Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAsthya-sAdhana [ svAsthya para mahAtmA gAndhI ke anubhava ] lekhaka:mahAtmA gAndhI zrI gAndhI granthAgAra sI 7 / 140 senapurA banArasa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama bAra tRtIya bAra 1640 I0 : dvitIya bAra 1943 I0 : caturtha bAra paMcama bAra 1351 I0 1641 I0 1648 I0 [ sarvAdhikAra prakAzaka dvArA surakSita ] mudraka Adhunika mudraNa mandira duDhirAja, banArasa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya sUcI 1-svAstha 2-hamArA zarIra 3-vAyu 4-jala 5-bhojana 6-bhojana ko maryAdA 7-vyAyAma 8-pozAka (pahinAvA) -puruSa-strI kA saMyoga 10-vAyu-cikitsA 11-jala cikitsA 12-miTTI-cikitsA 13-jvara aura usakI cikitsA 14-kabja, saMgrahaNI, pecisa aura bavAsIra 15-chUta ke roga- zItalA ( cecaka) 16-chUta ke prAnya dUsare roga ... 17-saurI aura jaccA-baccA ... 18-zizu-pAlana 19-kucha aAkasmika ghaTanAe~ 10 .. DUnA, jalanA, sarpa kA kATanA, bicchU kA kATanA 20-upasaMhAra . . ..
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA bhI adhika samaya se maiM svAsthya sambandhI viSayoM para hA huuN| jaba maiM iMglaiMDa meM thA, taba apane vizeSa rahanamujhe apane khAne-pIne kA khAsa prabandha karanA par3atA se merA jo kucha anubhava isa viSaya meM huA hai, use caahiye| usI anubhava ke AdhAra para maiMne kucha khAsa ra kiyA hai aura unhIM ko apane pAThakoM ke lAbhArtha likha * eka kahAvata hai ki " roga dUra karane kI apekSA use na acchA hai / " rogoM ko hone dene se use roka denA bahuta bhadAyaka hai| kyoMki ve adhikAMza meM hamArI ajJAnatA nI se huA karate haiM / ataH yaha sabhI vicArazIla manuSyoM ki ve svAsthya ke niyamoM ko acchI taraha samajheM / isa ne kA mukhya uddezya unhIM niyamoM ko samajhanA hai| sAtha nya rogoM kA upacAra bhI batalAnA hai / vidvAn kA milTana kathana hai ki hama cAheM to svarga rka ko svarga banA sakate haiM / yaha bAta hamAre AdhIna hai / namAna meM nahIM hai, aura na narka kahIM jamIna ke andara / saMskRta ke zloka meM bhI kahI gayI hai ki "mana evaM manu
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ( 6 ) safare at bAta hai / roga kevala hamAre karmoM kA hI phala nahIM vicAroM kA bhI phala hai| eka DAkTara kA kahanA hai ki manuSa kAlarA aura plega kI apekSA unake bhaya se adhika marate haiM / kula satya hai ki Darapoka manuSya apanI mRtyu ke pahile kaI bAra ajJAnatA hI prAyaH rogoM kA kAraNa huA karatI hai / bahudha raNa rogoM meM bhI usakA upacAra na jAnane ke kAraNa hama ghabar3A aura usase chuTakArA pAne ke liye ulTA sulTA upacAra kara bha upasthita kara dete haiM / svAsthya ke sAdhAraNa niyamoM ko na kAraNa hama galata auSadhi kA prayoga karate haiM yA kisI anAr3I zaraNa lete haiM / kitane Azcarya ko bAta hai ki hama apane pAsa ka kI jAnakArI dUra kI vastuoM kI apekSA bahuta kama rakhate haiM, ha apane gA~va yA muhalle ke viSaya meM kucha nahIM jAnate, lekina i pahAr3a aura nadiyoM ke bAre meM bhalI-bhA~ti batalA sakate haiM / ha mAna ke tAroM ke viSaya meM jAnakArI prApta karane kA to udyoga lekina apane ghara kI cIjoM ke bAre meM nahIM / hama prakRti ke nATaka kI ora to dhyAna nahIM dete, lekina manuSyakRta nATyaza dekhane ke liye becaina rahate haiM / hama apane zarIra kI racanA - DiyA~ kaise bar3hatI haiM, khUna kA daurA kaise hotA hai, evaM kisa graka ho jAtA hai, kisa prakAra burI bhAvanAoM meM par3akara hamArI indri jita hotI haiM, kisa prakAra hamAre mastiSka ko ArAma milatA viSayoM kI anabhijJatA para lajjita nahIM hote / zarIra se bar3hakara ghaniSThatA rakhane vAlI koI dUsarI usase jitanA hama anabhijJa haiM vastu nahIM hai / parantu zrAzva utanA aura kisI cIja se nahIM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 7 ) kartavya hai ki isa kaThinAI ko dUra kreN| pratyeka vyakti ke vaha apane zarIra ke sambandha meM paryApta jJAna rakkhe / bhI aisI zikSA anivArya honI cAhiye / abhI hameM insiyoM kA bhI upacAra nahIM mAlUma hai; yahA~ taka ki kA~TA cubha jAya, to hama apanI asamarthatA dikhalAte pa kATa le to hama bilakula babar3A jAte haiM / yadi ina apanI ajJAnatA kA vicAra kareM, to hameM lajjA se karanA pdd'egaa| yaha kahanA ki sAdhAraNa manuSya ina na sakatA, hamArI nirI mUrkhatA hai / yaha pustaka isI gayI hai ki jo ina viSayoM ko jAnanA cAheMge, AsAnI kA yaha matalaba kadApi nahIM hai ki jo kucha bhI maiMne khA hai use pahile kisI ne nahIM batalAyA / isameM bAta yaha milegI ki bahuterI pustakoM ke par3hane ke bAda va prApta karane ke bAda yaha pustaka silasilevAra likhI -tirikta ve loga jinake liye yaha eka nayA viSaya hai, meM par3ane se baca sakate haiM / jisameM eka hI roga meM rAya hai ki garma pAnI kA prayoga honA cAhie aura nahIM, ThaMDe pAnI kA / aise virodhI vicAroM para maiMne apanA eka nizcita mata sthira kiyA hai, aura taba meM kiyA hai tAki isake par3hane vAle kahI huI bAtoM para kareM / meM bhI hameM DAkTara kI zaraNa lene kI Adata sI par3a
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ usane bhI apane pitA ke pAsa jA kara zamazera bahAdurakI bhA~ti apanA hissA mA~gA / vRddhane javAba diyA :- "beTA ! kamAI karake tU to gharameM eka paisA bhI nahIM lAyA / tere bhAI mUrkharAjakI mahanata kara karake kamara taka jhuka gaI / ataH tujhe hissA de kara mUrkha para aura moMghI para anyAya kaise karU~ ?" dhanavaMtarIne kahA :- "mUrkha to vAstava meM mUrkha hI hai / usakA to byAha bhI nahIM hogA / use kauna chokarI degA ? aura moMvIko khAnA pInA milA to basa hai|" phira usane mUrkharAja kI tarapha dekha kara kahA:"mUrkha, kyA tU mujhe AdhA hissA nahIM degA ? maiM hala Adi koI cIja nahIM mA~gatA / jAnavaroMmeMse sirpha kAlA ghor3A mA~gatA huuN| aura nAjameM se AdhA hissA / " mUrkharAjane ha~sa kara uttara diyA : - " acchA bhAI tU isIse prasanna hotA hai to le jA / maiM aura bhI jyAdA parizrama kara lU~gA / " isa taraha dhanavaMtarI bhI hissA le gayA / markharAja apane kheta meM kaThina parizrama karatA / baharI bahina yathA zakti usakI sahAyatA karatI / mAtApitA to vRddha ho gaye the, isalie unakI kamAI - kA gharameM kucha bhI nahIM rahA thA / jo kucha thA vaha mUrkharAja kI kamAI - hIkA thA / to bhI usane zamazera bahAdura aura dhanavaMtarIko hissA de diyA / mUrkharAja ke pAsa vizeSa kucha na rahA / usake pAsa eka bUr3hA baila rahA thA / usIse vaha jitanA ho sakatA thA khetameM kAma letA thA; bAkI kAma apane hAthoMse karatA thA / dinabhara kaThora parizrama karatA aura jaise taise karake apane mAtApitAkA tathA apanI gU~gI - harI bahanA bharaNapoSaNa karatA thA /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahutoM ko janma roga grasita pAte haiM, yadyapi ve sadaiva auSadhiyoM kA prayoga karate rahate haiM / prAyaH ve Aja isa DAkTara kI, to kala usa DAkTara kI davA karate hI rahate haiM / ve jIvana bhara aise DAkTara kI khoja meM lage rahate haiM, jo unakA roga sadaiva ke liye dUra kara de / svargIya jaja sTIvana ( jo kucha dina hindustAna meM thA ) kahA karatA thA ki bar3e Azcarya kI bAta hai ki jina jar3I-bUTiyoM se vaidya loga anabhijJa haiM, ve unhIM ko auSadhi ke rUpa meM, zarIra meM pahu~cAte haiM / pUrNa anubhava prApta karane ke pazcAt DAkTara loga bhI aba yahI kahate / sara sTalI kUpara kahanA hai ki auSadhiyoM kA jJAna kevala kAlpanika hai / sarajAna phArabja kA kahanA hai ki bahuta-sI auSadhiyoM ke hote hue bhI roga adhikatara prAkRtika niyamAnusAra hI dUra kiyA jA sakatA hai / DA0 phreka - tathA DA0 vekara kI yaha dhAraNA hai ki adhikAMza rogI roga se nahIM balki afaa art mara jAte haiM / DA0 mesanaguDa ne to yahA~ taka kaha ster hai ki yuddha aura akAla se jitane loga nahIM marate, usase kahIM safe af ke prayoga se bharate haiN| . 1 yaha bhI eka anubhava kI bAta hai ki jisa sthAna para jitanA hI adhika DAkTara kI saMkhyA bar3hatI hai, utane hI hamAre roga bhI bar3hate jAte haiM / auSadhiyoM kA pracAra itanA adhika bar3ha gayA hai ki sAdhAraNa patroM meM bhI unake vijJApana pAye jAte haiN| eka nayI prakAzita pustaka meM yahA~ taka likhA gayA hai ki hama sirapa, phrUTa, sAlTa, sArsAparilA jaisI peTenTa auSadhiyoM kA mUlya kevala do rupaye se pA~ca rupaye taka hI lete haiM / pAThaka yaha nahIM jAnate ki ina auSadhiyoM kA vAstavika mUlya kevala eka yA do AnA hotA hai / isIse unake banAne kI kriyA gupta rakhI jAtI hai /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ uparokta kAraNoM se hamAre pAThaka samajha gaye hoMge ki roga hone para DA0 kI sahAyatA kI kucha bhI AvazyakatA nahIM hai| hA~, jo loga DAkTara evaM auSadhiyoM kA bahiSkAra nahIM kara sakate, hama yahI kaheMge ki yathAsAdhya ve apane Upara vizvAsa rakheM aura DAkTara ko adhika na satAve aura yadi unheM DAkTara kI sahAyatA anivArya hI ho jAya, to kama-sekama kisI yogya DA0 ko bulAveM aura usI ke matAnusAra caleM / kisI dUsare vyakti ko taba taka na bulAveM, jaba taka ki DAkTara svayaM na bulAne ko kaheM / lekina yaha yAda rahe ki rogoM ko jar3a se dUra karanA DAkTara ke hAtha meM nahIM hai| phiniksa-neTAla } -mohanadAsa karmacanda gaaNdhii|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1-svAsthya badhA loga usa manuSya ko nIroga samajhate haiM, jo cala-phira letA hai, khAtA-pitA hai aura jise vedya kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| parantu vicAra karane se jJAta ho jAyagA ki yaha unakI bhUla hai| adhikAMza manuSya aisA karane para bhI rogagrasita hote haiN| yaha kevala unakA bhrama hai ki ve nIroga haiM, kyoMki ve isa para pUrA vicAra nahIM karate / pUrNataH svastha manuSya isa saMsAra meM bahuta kama haiN| satya hI kahA gayA hai ki kevala vahI manuSya svastha hai, jisakA svastha mastiSka svastha zarIra meM hai| zarIra aura mastiSka meM itanI ghaniSThatA hai ki eka ke abhAva meM dUsarA sthira nahIM raha sktaa| yaha bAta gulAba ke phUla se spaSTa ho jAtI hai, kyoMki manuSya mAtra usake raMga kI apekSA usake sugandha ko adhika pasanda karate haiN| ThIka isI prakAra zArIrika bala kI apekSA mAnasika tathA AdhyAtmika bala kahIM adhika zreyaSkara hai| koI bhI manuSya kAgaja ke banAvaTI phUla ke raMga ko dekha kara usameM sugandha kI AzA nahIM krtaa| ThIka usI taraha usa manuSya kI apekSA jo kevala zarIra se svastha hai hama usakI adhika pratiSThA karate haiM, jo svaccha vicAravAlA aura sucaritra hai| zarIra aura AtmA donoM hI Avazyaka haiM, yaha bAta satya hai, phira bhI AtmA zarIra
