiiN| 'AvazyakacUrNimeM pratikramaNa kI vidhike sAtha zrutadevatA-kSetradevatAkA kAyotsarga evaM stuti nahIM kahI gaI hai / ' aisA jo muni zrIjayAnaMdavijayajIne kahA hai, vaha asatya hai| kyoMki, Avazyaka cUrNimeM cAturmAsI meM tathA sAMvatsarikameM kSetradevatAkA kAyotsarga karane ko kahA gayA hai aura vartamAna meM pratidina kyoM kareM, isa bAremeM jIvAnuzAsanameM kahA gayA hai| ye donoM pATha pUrvameM die jA cuke haiN| Agama meM (Avazyaka cUrNimeM) zrutadevatA kI vinayabhakti karane ko kahA gayA hai| ___ 'zrutadevI dRSTidene mAtra se bhagavaMtakI AjJA meM rata puruSoM ko sura-nara kI Rddhi pradAna karatI haiN|' yaha kathana ArAdhanA patAkA graMthameM dekhane ko milatA hai| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 'zrutadevI hameM jJAna denevAlI baneM' yaha kathana uttarAdhyayana sUtrakI bRhadvRtti meM hai| 148 6 pU. A. bha. zrI haribhadrasUrikRta AvazyakavRtti meM kathana hai ki, 'jinavarendra zrImahAvIra paramAtmA zrutadevatA evaM guruo ko namaskAra karake Avazyaka sUtrakI vRttikI racanA karatA hUM / ' , anuyogaddhAra sUtra kI vRttimeM kahA gayA hai ki, 'jisa zrutadevI ke atulya anugraha ko prApta karake bhavyajIva anuyogake jAnakAra banate haiM / usa zrutadevI ko meM namaskAra karatA hUM / ' zrI nizithacUrNimeM solahaveM uddezA meM bhASyacUrNi meM sAdhuoM ko vanadevatAoM ke kAyotsarga karane ko kahA gayA hai| yaha pATha nimnAnusAra hai| " tAhe bhAgamamuNaMtA vAlavuDDuM gacchasya rakkhaNaTThAe vaNadevatAe kAussaggaM kareMti // ityAdi" 6 isa prakAra deva-devI ke kAyotsarga va unakI thoya kahane meM koI doSa nahIM / balki yaha pravRtti karane meM aneka zAstroM kA samarthana prApta hai / avicchinna suvihita paramparA kA samarthana hai aura pravRtti karane meM hI aucitya hai / ucita pravRtti dharma kA mUla hai / isalie zAstroM meM kahA gayA hai ki, 'dharmAdimUlamaucityam' isalie deva-devIke kAyotsarga va unakI thoyakA niSedha karanevAle tristutika matavAloM kI bAteM zAstravirodhI evaM paramparA viruddha haiN| prazna : devasi pratikramaNa kI AdimeM tathA rAI pratikramaNake aMta meM caityavaMdanA karane kA vidhAna kisa zAstra meM hai ? uttara : devasi pratikramaNa kI AdimeM tathA rAI pratikramaNa ke aMtameM caityavaMdanA karane kI vidhi pravacana sAroddhAra tathA yatidina caryA meM kahI gaI hai| (pravacana sAroddhAra graMthakI racanA pU. A. bha. zrI nemicaMdrasUrijI mahArAjAne kI hai aura usa para TIkA kI racanA pU. A. bha. zrI siddhasenasUrijIne kI hai / ) Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 149 pravacana sAroddhAra meM caityavaMdanA dvArameM gAthA naM.90meM sAdhu bhagavaMto ke sAta prakArake caityavaMdana batAe gae hai tathA gAthA naM.91meM zrAvaka ke lie bhI kahA gayA hai ki, paDikkamaNe ceihare, bhoyaNaM samayaMmi taha ya sNvrnne| paDikkamaNa suyaNa paDibohakAliyaM sattahA jaiNo // 10 // paDikkamaNo gihiNo vihu, sattaviha paMcahA u iyrss| hoi jahaNaNeNa puNo, tIsuvi saMjAsu iya tivihaM // 11 // gAthArtha : (dina-rAtake daurAna) sAdhu ke lie, (1) subaha pratikramaNa ke aMtameM (vizAlalocanakA), (2) jinAlayameM, (3) bhojana ke samaya (paccakkhANake samayakA), (4) bhojana karane ke bAda (paccakkhANa ke lie,) (5) zAma ko pratikramaNa ke prArambhameM, (6) saMthArA porisI karAte samaya tathA (7) subaha uThakara, isa prakAra sAta bAra caityavaMdana hote haiN| (90) do TAima pratikramaNa karanevAle zrAvaka ko sAdhukI bhAMti sAta bAra , jo zrAvaka pratikramaNa na kareM unake lie pAMca bAra tathA jaghanya se tIna saMdhyA ke samaya karane se tIna bAra caityavaMdanA hotI hai| (91) / __ atra vRttiH // sAdhUnAM saptavArAn ahorAtramadhye bhavati caityavaMdanaM gRhiNaH zrAvakasya punazcaityavaMdanaM prAkRtatvAlluptaprathamaikavacanAntametat / tisraH paMca saptavArA iti / tatra sAdhUnAmahorAtramadhye kathaM tatsaptavArA bhavaMtItyAha paDikkamaNetyAdi / prAbhAtika pratikramaNaparyaMte tatazcaityagRhe tadanu bhojanasamaye tathAceti samuccaye bhojanAnaMtaraM ca saMvaraNe saMvaraNanimittaM pratyAkhyAnaM hi pUrvameva caityavaMdane kRte vidhIyate tathA saMdhyAyAM pratikramaNaprAraMbhe tathA svApasamaye tathA nidrAmocanarupa pratibodhakAlikaM ca saptadhA caityavaMdanaM bhavati yaterjAtinirdezAdekavacanaM ytiinaammityrthH| gRhiNaH kathaM saptapaMcatisro vArAMzcaityavaMdanamityAha paDikkamau Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI ityAdi / dvisaMdhyaM pratikrAmato gRhasthasyApi yateriva saptavelaM caityavaMdanaM bhavati / yaH punaH pratikramaNaM na vidhatte tasya paMcavelaM jaghanyena tisRSvapi saMdhyAsu // 150 bhAvArtha : sAdhuoM ko eka ahorAtra meM sAta bAra caityavaMdanA karanI cAhie tathA zrAvakoM ko tIna bAra, pAMca bAra aura sAta bAra karanI cAhie / isameM sAdhuoM kI eka ahorAtri meM sAta bAra caityavaMdanA kaise hotI hai yaha batAyA gayA hai| eka prAbhAtika (subaha) pratikramaNa ke aMtameM, isake bAda jinamaMdira meM jAkara dUsarI karanI hotI hai| isake bAda tIsarI bhojana ke samaya, tatpazcAt cauthI bhojana karane ke bAda, saMvaraNa ke nimitta paccakkhANa lenA haiM, vaha paccakkhANa caityavaMdana karake lenA hotA hai| arthAt bhojana ke bAda cauthI caityavaMdanA / pAMcavI saMdhyA ke pratikramaNa ke prArambhameM, chaThavIM rAtrimeM sote samaya tathA sAtavIM subaha jAgane ke bAda karanI hotI hai / sAdhuoM ke lie ye sAta caityavaMdanA karane ke samaya haiN| zrAvaka yadi ubhayakAla pratikramaNa karatA ho, to sAdhukI taraha sAta bAra caityavaMdanA kare aura pratikramaNa na karatA ho, to pAMca bAra aura jaghanya se tInabAra tIna saMdhyA ko to kare hI / uparokta pravacana sAroddhAra mUla graMtha va usakI TIkA meM spaSTa rupa se devasi pratikramaNa kI AdimeM tathA rAI pratikramaNa ke aMta meM caityavaMdanA karane ko kahA gayA hai| cauryAsI hajAra zloka pramANa syAdvAda ratnAkara graMtha ke racayitA pU.A.bha.zrI vAdIdevasUrijI ne yatidina caryA meM bhI gAthA - 65 meM uparokta bAta kahI hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI paDikkamaNe ceihare bhoyaNasamayaMmi tahaya saMvaraNe / paDikkamaNa sUyaNa paDiboha kAliyaM sattahA jaiNo // 64 // isalie pratikramaNa kI AdyaMtameM kI jAnevAlI caityavaMdanA zAstrasApekSa hI hai / suvihita mahApuruSoM ne mAnya kI hai| isalie suvihita paramparA hai aura pravacana sAroddhAra graMthakAra zrI ne use suvihita paramparAke rupameM mAnya kiyA hai| prazna : caityavaMdanA meM cAra thoya karate haiM, ye kisa AdhAra para karate haiM ? 151 uttara : jinamaMdirake aMdara honevAlI caityavaMdanA - devavaMdana meM cAra thoya vihita haiM, yaha hama pUrvameM lalitavistarA aura caityavaMdana mahAbhASya graMthake pAThoM se dekha cUke haiN| isake alAvA pU. A. bha. zrI devasUrijI kRta yatidinacaryAmeM, mahopAdhyAya zrImAnavijayajI kRta dharmasaMgrahameM, vaMdanakacUrNi meM, pravacanasAroddhAra meM, devavaMdana laghubhASya meM tathA bhASyakI vRttimeM cAra thoya se caityavaMdanA karane ko kahA gayA hai| pU.A.bha. zrI devasUrijI kRta yatidinacaryAkA pATha :"paJcabhirdaNDakaiH, stuticatuSkeNa zakrastavapaJcakena, praNidhAnena cotkRSTA caityavaMdaneti" -pAMca daMDakoM se, cAra thoya se, pAMca zakrastava se tathA praNidhAna pATha se zreSTha caityavaMdanA hotI hai| , pU.mahopAdhyAya zrImAnavijayajI kRta dharmasaMgraha kA pATha : " tathA paJcadaNDakaiH (1) zakrastava, (2) caityastava, (3) nAmastava, ( 4 ) zrutastava, (5) siddhastavAkhyaiH, stuticatuSTayena, stavanena jayavIyarAyetyAdi praNidhAnena ca utkRSTA // " tathA (1) zakrastava, (2) caityastava, (3) nAmastava, (4) zrutastava, (5) siddhastava, nAmaka pAMca daMDako se, cAra stutiyoM se, stavana tathA jayavIyarAya Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 tristutika mata samIkSA praznottarI Adi ityAdi praNidhAna pATha se zreSTha caityavaMdanA hotI hai| vaMdanakacUrNi kA pATha : - "tahA sakkatthayAidaMDagapaMcaga thuIcakka paNihANakaraNato saMpUNNA, esA kosA / " -tathA zakrastavAdi pAMca daMDako, cAra stutiyoM va praNidhAna karane se sampUrNa caityavaMdanA hotI hai| yaha zreSTha caityavaMdanA kahalAtI hai| pravacana sAroddhAra vRtti kA pATha : "evaM ca zakrastavapaJcakaM bhavati, utkRSTacaityavandanayA vanditukAmaH sAdhuH zrAvako vA caityagRhAdau gatvA yathocitapratilekhita pramArjitasthaNDilastrailokyagurau vinivezitanayanamAnasaH saMvegavairAgyabharojjRmbhamANaromAJcakaJcukitagAtraH prAptaprakarSaharSavazavisarpadbASpapUrapurNanayananalinaH sudurlabhaM yogamudrayA jinasaMmukhaM zakrastavamaskhalitAdiguNopetaM paThati, tadanu airyApathikIpratikramaNaM karoti, tataH paJcavizaMtyucchvAsamAnaM kAyotsargaM kRtvA pArayitvA 'logassujjo - agare' tyAdi paripUrNaM bhaNitvA jAnunI ca bhUmau nivezya mArjitakarakuzezayastathAvidhasukavikRtijinanamaskAra bhaNanapUrvaM zakrastavAdibhiH paJcabhirdaNDakairjinamabhivandate, caturthastutiparyante punaH zakrastavamabhidhAya dvitIyavelaM tenaiva krameNa vandate, tadanu caturthazakrastava bhaNanAnantaraM stotraM pavitraM bhaNitvA 'jayavIyarAya' ityAdikaM ca praNidhAnaM kRtvA punaH zakrastavamabhidhatte, ityeSotkRSTA caityavandanA airyApathikI pratikramaNapUrvikaiva bhavati, jaghanya madhyame tu caityavandane airyApathikIpratikramaNamantareNApi bhavatIti" -pAMca zakrastava isa prakAra se hote haiM - zreSTha caityavaMdanA se devavaMdana karane kI icchAvAlA sAdhu athavA zrAvaka jinamaMdira meM jAkara, yathAyogya pratilikhita evaM pramArjita kiyA huA hai sthAna jisakA, nayana va mana jisane triloka ke nAtha Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 153 paramaguru (tIrthaMkara) ke viSaya meM sthira kiyA hai, saMvega evaM vairAgya ke samUha se utpanna hue romAMco se jinakA zarIra chA gayA hai| saMprApta atiharSa ke vaza nikale anujala se jinake nayanakamala bhara gae haiM, 'bhagavAna ke caraNakamala kI vaMdanA atidurlabha hai,' isa prakAra kA sanmAna karanevAlA tathA aMgopAMga ko jisane acchI taraha se saMvara liyA hai, (aise sAdhu athavA zrAvaka) yogamudrA se bhagavAna ke Age zakrastava ko askhalitAdi guNoM se yukta bole / phira iriyAvahI pratikramaNa karake paccIsa zvAsozvAsa pramANa kAyotsarga kare, 'logassa ujjoagare' ityAdi sampUrNa kahe / isake bAda donoM ghuTane jamIna para rakhakara hAtha jor3akara acche kaviyoM dvArA race hue apUrva namaskAra (stotra pAThapUrvaka zakrastavAdi pAMca daMDako se jinavaMdana kare / cauthI thoya ke aMtameM punaH zakrastava kahakara dUsarI bAra bhI isI krama se jinavaMdana kare / isake bAda cauthI bAra zakrastava kahane ke bAda pavitra stotra bolakara 'jayavIyarAya' ityAdi praNidhAna pATha kahakara punaH zakrastava kahe, isa prakAra yaha zreSTha caityavaMdanA iryApathikI pratikramaNa pUrvaka hI hotI hai| parantu jaghanya tathA madhyama caityavaMdanA iryAvahI ke binA bhI hotI hai| * devavaMdana laghubhASya kA pATha :: "iri 1, namukkAra 2 namutthuNaM 3 'rihaMtathuI 4 loga5 savva6 thuI 7 pukkha 8|thui 9siddhA 10 veyA 11 thuI 12 // namotthu jAvaMti thaya thyvii||62|| savvovAhivisuddhaM evaMjo vaMdae sayA deve| deviMdaviMdamahiaMparamapayaM pAvai lhuso||63||" -iryAvahI, namaskAra, namutthuNaM, arihaMta ceiyANaM, stuti (thoya), logassa, savvalome, stuti, pukkharavaradI, stuti, siddhANaM buddhANaM, vaiyAvaccagarANaM, stuti, namutthuNaM, jAvaMti, stavana tathA jyviiyraay||62|| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 tristutika mata samIkSA praznottarI isa vidhi se sarvopAdhivizuddha jo nitya devavaMdana karate haiM, ve jaldI devendrapUjita paramapada ko prApta karate haiN| * bhASyavRttiH __"tataH siddhaNi-siddhANamityAdi bhaNitvA 've yatti' veyAvaccagarANamityAdinA kAyotsargaH kAryaH tataH 'thuI tti' vaiyAvRtyakarAdiviSayaiva caturthI stuti rdiiyte||" bhAvArtha : isake bAda 'siddhANaM buddhANaM' kahakara 