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI apekSA adhika Avazyaka hai / jo saccaritra nahIM hai, vaha svastha nahIM kahA jA sktaa| vaha zarIra jisameM dUSita vicAra bhare par3e haiN| use rogagrasita hI samajhanA caahiye| isalie yaha spaSTa hotA hai ki saccaritratA hI svasthya kI nIMva hai| hama logoM ko yaha mAnanA par3egA ki hamAre andara kaluSita vicAra bhI eka bhayAnaka roga hI hai| vicAra karane se hama isa nirNaya para pahu~cate haiM ki jisake zarIra kA gaThana acchA hai, jisake dA~ta A~kha acchI dazA meM haiM, jisake kAna svaccha haiM, jisakI tvacA se durgandha rahita pasInA khUba nikalatA hai, jisake mu~ha se badabU nahIM AtI aura jisake hAtha-pA~va acchI taraha apanA kAma kara lete haiM, jisakA zarIra ausata darje kA hai aura jisako apanI indriyoM para pUrNa adhikAra hai vahI pUrNa svastha hai| aisA svastha zarIra pAnA kaThina hai aura use pAkara kAyama rakhanA aura bhI kaThina hai| hama pUrNatayA svastha nahIM haiM, isake mukhya kAraNa hamAre mAtA-pitA haiN| eka prasiddha lekhaka kA kahanA hai ki yadi mAtA-pitA svastha hoM to unakI santAna bhI unase adhika svastha hoNgii| pUrNa svastha manuSya mRtyu se nahIM DaratA hai| mRtyu se DaranA asvastha hone kA cinha hai| astu, hamArA kartavya hai ki hama apane ko pUrNa svastha banAveM / aba hameM yaha dekhanA hai ki hama pUrNa svastha kaise ho sakate haiM evaM prApta kiye huye svAsthya ko kaise sthira rakha sakate haiN|' 2-hamArA zarIra yaha saMsAra AkAza, jala, havA, agni aura pRthvI ina pA~ca tattvoM se banA hai| hamArA zarIra bhI inhIM se banA hai| zarIra meM
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyoMki mujhako bhI isake viSaya meM pUrNa jJAna nahIM hai| ataH maiM utanA hI vivaraNa de rahA hU~ jitanA ki hamAre lie Avazyaka hai| zarIra kA sabase mukhya aMga peTa hai| yadi peTa kSaNa bhara ke lie bhI apanA kAma banda kara de to sAre zarIra kI kriyA banda ho jaaygii| jo bhAra udara ke Upara rahatA hai, vaha jaMgalI jAnavaroM ke sahana zakti se bhI kahIM bar3hakara hotA hai| peTa kA kAma bhojana pacAnA aura sAre zarIra ko zaktizAlI banAnA hai| peTa kA sambandha zarIra se vaisA hI hai jaisA ki relave Trena kA bhApa ke iMjina se| pAcaka rasa peTa se utpanna hokara bhojana pacAtA hai aura vyartha vastu ko mala-mUtra ke rUpa meM bAhara nikAla detA hai| peTa kI dAhinI ora jigara aura bAI ora tillI haiN| jigara kA kAma rakta sApha karanA tathA pitta utpanna karanA hai jisase pAcana meM bahuta sahAyatA milatI hai| __pasaliyoM se hRdaya aura phephar3e donoM DhaMke haiN| hRdaya donoM phephar3e ke madhya meM hai, lekina isakA jhukAva bAyIM ora hai| sIne meM kula caubIsa haDaDiyA~ haiM / pA~cIM aura chaThI pasalI ke madhya meM dila kI dhar3akana mahasUsa hotI hai| phephar3e havA kI nalI se mile hue haiM jisase hama lAga sA~sa lete haiN| jo havA phephar3o meM AtI hai vaha azuddha rakta ko sApha banAtI hai| mu~ha kI apekSA nAka se sA~sa lenA lAbhaprada hai| zarIra ko saba harakateM rakta saMcAra ke Upara nirbhara haiN| rakta hI ke dvArA sAre zarIra kA pAlana hotA hai| yaha bhojana se puSTakAraka padArtha ko apane meM le letA hai aura vyartha vastu ko malamUtra ke rUpa meM bAhara nikAla detA hai, aura isa taraha zarIra ko garma rakhatA hai| nasoM aura dhamaniyoM dvArA rakta kA saMcAra pratikSaNa
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA rahatA hai| rakta hI ke saMsAra se nAr3I meM dhar3akana paidA hotI hai| svastha manuSya kI nAr3I meM eka minaTa meM 75 dhar3akaneM hotI haiN| baccoM kI apekSA bUr3hoM kI nAr3I susta calatI haiN| vAyu dvArA rakta sApha hotA hai| jaba rakta eka bAra zarIra kA pUrNa cakkara lagAkara phephar3oM meM lauTatA hai to vaha dUSita tathA jaharIlA ho jAtA hai / Akasjina jo vAyu meM milatA rahatA hai, khUna ko sApha karatA hai| jaba yaha sA~sa dvArA hamAre phephar3oM meM jAtA hai to nAiTrojana viSalo vastu ko lekara sA~sa dvArA bAhara nikala jAtA hai / yaha kriyA barAbara hotI rahatI hai| cUMki zarIra ke lie vAyu atyanta AvazyakIya vastu hai, ataH agale pRSThoM meM hama isakI vivecanA kreNge| 3-vAyu jIvana ke liye sabase aAvazyakIya vastu havA, jala aura bhojana hai / lekina hava sabase adhika Avazyaka hai| isI kAraNa Izvara kI kRpA se yaha hameM adhika mAtrA meM mila jAtI hai aura isake lie hameM kucha nahIM denA par3atA / Adhunika sabhyatA ne svaccha havA ko kucha aMzoM meM aprApya kara diyA hai jisakI prApti ke lie hameM paisA lagAkara bAhara jAnA par3atA hai| bambaI ke rahane vAle Ayerana yA usase bhI acchA mAlAbAra kI pahAr3iyoM meM jAkara svAsthya lAbha karate haiM, lekina sabhI ina sthAnoM para binA paisA kharca kiye nahIM jA sakate / isalie Ajakala yaha kahanA anucita hI hogA ki hama loga svaccha havA muphta meM hI pAte haiN| .
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ hameM mAnanA par3egA ki havA ke binA jIvita rahanA asambhava hai| hama jAnate haiM ki rakta kA saMcAra sAre zarIra meM hotA hai, phira phephar3oM meM AtA hai aura zuddha hone ke bAda punaH cakkara lagAtA hai| sA~sa dvArA hama azuddha havA bAhara nikAlate haiM aura bAhara se Aksijana bhItara lete haiM jisase rakta zuddha hotA hai| yaha kriyA barAbara jArI rahatI hai| isI ke Upara manuSya kA jIvana nirbhara hai| pAnI meM DUbane se hama isalie mara jAte haiM ki na to hama dUSita havA ko bAhara nikAla sakate haiM aura na tAjI havA pA sakate haiN| gotA lagAne vAle jaba pAnI meM paiThate haiM to unheM TayUba dvArA bAhara se tAjI havA milatI hai| isI kAraNa ve pAnI meM dera taka Thaharate haiN| yaha anubhava se siddha ho cukA hai ki havA ke binA manuSya pA~ca minaTa se adhika jindA nahIM raha sakatA hai| baccoM ko mRtyu hameM adhika sunAI par3atI hai| isakA mukhya kAraNa unakI. anabhijJa mAtAyeM haiM jo unheM tAjI havA meM nahIM rakhatI haiN| ' ___ hama loga azuddha havA ke usI prakAra viruddha haiM jisa prakAra gande pAnI aura bhojana ke; lekina pAnI aura bhojana kI apekSA azuddha havA ke adhika viruddha haiN| cAhe hama pyAsa se mara ho kyoM na jAya~, lekina dUsare kI kullI kiye hue pAnI ko kabhI bhI kAma meM na laayge| lekina dukha kI bAta yaha hai ki hama zuddha havA kI ora dhyAna nahIM dete| hama pratyakSa vastu kI pUjA karate haiM, lekina apratyakSa evaM lAbhadAyaka vastuoM para dhyAna hI nahIM dete| bahuta se AdamI eka sAtha sote haiM lekina jo viSailI havA usa kamare meM guMjI rahatI hai usakA hama tanika bhI dhyAna nahIM rkhte| dUsare zrAdamI kA jUThA pAnI aura jUThA bhojana pIne-khAne ke pUrva hameM acchI taraha socanA cAhie / yahA~ taka ki ve manuSya bhI jo bhUkha aura pyAsa se marate hoM, aisA karane ke lie kabhI bhI taiyAra
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM hoMge | lekina kheda ! hama meM se bahuta kama isakA dhyAna rakhate haiM jo ki havA hamAre andara praveza karatI hai, vaha azuddha tathA viSailI hai / yaha kaisI Azcarya kI bAta hai ki kaI manuSya ghaMToM eka sAtha taMga kamare meM sote haiM, aura eka dUsare kI dUSita havA apane andara lete haiM ! saubhAgya se havA eka aisI cIja hai jo choTe se choTe rAste se bhI taMga tathA banda kamare meM kucha na kucha praveza karatI hI rahatI hai| 1 aba hameM vidita ho gayA ki kyoM hama loga nirbala aura roga prasita haiM / azuddha havA hI isakA mUla kAraNa hai ki Aja 99 pratizata loga rogI haiM / roga se bacane kA sabase acchA upAya khulI havA hai / isakI tulanA meM DAkTara kucha nahIM haiM / azuddha vAyu se phephar3e kharAba ho jAte haiM aura isI kI kharAbI se rAjayakSmA kA roga hotA hai, jaise ki kharAba koyale se iJjina kharAba 'ho jAtA hai / ataH DA0 kI rAya hai ki rAjayakSmA ke rogI ko 24 ghaMTA khulI aura tAjI havA meM rakhanA cAhie / yahI sabase uttama auSadhi hai / phephar3oM ke atirikta zarIra ke choTe choTe chidroM dvArA bhI zarIra meM havA praveza karatI hai / hameM yaha jAnanA Avazyaka hai ki havA kaise zuddha raha sakatI hai / isa bAta ko kama loga mahasUsa karate haiM ki gande pAkhAne bahuta hAniprada haiN| kutte aura billI bhI jamIna khuracakara TaTTI karate haiM aura use miTTI se Dha~ka dete haiM / jahA~ para Adhunika DhaMga ke pAkhAnoM kA abhAva hai vahA~ hameM bhI aisA hI karanA cAhiye eka TIna meM rAkha yA miTTI bhara kara mala-mUtra para DAlane ke lie rakhanI cAhiye / isase yaha lAbha hogA ki makkhiyA~ usa para na baiTha sakeMgI aura na gandagI phailA sakeMgI / 1 hameM pAkhAne kI saphAI para svayaM dhyAna rakhanA cAhie aura yadi ho sake to svayaM sApha karanA caahie| jo mala hamAre zarIra