'vaiyAvaccagarANaM' ityAdi se kAyotsarga kareM / tatpazcAt thoya arthAt vaiyAvacca karanevAle devoM kI cauthI thoya kheN| uparokta zAstrapAThoM meM batAI gaI caityavaMdana-devavaMdana kI vidhimeM cauthI thoya spaSTa rupa se kahane ko kahA gayA hai / pUrvameM batAe anusAra lalitavistarA paMjikA, caityavaMdana mahAbhASya meM vaiyAvaccakArI deva-devI kA kAyotsarga tathA unakI thoya vihita evaM upayogI hai, yaha siddhakara diyA hai| zAstrarupI dIpaka prakAza phailAtA hai, phira bhI isa prakAzameM vihitaavihita padArthoM kA jise darzana hI nahIM karanA aura mAtra kutarka karake prakAza ke nAma se aMdhakAra meM bhaTakanA hI hai, usake lie to koI upAya hI nahIM hai| cauthI thoya kI vihitatA evaM upayogitA hamane dekhI / tristutika matake lekhakazrIne devavaMdana ko bhAvAnuSThAna kahA hai| isa bhAvAnuSThAna meM bhI cauthI thoya kA samarthana uparokta darzAe zAstroMne kiyA hI hai| prazna : pratikramaNa ke prArambha meM honevAlI caityavaMdanA meM cAra thoya kisa Adhara para kahI jAtI hai? uttara : kalikAla sarvajJa pU.A.bha.zrI hemacaMdrasUrijI mahArAjAne yogazAstravRtti meM pUrvAcArya praNIta jo gAthAeM prastuta kI haiM, unheM hI mahopAdhyAya Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristatika mata samIkSA praznottarI 155 zrImAnavijayajI kRta dharmasaMgraha graMtha meM devasi pratikramaNa kI vidhi darzAne ke lie rakhI haiM / jo nimnAnusAra haiN| inameM pratikramaNa ke prArambha meM cAra thoya se caityavaMdanA karane kI vidhi batAI gaI hai| pUrvAcArya praNItAH gaathH| ___paMcavihAyAra visuddhi-heumiha sAhu sAvago vAvi / paDikkamaNaM saha guruNA, guruvirahe kuNai ikko vi // 1 // vaMdittu ceiyAI, dAuM caurAi e khamAsamaNe / bhUnihia sirosayalA-iAre micchA dukkaDaM dei // 2 // sAmAiya puvva micchAmi ThAuM kaaussggmiccaaii| suttaM bhaNia palaMbia, bhua kupparadhariya pahiraNao // 3 // ghoDagamAI a dosehiM virahiaMto karai ussaggaM / nAhiahojjANuddhaM cauraMgula Thavia kaDipaTTo // 4 // tatthaya dharei hiae-jjahakkama diNakaea aIAre / pAriu NamokkAreNa paDhai cauvIsa thayadaMDaM // 5 // saMDAsage pamajjia, uvavisia alagga viaya baahujjhuo| muhaNaM tagaM ca kAyaM, pehee paMcavIsa iha // 6 // uTThiaThio saviNayaM, vihiNA guruNo karei kiikammaM / battIsadosarahiaM paNavIsAvassagavisuddhaM // 7 // aha sammamavaNayaMgo karajuga vihi dharia putti rayaharaNo / pariciMtia aiAre jahakkammaM guru puroviaDe // 8 // aha uvavisattu suttaM, sAmAia mAia paDhia pyo| abbhuTTiomhi iccAi, paDhai duhao Thio vihiNA // 9 // ___ dAuNa vaMdaNaM to, paNagAi sujjai sukhAmae tinni / kii kammaM kiri Ayaria, mAi gAhAtigaM paDhai // 10 // ia sAmAia ussagga, sutta muccaria kAussagga tthio| ciMtai ujjoadugaM caritta aiAra suddhikae // 11 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 tristutika mata samIkSA praznottarI vihiNA pAria sammatta, suddhi heuM ca paDhai ujjoaM / taha savvaloa arihaMta ceiArAhaNussaggaM // 12 // kAuM ujjoagaraM ciMtia pArei suddhasaMmato / pukkharavaradIvaDDe, kaDDai sua sohaNa nimittaM // 13 // puNa paNa vIsussAsaM, ussagaM kuNai pArae vihiNA / to sayala kusala kiriA phalANa siddhANa paDhai thayaM // 14 // aha sua samiddhiheuM sua devIe karei ussaggaM / ciMtei namokkAraM suNai va deIva tIi thuyaM // 15 // evaM khittasurIe ussaggaM kuNai suNai dei thuI / paDhiuNa paMcamaMgala, muvavisai pamajja saMDAse // 16 // puvvavihiNeva pesia, puttiM dAuNa vaMdaNe guruNo / icchAmo aNusaTThitti, bhaNio jANuhi to ThAI // 17 // guru thuI gahaNe thuitiNNi, vaddhamANakkharassaro paDhai / sakvatthayatthavaM paDhia kuNai pacchittA ussaggaM // 18 // bhAvArtha : cirataMnAcArya kRta gAthAoM se pratikramaNa kI vidhi isa prakAra hai| isa manuSyajanma meM sAdhu tathA zrAvaka ko bhI paMcavidha AcAra kI zuddhi karanevAlA pratikramaNa guru ke sAtha athavA guru kA yoga na ho to akele bhI avazya karanA caahie| (1) __ (jAvaMti ceiyAI, jAvaMta kevi sAhu; ye do gAthA, stotra (stavana) praNidhAna ( jayavIyarAya) choDakara zeSa zakrastava paryaMta (cAra thoya se) caityavaMdanA karake cAra 'bhagavAnahaM' pramukha khamAsamaNAM dekara ( bhUmi ke viSaya meM mastaka rakhakara sabhI aticAroM kA micchAmi dukkaDaM kreN|(2) prathama sAmAyika (karemi bhaMte), icchAmi ThAmi kAussaggaM ityAdi sUtra boleM aura bAdameM bhujAeM aura kohanI laMbI karake rajoharaNa athavA caravalo tathA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 157 muhapatti hAtha meM rakhakara ghoDaga Adi doSa TAlakara kAussagga kareM, usa samaya pahanA huA colapaTTA nAbhi se nIce aura ghuTane se cAra aguMlI UMcA honA caahie| (3-4) kAyotsarga karate hue dina meM hue aticAra kramaza: manana kreN| isake bAda navakAra pUrvaka kAyotsarga pArakara logassa kheN| (5) saMDAsaka pUMjakara nIce baiThakara paraspara chueM nahIM isa prakAra donoM bhujAeM laMbI karake muhapatti evaM kAyA kI 25 - 25 paDilehaNA kareM / uThakara vinaya se vidhipUrvaka guru ko vaMdana kreN| isameM batrIsa doSa TAlane aura 25 Avazyaka kI vizuddhi kA dhyAna rkheN| isake bAda samyak prakAra se zarIra namAkara donoM hAtha meM yathAvidhi muhapatti aura rajoharaNa athavA caravalA lekara guru ke Age kramaza: aticAra prakaTa kreN| (6-7-8) isake bAda nIce baiThakara sAmAyika (karemi bhaMte ) Adi sUtra yatanA se kheN| phira uThakara 'abbhuTThiomhi' Adi pATha vidhipUrvaka kheN| (9) phira vAMdaNA dekara pAMca Adi sAdhu hoM to tIna bAra khamAveM aura bAda meM vAMdaNA dekara 'Ayariya' ityAdi tIna gAthAkA pATha kreN| (10) isa prakAra sAmAyika sUtra tathA kAyotsarga sUtrakA pATha kahakara cAritrAcAra kI zuddhi ke lie kAyotsarga karake usameM do logassa kA manana kareM / phira yathAvidhi kAyotsarga karake samyaktva kI zuddhi ke lie prakaTa logassa kheN| tathA sarvaloka meM rahe hue arihaMta paramAtmA ke caityoM kI ArAdhanA ke lie kAyotsarga karake usameM eka logassa kA manana kareM aura isase zuddhasamyaktvadhArI hokara kAyotsarga pAreM / isake bAda zrutazuddhi ke lie pukkharavaradI kheN| (12-13) tatpazcAt 25 ucchavAsa kA kAyotsarga kareM aura yathAvidhi pAreM / isake bAda sakala zubha kriyA ke phala pAnevAle siddha paramAtmA kA stava kheN| (14) Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI phira zrutasamRddhi ke lie zrutadevI kA kAyotsarga kareM aura usameM navakAra kA manana kareM / isake bAda zrutadevI kI thoya suneM athavA svayaM kaheM / (15 ) isI prakAra kSetradevatA kA kAyotsarga karake unakI thoya suneM athavA svayaM kheN| phira paMcamaMgala kahakara saMDAsA pramArjita karake nIce baiTheM | (16) 158 isake bAda pUrvokta vidhi se hI muhapatti paDilehaNA karake guru ko vAMdaNA deM / isake bAda 'icchAmo aNusaTThi' kahakara ghuTanoM ke bala baittheN| (17) vardhamAna akSara tathA (vardhamAna) svaravAlI 'namo'stu vardhamAnAya' Adi tIna stuti ucca svarameM kheN| isake bAda namutthuNaM kahakara prAyazcita ke lie kAyotsarga kreN| (18) yogazAstra ke aMtargata pUrvAcAryakRta gAthAoM ke AdhAra para uparokta dharmasaMgraha graMthameM devasi pratikramaNa kI vidhi batAI gaI hai| isameM (1) pratikramaNake prArambhameM caityavaMdana karane kI vidhi batAI gaI hai| (2) caityavaMdana bhI jAvaMti 0, jAvaMta0, ye do gAthA, stavana, praNidhAna chor3akara zakrastava paryaMta cAra thoya se karane ko kahA gayA hai| arthAt caityavaMdanA cAra thoya se karane kI kahI gaI hai| prazna : Apane jo devasi pratikramaNa kI vidhi pUrvAcAryoM kI gAthAoM ke AdhAra para batAI hai, usameM dUsarI gAthAmeM to ' vaMdittu ceiyAI ' isa pada se caityavaMdana karane ko hI kahA gayA hai| cAra thoya se caityavaMdanA ko kahAM kahA gayA hai ? uttara : vidhiprapA graMtha meM ' vaMdittu ceiyAI' pada kA tAtparya likhA gayA hai ki, " sAvao guruhi samaM ikko jAvaMti ceiyAiM ti gahA dugathutta Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI paNihANavajjaM ceiyAiM vaMdittu / " bhAvArtha : zrAvaka apane guru ke sAtha athavA akelA jAvaMti ceiyAMi, ye do gAthA, stotra, praNidhAna chor3akara zeSa zakrastava paryaMta cAra thoya se caityavaMdanA karake.... 159 vidhiprapA graMtha ke uparokta pATha se siddha hotA hai ki, pratikramaNa ke prArambha meM kI jAnevAlI caityavaMdanA cAra thoyase hI karanI hai| prazna : yahAM to Apane jAvaMti ceiAI, jAvaMta ke vi; ye do gAthA, stotra ( stavana), praNidhAna isako choDakara zakrastava paryanta caityavaMdanA karane ko kahA gayA hai| cAra thoya se hI caityavaMdanA karane ko kahAM kahA hai ? uttara : pUrva meM pravacana sAroddhAra Adi ke pATha die haiN| inameM caityavaMdanA 12 adhikAra pUrvaka karane ko kahA gayA hai tathA pratikramaNa ke prArambha meM jo caityavaMdanA karanI hai, vaha bhI 12 adhikArapUrvaka hI karanI hai| kyoMki, pUrvAcArya kRta gAthAoM ke AdhAra para yogazAstra, dharmasaMgraha Adi graMtha meM pratikramaNa kI vidhi kI gAthAoM meM pratikramaNakI prAraMbhika caityavaMdanA karane kI vidhi batAne ke lie 'vaMdittu ceiyAI' pada diyA hai, aura isa pada kA tAtparya batAte hue (Upara darzAe anusAra) vidhiprapAmeM bhI cAra thoya se hI caityavaMdanA karane arthAt 12 adhikArapUrvaka caityavaMdanA karane ko kahA hai| isake alAvA abhidhAna rAjendrakoSa meM bhI pratikramaNa kI vidhi batAte hue jo prArambhika caityavaMdanA batAI gaI hai, vaha 12 adhikArapUrvaka arthAt cAra thoya se hI karane ko kahA gayA hai tathA 'iti hetoH' kahakara 12 adhikAra bhI batAe gae haiN| isameM vaiyAvaccakArI devatA kA kAyotsarga va unakI thoya kahane ko bhI kahA gayA hai / ( abhidhAna rAjendrakoSa kA yaha pATha Age darzAyA jA cukA hai / ) isalie pratikramaNa ke prArambhameM cAra thoya se caityavaMdanA pUrvAcAryakRta gAthAoM se siddha hotI hai / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 tristutika mata samIkSA praznottarI ( 3 ) isI prakAra dharmasaMgraha graMtha ke alAvA zrAddhavidhi, vRMdAruvRtti, arthadIpikA, kharatara bRhatsAmAcArI, pUrvAcArya kRta sAmAcArI, tapAgacchIya zrI somasuMdarasUrikRta sAmAcArI, tapAgacchIya zrI devasuMdarasUrikRta sAmAcArI, yogazAstra, pU. kAlikAcArya sUri saMtAnIya zrI bhAvadevasUri viracita yatidina caryA Adi aneka zAstroM meM devasi pratikramaNa kI Adi meM tathA rAI pratikramaNa ke aMtameM cAra thoyase caityavaMdanA karane ko kahA gayA hai| | (4) tapAgaccha meM vartamAna meM isI prakAra devasi pratikramaNa hotA hai prAyazcita ke kAyotsarga ke bAda vairAgyagarbhita sajjhAya bolane tathA karmakSaya ke nimitta cAra logassa kA kAyotsarga tathA upara zAMti kahane kI pravRtti suvihita paramparA se calatI hai| vicitratA yaha hai ki, tristutika matavAle paramparA se Ae karmakSaya nimitta kA kAyotsarga karate haiM aura zAMti nahIM bolate haiN| anukUla paramparA kA anusaraNa karanA aura pratikUla paramparA kA anusaraNa nahIM karanA, yaha kaisA nyAya hai ? dUsarI vicitratA yaha hai ki, mUlasUtroM meM pratikramaNa kI vidhi meM pratikramaNa ke prArambha meM caityavaMdana karane ko nahIM kahA gayA hai| phira bhI vartamAnameM suvihita paramparA se AyI caityavaMdanA ve karate haiM, parantu suvihita paramparA se AI cAra thoya kI caityavaMdanA nahIM krte| yaha bhI bar3I vicitratA kahalAegI na ? vAstavameM to mUlasUtroM meM pratikramaNa ke prArambha meM va aMta meM caityavaMdanA karane aura vaha kisa kramase karanA yaha jJAta hI nahIM yaha kahA hI nahIM gayA hai| aisA saMghAcAravRttimeM pU. A. bha. zrI dharmaghoSasUrijI spaSTa rupa se kahate haiM / pratikramaNa ke AdyaMta kI caityavaMdanA pUrvAcArya kRta sAmAcArI se hI jJAta hai, - batAyA gayA hai tathA yaha caityavaMdanA karane kA krama lalitavistarA se jJAta hai| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 tristutika mata samIkSA praznottarI isa prakAra pUrvAcAryakRta gAthAoM se pratikramaNa kI AdyaMtameM caityavaMdanA hotI hai| isalie vaha cAra thoya se hotI hai| yaha vAstavikatA hone ke bAvajUda tristutika matavAle pUrvAcAryakRta gAthAoM ke AdhAra para pratikramaNa kI AdyaMtameM caityavaMdanA karate haiM / parantu vaha cAra thoya se hI nahIM krte| yaha suvihita paramparA ke viruddha hai aura jo suvihita paramparA se viruddha ho, vaha zAstrasApekSa nahIM hI hotA hai / suvihita paramparA zAstra sApekSa hI hotI hai / zAstranirapekSa nahIM hotI / jo suvihita paramparA ko na mAne / vaha paramparA kA virodhI kahalAtA hai aura isIlie zAstra nirapekSa kahalAtA hai / jo zAstranirapekSa ho vaha utsUtra kahalAtA hai / isa prakAra tristutika mata utsUtra hai / pUrva meM ThANAMga sUtra kI TIkA ke AdhAra para kahA gayA thA ki, jJAnaprAptijJAnavRddhi ke sAta upAya hai| (1-5) paMcAMgI, (6) paramparA, (7) anubhv| I isa prakAra paramparA ko mAnya karanevAlI ThANAMgasUtra kI vRtti ( TIkA) hai / TIkA paMcAMgI ke anya cAra aMgo se nirapekSa nahIM hotI, sApekSa hI hotI haiM / isalie paMcAMgI ko bhI paramparA mAnya hai / arthAt paramparA bhI ArAdhanAke mArga jAnane kA upAya hai| jaise paMcAMgI se mokSamArga ke upAya jAnane ko milatA hai, vaise hI paramparA se bhI mokSamArga ke upAya prApta hote hI haiM / jo suvihita paramparA ko na mAne, vaha ThANAMgasUtra kI vRtti ko nahIM mAnatA, usakA virodhI hai isalie yAvat paMcAMgI kA virodhI hai, aisA samajheM / (5) abhidhAna rAjendrakoSameM bhAga - 2 meM pRSTha- 267 para 'paDikkamaNa' vibhAga meM pratikramaNa kI vidhikI carcA kI gaI hai| isameM samyagdRSTi devatAke Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tristutika mata samIkSA praznottarI smaraNArtha 12 vAM adhikAra batAyA gayA hai| (caityavaMdana bhASya ke AdhAra para / ) saMkSipta meM caityavaMdana bhASya ke AdhAra para 12 adhikAravAlI caityavaMdanA batAI gaI hai| (smaraNa rahe ki pratikramaNa kI prArambhakI caityavaMdanA karane samaya yaha bAraha adhikAra batAe gae haiN|) arthAt cAra thoya se caityavaMdanA batAI gaI hai| ___ isI vibhAgameM pRSTha-267 para pratikramaNa kI vidhimeM zrutadevatA kA kAyotsarga tathA unakI stuti bolane ko bhI kahA gayA hai| isake bAda turaMta tIsare vratakI rakSA ke lie kSetradevatA kA kAyotsarga karane va unakI thoya kahane ko kahA gayA hai| isa prakAra abhidhAna rAjendrakoSa jo, tristutika matavAle A.zrI rAjendrasUrijI ne taiyAra karAyA hai, usameM bhI(1) pratikramaNa kI AdyaMta meM cAra thoya kI caityavaMdanA batAI gaI hai aura (2) zrutadevatA-kSetradevatA kA kAyotsarga va unakI thoya kahane ko kahA gayA hai| (6) jAnakArI ke anusAra A.zrI rAjendrasUrijI apanA mata asatya jAnane ke bAda tIna thoya ke mata ko tyAga karake cAra thoya ke matako svIkAra karane kI bhAvanA rakhate the| parantu kisI kAraNavaza ve aisA nahIM kara pAe hoMge ! isalie aisA lagatA hai ki, unhoMne abhidhAna rAjendrakoSa meM pratikramaNakI vidhimeM satya mata prakaTa kiyA hogA aura aMta taka saMbhAlA hogaa| pichale kucha samaya kA jainazAsana kA itihAsa dekhane para aisA lagatA hai ki, unmArga sthApakoM se unake anuyAyI do kadama Age bar3hate haiN| yaha kalikAlakI balihArI hI smjheN| (7) uparokta dharmasaMgraha graMtha ke pAThameM (arthAt pUrvAcAryakRta gAthAoM meM se gAthA-15 va 16meM zrutadevatA evaM kSetradevatA kA kAyotsarga karane ko kahA gayA hai| vaha bhI pratikramaNameM pratikramaNa ke aMta meM nahIM / sAtha hI unakI thoya kahane ko bhI kahA gayA hai| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 163 prazna : rAI pratikramaNa ke aMtameM jo cAra thoya kI caityavaMdanA kI jAtI hai|vh kisa AdhAra para kI gaI hai? uttara : rAI pratikramaNake aMtameM cAra thoya se caityavaMdanA karane kI vidhi zrAddhavidhi graMthameM batAI gaI hai| zrAddhavidhi graMthameM dvitIya rAtrikRtya prakAzameM rAI pratikramaNa kI vidhi batAte hue kahA gayA hai ki, evaM tA devasiaM, rAiamavi evameva navari thiN| paDhamaM dAuM micchAmi dukkaDaM paDhai sakkatthayaM // 19 // -rAI pratikramaNa kI vidhi bhI isI prakAra hai| isameM yahI vizeSa hai ki, prathama micchAmi dukkaDaM dekara phira zakrastava kheN| (19) uTThia karei vihiNA, ussaggaM, ciMtae a ujjoaN| bIaM daMsaNasuddhIi, ciMtae tattha imameva // 20 // -uThakara yathAvidhi kAyotsarga kareM tathA usameM logassa kA manana kareM aura darzanazuddhi ke lie dUsarA kAyotsarga karake usameM bhI logassa kA hI manana kreN| ___taie nisAiAraM, jahakkamaM ciMtiuNa pArei / siddhatthayaM paDhittA, pamajjasaMDAsamuvavisai // 21 // -tIsare kAyotsarga meM rAtri ko hue aticAra kramazaH smaraNa kareM aura phira paareN| isake bAda siddhastava kahakara saMDAsA pramANita kara baittheN| (21) ____puvvaM ca puttipehaNavaMdaNamAloasuttapaDhaNaM ca / vaMdaNa khAmaNa vaMdaNa gAhAtigapaDhaNamussago // 22 // -pUrva kI bhAMti muhapatti kI paDilehaNA, vaMdanA tathA logassa sUtra ke pATha taka kreN| isake bAda vaMdanA, khAmaNAM, punaH vaMdanA karake Ayariya' vAlI tIna gAthA kahakara kAyotsarga kreN| (22) tattha ya ciMtai saMjamajogANa na hoi jeNa me haannii| taM paDijjAmi tavaM chammAsaM tA na kAumalaM // 23 // -isa kAyotsarga meM aisA manana kareM-ki 'jisameM mere saMyamayoge kI hAni na Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 tristutika mata samIkSA praznottarI ho aisI tapasyA ko maiM aMgIkAra karUM / pahale chaha mAsI tapa karane kI to mujhameM zakti nahIM / (23) gAiiguNatIsUNayaMpi na saho na paMcamAsamavi / evaM cautidumAsaM, na samattho egamAsaMpi // 24 // -chaha mAsI meM eka dina kama, do dina kama, isa prakAra 29 dina kama kareM, to bhI itanI tapasyA karane kI mujhameM zakti nahIM / tathA paMcamAsI, cAramAsI, trimAsI, do mAsI va eka mAsakhamaNa bhI karane kI mujhameM zakti nahIM / (24) jAtaMpi terasUNaM, cautIsa mAo duhANIe / jA cauthaMto AyaMbilAijAporisi namo vA // 25 // - mAsakhamaNa meM teraha dina kama kareM taba taka tathA solaha upavAsa se lekara eka eka upavAsa kama karate hue aMtata: cauthabhakta (eka upavAsa) taka tapasyA karane kI bhI mujhameM zakti nhiiN| isa taraha AyaMbila Adi, porisI va navakArazI taka ciMtana kreN| (25) jaM sakkar3a taM hiae, dharettu pAretu pehae potiM / dAuM vaMdaNamasaDho, taM cia paccakkhae vihiNA // 26 // - Upara kahIM gaI tapasyA meM jo tapasyA karane kI zakti ho vaha hRdayameM nirdhArita kareM aura kAyotsarga pArakara muhapatti paDilehaNA kreN| phira sarala bhAva se vAMdaNA dekara jo tapasyA mana meM nirdhArita kI ho usakA yathAvidhi paccakkhANa leM / (26) icchamo aNusaTThiti bhaNia uvavisia paDhai tiNNi thuI / miusaddeNaM sakkatthayAi to ceie vaMde // 27 // -phira 'icchAmo aNusaTThi' kahakara nIce baiThakara dhIme svara se (vizAla locana kA) tIna thoya kA pATha kreN| isake bAda namutthuNaM Adi (cAra thoyase) caityavaMdana kreN| (27) Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI uparokta rAI pratikramaNa kI vidhi meM spaSTa rupa se cAra thoya kI caityavaMdanA karane ko kahA gayA hai / prazna : zrutadevatA- kSetradevatA kA kAyotsarga karane kI bAta kina graMtho meM hai ? 165 uttara : Avazyaka sUtrakI niyukti - hAribhadrIya TIkA meM kSetradevatA kA kAyotsarga karane kA vidhAna hai| yaha pATha nimnAnusAra hai| cAummAsi ya varise, ussaggo khittadevayAe ya / pakkhiya sijjha surAe, kareMti caumAsie vege // 1 // asya vyAkhyA // cAu . // kSetradevatotsargaM kurvaMti / pAkSike zayyAsuryAH / keciccAturmAsike zayyAdevatAyA apyutsargaM kurvaMti / bhAvArtha : kucha AcArya cAturmAsI tathA sAMvatsarika ke dina kSetradevatA kA kAyotsarga karate haiM aura pAkSika meM bhavanadevatA kA kAyotsarga karate haiM va kucha cAturmAsika ke dina bhavanadevatA kA kAyotsarga karate haiN| uparokta pATha meM bhavanadevatA evaM kSetradevatA kA kAyotsarga karane ko kahA gayA hai / tristutika mata ke lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajI 'aMdhakAra se prakAza kI ora' pustakameM pRSTha - 2 - 3 para pratikramaNa meM kie jAnevAleM zrutadevatA evaM kSetra devatA ke kAyotsarga ke lie kAphI asaMgata carcAeM karake ataMmeM likhate haiM ki, "isa prakAra sabase pahale zrutadevatA aura kSetradevatA kAusagga kA praveza pratikramaNa meM zrI haribhadrasUrijI ke samaya meM huA / " yaha bAta kitanI asatya hai, yaha pU. A. bha. zrI kulamaMDanasUrijI dvArA viracita 'vicArAmRta saMgraha' graMtha ke pATha ko dekhane se khyAla aaegaa| 'zrIvIranirvANAt varSasahastre pUrvazrutaM vyavacchinnaM / zrIharibhadrasUrayastadanu paMcapaMcAzatA varSai: divaM prAptA tadgraMthakaraNa 66 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI kAlAccAcaraNAyAH pUrvameva saMbhavAt zrutadevatAdikAyotsargaH pUrvadharakAle'pi saMbhavati smeti // " bhAvArtha : zrI vIra paramAtmA ke nirvANa se hajAra varSa vyatIta hone ke bAvajUda pUrvazruta kA vyavaccheda huaa| isake bAda pacapana (55) varSa bItane ke bAda zrI haribhadrasUrijI svarga ge| zrI haribhadrasUrijI ke graMthakaraNa kAla se pahale bhI yaha AcaraNA calatI thI / isa kAraNa zrutadevatAdikA kAyotsarga pUrvadharoM ke kAla meM bhI saMbhava thA / 166 uparokta pATha se pAThaka vicAra kara sakeMge ki, tathAkathita lekhaka zrI kI bAta sahI hai yA pU. A. bha. zrI kulamaMDanasUrijI kI bAta sahI hai / (noTa :- pAThakoM kI yAda rakhane kI maryAdA evaM paraspara anusaMdhAna ke binA bodha nahIM hotA hai| isalie eka pATha do-tIna bAra diyA hai / ) pU. A. bha. zrI haribhadrasUrijI bhI paMcavastu graMthameM gAthA- 491 meM kahate haiM ki pratikramaNa meM kSetradevatAdi kA kAyotsarga AcaraNA se , calatA hai| yahAM kaI bAteM ullekhanIya haiN| (1) pU.A.bha. zrI haribhadrasUrijI paMcavastu graMtha meM gAthA 445 se 492 taka pratikramaNa kI vidhi batAte haiM aura unameM kahate haiM ki, AcaraNA se zrutadevatAkSetradevatAkA kAyotsarga kiyA jAtA hai| (2) dUsarI bAta yaha hai ki, pU. A. bha. zrI ke samaya se bhI pUrva pratikramaNameM kSetradevatAdi kA kAyotsarga kiyA jAtA ho taba hI pU. A. bha. zrI kaha sakate haiM ki, AcaraNA se zrutadevatAdi kA kAyotsarga pratikramaNa meM kiyA jAtA hai aura yadi unake samaya se kSetradevatAdi kA kAyotsarga zuru huA hotA to, ve aisA nahIM kaha sakate the 1 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 167 (3) tIsarI bAta ve kahate haiM ki, AcaraNA se kSetradevatAdi kA kAyotsarga hotA hai / isase yaha phalita hotA haiM ki, vicArAmRta saMgrahameM batAe anusAra pU.A.bha.zrI ke kAladharma ke 50 varSa pahale pUrvadhara maharSiyoM kA kAla thA, taba bhI pratikramaNameM kSetradevatAdi kA kAyotsarga kiyA jAtA hogA aura avicchinna suvihita paramparA ko hI AcaraNA kahA jAtA hai| isalie pU.A.bha.zrI ke zAsanakAla se pUrva bhI avicchinna rupa se pratikramaNameM kSetradevatAdi kA kAyotsarga karane kI AcaraNA calatI hogii| isa prakAra paMcavastu evaM vicArAmRta saMgraha dono graMthakI bAta saMgata ho jAtI hai| * aba paMcavastu graMtha kA vaha pATha dekheN| pamhaTThamerasAraNA, viNao u Na pheDio havai evaM / AyaraNA suadevayamAINaM hoi ushyAggo // 491 // vRttiH- tatra hi vismRtamaryAdAsmaraNaM bhavati, vinayazca na pheTito -nAtIto 'bhavati evaM', upakAryAsevanena, etAvat pratikramaNaM, AcaraNayA zrutadevatAdInAM bhavati kAyotsargaH AdizabdAt kSetrabhavanadevatAparigraha iti gAthArthaH // 491 // bhAvArtha : pratikramaNa karane ke bAda guru ke pAsa baiThane kA kAraNa batAtA hai| zAyada koI sAmAcArI bhUla se raha gaI ho to AcArya bhagavaMta kaheM aura upakArI guru ke paira dabAkara sevA karane se vinaya kA pAlana bhI hotA hai| isalie pratikramaNa karane ke bAda sabhI sAdhu kucha dera guru ke pAsa baitthe| itanA pratikramaNa hai itanI pratikramaNa kI vidhi hai| zrutadevatA, kSetradevatA kA kAyotsarga AcaraNA se hotA hai| paThA uparokta pATha meM spaSTa kahA gayA hai ki, zrutadevatA-kSetradevatA evaM bhavanadevatA kA kAyotsarga AcaraNA se hotA hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI paMcavastuka