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ / se nikalatA hai use dUra pheMkate na hicakanA caahiye| ho sake to use gaDaDhA khodakara Dha~ka denA cAhiye / khule sthAna meM to svayaM gaDDhA khodakara use Dha~kanA cAhiye / hama bahudhA jahA~-tahA~ pezAba karake havA ko kharAba kara dete haiN| isa burI Adata kA parityAga kara denA cAhiye / yadi isake lie ucita prabandha na ho sake to hameM ghara se dUra sUkhI miTTI DAla denI cAhiye mala ko adhika gaharAI meM nahIM gAr3anA cAhie, kyoMki aisA karane se usa para sUrya kI kiraNaM nahIM pahu~ca pAyeMgI aura isake alAvA vaha jamIna ke nIce bahane vAle pAnI ko bhI gandA kara degA | nivAsa sthAna yA usake irda-girda thUkane kI Adata bhI bahuta kharAba hai| rAjayakSmA roga se grasita manuSya ke thUka se jo kIr3e utpanna hote haiM, ve bahuta hI bhayAnaka hote haiN| viSaile kIr3e havA. ke dvArA dUsare manuSya ke zarIra meM cale jAte haiM aura use bhI rogI banA dete haiN| thUkane ke liye ghara meM eka khAsa bartana rakhanA caahiye| ghara ke bAhara sar3akoM para, sUkhI jamIna para thUkanA cAhiye, tAki koI hAni na ho / DA0 kI rAya hai ki rAjayakSmA ke rogI ko pIkadAna meM jahara DAlakara thUkanA cAhiye, kyoMki yadi vaha sUkhI jamIna para bhI thUkatA hai to kIr3e dhUla ke sahAre havA meM mila jAyeMge / jahA~-tahA~ thakane kI Adata bahuta gandI aura hAnikAraka hai / k anya sAmagrI ko dUSita kara detI aksara loga sar3e khAdya padArtha yA aise hI jahA~ cAhate haiM pheMka dete haiM jo sar3akara havA ko hai / yadi aisI cIjeM jamIna meM gAr3a dI jAya~ to havA dUSita hone se baca jAya aura sAtha hI jamIna ko kucha khAda bhI prApta ho jAya / vAstava meM koI bhI sar3I galI cIja khulI havA meM na
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ chor3anI caahie| aisA karane ke lie hameM adhika parizrama kI AvazyakatA nahIM hai| kevala thor3I sI sAvadhAnI se yaha kAma ho sakatA hai| aba isa bAta ko hama loga samajha gaye ki svayaM hama logoM kI kucha yAdateM havA ko dUSita kara detI haiM aba hamako svaccha rakhane ke liye hameM kyA sAvadhAnI karanI cAhiye / hama pIche likha cuke haiM ki sA~sa nAka dvArA lenA cAhie, mu~ha se nhiiN| ucita roti se sA~sa lenA bahuta kama loga jAnate haiN| bahutere muMha dvArA sA~la lete haiM jo bahuta hAnikAraka hai / sA~sa lene se yadi bahuta ThaMDI havA andara praveza karatI hai to imeM ThaMDa laga jAtI hai aura aneka roga utpanna ho jAte haiN| isake atirikta muMha se sA~sa lene se havA meM mile miTTI ke kaNa phephar3oM meM pahu~ca kara bahuta hAni pahu~cAte haiN| jaise ki navambara ke dinoM meM laMDana meM jo dhunA bar3I-bar3I cimaniyoM se nikalatA hai vaha kuhare meM milakara eka pIlA padArtha paidA karatA hai| isameM kAlikha milA rahatA hai jo vahA~ ke muMha se sA~sa lene vAle grAimiyoM ke thUka meM dekhA jAtA hai| jo striyA~ nAka se sA~sa nahIM letA isase bacane ke liye muMha para nakAba DAle rahatI haiM jo unakI rakSA karatA hai| yadi ina nakAba ko sAvadhAnI se dekhA jAya to una para choTe-choTe koyale ke kaNa lage hue mileNge| hamAre nAka ke andara aise IzvarIya parde haiM jo unheM phephar3oM taka jAne se roka date haiM / ataH hameM sarvadA nAka hI se sA~sa lenA caahie| yaha koI kaThina kArya nahIM hai| agara hama loga apane mu~ha kA sivAya bAtacIta karate vakta chor3a sarvadA banda rkheN| jinako prAita mu~ha kholakara sone kI hai unheM apane mu~ha para paTTI lagAkara sonA cAhie tAki unheM nAka se sA~sa lenA pdd'e| unheM subaha zAma khulI havA meM bIsa-bIsa lambI sA~sa lenA caahie| sa damI
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ huI dUSita havA punaH unake sA~sa se andara praveza karatI hai / yaha burI Adata hai aura svA~sa ke siddhAnta ke viruddha hai / yadi hameM jukAma huA ho, to hama sara ko Dha~ka sakate haiM lekina nAka ko sadaiva khulA hI rakhanA caahie| havA aura rozanI meM ghaniSTa sambandha hai / donoM kI samAna AvazyakatA haiM / isI kAraNa aMdhere sthAna ko naraka kahate haiN| jahA~ rozanI nahIM jAto vahA~ kI vAyu svaccha nahIM raha sakatI / yadi hama loga kisI banda sthAna meM praveza kareM, to zIghra hI dUSita vAyu kA anubhava karane lgeNge| hama loga andhere meM nahIM dekha skte| isase prakRti ko yaha icchA hai ki hama loga rozanI meM raheM! andhiyArI kI hameM jitanI AvazyakatA haiM, prakRti svayaM hameM rAta meM de detI hai / phira bhI bahuta loga jamIna ke nIce bane kamaroM meM jahA~ rozanI aura havA ucita mAtrA meM nahIM pahu~ca pAtI, garmiyoM meM rahane ke Adi haiN| aise loga havA aura rozanI se vaMcita hokara sarvadA kamajora bane rahate haiM / Aja-kala yUrapa meM bahutere DAkTara aise haiM jo rogiyoM ke vAyu aura dhUpa ke prayoga se cikitsA karate haiN| lAkhoM AdamI havA aura sUrya kI kiraNoM dvArA ArAma kiye jAte haiM / isaliye hameM apane kamare ke daravAjAM aura khir3akiyoM ko khulA rakhanA cAhie, tAki svaccha havA usameM praveza karatI rahe / pAThakagaNa yaha prazna kara sakate haiM ki jo loga khAna ke andara kAma karate haiM, unake Upara kyoM nahIM asara par3atA ? jo manuSya isa viSaya ko acchI taraha jAna gayA hai vaha aisA prazna kadApi nahIM karegA / hameM acchA se acchA svAsthya prApta karanA cAhie aura jaise-taise svAsthya para saMtoSa nahIM karanA caahie| yaha mAnI huI bAta hai ki kama havA aura kama rozanI manuSya ko rogI banA dete haiN| zahara ke rahane vAle dehAta ke 2
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahane vAloM kI apekSA adhika komalAMga hote haiN| isakA kAraNa yahI hai ki zahara vAloM ko kama havA aura kama rozanI milatI hai| isase siddha hotA hai ki havA aura rozanI svAsthya ke lie ati Avazyaka haiM ataH pratyeka vyakti ko ina donoM cIjoM kA vizeSa dhyAna rakhanA cAhiye / 4-jala havA ke bAda jala kA nabara AtA hai| jIvana ke lie havA kI bhA~ti pAnI kI bhI atyanta AvazyakatA hai| havA ke binA manuSya canda minaToM se adhika jindA nahIM raha sakatA, lekina pAnI ke binA kucha dinoM taka jindA raha sakatA hai| bhojana ke binA manuSya kevala pAnI ke sahAre bahuta dinoM taka raha sakatA hai| hamAre khAdya-padArthoM meM sattara pratizata pAnI kA aMza hai aura isI anupAta se hamAre zarIra meM bhI pAnI kA aMza hai| hamAre lie pAnI eka atyanta Avazyaka vastu hai, phira bho usakI rakSA hama kama karate haiN| havA aura jala ke sambandha meM asAvadhAnI rahane hI se hameM kitane bhayaMkara roga A gherate haiM / gandA pAnI pIne se bahudhA patharI kA roga hotA hai| pAnI do taraha se gandalA ho sakatA hai| yA to usake nikalane kA sthAna gandA ho yA hama loga use gandA kreN| yadi pAnA gandI jagaha se nikalatA ho to hameM nahIM pInA cAhie; prAyaH hama loga aisA pAnI pIte haiN| lekina jo pAnI hama svayaM gandA karate haiM use pIte hama jarA bhI nahIM hickte| nadI kA pAnI sabase nimala samajhA jAtA hai, yadyapi hama loga usameM kUr3A-karakaTa phakate haiM aura gande kapar3e dhote haiM / hameM niyama banA lenA cAhie ki hama usa pAnI ko bhI na poya, jisameM loga snAna karate haiN| nadI kI
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ UparI bhAga kA pAnI pIne ke liye hI rakha chor3anA cAhiye aura nIce kA bhAga kapar3A dhone aura snAna karane ke lie| jahA~ aisA prabandha na ho vahA~ pIne kA pAnI hameM bAlU khoda kara lenA caahie| yaha pAnI bahuta nirmala hotA hai; kyoMki bAlU pAnI ko chAnakara svaccha kara detA hai ! kueM kA pAnI bahudhA hAnikAraka hotA hai| kuA~ jaba taka cAroM tarapha se surakSita na ho usakA pAnI nahIM pInA caahie| __ kabhI-kabhI cir3iyA~ pAnI meM gira kara mara jAtI haiM kyoMki ve kue~ ke bhItara apanA ghoMsalA banAtI haiN| pAnI bharane vAloM ke pAMva kA kIcar3a bhI pAnI meM gira kara use gandA karatA hai| inhIM saba kAraNoM se kue~ kA pAnI pIne meM hameM sAvadhAnI rakhanI cAhie / vahudhA Taba kA pAnI bhI gandA ho jAtA hai / use barAbara sApha karane aura DhaMka kara. rakhane se pAnI pIne yogya ho sakatA hai / hameM isa bAta kA bhI dhyAna rakhanA cAhiye ki jisa tAlAba yA kue~ kA pAnI hama pIte haiM vaha svaccha ho| bahuta kama loga pAnI ko svaccha rakhane kA prayatna karate haiN| pAnI ko svaccha rakhane kA sabase acchA upAya yaha hai ki use ubAla liyA jAya aura ThaMDA hone para phira kisI sApha tathA moTe kapar3e se kisI dUsare batana meM chAna kara rakha diyA jAya / hamArA kAma yahIM samApta nahIM ho jAtA / hameM yaha mahasUsa karanA cAhiye ki isa viSaya meM hamArI jimmedArI hamAre bhAiyoM ke liye aura bhI hai janatA ke prayoga kA jala hameM kabhI gandA nahIM karanA caahiye| jo pAnI pIne ke lie hai, usameM hameM kabhI kapar3A nahIM dhonA caahie| nadI ke kinAre hameM kabhI zauca nahIM honA caahie| na to hameM vahA~ murdA hI jalAnA cAhiye aura na jalI huI rAkha pAnI meM bahAnA caahiye| - itanA prayatna karane para bhI svaccha pAnI milanA kucha kaThina