graMthameM pratikramaNa kI vidhi dekhane ko milatI hai, isase zrutadevatAdi kA kAyotsarga pratikramaNa ke aMtameM hotA hogA, aisA lagatA hai| parantu koI ye na kahe ki, vaha pratikramaNa ke aMta meM hotA hogA, isalie pratikramaNa kI vidhi meM nahIM AtA aura isalie pratikramaNameM na kareM to bhI cale . kyoMki, pU.A.bha.zrI haribhadrasUrijI ke samaya se pratikramaNa meM kSetradevatAdi kA kAyotsarga calatA hI hai| pratikramaNa kI vidhi badalatI rahI hai| 168 -pUrva meM paMcAMgI meM pratikramaNa kI prArambha meM caityavaMdanA nahIM thI / isakA AcaraNA se prArambha huA, - pUrva meM pratikramaNa meM 'namo'stu vardhamAnAya' kI tIna gAthA bolane se pratikramaNa kI pUrNAhUti hotI thI / AcaraNA se usameM stavana, prAyazcita ke lie cAra logassa kA kAyotsarga Adi kA prArambha huA / (pUrvameM hama devasi pratikramaNa kI vidhi dekha cUke haiN|) - isI prakAra pUrva meM (paMcavastuka graMthakI racanA se pUrva ) zrutadevatA - kSetradevatAdi kA kAyotsarga pratikramaNa ke aMta meM hogA / pU. A. bha. zrI haribhadrasUrijI ke samaya se usakA pratikramaNa meM hI prArambha huA / jaise tristutika matavAle pratikramaNa kI vidhi meM te te samaya zuru huI caityavaMdanA Adi kI naI AcaraNAoM ko svIkAra karate haiM aura amala karate haiM, vaise hI AcaraNA se kiyA jAnevAlA kSetradevatAdi kA kAyotsarga va unakI thoya kyoM nahIM svIkAra karate ? manacAhA vaha svIkArA aura na cAhA to nahIM svIkArA, yaha pUrvAcAryoM kI sevA nahIM hai / parantu sAmAcArI kA virodhIpana haiM aura pU.bhadrabAhusvAmIjIne sUyagaDAMga sUtrakI niyukti meM kahA hai ki, jo pUrvAcAryoM kI suvihita paramparA kA ucchedaka hai, usakA nAza hotA hai|| sujJeSu kiM bahunA // isa prakAra zrutadevatA- kSetradevatAdi ke kAyotsarga kA pU. A. bha. zrI Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 tristutika mata samIkSA praznottarI haribhadrasUrijI Adi tathA Age baDhakara pUrvadhara maharSiyoM ne AcaraNa kiyA hai, yaha siddha hotA hai aura isalie hamAre lie bhI AcaraNIya hai|jo usakI upekSA karegA, vaha suvihita paramparA kA lopaka banegA / suvihita paramparA bhI mokSamArga hai aura isalie aMta meM mokSamArga kAlopaka bnegaa| prazna : zAsanadevatA kA kAyotsarga kisa lie karanA hai ? zAsanadevatA kA kAyotsarga sAdhu-zrAvaka se kiyA jA sakatA hai yA nahIM ? zrutadevatA-kSetradevatA kA kAyotsarga pratidina kyoM karanA hai ? pU.bhadrabAhusvAmIjIne to cAturmAsI Adi meM kSetradevatAdi kAyotsarga karane ko kahA hai, to phira vartamAnameM pratidina kyoM kiyA jAtA hai? aisA karane se kyA lAbha hotA hai? / uttara : ina sabhI praznoM kA uttara 'jIvAnuzAsana' graMthameM milatA hai| 'jIvAnuzAsana' graMthake kartA siddharAja jayasiMha kI rAjasabhAmeM kumudacaMdra digabaMrAcArya ko vAda meM jItanevAle, 33 hajAra mithyAdRSTiyoM ke gharoM ko pratibodhita karanevAle, 84000 zloka pramANa syAdvAda ratnAkara graMtha ke racayitA suvihita ziromaNi suvihita cakra cUr3AmaNi zrIdevasUrijI mahArAjA haiN| isa graMtha kI TIkA uttarAdhyayana sUtrake vRttikAra zrInemicaMdrasUrijI ne racI hai| isa 'jIvAnuzAsana' graMthakA pATha nimnAnusAra hai, taha baMbha saMti mAiNa, kei vAriti pUyaNAIyaM / tatta jau siriharibhadrasUriNoNumayamuttaM ca // 901 // vyAkhyA ||ttheti vAdAMtabhaNanArtho brahmazAMtyAdInAM makAraH pUrvavat AdizabdAdaMbikAdigrahaH ke'pyeke vArayaMti pUjanAdikamAdigrahaNAccheSatadaucityAdigrahaH tatpUjAdiniSedhakaraNaM neti niSedhe yato yasmAt zrIharibhadra sUreH siddhAMtAdivRttikartRranumatamabhISTaM tatpUjAdividhAnaM uktaM ca bhaNitaMca paMcAzake itigaathaarthH||tdevaah|| sAhamiyA ya ee mahaDDiyA sammadiTThiNo jeNa // etocciya ucciyaM khalu, eeisiM ittha pUyAI // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI pratItArthA // na kevalaM zrAvakA eteSAmitthaM kurvaMti yata yo'pi kAyotsargAdikameteSAM kurvatItyAha / 170 vigghavighAyaNaheDaM, jaiNo vi kuNaMti haMdi ussaggaM / khittAi devayAe suyakevaliNA jau bhaNiyaM // 1001 // vyAkhyA / vighnavighAtanahetorupadravavinAzArthaM yatayo'pi sAdhavo'pi na kevalaM zrAvakAdaya ityapizabdArthaH / kurvaMti vidadhati haMdIti komalAmaMtraNe utsargaM kAyotsargaM kSetrAdidevatAyA AdizabdAdbhavanadevatAdiparigrahaH zrutakevalinA caturdazapUrvadhAriNA yato yasmAdbhaNitaM gaditamiti gAthArthaH / tadevAha / cAummAsiya varise ussaggo khittadevayAe ya / pakkhiyasejjasurAe, kariMti caumAsie vege // 1002 // gatArthA / nanu yadi caturmAsikAdibhaNitamidaM kimiti sAMprataM nityaM kriyata ityAha / saMpai niccaM kIrai saMnijjAbhAvao visiddhAo / veyAvaccagarANaM, iccAi vi bahuyakAlAo // 1003 // vyAkhyA // sAMpratamadhunA nityaM pratidivasaM kriyate vidhIyate kasmAt sAMnidhyAbhAvastasya kAraNAdviziSTAdatizAyino vaiyAvRtyakarANAM pratItAnAmityAdyapi na kevalaM kAyotsargAdItyaperarthaH / AdigrahaNAtsaMtikarANamityAdi dRzyaM prabhUtakAlAt bahoranehasa iti gAthArthaH / itthaM sthite kiM karttavyamityAha / vigghavighAyaNaheDaM, ceIhararakkhaNAya nicvaMvi / kujjA puyAIyaM, payANaM dhammavaM kiMci // 1004 // vyAkhyA // vighnavighAtanahetorupasarganivArakatvena AtmanaH iti zeSaH / caityagRharakSaNAcca devabhavanapAlanAt nityamapi sarvadA na kevalamekadetyapizabdArthaH / kuryAd vidadhyAt pUjAdikamAdizabdAtkAyotsargAdikA eteSAM bahmazAMtyAdInAM dharmavAn dhArmikaH / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 171 ayamabhiprAyaH / yadi mokSArthameteSAM pUjAdi kriyate tato duSTaM vighnAdivAraNArthaM tvaduSTaM tadati kiMcetyabhyuccaya iti gAthArthaH / abhyuccayamevAha / micchattaguNajuyANaM, nivAiyANaM karemi pUyAI // iha loya kae sammatta guNa juyANaM nauNa mUDhA // 1005 // vyAkhyA // mithyAtvaguNayutAnAM prathamaguNasthAnavartinAM nRpAdInAM narezvarAdInAM kurvaMti pUjAdi abhyarcananamaskArAdi iha lokakRte manuSyajanmopakArArthaM samyaktvasaMyutAnAM darzanasahitAnAM brahmazAMtyAdInAmiti zeSaH / na punarnaiva mUDhA ajJAninaH iti gAthArthaH // bhAvArtha : 'tahabaMbhasaMti' ityAdi gAthA kI vyAkhyA / ' tathA ' zabda vAdAMtara ko kahane ke lie hai| brahmazAMtyAdi kA 'makAra' pUrvavat jaaneN| Adi zabda se aMbikAdi grahaNa karanA / kucha loga unakI pUjAdi kA niSedha karate haiM Adi zabda se zeSa unakA aucitya grahaNa kreN| unakI pUjA kA niSedha karanA yogya nahIM / kyoMki, siddhAMtAdi mahAzAstroM ke vRttikAra zrIharibhadrasUrijIko brahmazAMti Adi kI pUjA ucitakRtyake rupameM svIkRta hai| unhoMne zrI paMcAzakajI meM isakA kathana kiyA hai| yaha gAthArtha haiN| yaha aba kahA jAtA hai / 'sAhammiyA' ityAdi gAthA kI vyAkhyA / yaha jo zAsanadeva haiM / ve samyagdRSTi haiM / mahARSimAn haiM / sAdharmika haiM, isalie unakI pUjA kAyotsargAdi ucitakRtya karanA zrAvakoM ke lie yogya haiN| mAtra zrAvakoM ko hI unakI pUjAdi karanA hai, aisA na samajheM, balki saMyamI sAdhu bhI unakA kAyotsarga karatA hai| yaha aba batAte hue kahate haiM ki, 'vigghvighaaynnheu|' ityAdi gAthA 1001 kI vyAkhyA / vighnoM kA nAza karane ke lie sAdhu bhI kSetradevatA Adi kA kAyotsarga karate haiM / Adi zabda se bhavanadevatAdi ko grahaNa kareM / isase mAtra zrAvakoM ko hI unakA kAyotsarga karanA hai aisA na smjheN| balki sAdhu bhI karate hai Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 tristatika mata samIkSA praznottarI / yaha api zabda kA artha hai / kyoMki, pUrvokta kAyotsarga karanA, yaha kathana zrutakevalI zrI bhadrabAhusvAmI ne kahA hai| aba vahI samajhAte hue kahate haiM ki, 'caaummaasi|' ityAdi gAthA 1002kI vyaakhyaa| cAturmAsI meM, saMvatsarI meM kSetradevatAkA kAyotsarga karanA aura pAkSika meM bhavanadevatA kA kAyotsarga krnaa| koI eka AcArya cAturmAsImeM bhI bhavanadevatA kA kAyotsarga karane ko kahatA hai| iti gaathaarthH|| pUrvapakSa :- cAturmAsI Adi meM kSetradevatAdi kA kAyotsarga karane ko zrI bhadrabAhusvAmIjIne kahA hai, to phira saMpratikAlameM vartamAnakAlameM pratidina kAyotsarga kyoM kiyA jAtA hai? (isa praznakA uttara graMthakArazrIjI hI dete haiN|) uttarapakSa: 'sNpi|' ityAdi gAthA 1003 kI vyaakhyaa| vartamAnakAlameM nitya pratidina jisa devatAdi kA kAyotsarga kiyA jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki, vartamAnakAlameM una devatAoM kA sAMnidhyAbhAva hone se arthAt pUrvakAlameM yadA-kadA eka bAra kAyotsarga karane se ve deva zAsanakI prabhAvanA ke avasara para upadrava kA nAza karate the| jabaki vartamAnakAlameM kAladoSa se yadA-kadA eka bAra kAyotsarga karane se ve deva sAMnnidhya nahIM karate / isalie unheM pratidina kAyotsarga karake jAgRta karane para ve sAnnidhya karate haiM / isalie nitya pratidina kAyotsarga kiyA jAtA hai| te te kAyotsarga karane se viziSTa atizayavAn vaiyAvRtyakarAdi jo deva haiM ve jAgRta hote haiN| mAtra vaiyAvRttya karanevAle prasiddha devatAkA hI kAyotsarga nahIM kiyA jAtA hai| balki 'zAMtikarANaM0' ityAdika devatAoMkA bhI kAyotsarga grahaNa kareM tathA prabhUtakAla se arthAt laMbe samaya se pUrvadharoM ke kAla se pUrvokta devatAoM kA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 173 pratidina pUrvAcAryo kAyotsarga karate Ae haiN| isalie pUrvokta devatAoM kA nitya kAyotsarga kiyA jAtA hai| iti gaathaarthH|| isa prakAra siddha hone ke bAvajUda punaH kyA karanA cAhie, yaha kahateM haiN| 'vigghavighAyaNaM' ityAdi 1004 gAthA kI vyaakhyaa| vighnavighAtake lie upasargake nivAraka hone se tathA zrIjinamaMdirakI rakSA karanevAle hone se devabhavana kA pAlana karate hone se nitya pratidina ina devatAoM kI pUjA karanI cAhie / arthAt dina-pratidina ina devatAoM kI pUjA karanI cAhie / arthAt dina-pratidina ina devatAoM kA kAyotsarga karanA caahie| yahAM abhiprAya yaha hai ki, yadi koI ina devatAoM kI pUjAdi mokSa ke lie kare to vaha ayogya hai| parantu vighna nivAraNAdi ke lie kare to kucha bhI ayogya nahIM / ucita pravRtti rupa hone se pUjA-kAyotsarga karanA yogya hI hai| kiMca zabda abhyuccayArthaka hai| abhyuccaya zeSa kahane yogya jo rahatA hai, vahI kahatA hai| 'micchttgunn|' ityAdi gAthA-1005kI vyaakhyaa| mithyAtvaguNa sahita prathama guNasthAnaka meM pravRtta jo rAjA hai, unakI jo namaskArAdi pUjA karate the, to Aloka ke prayojana se karate the| parantu samyaktva sahita samyagdRSTi brahmazAMtyAdi devatAoM kI pUjA, namaskAra, kAyotsargAdi kI jAtI hai| vaha koI ajJAnI loga nahIM krte| yaha gAthArtha hai| uparokta jIvAnuzAsana graMtha ke sAkSI pATha se sabhI praznoM ke uttara mila jAte haiM / tristutika matavAloM ne hajAroM pUrvAcAryoM dvArA Acarita pravRtti para utpanna karI huI saba zaMkAo ke samAdhAna bhI mila jAte haiN| isalie saba satya kA svIkAra kareM yahI siphAriza haiM / pUrvadharoM dvArA Acarita AcaraNA kA koI anAdara na kareM yahI siphaarish| * paMcAzaka prakaraNa meM bhI 19veM paMcAzaka meM samyagdRSTi devatAoM kA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 tristutika mata samIkSA praznottarI kAyotsarga karane se kyA lAbha hotA hai| yaha batAyA gayA hai| (yaha pATha caturtha stuti nirNaya bhAga-1meM diyA gayA hai|) isa prakAra...... (1) pratikramaNa kI AdyaMtameM kI jAnevAlI caityavaMdanA, (2) pratikramaNakI AdyaMtameM kI jAnevAlI caityavaMdanA meM kathita caturtha stuti, (3) pratikramaNameM pratidina honevAle zrutadevatA-kSetradevatA ke kAyotsarga va unakI thoya ko anekavidha zAstroM kA samarthana milatA hai| zrutadevatA-kSetradevatA kA kAyotsarga pArakara unakI stuti kahane kI vidhi devasi pratikramaNa kI vidhi (pUrvameM darzAe anusAra) pUrvAcAryakRta gAthA15-16meM darzAyI hI hai| isase munizrI jayAnaMdavijayajI ne zrutadevatA-kSetradevatA ke kAyotsarga va unakI stuti para jo savAla uThAe hai, usakA khaMDana ho jAtA hai| uparokta jIvAnuzAsana vRtti meM deva-devI ke kAyotsarga Adi sambaMdhI sabhI khulAse spaSTa dekhane ko milate haiM / phira bhI lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajI ne 'satya kI khoja' pustaka ke prazna-349 ke uttarameM pRSTha110,111,112 para kutarka karake graMthakAra paramarSi kI bAta ko kATane kA prayatna kiyA hai| yaha lekhakazrIkI zAstra ke prati upekSita nIti hai| kadAgraha ke kAraNa zAstrakAra paramarSiyoM kI AzAtanA karane kI bhI taiyArI hai| bAta ko sIdhe taura para svIkAra karane ke bajAya vRtti (TIkA) ke kucha zabdoM ko pakaDakara pUrI bAta ko dUsarI paTarI para caDhA diyA hai| unakI pustaka meM eka hI sura hai ki, deva-devI kI pUjA kA virodha huA hai aura jisakA virodha huA ho vaha nirvikalpa DhaMga se svIkAra nahIM kiyA jA sakatA, jisakA virodha huA ho vaha vivAdagrasta kahalAtA hai aura isalie svIkArya nahIM hotii| lekhakazrI kI yaha bAta bilkula bebuniyAda hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 175 lekhakazrI yadi yaha kahate hoM ki, vivAdAspada ho vaha svIkArya nahIM hotA to unase prazna hai ki, tristutika mata mithyAgraha se pravartita huA, taba usakA virodha huA thaa| isalie vaha mata vivAdAspada hai| sau varSa pahale Apake gurudeva ne usakA prArambha kiyA taba bhI usakA jabaradasta virodha huA thaa| isalie vaha vivAdAspada hI hai aura Apake kathanAnusAra hI vaha svIkArya nahIM honA caahie| to phira logoM se svIkArya banAne ke lie itanA puruSArtha kyoM karate ho? zAstroM meM pUrvottara pakSoM kI racanA karake arthAt pUrvapakSa aura uttarapakSa kI racanA karake uttarapakSa arthAt zAstrakAra zrIne svasiddhAMtako siddha kiyA hotA hai| vahAM pUrvapakSa arthAt virodhapakSa thaa| isalie uttarapakSa kI bAta sarvathA satya nahIM mAnI jA sakatI, aisA Apa kyoM nahIM kahate haiM ? jainadarzana jJAna ko svataH prakAzaka mAnatA haiN| naiyAyikoM Adine use nahIM svIkArA hai| to jainadarzana kI bAta saccI yA naiyAyikoM kI bAta saccI? yadi jainadarzana kI bAta saccI hai, aisA kaheMge to jIvAnuzAsana vRttikArazrIne deva-devI ke kAyotsarga Adi sambandhI jo khulAse die haiN| unheM tristutika mata ke lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajI nahIM svIkArate haiM, to Apa kise saccA mAneMge? jIvAnuzAsana vRttimeM 'mokSa ke lie devatAdi kI pUjA kareM to ayogya hai aura vighna nivAraNAdi ke lie kareM to yogya haiN|' aisA jo kahA gayA hai usakA rahasya yaha hai ki deva-devI ke pAsa mokSa nahIM hone ke kAraNa unake pAsa sAkSAt mokSakI mAMga nahIM kI jAtI hai| parantu unase jo mAMganA hai, vaha mokSAMga hI mAMganA hai| (arthAt mokSakI prApti meM sahAyaka jJAnAdi aMga hI mAMgate haiN|) bhautika cIjeM to nahIM hI mAMgatI hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 tristutika mata samIkSA praznottarI mokSAMga kI mAMga bhI paramparA se to mokSakI hI mAMga hai| kAraNa meM kArya ke upacAra se mokSAMga kI mAMga bhI mokSa kI hI mAMga hai| yahAM jo niSedha hai, vaha sAkSAt mokSakI mAMga kA hai, nahIM kI mokSAMga kI mAMga kA / (isa viSayakI carcA vizeSa se eka prazna ke uttara meM kI hai use dekhane kI siphaarish|) deva-devI ke pAsa mokSa nahIM hone kAraNa unase sAkSAt mokSa kI mAMga nahIM kI jAtI hai| parantu deva-devI mokSa ke aMgo ko prApta kara cuke haiM aura anya ko mokSa ke aMga pradAna karane kA unameM sAmarthya bhI hai| isalie mokSAMga samAdhibodhi avazya mAMgI jA sakatI hai aura use ve de bhI sakate hai| mokSAMga kI mAMga mokSa kI yA karmanirjarA kI virodhI nahIM hai| kintu mokSa prApti evaM karmanirjarA meM sahAyaka hai| isalie aisI mAMga ke samayameM prArthaka kI bhAvadhArA bhI nirmala hotI hai| isameM bhautika svArtha na hone ke kAraNa Azaya meM bhI malInatA nahIM hotii| isalie vaha bhAvAnuSThAna banatI hai| mukti kA sAdhaka mukti kI sAdhanA meM utpanna avarodhakoM dUra karane ke lie bhautika padArthoM kI mAMga kare, to bhI vaha mAMga bhautika-saMsAra kA aMga nahIM banatI, balki mokSAMga banatI hai| * vastu sthiti isa prakAra hone ke bAvajUda..... munizrI jayAnaMdavijayajI pRSTha-112 para likhate haiM ki, "jIvAnuzAsana vRttimeM spaSTa zabdomeM mokSa ke lie deva-devIyoM kI pUjA kA azubha karma baMdha kAraka batAyA hai|" lekhakazrI kI bAta asatya hai, yaha Age ke pATha dekhane se samajhameM AegA / vahAM mokSa mAMganA ayogya batAyA gayA hai / mokSa mAMgane se azubha karmabaMdha hotA hai aisA nahIM kahA gayA hai| vizeSa meM isa graMtha kA avalokana karanevAle stutikAroMne svaracita stutiyoM meM deva-devI se karmakSaya tathA mokSa mAMgA hogA, taba unheM isa graMthake Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 177 vidhAna dhyAna meM hI hoMgeM / mahApuruSoM kI pravRtti gaMbhIra AzayavAlI hotI hai / vartamAna meM to deva-devI ke pAsa bhI mokSakI mAMga karane kI siphAriza karane jaisI hai| jo loga zrI jinezvara paramAtmA se bhogasukha mAMga AeM aise loga deva-devIse bhogasukha mAMgeM, isameM graMthakAroM athavA suvihita paramparA ko doSa dene jaisA nahIM hai / usa jIva kI pariNati va sukha jisakI sanmArga para le jAne kI jimmedArI hai, unakI 'saMsAra ke lie bhI dharma ho sakatA hai / ' aisI viparIta prarUpaNA jimmedAra hai- doSarupa hai, kintu deva - devI ke kAyotsargAdikA vidhAna karanevAle zAstrakAra maharSi jimmedAra nahIM / munizrI jayAnaMdavijayajIne jIvAnuzAsana vRttimeM jisa bAta kI gaMdha bhI nahIM, usa bAta ko usI graMtha ke nAma se pracArita karake logoM ko unmArga para prerita karane kA prayatna kiyA hai| munizrI pRSTha- 112 para AgeM likhateM haiM ki, "aba Aja ke yugake dharmAcAryo se lekara sAmAnya zrAvakazrAvikA deva - deviyoM ke caraNoM meM jhuka-jhukakara mokSa mAMga rahe hai / samAdhi aura bodhi mAMganA arthAt mokSa mAMganA / samAdhi bodhi ke binA mokSa milatA hI nhii| deva deviyoM ke sAmane tIna DhagalI aura siddhazilA karanI arthAt mokSa mAMganA / " munizrI isameM kyA saMketa karanA cAhate haiM, yaha spaSTa nahIM hotA / vaMdittAsUtrakI 47vIM gAthA meM samyagdRSTi devatAoM se samAdhi - bodhi mAMgane kI jo bAta kI hai, vaha unheM khaTakatI hai| yaha jIvAnuzAsana vRttikI carcA karate hue unhoMne prakaTa kI hai| samAdhi-bodhi ke binA mokSa nahIM milatA / isIlie samAdhi-bodhi mAMganemeM mokSa kI mAMga ho hI jAtI hai / vighno kA nivAraNa na ho taba taka samAdhi prApta nahIM hotii| isalie vighnoM kA nivAraNa karane ke sAtha hI samAdhi evaM usake Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 178 phala svarupa mokSa kI mAMga ho hI jAtI hai| jaise mumukSu ko dIkSA lenI ho to vaha guru bhagavaMta se hI mAMgatA hai| apane mAtA-pitA se nahIM maaNgtaa| phira bhI mAtA pitA dIkSA kA mArga prazasta kara dete haiM taba hI guru bhagavaMta dIkSA de sakate haiN| isalie mAtA-pitA se bhI dIkSA kI mAMga karake sahamati mAMganI cAhie aura sahamati mile taba hI guru bhagavaMta se dIkSA ke mukhya pratIka rajoharaNa kI mAMga kI jA sakatI haiN| isI prakAra Upara kI bAtako samajhanA hai| isalie samyagdRSTi deva-devIse samAdhi-bodhi, mokSa, karmakSaya Adi sabhI mAMge kI jA sakatI hai| deva-devIke samakSa tIna DhagalI va siddhazilA kareM, khamAsamaNA denA vaha ayogya hI hai / yaha karane ke lie koI sAdhu-sAdhvI upadeza nahIM dete haiN| koI dete hoM to vaha galata hai / prazna : caturtha stuti kI siddhi kisa graMtha meM kI gaI hai ? aura kisa lie kI gaI hai ? uttara : caturtha stutikI siddhi vAdivetAla pU.A.bha. zrI zAMtisUrijI kRta caityavaMdana mahAbhASya meM gAthA-776 se 787 taka kI gaI hai| yaha nimnAnusAra hai| caityavaMdana mahAbhASya meM deva - devI ke kAyotsarga tathA unakI stuti kI siddhi karate hue kahate haiM ki, vaiyAvaccaM jiNagiha- rakkhaNa-pariTThavaNAijiNakiccaM / saMtI paDaNIyakao - vasaggavinivAraNaM bhavaNe // 776 // bhAvArtha : jinamaMdira kI rakSA karanA, jinamaMdira kI prasiddhi karanA (athavA jinamaMdira kI mahimA baDhAnA) Adi vaiyAvRttya haiN| jinamaMdira meM zatruoM dvArA kie jAnevAleM upadravoM kA nivAraNa karanA zAMti hai| (776) sammaddiTTI saMgho, tassa samAhI maNoduhAbhAvo / eesiM karaNasIlA, suravarasAhammiyA je u // 7774/ tesiM saMmANatthaM, kAussaggaM karemi ettAhe / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 tristutika mata samIkSA praznottarI annatthUsasiyAI-puvvuttAgArakaraNeNaM // 778 // __ bhAvArtha : saMgha samyagdRSTi hai| saMgha kI samAdhi arthAt mAnasika duHkhokA abhAva / vaiyAvRttya, zAMti evaM samyagdRSTi samAdhi karane ke svabhAvavAle jo sAdharmika uttama deva haiM, unake sanmAna ke lie aba kAyotsarga karatA huuN| yaha kAyotsarga ucchavAsa ke alAvA pUrvokta AgAroM ko rakhakara karatA huuN| (177 778) ettha ubhaNejja koI, aviraigaMdhANa taannmussggo| na husaMgacchai amhaM, sAvaya-samaNehikIraMto // 779 // guNahINavaMdaNaM khalu, na hujuttaM svvdesviryaannN| bhaNai guru saccamiNaM, etto cciya ettha nahi bhaNiyaM // 780 // vaMdaNa-pUyaNa-sakkA-raNAiheuM karemi ussaggaM / vacchalaM puNa juttaM, jiNamayajutte, taNuguNe vi||781|| bhAvArtha : pUrvapakSa : avirati se aMdha devoM ko uddezita karake zrAvaka tathA zramaNa, hama se kiyA jAnevAlA kAyotsarga saMgata nahIM-ghaTatA nhiiN| sarvaviratidhara tathA dezaviratidhara guNahIna ko (virati se rahita ko) vaMdana kareM yaha yogya nhiiN| uttarapakSa : (guru) ApakI bAta saccI hai| isIlie yahAM vaMdana-pUjanasatkAra Adi ke lie kAyotsarga karatA hUM, aisA nahIM kahA hai| balki alpa guNavAle bhI jinamata se yukta (-samyagdRSTi) jIvameM vAtsalya karanA yogya hI hai| te hupamattA pAyaM, kAussaggeNa bohiyA dhnniyN| paDiujjamaMti phUDapA-DiherakaraNe daducchAhA // 782 // suvvai sirikaMtae maNoramAe tahA subhddaae| abhayAINaM pi kayaM, sannejhaM sAsaNasurehiM // 783 // ____ bhAvArtha : ve deva prAyaH pramAdavAle hote haiN| kAyotsarga se atyaMta jAgRta kie gae deva utsAhavAle hokara prakaTa rupa se sAnnidhya karane meM udyama karate haiN| (782) Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 tristutika mata samIkSA praznottarI zAstro meM sunA jAtA hai ki zAsanadevoM ne zrIkAMtA, manoramA, subhadrA evaM abhaya Adi kA sAnnidhya kiyA thA / (prakaTa hokara sahAyatA kI thI / ) saMghussaggA pAyaM, vaDDhai sAmatthamiha surANaM pi / jaha sImaMdharamUle, gamaNe mAhilavivAyammi // 784 // bhAvArtha : zAsanadeva ko uddezita karake saMgha dvArA kie gae kAyotsarga se zAsanadevoM kA bhI sAmarthya baDhatA hai / jaise ki, goSThAmAhila ke vivAdameM zrIsImaMdharasvAmI ke pAsa jAne meM saMghane kAyotsarga kiyA thA aura isase zAsanadevI kI zakti baDhI thii| (784) jakkhAe vA suvvai, sImaMdharasAmipAyamUlammi / nayaNaM devIe kayaM, kAussaggeNa sesANaM // 785 // bhAvArtha : tathA zeSa (yakSA sAdhvIjI ke atirikta anya) zrAvaka Adi dvArA kie gae kAyotsarga se devI yakSA sAdhvIjI ko zrI sImaMdharasvAmI ke pAsa le gaI, aisA zAstrameM sunA jAtA hai| (785) evamAikAraNehiM, sAhammiyasuravarANa vacchalaM / puvvapurisehiM kIrai, na vaMdaNAheumussaggo // 786 // bhAvArtha : ityAdi kAraNoM se pUrvapuruSoM dvArA sAdharmika uttama devoM kA vAtsalya kiyA jAtA hai| vaMdana ke lie kAyotsarga nahIM kiyA jAtA hai| (786) puvvapurisANa magge, vaccaMto neya cukkai sumaggA / pAuNai bhAvasuddhi, muccaI micchAvigappehiM // 787 // bhAvArtha : pUrva puruSoM ke mArga para jAnevAlA sAdhaka sumArga se bhraSTa nahIM hotA / galata vikalpoM se bacatA hai aura bhAvazuddhi ko prApta karatA hai| noTa : (1) uparokta caityavaMdana mahAbhASya graMtha kI gAthAoM meM spaSTa rupa se deva-devI ke kAyotsarga tathA caturtha stuti kA samarthana kiyA gayA hai| devavaMdanameM 'siddhANaM buddhANaM' bolakara vaiyAvaccakArI deva - devI kA kAyotsarga karane ko Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 181 spaSTa kahA gayA hai| gAthA-788 meM unakI stuti bhI bolane ko kahA gayA hai| (2) 'caityavaMdana mahAbhASya' graMtha ke racayitA (uttarAdhyayana sUtrakI bRhadvRtti ke racayitA) zrIzAMtisUrijI mahArAjA hI haiN| ve suvihita mahApuruSa haiN| unake graMtha va unakI TIkAeM jainazAsana meM tapAgaccha meM sarva zrI