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ sA hai, kyoMki isameM kSAra, ghAsa ke Tukar3e aura anya sar3I galI cIjeM milI hotI haiN| varSA kA pAnI sabase svaccha hotA hai, lekina hamAre pAsa pahu~cate-pahu~cate vaha bhI vAyu maNDala meM ur3ate hue gande padArthoM ke mila jAne se gandA ho jAtA hai| __adhikAMza manuSya isa bAta ko nahIM jAnate haiM ki pAnI do prakAra kA hotA hai --halkA aura bhArI / bhArI pAnI vaha hai jisameM eka prakAra kA namaka milA rahatA hai| isa kAraNa usa pAnI se sAbuna meM phena nahIM uThatA aura bhojana usameM acchI taraha nahIM pktaa| isakA svAda khArA hotA hai, halkA pAnI mIThA aura svAdahIna hotA hai kucha logoM kI dhAraNA hai ki halke pAnI kI apekSA bhArI pAnI, namaka kA mizraNa hone ke kAraNa, lAbhadAyaka hotA hai / lekina anubhava se yaha patA lagA hai ki bhArI pAnI pAcanazakti ko kama karatA hai / halkA pAnI pAcanazakti ko bar3hatA hai varSA kA pAnI halke pAnI se bhI acchA hotA hai| ataH pIne ke liye sarvottama hai / bhArI pAnI yadi Der3ha ghanTe taka ubAlA jAya to vaha bhI halkA ho jAtA hai aura taba ise chAnakara pI sakate haiN| ___yaha prazna hamezA pUchA jAtA hai ki manuSya ko kaba aura kitanA pAnI pInA cAhiye ? isakA ucita uttara yahI hai ki jaba pyAsa lage taba pAnI pInA cAhiye / bhojana ke madhya meM bhI pAnI piyA jA sakatA hai yA bhojana ke bAda zIghra hI pInA cAhiye / pAnI ke sahAre bhojana nahIM nigalanA cAhiye yadi . bhojana svayaM nIce nahIM utaratA ho, to yaha samajhanA cAhiye ki yA to vaha acchI taraha mu~ha se kucalA nahIM gayA hai, yA peTa ise cAhatA hI nahIM hai| sAdhAraNataH pAnI pIne kI AvazyakatA nahIM hai| jaise ki pahale batalAyA jA cukA hai ki hamAre bhojana meM pAnI kA aMza
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhika hai; aura bhojana pakAte samaya bhI hama usameM pAnI milAte haiN| taba hameM pyAsa kyoM lagatI hai ? una logoM ko pAnI kI AvazyakatA nahIM par3atI, jinake bhojana meM masAlA aura pyAja na milA ho| jinheM adhika pyAsa lagatI hai, ve avazya kisIna-kisI roga ke zikAra haiN| dUsare ko pAnI pIte dekha pyAsa na hone para bhI hamArI icchA pAnI pIne ko hotI hai| isI buniyAda para hama usa pAnI ko pIte bhI haiM, kyoMki dUsaroM ko pote dekhate haiN| isake liye vAyu ke pariccheda meM, pahale hI kahA jA cukA hai| hamAre khUna meM svayaM itanI zakti hai, jo bahutere viSoM ko nAza kara detI hai| lekina usa khUna kI zuddhi kI usI prakAra AvazyakatA par3atI hai, jisa prakAra eka bAra prayoga karane ke bAda talavAra ko sApha karane kI AvazyakatA hotI hai| yadi hama loga gandale pAno ko barAbaroM pIte raheM, to isameM koI Azcarya kI bAta nahIM hai, ki hama loga kA khUna anta meM viSailA ho jAya / 5-bhojana bhojana ke viSaya meM niyama nirdhArita karanA kaThina hI nahIM, varan eka jaTila samasyA hai| isameM matabheda hai ki kaba, kitanA aura kisa prakAra kA bhojana khAnA caahie| mAnava prakRti isa sambandha meM itanI bhinnatA rakhatI hai ki eka hI padArtha eka ke lie guNakArI aura dUsare ke lie hAnikAraka siddha hotA hai / yadyapi yaha kahanA kaThina hai ki kisa prakAra kA bhojana grAhya hai| phira bhI isa sambandha meM kucha vicAra karanA ati Avazyaka hai; kyoMki binA bhojana kie manuSya jIvita nahIM raha sktaa|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhojana prApti ke lie hameM taraha taraha kI kaThinAiyA~, evaM duHkhoM kA sAmanA karanA par3atA hai, lekina yaha mAnI huI bAta hai ki 99 pratizata manuSya kevala svAda ke lie khAte haiM aura ve vaise svAdayukta bhojana ke antima pariNAma ko nahIM socate ! kucha loga pAcana zakti ko bar3hAne ke lie auSadhiyoM kA bhI sevana karate haiM, tAki ve adhika mAtrA meM khA skeN| kucha la ga to itanA adhika bhojana kara lete haiM ki ulTI taka karane laga jAte haiM aura phira bhI usI prakAra kA bhojana karate haiN| kucha itanA adhika khA lete haiM ki do-tIna dina taka phira bhojana nahIM krte| kabhIkabhI yaha bhI sunane meM AtA hai ki kitanoM kI mRtyu adhika bhojana kara lene se vaI hai| maiM apane nijI anubhava kI bAta kahatA hU~ ki jaba kabhI mujhe apane pichale dinoM kI bAta yAda AtI hai to maiM hala par3atA hU~ aura lajjita ho jAtA huuN| una dinoM maiM subaha cAya pItA thA, do-tIna ghaNTe bAda jalapAna aura eka baje dina ko . bhojana karatA thaa| phira tIna baje cAya pItA thA ra 7-8 baje ke bIca rAta ko bhojana karatA thaa| una dinoM kI avasthA dayanIya thii| maiM kAphI moTA thA, phira bhI auSadhiyoM kI botaleM pAsa hI rahatI thiiN| adhika khAne ke lie maiM sadA pacAnevAlI aupadhi kA sevana karatA thA aura puSTakAraka auSadhi bhI khAtA thaa| lekina una dinoM Aja ke tihAI bhI kAma karane kI zakti aura sAhasa nahIM thaa| yadyapi ve mere yuvAkAla ke dina the| aisA jIvana, sacamuca dayanIya hI nahIM balki vicAra kiyA jAya to pApamaya tathA ghRNita haiN| manuSya kevala bhojana karane hI ke lie nahIM paidA huA hai aura na use kevala bhojana ke lie hI jIvita rahanA caahie| usakA pradhAna kartavya to apane banAne vAle ( Izvara ) ko pahacAnanA tathA usakI sevA karanA hai| lekina cUki ye kAma isa
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIra hI se kiye jA sakate haiM, tathA karane Avazyaka haiM, ataH use kAyama rakhane ke lie bhojana karanA Avazyaka hai| pahalavAna loga bhI ise svIkAra karate haiM ki hameM utanA hI bhojana karanA cAhie jitanA svAsthya ke lie lAbhaprada ho| . ___ aba pazu aura pakSiyoM kA jIvana dekhiye / ve kabhI svAda ke lie nahIM khAte aura na itanA adhika bhojana hI karate haiM, ki unakA peTa phaTane lge| ve kevala apanI bhUkha miTAne bhara hI khAte haiM / jo kucha prakRtidevI unheM detI hai, ve vahI khAte haiM ve apanA bhojana pakAte nahIM haiN| kyA yaha saca ho sakatA hai ki kevala manuSya hI peTa kI upAsanA kare ? kyA yaha saca hai ki aisA kara kevala manuSya hI sadA rogoM kA zikAra bane ? ve pazu-pakSI jo svataMtratA-pUrvaka vicarate haiM, kabhI bhUkha se nahIM mrte| unake lie svAdiSTa tathA rUkhA-sUkhA bhojana meM koI antara nahIM hai ve jIva . jo dina meM kaI bAra bhojana karate haiM aura ve jIva jinheM eka bAra bhI kaThinatA se bhojana milatA hai- kevala mAnava-samAja hI meM milate haiN| phira bhI hama manuSya apane jIvana ko uttama samajhate haiM / vAstava meM ve manuSya jo apanA samaya kevala peTa-pUjA hI meM gavAte haiM, una pazu-pakSiyoM se kahIM badatara haiN| __ dhyAnapUrvaka vicAra karane se hama isI pariNAma para pahu~cate haiM ki sabhI taraha ke pApa, jhUTha bolanA, ThaganA, corI karanA ityAdi saba peTa-deva kI bheMTa hI ke lie kie jAte haiN| kevala ve hI manuSya apane indriyoM ko vaza meM kara sakate haiM, jo apanI jihvA ko svAdiSTa bhojana se vaMcita rakhate haiN| yadi hama loga jhUTha boleM, corI kareM, Thagapana kareM to samAja kI dRSTi meM ghRNita samajhe jAte haiM, lekina jo sarvadA svAdiSTa bhojana ke pIche par3e rahate haiM, unakI ora koI dhyAna nahIM detaa| peTa-deva ke lie Aja taka jo bhI ghRNita kArya kiye jA rahe haiM, unakI ora koI dhyAna nahIM cora bhI haiN| phira bhI jo apanA badatara hai
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ detA / sabhI sabhya samAja eka jhUThe cora kA bahiSkAra kara degA; lekina usakA nahIM, jo apanA jIvana bhojana karane hI ke lie mAna baiThA hai tathA jo hada se jyAdA bhojaja karatA hai| cU~ki hama sabhI peTa-deva ke aise hI upAsaka haiM, ataH ise koI pApa nahIM smjhte| jaise eka Dakaita jo DakaitoM ke gA~va meM basA hai kabhI Dakaita nahIM samajhA jAtA / vyAha yA dUsare kisI tyauhAra ke ava sara para acchA aura svadiSTa bhojana taiyAra karanA hama apanA mukhya dharma samajhate haiM, yahA~ taka ki zrAddha karmoM meM bhI aisA karate nahIM saMkoca krte| aise mauke para yadi koI mehamAna A jAtA hai, to usako miThAiyoM ko bheMTa karate haiM / yadi samaya-samaya para hama apane sambandhiyoM ko nimaMtrita nahIM karate haiM, yA unake yahA~ diye gaye bhoja meM sammilita nahIM hote haiM, to hama unakI najaroM meM gira jAte haiN| aura yadi nimaMtrita kara hama unake Age svAdayukta bhojana nahIM rakhate, to kaMjUsa samajhe jAte haiN| hama prAyaH aisI dhAraNA karate haiM ki chuTTI ke dina avazya svAdiSTa bhojana bananA caahie| vAstava meM yaha eka bar3A pApa hai ise karane meM hama apanI buddhimattA samajhate haiM / hama apane ko aisI bhISaNa paristhiti se kaise bacA sakate haiN| kama-se-kama pratyeka manuSya ko svAsthya sudhAra kI dRSTi se isake Upara vicAra karanA Avazyaka hai / isa viSaya para aba hama loga dUsare DhaMga se vicAra kreN| saMsAra meM hama dekhate haiM ki prakRti devo ne manuSya, pazu-pakSI aura kIr3e-makor3e sabhI jIvoM ke lie bahutAyata se khAdyapadArtha paidA kiyA hai / yaha prakRti kA anAdi niyama hai ki usake rAjya meM saba kAma niyama baddha hote haiN| na to vaha kabhI sotI hai na apane niyama se vicalita hotI hai, aura na usameM Alasya hai / usake sabhI kAma choTe yA bar3e niyamAnusAra hote rahate haiM / yadi hamaloga apane jIvana ko prakRti ke niyamAnusAra banAveM to hameM
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhava hogA, ki isa saMsAra meM bhUkha se pIr3ita hokara adhika loga nahIM mrte| cUMki prakRti sabhI jIvoM ke lie kAphI bhojana utpanna karatI hai, isalie yadi hama apane hisse se adhika bhojana karate haiM to aisA kara dUsaroM ko bhojana se vaJcita karate haiN| kyA yaha saca nahIM ki bAdazAha evaM dhaniyoM ke bhojanAlaya meM unakI AvazyakatA se kahIM adhika bhojana taiyAra kiyA jAtA hai, aura aisA kara bahutere garIboM kA bhojana chIna liyA jAtA hai| aba yadi garIba bhUkhoM marate haiM, to isameM Azcarya hI kyA hai ? isI prakAra hama loga bhI adhika bhojana karake dUsaroM kA bhAga chinate haiM evaM bhojana bhI svAdiSTa hI karate haiN| aisI avasthA meM koI kAraNa nahIM ki hamArA svAsthya kharAba na ho| isake pahale ki hama loga isa bAta kA nirNaya kareM ki kisa kisma kA bhojana hamArA Adarza bhojana ho sakatA hai| hameM yaha vicAra kara lenA cAhiye ki kisa prakAra kA bhojana hamAre svAsthya ke anukUla hai aura kisa prakAra kA pratikUla / "bhojana" zabda ke antargata ve sabhI cIjeM haiM jo mu~ha meM khAye jAte haiM jaise ki zarAba, bhaMga, aphIma, tambAkU, cAya, kahavA, kokIna, masAle, caTanI ityAdi / kucha nijI evaM kucha dUsaroM ke anubhava se merA vizvAsa hai ki ye sabhI vastue~ hAnikAraka haiN| zarAba, bhaMga, aphIma duniyA ke haraeka dharma se bahiSkRta ho gaye haiN| yadyapi usase paraheja karane vAloM kI saMkhyA abhI kama hai / zarAba ne to kitane gharoM kA nAza kara diyA hai zarAbI kI akla mArI jAtI hai, yahA~ taka ki vaha strI aura kanyA meM bhI bheda nahIM kara paataa| usakA jIvana bhArasvarUpa ho jAtA hai| zarAbI bahudhA kIcar3oM kI moriyoM meM pAye jAte haiM / buddhimAna se buddhimAna AdamI zarAba ke naze meM behoza ho jAtA hai| usakA dimAga kamajora ho jAtA hai aura vaha koI kAma nahIM kara sktaa| kucha
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA anukaraNa kareMge / khAdI-premI yaha jAna kara ki seTha lAlacanda aura unakI dharmapatnI pakke haiM aura donoM vara-vadhU bhI khAdI meM pUrNa zraddhA ko
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kA tattvajJAna 1 [ tharsTana nAmaka amerikana lekhaka kI 'vivAha kA tatvajJAna, nAmaka pustikA ke mukhya aMza kA sArAMza nIce diyA jArahA haiM pustaka ke prakAzaka kA kahanA hai ki lekhaka mahodaya amerikA kI senA meM 10 varSa naukara rahe aura ' mejara ' ke pada taka pahu~ca kara san 1919 meM naukarI chor3a kara nivRtta hue, taba se ve nyUyArka meM rahate haiM / ina 18 varSoM meM unhoMne jarmanI, phrAMsa, philipAinsa- dvIpasamUha, cIna aura amerikA meM vivAhita daMpatiyoM kI sthiti kA khUba adhyayana kiyA hai / isa abhyAsa ke mUla meM lekhaka kI apanI avalokana zakti to hai hI kintu isake atirikta unhoMne prasUti-zAstra meM nipuNa tathA strI-roga cikitsaka saikar3oM DAkTaroM se patra-vyavahAra bhI kiyA / lekhaka isake atirikta senA meM bhartI hone vAle ummedavAroM kI zArIrika yogyatA kI jAMca se AMkar3oM tathA sAmAjika Arogya rakSaka maMDaloM ke ikaTThA kiye dUsare AMkar3oM kA bhI ThIka upayoga kiyA hai / lekhaka ke saikar3oM DAkTaroM se pUche huye prazna aura unake uttara suniye ]
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha batalA denA ucita hai ki cAya, kAphI, kokIna ye sabhI vastue~ hAniprada haiM; yadyapi mujhe mAlUma hai ki merA isa bAta kA samarthana bahuta kama loga kreNge| ina cIjoM meM eka prakAra kA viSa hotA hai| cAya aura kahave meM yadi dUdha aura khA~r3a na milAI jAya, to isameM koI bhI poSaka padArtha na raha jAyagA | bAra-bAra ke anubhava se yaha mAna liyA gayA hai ki ina vastuoM meM koI bhI aisA padArtha nahIM hai jo khUna ko bar3hA sake kucha dinoM pahale isakA prayoga hama loga kisI vizeSa avasara para kiyA karate the, parantu Aja yaha eka sAmAnya prayoga ho gayA hai / 1 saubhAgyavaza kokIna kI adhika kImata hone se sAdhAraNa vyakti usakA istemAla nahIM kara skte| phira bhI dhanikoM ke ghara meM isakA prayoga hotA rahatA hai| cAya, kAphI evaM kokona ye sabhI pAcana zakti ko manda karate haiM / ye kitane hAnikAraka hote haiM, isa bAta se siddha ho jAtA hai ki jo ise eka bAra bhI prayoga karatA hai, use isake binA nahIM rahA jaataa| pahale mujhe svayaM sustI mAlUma hotI thI yadi maiM niyamita samaya para cAya nahIM pItA thA / eka bAra kisI vizeSa avasara para karIba cAra sau triyA~ aura bacce ikaTThe the / prabandhakartA unheM cAya nahIM denA cAhate the| jo striyA~ vahA~ ekatrita thIM unheM cAra baje cAya pIne kI Adata thii| adhikAriyoM ko isa bAta kI sUcanA dI gaI ki yadi unheM niyamita samaya para cAya nahIM dI gaI, to ve calanephirane taka se lAcAra ho jAya~gI ataH adhikAriyoM ko apanI pratijJA bhaMga karanI pdd'ii| cAya banane meM kucha dera ho gaI, jisa vajaha se vahA~ bar3A hI hallA huA jo striyoM ke hAtha meM cAya kA pyAlA dene hI para zAnta huA / maiM isa ghaTanA ke kAraNa ko acchI taraha se jAnatA hU~ / 1 dUsarA eka udAharaNa yaha hai ki eka strI cAya pIne kI burI
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ lata meM par3akara apanI pAcana-zakti kho baiThI thI, lekina cAya ko chor3ate hI usakA svAsthya sudharane lgaa| iMgalaiMDa meM paiTara-sI myunisipalTI kA rahane vAlA eka DAkTara yaha kahA karatA thA ki vahA~ para hajAroM striyoM kA sira cakarAtA hai. jisakA kAraNa cAya pIne kI adhikatA hai| merA svayaM aisA kaI AdamiyoM se paricaya hai, jo cAya pIne ke kAraNa apanA svAsthya kho baiThe haiN| yaha ThIka hai ki kahavA kA ko kama karatA hai, lekina khUna ko uttejita aura patalA kara detA hai| jo vyakti kahave ko isa AdhAra para pIte haiM ki unakA kapha isase dabatA hai, i he merI rAya meM adaraka ke rasa kA prayoga karanA ThIka hai| lAbhadAyaka hone kI apekSA kahavA adhaka hAniprada hotA hai| jaba khUna isase adhika uttejita hokara viSailA ho jAtA hai to nANa nikalane meM koI Azcarya nhiiN| kokIna bhI utanA hI hAniprada hai jitanA ki kahavA aura cAya / isameM eka prakAra kA viSa hotA hai jo camar3e ke sUrAkhoM ko banda kara detA hai| jo loga sadAcAra ke pakSa meM haiM unheM yaha bAta avazya yAda rakhanI cAhie ki cAya, kahavA evaM kokIna una majadUroM dvArA taiyAra kiye jAte haiM jo eka prakAra ke gulAma hI haiN| agara hama loga svayaM apanI A~khoM unake sAtha kiye jAne vAle bartAvoM ko dekheM, to zAyada hama kabhI phira unakA upabhoga karane ko nahIM taiyAra hoNge| sacamuca yadi hama jA~ca kareM, to patA calegA ki hama logoM ke 90 pratizata khAdyapadArtha isI tarIke se taiyAra kie jAte haiN| kahavA, cAya aura kokIna ke badale pIne ke lie eka dUsarI vastu isa tarIke se taiyAra kara sakate haiM jise acche-se-acche pIne vAle cAya, kahavA aura usameM kucha antara nahIM paayeNge| eka sera acchA gehU~ eka kar3AhI meM rakha kara Aga
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ para bhUnA jAya, jaba taka ki vaha lAla na ho jaay| usake bAda use khUba mahIna pIsa liyA jaay| eka cammaca maide ko pyAle meM rakhakara khaulatA huA pAnI usameM chor3akara canda minaTa taka usako Aga para rakhA jaay| usake bAda usameM dUdha aura zakkara milAkara usakA prayoga kiyA jaay| yaha kahave se kahIM sastA, svAdiSTa tathA lAbhaprada hotA hai| jo aisA cUrNa banAne ke parizrama se bacanA cAhate hoM, unheM ahamadAbAda ke satyAgraha Azrama se ise lenA caahiye| bhojana ke khyAla se mAnava-samAja tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| sabase bar3A bhAga vaiSNava ( jo mAMsa nahIM khaataa)| isa bhAga meM bhArata ke alAvA yUropa, jApAna aura cIna ke bhI kucha manuSya haiN| inameM kucha dharma ke bhAva se mAMsa khAte haiM, aura kucha yadi gila jAya to khazI se khAte haiN| inameM iTAliyana, Ayarisa, rUsa ke garIba kisAna aura cIna ke saba manuSya zAmila haiN| dUsare bhAga meM ve loga haiM jo mizrita bhojana khAte haiM / inameM iMgalistAna ke puruSa, cIna, jApAna ke dhanI puruSa, bhArata ke dhanI musalamAna aura dhanI hindU jinheM mAMsa khAne meM koI dhArmika ar3acana nhiiN| parantu isa bhAga meM pahale bhAga ke barAbara manuSya nahIM hai| tIsare bhAga meM ve manuSya haiM jo kevala mAMsAhArI haiN| ve ThaMDe deza kI asabhya jAtiyA~ haiM inakI saMkhyA adhika nahIM hai| aba ye yUropa kI sabhya jAtiyoM ke saMsarga meM Ane se apane bhojana ke sAtha zAka bhI khAne lage haiN| isa taraha manuSya tIna prakAra kA bhojana karatA hai| lekina hama logoM kA kartavya hai ki isakA vicAra kareM ki ina tInoM meM saba se adhika svAsthyaprada kisa bhAga kA bhojana hai| manuSya kI zArIrika banAvaTa ko dekhakara yahI pratIta hotA hai ki prakRti ne manuSya ko zAkAhArI banAyA hai| manuSya aura phala
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakSI jIvoM se zArIrika avayavoM meM bahuta kama antara hai| udAharaNa ke lie bandara ko liijiye| vaha manuSya ke aga se bahuta milatA-julatA hai, aura eka phalAhArI jIva hai| usake dA~ta aura peTa manuSya ke dA~ta aura peTa jaise hote haiN| mAMsAhArI jIva jaise zera, cIte vagairaha sarvathA usase bhinna hote haiN| manuSya aura tRNabhakSI jIva, jaise gAya vagairaha ke bhI kucha aMga milate-julate haiM; lekina unake jabar3e bahuta bar3e hote haiM tathA raMga-rUpa meM bhI kucha bhinnatA hotI hai| ina saba bAtoM ke AdhAra para vajJAnikoM kA mata hai ki manuSya kA bhojana mAMsa nahIM aura na kevala zAka hI hai, balki mUla-phala hai| vaijJAnikoM ne patA lagAyA hai ki phaloM ke andara vaha saba tattva pAye jAte haiM, jo manuSya ke lie Avazyaka hai / kele, saMtare, khajUra, aMgUra, seva, bAdAma, mUMgaphalI ityAdi meM adhika mAtrA meM puSTikAraka tattva maujUda haiM / unakI yaha bhI rAya hai ki bhojana ko . pakAnA nahIM cAhie, dhUpa-se pake hue phala atyanta lAbhadAyaka hote haiN| pakAye hue bhojana kA puSTikAraka tattva naSTa ho jAtA hai| jo vastu binA Aga para pakAye hama nahIM khA sakate, use prakRti ne hamAre lie nahIM banAyA hai| yadi yaha bAta satya hai to hameM samajhanA cAhie ki hama apanA bahumalya samaya bhojana pakAne meM vyartha naSTa karate haiN| yadi hama loga binA pakAye hue bhojana para raha sakate haiM, to hamArA samaya, sphUrti aura paise kI bacata ho sakatI hai, aura ye sAdhana sudhAra ke kAryoM meM lagAye jA sakate haiM / kucha loga aisA kaheMge ki binA pakAye hue bhojana para jIvana nirvAha karane kI AzA kevala makhatA hai, kyoMki aisa Ajanma nahIM kiyA jA sktaa| lekina isa samaya hama isa viSaya para nahIM vicAra kara rahe haiM ki saba loga isa niyama ke anusAra cala