caturvidha saMgha pramANita mAnate haiM / pramANita graMtha kI sAkSI svIkAranI hI caahie| (3) caityavaMdana mahAbhASya meM devavaMdana kI vidhi meM vaiyAvaccagarANaM Adi padoM ke samajhaute meM 'caturtha stuti'kI vihitatA evaM upayogitA siddha kI gaI hai| devavaMdana meM caturtha stutikI siddhi se 'devavaMdana bhAvAnuSThAna hai, isameM deva-devIkI stuti nahIM bolanI cAhie'-aisI tristutika mata kI mAnyatA kA khaMDana ho jAtA hai| (4) 'aMdhakAra se prakAza kI ora' pustaka ke pRSTha-5 para tathA 'satya kI khoja' pustaka ke pRSTha-70 para prazna-313 ke uttarameM lekhaka likhate haiM ki, "caityavaMdana bhASya meM caturtha stuti ko siddha karane meM AyA hai, isakA kyA kAraNa hai| ___ - jina jina mahApuruSa ne cauthI stutikI siddhi unhoMne dravyAnuSThAna ko lakSyameM rakhakara hI kI hai| kAraNa ki usa samayameM dravyAnuSThAnoM meM bhI devastuti kA niSedha karane vAle hoNge|" ___uparokta lekhameM lekhakazrIne do bAteM kI haiN| (1) graMthakAra paramarSiyoM ne caturtha stuti kI siddhi dravyAnuSThAna ko lakSyameM rakhakara kI hai| (2) caityavaMdana mahAbhASya kI racanA huI hogI, taba caturtha stuti kA virodha karanevAle hoNge| isIlie siddhi karanI par3atI hai| (yaha bAta lekhaka parokSarupa se kahate haiN|) unakI pahalI bAta 'vadato vyAghAta' hai / kyoMki, apanI pustaka meM caityavaMdana-devavaMdana ko bhAvAnuSThAna kahate haiM aura bhAvAnuSThAna meM devastuti kA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tristutika mata samIkSA praznottarI (caturthastutikA) niSedha kiyA hai| dUsarI ora caityavaMdana mahAbhASyameM caturtha stuti kI siddhi spaSTa dikhAI detI hai aura praznakAra ne yaha bAta upasthita kI hai / isalie dharmasaMkaTameM paDe lekhaka apanI mithyA avasaravAdI zAstra sApekSatA ko bacAne ke lie tathA praznakAra ko cupa karane ke lie apanI pUrva kI bAta se viparIta bAta karate hue kahate haiM ki, caityavaMdana mahAbhASyameM dravyAnuSThAna ke saMdarbha meM caturtha stuti ko siddha kiyA gayA hai / yahAM smaraNa karAeM ki, caityavaMdana mahAbhASyameM vAdivetAla pU. zAMtisUrijI mahArAjA devavaMdanakI vidhimeM hI caturtha stuti ko siddha karate haiN| lekhakane to pUrva meM devavaMdana ko bhAvAnuSThAna kahA hai aura aba prazna ke uttarameM devavaMdana ko dravyAnuSThAna svarupa batAte haiM / yaha spaSTa vadato vyAghAta hai| pUrvameM batAe anusAra lekhaka munizrI jayAnaMdavijayajI ne anuSThAna ke jo do bhAga kie haiM, aise bhAga karake graMthakAra ne dravyAnuSThAna kI apekSA se caturtha stutikI siddhi nahIM kI, parantu lekhaka ne apanI mithyA avasaravAdI zAstrasApekSatA ko surakSita rakhane ke lie hI isa prakAra kA vidhAna kiyA hai / prAkRtajana ko yAda bhI nahIM ki, lekhaka ne pUrvameM devavaMdana ko bhAvAnuSThAna ke rupameM svIkAra kiyA hai| yahAM lekhaka se prazna yaha hai ki, pratikramaNa AdimeM AnevAlA devavaMdana bhAvAnuSThAna aura pratiSThA dIkSA Adi meM AnevAlA devavaMdana dravyAnuSThAna isa prakAra ke suvidhAjanaka vibhAga kisa zAstra vacana ke AdhAra para kie haiM ? pAThaka samajha sakate haiM ki, apanI bAta ko kisI bhI kImata para siddha karane ke lie lekhaka ne yuktiyoM kA sahArA liyA hai| 'usa samaya virodha thA, isalie caityavaMdanA ke daurAna cauthI thoya ko siddha karanA paDA hai tathA virodha huA ho vaha bAta nirvikalpa svIkAra nahIM Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 tristutika mata samIkSA praznottarI kI jA sktii|' ___lekhaka kI yaha dUsarI bAta bhI tathyahIna hai| kyoMki, paramAtmAkI vANI trikAlAbAdhita hai|is vANI meM vastu jaisI hotI hai vaisI hI prarupita kI jAtI hai|vstu kA svarupa bhI svaMyasiddha hai| zAstrakAra paramarSi svayaMsiddha vastu ko heya-upAdeya-jJeya ke vibhAgoMmeM prarupita karate haiN| usa samaya jagatameM padArtha ke svarupa ke viSayameM calanevAle vivAdoM kA bhI nivAraNa karate haiN| vastu jisa svarupa meM ho usase viparIta batAte hue vAdiyoM kA khaMDana bhI karate haiN| svayaM jisakA nirupaNa karate haiM usameM koI vAdI virodha darzAe to ukti (Agamavacana) tathA yukti se apanI bAta ko siddha bhI karate haiM aura paramAtmA dvArA prarupita tatvoM ko vizuddha rakhane kA kArya karate haiN| caityavaMdana mahAbhASyakArane bhI caturthastuti kI siddhi aise hI uddezya se kI hai| caturtha stuti vihita aura upayogI hI thI / parantu vAdI use mAnane ko taiyAra hI nahIM hotA thaa| isalie ukti evaM yukti se yahAM siddha kiyA hai| lekhaka ye kahate hoM ki, caturtha stuti kA virodha huA hai isalie vaha satya nahIM kahalAegI tathA use avicchinna paramparA nahIM kahA jA sakatA aura isalie use nirvikalpa svIkAra bhI nahIM kiyA jA sakatA to unakI yaha bAta bilkula ayogya hai| kyoMki, vastu kI anaMtadharmAtmakatA svayaMsiddha hI hai, arthAt vastu anaMtA dharmoM kA Azraya hai, yaha vAstavikatA svayaMsiddha hI hai| parantu ekAMtavAdI anya darzanakAra svayaMsiddha vastu kI anaMtadharmAtmakatA kA virodha karate haiN| isIlie apane zAstrakAra paramarSiyo ko vastukI anaMtadharmAtmakatA ko ukti evaM yukti se siddha karane kI AvazyakatA paDI hai| vastu kI anaMtadharmAtmakatA kA vivAda huA thA, isalie vaha svIkArya nahIM, aisA to koI jaina matAvalaMbI nahIM mAnatA hai| * jaise bhagavAna ke bhAvanikSepa bhAvavRddhi ke kAraNa hai, vaise hI nAma-sthApanA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI aura dravya nikSepa bhI bhAvavRddhi kA kAraNa haiM / yaha svayaMsiddha bAta hai / vyavahAra meM bhI isakI pratIti hotI hI hai| jaise mAtA kI upasthiti bhakti paidA karAtI thI, vaise hI mAtAkI pratikRti bhI bhakti utpanna karatI hI hai, yaha bhI svayaMsiddha hI hai / isake bAvajUda sthAnakavAsI jinapratimA kA virodha karate the, isIlie pU. mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjAne pratimAzataka meM isakI siddhi kI hai| virodha thA aura usakI siddhi kI hai, isalie jinapratimA asvIkRta nahIM ho jaatii| aise to aneka dRSTAMta haiN| sujJajana svayaM vicAra kara sakate haiN| 'tIrthakoTarAjI yA anucita lekha kA samucita uttaradAna patra' isa pustakameM likhA hai ki, 184 sAmAyika pauSadha rahita zrAvaka devavaMdana kare usa meM cothI thuI kahane kA doSa nahIM. ' "" yaha bAta bhI unakI paraspara virodhI hai| kyoMki, eka tarapha ve kahate haiM ki, bhAvapUjAmeM caturthastuti kahane se bhAvapUjA khaMDita ho jAtI hai aura dUsarI ora sAmAyika pauSadha ke binA maMdirAdi meM devavaMdana svarupa stutipUjAmeM caturthastuti kA upadeza dete haiN| bar3e Azcarya kI bAta hai| kyA stutipUjA bhAvapUjA nahIM ? yadi bhAvapUjA hai to caturtha stuti se usakA khaMDana ho jAegA ki nahIM ? stuti bhI sAmAyika pratikramaNakI taraha bhAvapUjA kahI gaI hai| caityavaMdana mahAbhASyakI vRtti isa bAtako nimnAnusAra batAtI hai.... "atha tRtIyA bhAvapUjA, sA ca stutibhirlokottarasadbhUtatIrthaMkaraguNagaNavarNana parAbhirvAkpaddhatibhirbhavati, Ahaca, taiyA u bhAvapUjA ThAuM ciyavaMdaNocie dese / jasatti cittathuithutta mAiNe devavaMdaNayaM ti // " Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 185 bhAvArtha : aba dUsarI bhAvapUjA batAI gaI hai| yaha tIrthaMkaroM ke sadbhUta lokottara guNoMkA varNana karanevAlI vacanaracanA svarupa stutiyoM se hotI hai| anya sthala para kahA gayA hai ki, 'caityavaMdana karane yogya sthAnameM khaDe rahakara aneka prakAra kI stutiyoM se devavaMdana karanA, isakA nAma bhAvapUjA hai| (yaha pUjA kA tIsarA bheda hai|) ___ uparokta pATha se siddha hotA hai ki, sAmAyika, pratikramaNa, pauSadha ho athavA na ho kevala devavaMdana bhI bhAvapUjA hai / isalie lekhakazrIkI uparokta bAta asatya hai| yahAM pAThaka vicAra kara sakateM hai ki, graMthakAra paramarSiyoM ke TaMkazAlI vacanoM se bacane ke lie tristutika maka ke lekhaka kaisI ulTI-sulTI bAteM karate haiN| ina para vizvAsa kareM yA na kareM yaha pAThaka svayaM vicAra kreN| prazna : sAmAyika lene se pahale iryAvahI karane kI vidhi hai ki sAmAyika lene ke bAda iriyAvahI karane kI vidhi hai? uttara : mahAnizItha sUtrameM spaSTa kahA gayA hai ki, iriyAvahI pratikramaNake binA sAmAyika Adi kisI bhI dharmakriyA karanI ucita-yukti saMgata nahIM hai| prazna : Avazyaka cUrNimeM Apake kathana se bilkula alaga kahA gayA hai, to saca kise mAneM? uttara : isa prazna kA uttara sena praznottarakAra pU.A.bha.zrI senasUrijI mahArAja ke zabdoM meM hI dekheN| pU.A.bha.zrI senasUrijI ma. prazna-140 ke uttarameM kahate haiM ki, "tathA sAmAyikAdhikAre pUrvamIryApathikIpratikramaNaM zAstrAnusAryuta pazcAditi prazno'trottaraM // sAmAyikAdhikAre mahAnizIthahAribhadriyadazavaikAlikabRhadavRtyAdyanusAreNa yuktyanusAreNa suvihitaparaMparAnusAreNa ca pUrvamIryApathikI pratikramaNaM yuktimatprati Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 tristutika mata samIkSA praznottarI bhAti yadyapyAvazyakacUrNau pacchA iriAvahIae paDikkamai ityuktamasti paraM tatra sAdhusamIpe sAmAyikakaraNAnaMtaraM caityavaMdanamapi proktamasti tataH iryApathikIpratikramaNaM sAmAyikasaMbaMdhameveti kathaM nizcIyate tena cUrNigata sAmAyikakaraNasAmAcArI samyaktayA nAvagamyate tadapi yogazAstravRttizrAddhadinakRtyavRtyAdau pazcAdIryApathikIpratikramaNaM nirNItaM kathaM bhvtiiti|| bhAvAnuvAda : (prazna:-) sAmAyika ke adhikAra meM prathama 'iriyAvahiyA' karake 'karemi bhaMte' kI paTTI (pATha) kahanA zAstrAnusAra yukta hai ki prathama 'karemibhaMte' aura bAdameM iriyAvahI karanA yukta hai? uttara : sAmAyika ke adhikArameM mahAnizItha, zrI haribhadrasUrijI kRta dazavaikAlika sUtra kI bRhadvRtti Adi ke anusAra tathA yukti anusAra va suvihita paramparAnusAra to prathama iriyAvahI karanA yukta lagatA hai| yadyapi Avazyaka cUrNimeM iriyAvahI bAdameM karane ko kahA haiM / parantu yahAM sAdhu ke pAsa sAmAyika karane ke bAda caityavaMdana bhI karane ko kahA gayA hai| isalie iriyApathikI pratikramaNa kA sambaMdha sAmAyika ke sAtha hI hai| aisA kaise jAnA jA sakatA hai ? isalie cUrNigata sAmAyika karane kI sAmAcArI samyaktayA dikhAI nahIM detI / (arthAt cUrNimeM se samAyika kI sAmAcArI acchI taraha se nahIM samajhI jA sktii|) ___yadyapi yogazAstravRtti, zrAddhadinakRtya vRtti Adi meM ('karemibhaMte' kA uccAraNa karAne ke bAda) 'iriyAvahI karane ko kahA gayA hai, yaha lekha bhI cUrNi ke AdhAra para hai-cUrNi para AdhArita hai| isalie ina graMthoM se bhI 'iriyAvahI' ke bAdameM karanA, yaha nirNaya kaise ho sakatA hai? isalie mahAnizItha Adi graMthoke AdhAra para prathama hI iriyAvahI pratikramaNa kreN| prazna : kina zAstroM meM pahale iryApathikI' aura bAdameM karemibhaMte' Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI kA uccAraNa karane ko kahA gayA hai ? uttara : zrI tapAgacchIya gaNivarya zrIrupavijayajI ma. svaracita praznottara meM isa prakAra likhate haiM.... tathA ca tatpAThaH // jainAgamavacaH zrutvA natvA sadgurupatkajaM iryApathikacarcAruM vakSye sanmArgadIpikA // 1 // 187 -jo AtmArthI jIva ho, use paMcAMgI ke anusAra sAmAyikAdi kriyA karanI caahie| isa paMcAMgI ke nAma haiM, (1) sUtra, (2) niryukti, (3) bhASya, (4) cUrNi tathA (5) vRtti / isake alAvA suvihita AcAryakRta graMtha ke anusAra jo bhavya jIva kriyA kareM, ve jinamArga ke ArAdhaka hote haiN| vartamAna meM kalikAlake dUSaNa se apane apane gaccha ke kadAgraho ko lekara, sUtra kA lopa karake kadAgraha karake zrAvaka ko viparIta mArga para calAte haiN| unase kahate haiM ki, sAmAyika daMDaka kA uccAraNa karake iriyAvahI pratikramaNa kareM, kintu suvihita gaccha kI vidhi sUtra ke anusAra iryAvahI pratikramaNa karake sampUrNa pratikramaNAdi, pauSadha, sAmAyika, sajjhAyAdi kriyA karanI cAhie, lekina iryAvahI pratikramaNa ke binA pratikramaNAdi sAmAyika karanA Agama virodhI hai| isake AdhAra ke lie zrI mahAnizItha sUtrakI sAkSI likhI hai| // tathAhi // se bhayavaM jahuttaviNa uvahANeNa paMcamaMgalaM