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakate haiM yA nhiiN| hama kevala yaha vicAra kara rahe haiM ki hameM kyA karanA cAhie / hama loga kevala isa bAta kA tarka kara rahe haiM. ki kauna-sA padArtha hamArA Adarza bhojana ho sakatA hai aisA kara jaba hama yaha kahate haiM ki phala Adarza bhojana hai, to hama loga sarvasAdhAraNa se yaha AzA nahIM karate ki ve kevala phala hI khAne lageMge / kahane kA kevala yahI abhiprAya hai ki yadi ve phala khAyeM to yaha unakA sabase puSTikAraka evaM Adarza bhojana hogaa| iMgalaiNDa meM bahuta se aise AdamI maujUda haiM jo kevala phalAhAra karate haiM, aura apane anu bhava ko aMkita kiye huye haiM / ve aise manuSya haiM jo dharma ke nAma para nahIM, balki svAsthya ke lie aisA karate haiN| jarmanI ke eka jusTa nAmaka DAkTara ne isa viSaya para eka bahuta bar3I pastaka likhI hai, aura usameM aneka dalIloM ko peza karate hue phalAhAra ke mahatva ko darzAyA hai / usane bahuta se rogiyoM ko phala tathA vaccha vAyu kA sevana karA kara ArAma kiyA hai / vaha nahA~ taka kahatA hai ki pratyeka deza ke manuSya apane deza ke phaloM meM apane lie poSaka padArtha pA sakate haiM / isa viSaya meM yadi maiM svayaM apanA nijI anubhava likhU~, to koI atyukti na hogI / gata chaH mAsa se maiM phala khAkara rahatA A rahA hU~ / yahA~ taka ki dUdha aura makkhana kA bhI parityAga kara diyA hai / merA mukhya bhojana kelA, cInA bAdAma, khajUra, jaitUna kA tela aura kucha khaTTe phala jaise nIbU vagairaha haiN| maiM nahIM kaha sakatA ki merA yaha prayoga kahA~ taka saphala huA hai; lekina kevala chaH mahIne kA samaya kisI mukhya uddezya para pahu~cane ke lie bahuta kama hai / itanA avazya hai ki maiM ina chaH mahInoM ke bIca bilkula nIroga rahA hU~ jaba ki dUsare roga prasita the| isa samaya merI zArIrika aura mAnasika zakti pahale kI apekSA bar3hI huI hai| maiM bar3e-bar3e bojhoM kA bhAra nahIM le sakatA; lekina maiM kar3e *
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ parizrama ko dera taka binA thakAvaTa ke kara sakatA huuN| maiM mAnasika kAma bhI adhika utsAha aura tatparatA se kara sakatA huuN| maiM bahuta se rogiyoM ko acche parimANa ke sAtha phalAhAra karAtA huuN| maiM una anubhavoM ko agale pRSThoM meM vistRta rUpa se btlaauuNgaa| yahA~ itanA hI kaha denA Avazyaka samajhatA hU~ ki yaha merA nijI anubhava hai ki phala saba bhojanoM meM paSTikAraka evaM svAsthyakAraka hai / maiM isa bAta ko pahale hI kaha cukA hU~ ki mere kahane se sabhI loga phalAhAra nahIM karane lageMge, ho sakatA hai ki pAThakoM meM se eka bhI na kare, lekina maiM apanA karttavya aura dharma samajhakara isa viSaya para jo kucha anubhava mujhe prApta huA hai use likha denA ucita samajhatA huuN| yadi koI manuSya phalAhAra karanA cAhe to use bahuta sAvadhAnI se ise prArambha karanA caahie| pahale use isa kitAba ke sabhI prakaraNoM ko par3hakara usake mukhya-mukhya bAtoM ko samajha lenA caahie| pAThakoM se merI yahI prArthanA hai ki ve apanA antima nirNaya zIghratA se na kreN| jabataka ki merI saba bAtoM ko na par3ha leN| phalAhAra ke bAda zAkAhAra aura isI meM dUdha bhI zAmila hai / zAka utanA poSaka nahIM hai, jitanA ki phala, kyoMki zAka ko Aga para pakAne se usakA kucha poSaka aMza naSTa ho jAtA hai| lekina binA Aga para pakAye hama use khA nahIM sakate / Age calakara hama yaha vicAra kareMge ki kauna sA zAka adhika poSaka hai| ___ gehU~ saba annoM meM pradhAna hai| kevala gehU~ para manaSya apanA jIvana vyatIta kara sakatA hai, kyoMki isameM poSaka tatva samAna aMza meM hai| isase kaI prakAra ke bhojana bana sakate haiM jo sahaja hI meM paca jAte haiM / makkA aura bAjarA bhI usI zreNI ke haiM aura inakI bhI roTiyA~ banatI haiM, kintu ye gehU~ se kucha nIce darje ke
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiN| aba hama yaha vicAra kareMge ki gehU~ ke banAne kA sabase acchA tarIkA kaunasA hai / kala kA ATA jo bAjAroM meM bikatA hai, bilkula kharAba hotA hai, aura usameM poSaka padArtha bilkula nahIM rahatA / eka aMgreja DA0 kA kahanA hai ki eka kuttA jise kevala kala ke ATe kI roTI khilAI jAtI thI, kamajora hokara mara gayA, aura dUsarA kuttA jise dUsarA ATA khilAyA jAtA thA, svastha banA rhaa| phira bhI svAda kI dRSTi se isakA mA~ga adhika hai| isakI roTiyA~ kar3I aura svAdahIna hotI haiN| kabhI kabhI ve itanI kar3I ho jAtI haiM ki hAtha se tor3anA bhI kaThina ho jAtA hai| sabase acchA ATA vaha hai jo gehU~ ko kaTa-chA~Ta kara cakkI meM svayaM pIsakara taiyAra kiyA jAtA hai / isakA prayoga binA chAne karanA cAhie / isakI banI roTiyA~ svAdiSTa aura mulAyama hotI haiN| poSaka hone ke kAraNa yaha dera taka ThaharatI hai| vAjAra kI roTiyA~ yadyapi dekhane meM bhalI aura AkarSaka mAlUma hotI haiM, lekina ve bilkula vyarthaM aura hAnikAraka hotI haiN| unameM carbI cupar3I hone ke kAraNa hindU-musalamAna donoM ke liye samAna Apattijanaka hotI haiM gehU~ banAne kA dUsarA tarIkA yaha hai ki gehU~ ko dala liyA jAya, aura usameM dUdha aura khA~Da milAkara pakA liyA jAya / yaha bahuta svAdiSTa tathA bala-varddhaka hotA hai| ___ cAvala dAla, ghI aura dUdha kI taraha puSTakara nahIM hotaa| tarakAriyA~ kevala svAda ke lie khAI jAtI haiM, inameM eka tatva hotA hai jo khUna ko kucha aMza meM sApha karatA hai| lekina ghAsa hone ke kAraNa yaha dera se pacatA hai : jo inakA adhika vyavahAra karate haiM, unheM prAyaH apaca ho jAtI hai| isaliye hameM tarakArI ucita parimANa meM khAnA caahie| ___ haraeka dAla pacane meM bhArI hotI hai / dAla meM sirpha yahI guNa hai ki jo ise adhika khAtA hai, use dera taka bhUkha nahIM lagatI;
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ balki kabhI-kabhI badahajamI ho jAtI hai / jo kaThina parizrama karate haiM, ve dAla hajama kara sakate haiM, aura isase lAbha uThA sakate haiN| jo amIrI jIvana vyatIta karate haiM, unheM isase paraheja rakhanA cAhiye / iGgalaiMDa kA eka bar3A lekhaka DA0 hega kA kahanA hai ki dAla svAsthya ke liye hAnikAraka hai / aura peTa meM eka prakAra kI esiDa paidA karatI hai, jisake kAraNa aneka roga utpanna hokara zarIra ko asamaya vRddha banA dete haiN| isake liye dalIleM peza karane kI AvazyakatA nahIM hai| lekina maiM bhI usa anubhava se sahamata hU~ / jo dAla kA parityAga nahIM kara sakate, unheM ise sAvadhAnI se khAnA caahie| karIba karIba sAre hindustAna meM taraha-taraha ke masAle aura baghAra bahutAyata se prayoga kiye jAte haiM, jo kisI aura deza meM nahIM kiye jAte / aphrIkA ke habzI loga bhI hamalogoM ke masAloM se napharata karate haiM / yadi aMgreja masAle khAyeM, to unake peTa kI pAcana-kriyA bigar3a jAtI hai, aura unake cehare para dAga par3a jAte haiM, jise maiM apane nijI anubhava se jAnatA huuN| saca bAta to yaha hai ki masAlA koI khAne kI sAmagrI nahIM hai| lekina cUMki hama loga bahuta dinoM se isakA prayoga karate cale Aye haiM, isalie usakA svAda hamArI icchA ko bar3hAtA hai| jaisA ki maiM pahale kaha cukA hU~ ki svAda ke liye koI bhojana karanA hAnikAraka hai / taba phira yaha bAta kaise huI ki masAle kA adhika prayoga honA cAhie / prAyaH loga yahI kahA karate haiM ki pAcana zakti bar3hAne ke lie mica, dhaniyA~ ityAdi kA prayoga Avazyaka hai, kintu isase to nakalI bhakha bar3hatI hai, jisakA prabhAva zarIra para acchA nahIM pdd'taa| jo inheM adhika khAte haiM, unheM bahudhA dasta kI bImArI hotI hai| mujhe mAlUma hai ki eka yuvA AdamI adhika
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ masAlA khAne se apane yuvAkAla hI meM mara gayA / ataH isakA parityAga sarvathA Avazyaka hai / masAle ke viSaya meM jo kucha kahA gayA hai, vahI namaka ke viSaya meM bhI kahA jA sakatA hai| kitane hI isa bAta ko sunakara cauMka par3age, lekina yaha eka anubhava siddha bAta hai / iGgalaiMDa meM eka skUla hai, jisakA yaha mata hai ki namaka masAle se hAnikara hai| jo zAka hamaloga khAte haiM, usameM AvazyakatAnusAra namaka kA hillA maujUda hai, ataH Upara se namaka milAne kI koI AvazyakatA nahIM / AvazyakatA se adhika namaka hamAre zarIra ke pasIne dvArA yA aura kisI dUsare tarIke se bAhara nikala AtA hai prakRti ne AvazyakatAnusAra sabhI khAdya padArtho meM namaka kA himsA chor3a rakhA hai eka lekhaka kA yaha kahanA hai ki namaka khUna ko viSailA banA detA hai vaha yaha bhI kahatA hai ki jo loga bila'la nahIM pAte, unakA khUna itanA svaccha rahatA hai ki ke ko bhI prabhAva uttara kucha nahIM par3atA TAL" hama nahIM kaha sakate ki yaha kahA~ taka saca hai; lekina apane nijI anubhava se yaha kaha sakatA hU~ ki damA jaise bahuta se roga namaka chor3a dete. se zIghra ArAma ho jAte hai / dUsarI bAta yaha ki isake chor3a dene se kisI ko kucha hAni hote nahIM dekhI gayo, balki unheM kucha lAbha hI hotA hai| maiMne svayaM do varSa se namaka chor3a diyA hai, aura usakA parityAga mujhe jarA bhI nahIM akharatA; balki kucha aMza meM mujhe lAbha hI huA hai / aba mujhe pahale jaisA bAra-bAra pAnI nahIM pInA par3atA / mere namaka chor3ane kA kAraNa bar3A hI adbhuta hai, apanI strI ke roga ke kAraNa mujhe aisA karanA par3A aura vaha isake bAda adhika bImAra na par3o; balki usI avasthA meM rahI / yaha merA vizvAsa hai ki yadi rogI ne svayaM ise chor3a diyA hotA, to use pUrA lAbha avazya hotA / jo namaka chor3eMge unheM dAla aura COMPAN
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAka bhI chor3anA pdd'egaa| yaha eka bar3A kaThina kAma hai / mujhe 'vizvAsa hai ki zAka aura dAla namaka binA hajama nahIM ho sakate isakA yaha matalaba nahIM ki namaka pAcana-zakti ko bar3hAtA hai, usase kevala aisA hote pratIta hotA hai aura usakA pariNAma burA hotA hai / yadi koI AdamI namaka chor3a de, to kucha dina taka use kucha ar3acana mAlUma hogii| lekina yadi vaha apane dhairya ko kAyama rakhegA, to thor3e hI dinoM meM use bahuta lAbha ho sakatA hai| ___maiM dUdha ko bhI tyAjya kahane kA sAhasa karatA huuN| yaha maiM apane nijI anubhava ke AdhAra para kahatA hU~ jise yahA~ vistRta rUpa se varNana karane kI AvazyakatA nahIM smjhtaa| dUdha ko saba loga lAbhakArI samajhane ke bhrama meM haiN| unakA vizvAsa itanA aTala hai ki unake sAmane ise sarvathA tyAjya siddha karanA jarA kaThina hai| jaise ki maiM pahale kaI bAra kaha cukA hU~ ki mere pAThaka merI dalIloM ko akSarazaH mAna leMge-aisA merA vizvAsa nahIM hai / maiM yaha bhI nahIM mAnatA ki yadi koI tarka dvArA ise mAna bhI le, to vaha use kAryyarUpa meM pariNata kregaa| khaira ! mujhe jo satya pratIta hotA hai use kaha denA apanA kartavya samajhatA hU~ cAhe pAThaka apane hI siddhAnta ko kyoM na maaneN| DAkTaroM kA mata hai ki dUdha meM eka prakAra kI jvarotpAdaka zakti hai / unhoMne ise siddha bhI kiyA hai| bImArI phailAne vAle kIr3e. jo havA meM rahate haiM zIghra hI dUdha meM praveza kara jAte haiM aura use viSailA banA dete haiN| ataH dUdha ko sarvathA svaccha rakhanA kaThina hai| dakSiNa aphrIkA meM dUdha ke ubAlane, use rakhane, usake bartanoM ko sApha karane ke viSaya meM kucha sarakArI kAnUna banAye gaye haiM jaba isake lie itanI sAvadhAnI tathA parizrama kI AvazyakatA hai, to hama kaha sakate haiM ki yaha vastu grahaNa karane yogya nahIM hai| . isake atirikta dUdha kA zuddha honA gAya ke bhojana aura usake
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAsthya para nirbhara hai| DAkTaroM ne isakI jA~ca kI hai ki jo manuSya rogI gAya kA dUdha pItA hai use gAya ke roga kI mRta laga jAtI hai, aura phalataH vaha bhI roga grasta ho jAtA hai| svastha gAya kaThinatA se milatI hai, ataH zuddha dUdha kA bhI milanA kaThina hai| saba loga jAnate haiM ki jo baccA rogI. mA~ kA dUdha pItA hai use bhI mA~ kA roga ho jAtA hai| sAtha hI yadi baccA bImAra par3atA hai to usake roga kI auSadhi usakI mA~ ko isalie dI jAtI hai ki usakA dUdha pIne se auSadhi kA prabhAva bacce para par3egA / ThIka isI taraha jaisA gAya kA svAsthya hogA-usakA dUdha pIne vAle kA bhI svAsthya vaisA hI hogaa| aba socanA cAhie ki jaba dUdha ko itane hAni ke sAtha piyA jAtA hai to kyA vaha sarvathA tyAjya nahIM hai ? khAsakara aisI avasthA meM jaba ki hameM usase bhI adhika poSaka padArtha sulabha haiN| jaitUna kA tela aura mIThe bAdAma meM bhI vahI guNa haiM jo dUdha meN| bAdAma ko pahale pAnI meM ubAla lenA caahie| usakA chilakA chur3Akara tathA use khUba mahIna pIsa kara pAnI meM acchI taraha se milA denA caahie| isa taraha yaha eka acchI peya taiyAra ho jAtI hai, jisameM dUdha ke sabhI guNa maujUda rahate haiM, aura yaha una doSoM se rahita hotA hai| acchA, aba isake prAkRtika niyamoM kI ora dhyAna diijiye| bachar3A tabhI taka dUdha pItA hai jaba taka ki usake dA~ta nahIM nikala Ate / jyoMhI usake dA~ta nikala Ate haiM tyoMhI vaha khAne lagatA hai| prakRti ne manuSya ko bhI aisA hI banAyA hai / bAlyakAla bota jAne para hama dUdha pIte rahe aisA prakRti nahIM caahtii| hameM phala, bAdAma, roTI, seva vagairaha para hI apanA jIvana vyatIta karanA cAhie / jaba dA~ta nikala Ave taba dUdha ko chor3a dene se, kitanA dhana aura samaya kA bacAva hogA, isa para vicAra karane kA samaya nahIM hai| saba loga isakA vicAra svayaM kara sakate haiN| dUdha kI
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ banI huI cIjoM kI bhI koI AvazyakatA nahIM hai / maDhe kI jagaha khaTTe nimbU kA rasa aura ghI ke jagaha tela kA prayoga kara sakate haiN| ___manuSya ke zarIra kI banAvaTa ko dhyAnapUrvaka dekhane se patA calatA hai ki mAMsa manaSya kA prAkRtika bhojana nahIM hai / DA0 hega evaM kiMgsaphorDa ne hama logoM para mAMsa kA jo burA prabhAva par3atA hai-use sApha sApha dikhalA diyA hai| ve isa bAta ko bhalI prakAra samajhA cuke haiM ki mAMsa bhI dAla kI taraha hAni pahu~cAne vAlI vastu hai| isase dA~ta asamaya gira jAte haiM aura dame kI bImArI ho jAtI hai| isase manuSya kA khUna uttejita hokara svabhAva cir3acir3A ho jAtA hai / hama pahale hI kaha Aye haiM ki yaha bhI eka prakAra kA roga hai / bar3e zarma kI bAta hai ki bahuta se vicArazIla aura buddhimAna zAkAhArI manaSya isake guNa avaguNo ko jAnate huye bhI mAMsAhArI bane huye haiM / anta meM hama isI natIje para Ate haiM ki bahuta kama manuSya aise haiM jo phalAhAra para jIvana bitAte haiN| phira bhI hama niHsaMkoca kaha sakate haiM ki gehU~ aura mIThA bAdAma khA kara rahanA bahuta AsAna hai| sArAMza yaha ki phala para jIvana vyatIta karane vAle loga bahuta kama haiN| phala, gehU~ aura jaitUna ke tela para rahanA bahuta lAbhaprada hai phaloM meM kele kA sthAna sarvaprathama hai| kelA santarA, khajUra, aMgUra aura aAlUcA bhI atyanta puSTikara haiM, aura roTI ke sAtha khAye jA sakate haiN| jaitUna ke sAtha roTI svAdahIna nahIM hotii| aise bhojana meM ar3acana kama hai, aura paise bhI kama khace hote haiN| isa bhojana meM namaka, mirca, dUdha aura cInI kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| khAlI cInI khAnA to bahuta hI hAnikAraka hai| adhika miThAI khAne se dA~ta kharAba hote haiM aura svAsthya para bhI isakA purA prabhAva par3atA hai / acchA khAdya padArtha
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ mehU~, bAdAma, mUMgaphalI aura ArAroTa se banAyA jA sakatA hai| isase svAsthya bhI sudhara sakatA hai| dUsarA vicAraNIya prazna yaha hai ki hameM dina bhara meM kitanA aura kitanI bAra khAnA cAhie / isa mahattvapUrNa viSaya kA ullekha : hama Age calakara kreNge| 6 freeaur 6-bhojana kI maryAdA bhojana ke parimANa viSaya meM DAkTaroM kI rAya meM bhinnatA pAI jAtI hai / eka DAkTara kA kahanA hai ki apanI icchAnusAra khUba khAnA cAhie / isane guNoM ke anusAra bhojana kI mAtrA bhI banA dI hai| dUsare ko yaha rAya hai ki majadUra aura dimAgI kAma karane vAloM ke bhojana kA ausata aura guNa alaga alaga honA cAhie / tIsare DA0 ko rAya hai ki dhanI aura majadUra donoM ko samAna bhojana milanA caahie| yaha sabhI svIkAra kareMge ki kamajora manuSya balavAna kI taraha nahIM khA sakatA hai| isI taraha eka strI eka puruSa kI apekSa kama bhojana karatI hai aura bacce tathA bUr3he naujavAnoM se kama khAte haiN| eka lekhaka kA yahA~ taka kahanA hai ki yadi hama loga bhojana ko isa taraha kucaleM ki vaha acchI taraha lAra meM mila jAya, to hama 5 se 10 tole para apanA gujara kara sakate haiN| vaha apane anubhavoM ke AdhAra para yaha kahatA hai, aura usakI isa viSaya kI pustakoM kI hajAroM pratiyA~ bika cukI haiN| yaha dekhate hue bhojana kA vajana batAnA ucita pratIta nahIM hotA hai| adhikAMza DAkTaroM kA kahanA hai ki 99 pratizata manuSya jarUrata se adhika khAte haiN| yaha prati dina ke anubhava kI bAta hai,
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha DA0 ke likhe binA bhI jAnI jA sakatI hai| kama bhojana __ karane se svAsthya ke hAni kI bilkula sambhAvanA nhiiN| jahA~ taka ho sake bhojana kI mAtrA kama hI karanI caahie| ___ jaisA Upara kahA jA cukA hai bhojana ko khUba kucalane kI AvazyakatA hai| aisA karane se hameM thor3I khUrA se bhI satva mila sakatA hai jo atyanta hI lAbhaprada hai| anubhavo logoM kA kahanA hai ki jo AdamI paca jAne yogya bhojana karatA hai, usako acchI taraha cabAtA hai aura AvazyakatA se adhika nahIM khAtA usakA pAkhAnA kar3A, cikanA, thor3A kAle raMga kA aura durgandha rahita hotA hai / jisakI TaTTI isa prakAra khulAsA na ho to use samajha lenA cAhie ki vaha adhika bhojana karatA hai aura use acchI taraha kucala kara nahIM khAtA hai| isa taraha manuSya ko apanI TaTTI se adhika aura kama khAne kI bAta mAlUma ho sakatI hai / svapna dekhanA, nIMda kA AnA aura jabAna para mala jamA rahanA adhika bhojana karane kI pahacAna hai, aura yadi rAta meM usako bAra bAra pezAba karanA par3e, to use samajhanA cAhiye ki usane adhika rasadAra cIjoM ko khA liyA hai| aisA karane se pratyeka manuSya apanI kharAka kI ucita mAtrA para pahu~ca sakatA hai / bahutoM ko khaTTI DakAra AtI hai yaha bhojana na pacane ko pahacAna hai| adhika khAne se bahutoM ke peTa meM vAyu vikAra paidA ho jAtA hai / isakA mukhya kAraNa yaha hai ki hama loga apane peTa ko pAkhAnA banA lie haiM, jise hara jagaha lie phirate haiN| jaba hama ina bAtoM para vicAra karate haiM to apane vyaktitva para hameM ghRNA hotI hai| agara hama loga adhika khAne ke pApa se bacanA cAhate haiM, to hameM pratijJA karanI cAhiye ki hama kisI bhI dAvata meM bhAga na leN| hamAre yahA~ jaba koI mihamAna A jAya to unheM svAsthya ke niyamoM ko dhyAna meM rakhate huye likhanA cAhiye ! hama