mahAsuakkhaM dhamahijjhittANaM puvvANupuvvIe pacchANupuvvIe aNANupuvvIe saravaMjaNamattA biMdupayAkkharavisuddhathirapariciyaM kAuNa mahatApabaMdheNaM suttatthaM ca viNNAya taoNaM kiM mahijjejjA goyamA iriyAvahiyaM se bhayavaM keNaMaThTheNa evaMvuccai jayANaM paMcamaMgalaM mahAsuakkhaM dhamahijjittANaM puNo iriyAvahiaM ahIe goyamA je esa AyAgamaNAgamaNAi pariNai aNegajIvapANabhUasattANaM aNovauttapatte saMghaTTaNa avaddAvaNakilAmaNaM kAuNaM aNAloia apaDikkaMte Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 tristutika mata samIkSA praznottarI cevagamaNAi aNega aNNavAvAra pariNAmAsattacittayAe keipANItameva bhAvaMtaramacchaddia aTTaduhaTTaijjavasie kiMcikAlaMkhaNaM virattetAhe / tassaphaleNaM visaMvaejjA jayAuNaM kahiMcIaNNANa mohamAyA doseNaM egidi AdINaM saMghaTTa pariAvaNaM vAkayaM havejjAtayAya pacchA hAhAhA duTTakayamammohitti ghaNarAgadosamohamicchattaNANaMdhehiM adiTThaparaloga paccavAehiM kurakammanigghiNehiM paramasaMvegamAvaNe supariphUDaM AloittANaM niMdittANaM garahittANaM pAyacchittamaNucarittANaM nissalleaNA -ulacitte asubhakammakkhayaTThA kiMci Ayahia ciivaMdaNAi aNuTejjA tayAtayaTeceva uvauttese havejjAjayAtassaNaM paramegaggacittasamAhi havejjA tayAceva savvajagajIva-pANabhUasattANaM ahiTThaphalasaMpattI havejjA tA goyamA apaDikaMtAe iriyAvahiAe nakappaIcevakAuM kiMcivi ciivaMdaNasajjhAyajjhANAI aphalAsAyamabhi -kaMkhugaNaeeNaM aTeNaM goyamA evaM vuccai jahANaM goyamA sasutatthobhaya paMcamaMgalaM thirapariciyaM kAuNaM tao iriyAvahiaMajjhAe se bhayavaM kayarAe vihie tamiriyAvahiamahIe goyamA jahANaM paMcamaMgalamahAsu- akkhaMdhaMti / iti mahAnizItha tRtiiyaadhyyne|| yahAM zrI mahAnizItha sUtrake tIsare adhyayana meM likhA gayA hai ki, jaba kisI jIvane arthAt do indriya, triindriya, caturindriya athavA paMcendriya prANIne bhUta arthAt vanaspatikAya yA sattva arthAt pRthvI Adi cAra sthAvara jIvoM kI saMghaTanA kara unheM kaSTa pahuMcAyA ho, usakA manameM pazcAttApa utpanna huA ho ki, hAM! hAM ! hAM ! maiMne bahuta hI duSTa kAma kiyA hai, atizaya rAga, dveSa, moha, mithyAtva, ajJAna se aMdha hokara paraloka ke kaSToM kA vicAra kie binA nirdayatA se krUra karma kie haiN| aba kaise ina pApoM se mukta hoUMgA, isa prakAra paramavairAgya ke raMgameM raMgate hue pApa kI AlocanA, niMdA, garhA, prAyazcita, zalyarahita hokara, citta ko samAdhi meM sthApita karake azubhakarmoM kA kSaya karane ke lie AtmA kA hita Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 189 karanevAlI karanI kare / arthAt caityavaMdanA Adi karake samagra sAmAyika pratikramaNa, poSaha pramukha karanI kare, usa samaya usa karanI ke upayoga ke viSayameM sAvadhAnI barate arthAt karanI ke upayogapUrvaka sAvadhAnI se sAdhaka kriyA karatA hai| isa prakAra karane se prANI ke manakI ekAgratA hotI hai, citta kI samAdhi hotI hai aura isase jagata ke jIvoM ke (jIva arthAt pUrvameM batAe gae prANI, bhUta aura sattva Adi sabhI jIvoM ke) abhiSTa phala kI prApti hotI hai| (isalie kahA gayA hai ki, samasta jagata ke jIvoM se samabhAva se barateM, ise hI sAmAyika kahate haiN|) ( yaduktaM zrIAvazyakaniyuktau // samo jo savvabhUyesu tasesu thAvaresu ya tassa sAmAiyaM hoi ii kevalI bhAsiyaM // 1 // ) isa kAraNa gautama ! iriyAvahiyA pratikramaNa ke binA kisI bhI dharmakriyA karanI saMgata nahIM hotI hai| devavaMdana ATha stuti se kareM tathA prathama porasI se sUtrapATha kareM ise hI sajjhAya kahA jAtA hai tathA dUsarI porasI meM arthaciMtana kareM, yaha dhyAna kahalAtA hai| isalie dharmakriyA ke phala ke svAda lenekI icchAvAle jIva ko (sAdhakako) iriyAvahiyA pratikramaNa karake dharmakriyA karanI cAhie / isake binA koI phala nahIM miltaa| isalie aisA kahA gayA hai ki, iriyAvahI pratikramaNa ke binA jo sAmAyika kiyA jAtA hai vaha bAMjha sAmAyika hotA hai| yaha sAmAyikAdi karanI sUtrAnusAra iriyAvahI pratikramaNa karake hI karanI cAhie tathA mahAnizItha sUtra chaha cheda sUtra ke madhya meM hai| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI yadi koI zrI nizIthasUtrake vacana ko sAmAnya kahe aura cUrNi ke vacana ko vizeSa kahe to yaha bilkula ucita nahIM / kyoMki, mahAnizItha sUtra pU.gaNadhara bhagavaMta dvArA viracita hai| 190 1444 graMtha ke racayitA, suvihita gaccha dhorI pU. A. bha. zrI haribhadrasUrijI ma. dvArA viracita zrIdazavaikAlika sUtra kI bRhadvRttimeM likhate haiM ki........ iriyAvahI pratikramaNa ke binA koI kriyA nahIM karanI cAhie tathA iriyAvahI pratikramaNa ke binA kriyA kareMge to vaha azuddha hogI / yaha pATha isa prakAra hai / "iryApathapratikramaNamakRtvA nAnyatkimapi kuryAttadazuddhatApatteH // " iti dazavaikAlikavRttau hAribhadryAM // 2 // zrI bhagavatI sUtrake 12 veM zataka ke prathama uddezA meM pukkhalI zrAvaka ke lie iriyAvahI pratikramaNa karake zramaNopAsaka zaMkha ko vaMdana, namaskAra karane ke lie kahA gayA hai| yaha sUtrapATha isa prakAra hai| "tateNaM pokkhalI samaNovAsae jeNeva posahasAlA jeNeva saMkhe samaNovAsae teNeva uvAgacchai uvAgacchittA gamaNAgamaNe paDikkamati ra ttA saMkhaM samaNovAsagaM vaMdati NamaMsatI" isa sUtrameM kahA gayA hai ki, jo zramaNopAsaka saMkha poSadha meM thA usase bAta karanI thii| vaha bhI pukkhalI zrAvakane 'iriyAvahI' pratikramaNa karake kI, aisA bhagavatI sUtrameM kahA gayA hai| to phira sAmAyika to munirAjatva kA pakavAna hai| isakI kriyA to virati svarupa prAsAdakI pIThikA samAna 'iriyAvahI ' pratikramaNa ke binA sAmAyika zuddha ho hI nahIM sktaa| bhagavatI sUtra ke isa pada kI TIkA zrI abhayadevasUrijIne likhI hai, jo isa prakAra hai "tateNaM pokkhalI samaNovAsae jeNeva posahasAlA jeNeva saMkhe Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 191 samaNovAsae teNeva uvAgacchai uvAgacchittA gamaNAgamaNe paDikkamati ra ttA saMkhaM samaNovAsagaMvaMdati NamaMsatI" zrIdharmaghoSasUrijI kRta saMghAcAra bhASyameM bhI kahA gayA hai ki, pukkhalI zrAvaka kI kathA sunakara 'iriyAvahI' pratikramaNa karake hI sAmAyika karanA caahie| // yaduktaM // zrutvaivamalpamapi puSkalinAnucIrNamIryApratikramaNataH kila dharmakRtyaM sAmAyikAdi vidadhIta tataH prabhUtaM tatpUrvamatra ca padAvanimArjanaM triH||1|| bhAvArtha : pukkhalI zrAvaka ne alpa dharmakArya kiyA,sAdharmika vAtsalyameM AmaMtraNa dene ke lie / yaha alpa dharmakArya bhI 'iriyAvahI' pratikramaNa karake zaMkha nAmaka zramaNopAsaka ko kahA / isalie sAmAyika vizeSa karanI to 'iriyAvahI' pratikramaNAdi ke bAda hI karanI cAhie, tIna bAra bhUmi pramANita karake karanI caahie| yaha saMghAcAravRtti kA bhAvArtha hai| pU.A.bha.zrI haribhadrasUrijIkRta paMcAzaka graMthakI cUrNimeM prAbhAtika (subaha) sAmAyika karane ke adhikAra meM prathama 'iriyAvahI' pratikramaNa karake sAmAyika kA pATha karane kI vidhi batAI gaI hai| yaha pATha isa prakAra hai| "tao rAie caramajAme uTThiuNa iriyAvahiyaM paDikkamiya puvvi ca pottipahiya namokkArapuvvaM sAmAiyasuttaM kaDDiya saMdisAviya sajjhAyaM kuNaI" ___ bhAvArtha : isake bAda rAtri ke cauthe praharameM uThakara 'iriyAvahI' pratikramaNa karane ke pazcAt prathama muhapatti paDilehaNA karake eka navakAra kA jApa kareM aura isa prakAra sAmAyika daMDaka kA uccaraNa karAeM / tatpazcAt saMdisAviya kahakara besaNA saMdIsAmi besaNA ThAemi kahakara svAdhyAya kreN| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI pU.A.bha.zrI jinavallabhasUrijIne pauSadha vidhi prakaraNameM likhA hai ki, rAtri kA pauSadha kiyA ho to pichalI rAta uThakara prathama 'iriyAvahI' pratikramaNa karake cAra navakAra kA kAyotsarga karake Upara logassa kahakara muhapatti paDilehaNA tathA navakAra jApa karake sAmAyika kreN| yahAM madhyastha bhAva se vicAra kareM ki pauSadha meM to virati hai, phira bhI zrI jinavallabhasUrijIne iriyAvahI pratikramaNa ke bAda sAmAyika lene ko kahA hai| to phira gRhastha to caMcala yoga kA dhanI hai| isIlie vaha 'iriyAvahI' pratikramaNa ke binA sAmAyika kare to sAmAyika zuddha nahIM hotaa| jaise snAna karake hI pUjA karane kA pracalana hai aura pUjA karake snAna karane kA kAma koI nahIM krtaa| vaise hI iriyAvahI pApanAzaka hai, bhAvanA jala hai, isase zuddha hokara sAmAyika meM pravRtta hoM to hI sAmAyika zuddha hotA hai / 'iriyAvahI' pratikramaNa ke binA sAmAyika zuddha nahIM hotaa| zrImahAnizItha sUtrameM kahe anusAra sabhI kriyAeM 'iriyAvahI' pratikramaNa ke bAda hI karanI cAhie / pratipakSa ke loga isase viparIta prathama sAmAyika daMDaka kA uccaraNa karavAkara iriyAvahI 'pratikramaNa' karate haiM, unase prazna hai ki, * pahale sAmAyika daMDaka uccAraNa karAne se pUrva meM 'iriyAvahI' pratikramaNa karane se kyA doSa lagatA hai ? tathA Apa (prathama) sAmAyika lete haiM, (isase) sAvadyayoga se nivRtta hue haiM, aba iriyAvahi pratikramaNa karane se kyA adhika karate haiM ? Apa poSaha lene se pahale 'iriyAvahI' pratikramaNa karate haiM ? tathA sAdhu (Apa ke sAdhu) pratikramaNa karane se pahale kyoM 'iriyAvahI' pratikramaNa karate haiM ? aura zrAvaka (Apake zrAvaka) kyoM pratikramaNa nahIM karate? Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 193 ina prazno kA javAba zAstrAdhAra se dene caahie| uparokta zAstrapAThoM meM spaSTa kahA gayA hai ki, prathama iriyAvahI pratikramaNa, bAda meM hI sAmAyika daMDaka kA uccAraNa kraaeN| isake bAvajUda kadAgraha ke vaza muni zrI jayAnaMdavijayajI ne apanI donoM pustakoM meM aneka kutarka karake zAstrakAra paramarSiyoM kI bAtoM ko tor3ane maror3ane kA viphala prayAsa kiyA hai| yaha pAThaka unakI adhaMkAra se prakAza kI ora' pustaka ke pRSTha-32,33,34,35 va 36 para tathA 'satya kI khoja' (nUtana saMskaraNa) pustaka ke pRSTha-92 se 96 para dekha sakate haiN| * muni zrIjayAnaMdavijayajI hIrapraznottara ke nAma se pU.A.bha.zrI vijaya hIrasUrIzvarajI mahArAjA ko isa viSayameM apane pakSameM khaDA karate hue 'aMdhakAra se prakAza kI ora' pustaka ke pRSTha-33 para likhate haiM ki, jina maMdira meM iriyAvahI paDikkama pUrvakta caityavaMdana karane ke viSayameM ekAnta nahI hai aisA lagatA hai| munizrI yahAM svayaM bhUlabhUlaiyA meM par3a gae haiM aura dUsaroM ko bhrama meM DAla rahe haiN| kyoMki, pU.A.bha.zrI vijaya hIrasUrijI ne pravacana sAroddhAra vRttike pATha ke AdhAra para jaghanya tathA madhyama caityavaMdanA ke lie jo vidhAna kiyA hai, vaha munizrIne sabhI kriyAoM ke lie lAgU kiyA hai| isalie munizrI kI zAstra-anabhijJatA svayaM prakaTa ho jAtI hai| pravacana sAroddhAravRttimeM kahA gayA hai ki..... "utkRSTa caityavaMdanA airyApathikI pratikramaNapUvikaiva bhavati, jaghanya-madhyame tu caityavandane airyApathikIpratikramaNamantareNApi bhvtiiti|" -utkRSTa caityavaMdanA iriyApathikI pratikramaNa pUrvaka hI hotI hai| parantu Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 194 jaghanya tathA madhyama caityavaMdanA iryAvahI kie binA bhI hotI hai| isalie hIraprazna ke nAma se munizrI ne jo bAta kI hai, vaha asatya hai / hIraprazna meM caityavaMdanA ke bAda iryAvahI karanA kahIM bhI nahIM likhA hai / phira bhI munizrI ne anya arthameM batAI gaI bAta ko apane mata kI puSTi ke lie joDa diyA hai / unmArga para jAnevAloM kI yahI sthiti hotI hai| jo zrAvaka gharameM sAmAyika lekara upAzrayameM sAdhu ke pAsa AtA hai, vaha pahale sAdhu bhagavaMta se sAmAyika daMDaka kA uccAraNa karAtA hai aura phira mArga meM huI virAdhanA ko TAlane ke lie iriyAvahI karake svAdhyAyameM baiThatA haiN| yaha vidhi ghara meM sAmAyika karanevAle ke lie hai aura pU. A. bha. zrI devaguptasUrijI kRta navapada prakaraNa AdimeM isa bAre meM jo bAta kI gaI hai, vaha isI pariprekSyameM kI gaI hai| yahAM bhI yAda rakhanA cAhie ki, gharameM sAmAyika lenevAlA zrAvaka bhI prathama iriyAvahI pratikramaNa kare aura bAdameM hI sAmAyika daMDaka (svayaM) uccAraNa kare / isa prakAra tristutika matakI mAnyatA asatya hai / prazna : kyA Agamika mata ko hI tristutika mata kahA jAtA hai ? uttara : hAM, pravacana parIkSA graMthameM Agamika mata ko hI tristutika mata rupa meM batAyA gayA hai| eka hI mata ke do alaga-alaga nAma haiN| ye dono mata alaga alaga nahIM hai| prazna : vartamAnameM tristutika matavAle svayaM ko Agamika matake rupameM kyoM nahIM darzAte haiM ? uttara : isa bAremeM tristutikavAloM kA abhyaMtara Azaya aisA lagatA haiM ki, pravacana parIkSA graMthameM Agamika mata zAsanabAhya - zAstravirodhI mata ke rupameM darzAyA gayA hai| isalie apane matako jagatameM zAstravirodhI mata ghoSita hone se bacAne kI aMtaraMga bhAvanA se ve apane mata ko Agamika matake rupameM darzAne se bacate haiN| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 195 dUsarA kAraNa yaha lagatA hai ki, tatkAlIna Agamika mata tapAgaccha kI eka-do mAnyatA se alaga thA, jabaki vartamAna tristutika matavAloneM apane mata kI puSTi karane ke lie jo sudhAra kie haiM, ve sudhAra tapAgacchakI kaI suvihita mAnyatAoM-AcaraNAoM se aneka prakAra se alaga paDate haiM / isalie yadi Agamika mata ke rupameM apane mata ko darzAeM to apane mata kI puSTi ke lie svIkArI anya jhUThI mAnyatAoM ke sAmane kaI prazna khaDe ho sakate haiM aura ve mAnyatAeM svayameva zAstravirodhI siddha ho jaaeNgii| isI prakArake bhaya se apane mata ko Agamika matase alaga darzAte haiN| isalie tristutika matane zAstravirodhI aura jainazAsana ke itihAsa se viruddha apanI pahacAna jagatameM prasthApita kI hai| yaha pAThaka svayaM samajha sakate haiN| prazna : Agamika matakI utpatti kaba huI aura isa matakI utpattikA itihAsa kyA hai ? tathA Agamika mata hI tristutika mata kahalAtA thA, isake lie Apake pAsa pramANa kyA haiM ? uttara : ina sabhI prazno ke uttara pravacana parIkSA graMtha meM dekhane ko milate haiM / pravacana parIkSA graMthake sAtaveM vizrAma meM Agamika mata kA nirupaNa karate hue kahA gayA haiM ki, atha kramaprAptaM tristutikAparanAmAgamikamatamAhaaha AgamiaM kumayaM pAyaM thaNiuvva savvaloamayaM / paMcAsuttarabArasasaehiM varisehiM vikkamao // 1 // sIlagaNa devabhaddA nAmeNaM niggayA ya puNNimao / pallavapakkhe pattA tatto'via niggayA samae // 2 // sattuMjayasya pAse miliA sattaTTha vuDDagaNamuNiNo / gaNaniggayA ya tesiM savvehi vi milia dujjhAyaM // 3 // bhAvArtha : aba krama prApta tristutika jisakA dUsarA nAma Agamika mata haiM, use kahate haiM Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 'aba prAyaH stanika (aMcala) matakI taraha sarvaloka meM kumata ke rupameM prasiddha Agamika matakA nirupaNa kiyA jAtA hai / yaha Agamika mata vi.saM. 1250 meM prArambha huA / (Agamika matakI utpatti kisane kI yaha aba batAte haiN|) zIlagaNa va devabhadra nAmaka do sAdhu kumata pUrNimA gacchase nikalakara aMcalagaccha meM ge| isa gacchameM adhyayana karake unhoMne AcAryapada prApta kiyA / isake bAda aMcalagaccha se nikalakara zatruMjaya tIrtha parisara ke nikaTa aae| yahAM unheM bRhadgaNa ke muni athavA sAta-ATha gaNa se alaga hue muni mile| ina sabhI sAdhuoM ne milakara zAstravirodhI vicAra kiyaa| (isa bAre meM TIkA meM khulAsA kiyA gayA hai / ) unhoMne vicAra kiyA ki, hama navIna matakI prarUpaNA kare to acchA / usa samaya aisA vicAra karake, zrutadevatAkSetradevatA Adi kI ' suyadevayA bhagavaI' ityAdi stutiyoM kA niSedha kareM / ' isa prakAra unhoMne navIna mata prArambha kiyA / unhone jisa prakAra duSTa vicAra kiyA vaisA hI logoM ke samakSa pracArita kiyA / isa viSayameM jo yuktiyAM dI haiM, ve gAthA-5 meM batAI gaI haiN| 196 noTa : uparokta pravacana parIkSA graMthake pATha se spaSTa phalita hotA hai ki, tristutika mata kA nAma hI Agamika mata hai aura graMthakAra ne isa mata ko zAsanabAhya batAyA hai| kumata Agamika matakI utpati vi. saM. 1250 meM huI hai| arthAt vaha kumata hai| Agamika mata (tristutikamata) ke sarjanakartA sAdhuoMne duSTa vicAra kiyA hai, aisA zAstrakAra ne spaSTa kahA hai| isa prakAra unakA mata zAstravirodhI hI hai| tristutika matakI utpatti karanevAle sAdhu bhUtakAlameM bhI kumatoM meM hI the, yaha bhI spaSTa dekhane ko milatA hai| prazna : Agamika matakI utpatti karanevAle sAdhuoM ne zrutadevatA Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 197 kSetradevatA kI stuti kA niSedha karate samaya kauna-kauna sI yuktiyAM prastuta kI haiM ? uttara : Agamika arthAt tristutika mata kI utpatti karanevAle sAdhuoMne jo yuktiyAM prastuta kI haiM, unakI noTa pravacana parIkSA graMtha meM gAthA - 5 meM darzAyI gaI hai jo nimnAnusAra hai...... titthayaro asamattho jesuvi kajjesu tesu ko aNNo / ki hujjAvi samattho ? tA kaha suadevayavarAI ? // 5 // bhAvArtha : jo kArya karane meM svayaM tIrthaMkara paramAtmA asamartha hoM, ve kArya karane meM anya kauna samartha ho sakatA hai ? (nahIM hI ho sakatA) to phira becArI zrutadevI kyA kreN| (isalie jJAnAdi kI prApti ke lie zrutadevI se kI jAnevAlI prArthanA nirarthaka hai / ) prazna : Agamika mata dvArA upara jo yukti prastuta kI gaI hai, usakA pravacana parIkSAmeM pratikAra kiyA gayA hai yA nahIM ? uttara : hAM, uparokta yukti kA pravacana parIkSAmeM gAthA - 6 meM yukti evaM udAharaNoM se pratikAra kiyA gayA hai, jo isa prakAra hai / iccAi ajuttIhiM mUDho mUDhANa cakkavaTTisamo / na muNai vatthusahAvaM diNayaradIvAiAharaNA // 6 // bhAvArtha : ityAdi (uparokta) yuktiyoM se mUDha jIvomeM cakravartI samAna mahAmUDha vastu ke svabhAva ko nahIM jaantaa| (yahAM vastuke bhinna-bhinna svabhAva ko jAnane ke lie) sUrya - dIpakakA udAharaNa hai| TIkAmeM uparokta gAthA ke tAtparya ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki, aMdhakAra kA nAza karane meM samartha sUrya ghara ke talagharameM prakAza nahIM phailA sktaa| ghara ke talaghara ko prakAzita karane ke lie dIpaka hI samartha ho sakatA hai| arthAt sAmarthya se jo adhika ho vaha sabhI sthaloM para sabhI kArya karanemeM samartha ho, aisA koI niyama nahIM hai| isalie sUryadIpaka ke udAharaNa se siddha hotA hai Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 tristutika mata samIkSA praznottarI ki, jo kArya karane ke lie zrutadevatA samartha ho, vaha kArya karane ke lie zrI arihaMta (zrItIrthaMkara) paramAtmA samartha hI ho, aisA niyama dekhane ko nahIM milatA / kyoMki, vastu ke bhinna-bhinna svabhAva hote haiN| isI kAraNa zrI gautama mahArAjA se pratibodha prApta kisAna zrImahAvIra paramAtmA ke darzana se samyagdarzana Adi gaMvAkara saMsArameM bhaTakate haiM aura yaha bAta Agamasiddha hai| isalie jo kArya karane ke lie jo vyakti samartha ho, vaha kArya usI vyakti se hI hotA hai, dUsare se nahIM hotA / isameM dUsarI apekSA se bhale hI dUsarA vyakti kAphI samartha ho to bhI usase kArya nahIM hI hotA / isa prakAra kalikAla sarvajJa pUjyapAda A.bha.zrI hemacaMdrasUrijI ne pravacana kI prabhAvanA kI zakti prApta karane ke uddezya se sarasvatI devI kI ArAdhanA kI thI / zAstrakAra paramarSiyoMne ise bhI noTa kiyA hai| prazna : zrutadevatA kI AmUlA-lola-dhUlI' ina (caturtha) stuti meM zrutadevI se bhavaviraha-mokSa mAMgA gayA hai| yaha yogya hai ? jisake pAsa jo vastu ho vaha usake pAsa se hI mAMgane meM aucitya hai aura vahI vastu dene meM hI ve samartha bhI hai| zrutadevI ke pAsa mokSa nahIM, to phira unase uparokta stutimeM mokSa kI mAMga kI gaI hai, yaha kaise yogya kahI jA sakatI hai? uttara : jisake pAsa jo ho, vahI vastu vaha de sakatA hai, aisA koI niyama nahIM / kyoMki, aise niyamameM vyabhicAra hai| (jisa niyama ko Agama vacana tathA yukti kA samarthana milatA ho, vaha niyama hI avyabhicArI siddha hotA hai aura jisa niyama ko Agama vacana tathA yukti kA samarthana na ho, vaha niyama vyabhicArI siddha hotA hai| __ praznakAra dvArA batAyA gayA niyama vyabhicArI hai / kyoMki, zrI jinezvara paramAtmA apane pAsa zrutajJAna na hone ke bAvajUda 'uppanei vA' Adi mAtRkApada ke pradAna se bhAvazrutarupa dvAdazAMgI kI bheMTa pU.gaNadhara bhagavaMto ko dete haiN| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristutika mata samIkSA praznottarI 199 ___ tathA zrI gautama mahArAjA apane pAsa kevalajJAna na hone ke bAvajUda apane ziSyoM ko ( nimitta kAraNa banakara ) kevalajJAna dete haiN| isa prakAra zrutadevatA ke pAsa bhavaviraha na hone ke bAvajUda bhI vastu kA usa prakAra kA svabhAva hone se mokSa ke kAraNabhUta jJAnAdi ko dekara mokSadAtA bhI banate hI haiN| __zrutadevatA svayaM ko uddezita karake sAdhanA karanevAle sAdhaka ko nimitta banakara jJAna, darzana va cAritra dete haiM, aisA zAstroMmeM aneka jagaha ullekha dekhane ko milatA hai| arthAt zrutadevatA jJAnAdi pradAna karate haiM / jJAnAdi mokSAMga hai| mokSa tathA mokSAMga ke bIca kArya-kAraNabhAva hai| isalie kAraNameM kArya ke upacAra se zrutadevatA mokSa hI dete haiN| mokSAMga kA dAna mokSa ke lie hI kiyA jAtA hai| isalie zrutadevatA mokSa dete haiM, aisA kahanemeM koI doSa nahIM aura isIlie zrutadevatA ke pAsa bhavaviraha kI mAMga karanA tanika bhI ayogya nhiiN| prazna :ApakI uparokta bAta kA AdhAra kyA hai? uttara : pravacana parIkSA graMthameM gAthA-9 meM praznakAra kI bAta zaMkA svarupa prastuta kI gaI hai aura gAthA-10kI TIkAmeM zaMkA kA samAdhAna kiyA gayA hai| jijJAsuoMse vahAM dekhane kI siphaarish| isalie jo kArya karane meM arihaMta samartha na hoM, vaha kArya zrI arihaMta paramAtmA se kama sAmArthyavAle vyakti bhI kara sakate haiN| Agamika matakI bAtoM kI azAstrIyatA evaM yuktibAhyatA ko pravacana parIkSAmeM sAtaveM vizrAma meM gAthA-1 se 33 meM vistArase batAyA gayA hai / satyapremI varga se avalokana karane kI vizeSa siphAriza hai| vistAra bhaya se yahAM usakI vistRta carcA nahIM kI hai| pravacana parIkSA ke graMthakAra ne aMtameM tristutika mata ko zAstrabAhya' mata ke rupameM ghoSita kiyA hai| itanA hI nahIM, balki pUnamiyA tathA aMcala mata se bhI adhika zAstra-virodhI mata ke rupameM ghoSita kiyA hai| (dekheM Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 tristutika mata samIkSA praznottarI gAthA-32) isIlie vartamAnameM tristutika matake anuyAyI apanI mAnyatAoM ko Agamika mata se alaga rakhane kI koziza karate haiM / isa prakAra kA mata munizrI jayAnaMdavijayajI ke tInoM pustakoM meM kaI jagahoM para dekhane ko milatA hai| yahAM ullekhanIya bAta yaha hai ki, tristutika mata ke anuyAyiyoM ne apane mata ke samarthanameM vyavahArabhASya kI 'tinnivA' gAthA evaM bRhadkalpabhASya kI 'nissakaDama0' gAthA ko prastuta kiyA hai, usI prakAra Agamika matane apane matake samarthana meM ye gAthAeM kahIM bhI prastuta nahIM kI / paMcAzaka graMtha kA pATha bhI kahIM prastuta nahIM kiyA / yaha bAta pravacana parIkSA ke sAtaveM vizrAma meM dekhI jA sakatI hai| pravacana parIkSA ke sAtaveM vizrAmakI 1 se 32 gAthA evaM usakI TIkA meM spaSTa dekhane ko milatA hai ki, Agamika matane mAtra yuktiyoM se hI apanI bAta siddha karane kA prayatna kiyA hai| parantu isameM bhI unheM bilkula viphalatA hI milI hai| __ Agamika matakI isa viphalatA ko pratyakSa dekhane ke bAda hatAza hue vartamAnakAlIna tristutika mata ke anuyAyiyoM ne kAphI puruSArtha karake vyavahArabhASya-bRhatkalpabhASya tathA paMcAzaka Adi graMtho ke pATha khoja nikAle haiM aura AsapAsa ke saMdarbho ko dekhe binA svamata kI puSTi ke lie jAhira meM tathA likhitameM peza kara die haiM / phira bhI unheM svamatakI zAstrIyatA siddha karane meM saphalatA nahIM milii| pU.AtmarAmajI mahArAjA Adine pUrvameM kahe anusAra unake mata kI azAstrIyatAko likhita meM siddha kara diyA hai| itanI carcA ke bAda pAThaka isa satya ko avazya samajha skeNge| hAM, kucha dRSTirAgI varga unakI bAtoMmeM phaMsA hai - yaha jainazAsana ke lie eka gaharI ciMtA kA viSaya hai| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- _