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ loga apane mitroM ko kevala jala pIne ke lie yA sAtha meM mila-kara dA~ta sApha karane ke lie to kabhI nimantrita nahIM karate / kyA bhojana karane kA niyama svAsthya ke liye Avazyaka nahIM hai ? hama loga itanA peTU ho gaye haiM ki hamArI jihvA sadA svAdiSTa bhojana cAhatI hai, isIlie hama loga apane mihamAnoM ko svAdiSTa bhojana karAte haiM ki jaba hama bhI unake yahA~ jAyeMge to ve bhI hameM vaisA hI bhojana kraayeNge| bhojana ke eka ghanTe bAda yadi hama svaccha zarIra vAle mitra se apane mu~ha ko sU~ghane ke lie kaheM aura usake vAstatrika vicAra jAneM, to hameM apanA mu~ha lajjA se chipAnA pdd'egaa| lekina kucha manuSya aise nirlajja hote haiM ki khAne ke bAda zIghra hI koI cUrNaM khA lete haiM tAki ve phira khA sakeM / kabhI-kabhI to ve jo kucha khAye rahate haiM usako ulTI bhI kara dete haiM, aura phira bhI bhojana ke lie baiTha jAte haiM / cU~ki hama loga adhika bhojana karane ke thor3e-bahuta aparAdhI haiM, isalie hamAre lie dhArmika dRSTi se kabhI- kabhI vrata rakhane ke niyama banAye haiM / sacamuca svAsthya ke vicAra se eka pakSa meM eka dina upavAsa karanA jarUrI hai| bahuta se dhArmika hindU varSAkAla meM eka hI vakta khAte haiM / yaha svAsthya ke niyama kA hI pAlana hai, kyoMki jaba vAyu meM adhika bhApa hotA hai aura AsamAna meM bAdala ghire hote haiM taba hama logoM kI pAcana zakti bhI kucha kama ho jAtI hai / ata: bhojana kI mAtrA una dinoM meM kucha kama karanI cAhie | kitanI bAra khAnA bAra khAkara rahate hameM yaha vicAra karanA hai ki dina meM cAhie | hindustAna ke adhikAMza manuSya do haiN| jo kaThina parizrama karate haiM ve tIna bAra khAte haiM, lekina aMgrejI auSadhi dvArA cAra bAra khAne kA aviSkAra huA hai / aba iMglaiNDa aura amerikA meM aise samAja bane haiM jo kevala do
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAra khAne kA pracAra karate haiN| unakA kahanA hai ki hameM subaha meM jalapAna nahIM karanA cAhie, kyoMki hama logoM kI nIMda hI isa kamI ko pUrA kara detI hai| sabere uThakara hameM kAma meM laga jAnA cAhie aura tIna ghaMTe kAma karane ke bAda khAnA cAhie / jo isa niyama para calate haiM ve kevala do bAra bhojana karate haiM / DIve nAmaka eka anubhavI DAkTara neu pavAsa ke lAbha para eka acchI pustaka likhI hai, jisameM subaha kA jalapAna chor3a dene ke lAbha ko acchI taraha samajhAyA hai| maiM bhI apane anubhava se vahIM kahatA hU~ ki do bAra se adhika khAne kI AvazyakatA nahIM hai| 7-vyAyAma vyAyAma bhI svAsthya ke lie utanA hI Avazyaka hai jitanA ki havA, pAnI aura bhojana | phuTabAla, hAkI tathA krikeTa yA Tahalane hI ko kevala vyAyAma nahIM kahate, balki tamAma zArIrika tathA mAnasika kArya vyAyAma hI meM sammilita haiN| bhojana kI taraha, vyAyAma bho zarIra tathA mastika ke lie Avazyaka hai| isake binA dimAga bhI vaise hI kamajora par3a jAtA hai jaise ki zarIra ! kamajora dimAga eka taraha kA roga hai| eka pahalavAna vAstava meM taba taka pahalavAna nahIM kahA jA sakatA hai, jaba taka ki usakA dimAga bhI usake zahIra hI kI taraha puSTa na ho| hama pahale hI kaha cuke haiM ki puSTa dimAga kA puSTa zarIra meM honA hI vAstavika aura saccA svAsthya hai| aba vicAra karanA hai ki kauna se vyAyAma aise haiN| jo zarIra aura dimAga donoM ke lie puSTikara haiN| vAstava meM prakRti ne hameM aisA banA rakhA hai ki hamAre zarIra aura dimAga donoM ko eka hI sAtha kAma meM lAyA jA sakatA hai| saMsAra meM adhikAMza
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 manuSya kRSi para apanA jIvana nirvAha karate haiN| kisAnoM ko anna-vastra ke liye lagAtAra ATha-dasa ghanTe kAma karanA par3atA hai| aura kabhI-kabhI to isase bhI adhika | jaba taka dimAga majabUta na ho, lagAtAra kaThina parizrama asambhava hai / kisAna prAya kRSi sambandhI sabhI kAmoM ko karatA hai isake liye use miTTI aura Rtu kA jJAna honA Avazyaka hai / yahA~ taka ki use sUrya, candramA aura tAroM kI cAla kI bhI jAnakArI cAhiye | yogya se yogya AdamI kisAnoM se isa sambandha meM hAra jAte haiM / vaha apane Avazyaka kAryoM ke viSaya meM kAphI jJAna rakhatA hai / vaha tAroM ko dekhakara rAta meM dizA kA jJAna kara letA hai aura cir3iyA tathA caupAyoM ke bAre meM bhI kAphI anubhava rakhatA hai / jaba eka khAsa kisma kI cir3iyA~ ekatrita hokara cahakane lagatI haiM to vaha samajha jAtA hai ki kaba varSA hogI / yahA~ taka ki pRthvI aura AkAza ke viSaya meM bhI vaha jJAna rakhatA hai / cU~ki use apane bAla-baccoM kA pAlana-poSaNa karanA par3atA haiM, isa lie vaha dharma sambandhI bAtoM kA bhI jJAna rakhatA hai| lambe-caur3e AsamAna ke nIce rahane ke kAraNa vaha Izvara ke astitva ko AsAnI se samajha sakatA hai / sabhI loga kisAna nahIM ho sakate aura na isa viSaya meM likhane ke lie yahA~ kAphI sthAna hI hai / lekina cU~ki ve prAkRtika jIvana vyatIta karate haiM, isalie unake viSaya meM kucha kahanA Avazyaka pratIta huA / yadi hama prAkRtika niyamoM ko bhaMga karate haiM, to avazya hI usake kAraNa hameM svAsthya sambandho kucha kSati sahana karanI par3atI hai / kisAna hI ke jIvana se hameM yaha zikSA milatI hai ki hameM dina meM kama se kama ATha ghaNTA mAnasika aura zArIrika parizrama karanA cAhiye / vyavasAyI aura anya logoM ko avazya kucha kAma karanA par3atA hai, lekina unakA kAma bhI kevala
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ / mAnasika hone ke kAraNa vyAyAma nahIM kahA jA sakatA hai pAzcAtya dezoM meM aise logoM ke liye krikeTa, phuTabAla yA aise hI choTe choTe kheloM kA prabandha kiyA gayA hai / mAnasika vyAyAma ke lie kitAba ityAdi par3hane kA prabandha kiyA gayA hai| aise khela zArIrika vyAyAma ke lie kucha aMza meM upayukta ho sakate haiM / lekina inameM mAnasika vyAyAma nahIM hotA / ina khilAr3iyoM meM se koI bhI apane mAnasika vyAyAma ke lie vikhyAta nahIM ho sakA hai| kitane hI hindustAnI rAjakumAra apane khela kI kalA meM vikhyAta ho gaye haiM / hama apane anubhava se kaha sakate haiM ki aise khilAr3iyoM meM mAnasika tAkata nahIM hotI / iGgalaiNDa ke loga aise kheloM ke bahuta premI hote haiM / lekina inhIM logoM kA kipaliMga nAmaka eka kavi unake mastiSka kI zikAyata karatA / hama hindustAniyoM kA DhaMga hI nirAlA hai| hama meM se bahuta kaThina mAnasika parizrama karate haiM parantu zArIrika vyAyAma kI ora dhyAna hI nahIM dete unakA zarIra mAnasika parizrama ke kAraNa kamajora par3a jAtA hai, aura ve aneka rogoM ke zikAra bana jAte haiM / yahIM taka nahIM balki jaba saMsAra unase kucha upayogI kAmoM kI AzA karatA hai, taba ve asamaya meM hI isa saMsAra se uTha jAte haiM / hama logoM ke donoM taraha ke kAma sImA ke andara honA caahiye| sAtha hI aisA na honA cAhie jisase zArIrika sukha kI prApti ho / Adarza vyAyAma vaha hai, jisase zarIra evaM mastiSka donoM ko lAbha pahu~catA ho / kevala aisA hI vyAyAma manuSya ko svastha banA sakatA hai, aura aisA hI manuSya saccA kisAna ho sakatA hai / lekina yaha prazna ho sakatA hai ki jo kisAna nahIM haiM, ve kyA kareM ? krikeTa ke khela kA vyAyAma upayukta nahIM hai / kisI dUsare vyAyAma kI vyavasthA karanI cAhie / sAdhAraNa AdamiyoM
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke liye sabase uttama vyAyAma yaha ho sakatA hai ki ve apane ghara ke nikaTa yA pAsa ke hAte meM eka accho sI phulavAr3I lagAveM, aura usI meM pratidina kucha kAma kiyA kareM! kucha logoM kA yaha prazna hI sakatA hai ki jisa ghara meM hama rahate haiM vaha yadi apanA na ho to kyA kareM ? lekina yaha eka mUrkhatA kA prazna hai kyoMki cAhe jo koI bhI usa makAna kA mAlika kyoM na ho use apanI jamIna ko isa prakAra khodakara vone dene meM kucha bhI Apatti na hogii| aisA karane se hameM bhI prasannatA hogI ki hamane kisI dUsare kI jamIna ko khoda bo kara sApha kiyA esA vyAyAma karane kA samaya nahIM milatA, yA nahIM karate - Tahalane kA abhyAsa kara sakate haiM, bAda yaha bhI eka acchA vyAyAma hai / sAdhu aura phakIra loga bahuta svastha huA karate haiM / isakA kAraNa yahI hai ki ve loga deza bhara meM paidala bhramaNa karate haiM / thoro jo amerikA kA eka prasiddha vidvAn aura lekhaka hai, isakI prazaMsA karate hue isase hone vAle aneka lAbhAM ko likhatA hai| usakA kahanA hai ki aise manuSya kA lekha, jo sadA ghara meM rahatA hai aura kabhI bAhara Tahalane nahIM jAtA vaise hI kamajora hotA hai jaisA ki usakA zarIra / vaha apane ko hI saMketa karake kahatA hai ki mere sabhI lekha unhIM dinoM likhe jA sake jaba ki maiM Tahalane kA khUba abhyAsa rakhatA thA / vaha Tahalane meM itanA abhyasta thA ki dina meM cAra-pA~ca bAra TahalanA usake lie eka sAdhAraNa bAta thI / ve loga jinheM jo ise pasanda kyoMki usake vyAyAma ke lie hama logoM kI icchA itanI prabala honI cAhie ki kisI bhI avasthA meM hatotsAha na hoN| hama loga isa bAta ko nahIM samajha pAte ki zArIrika vyAyAma ke binA hamArA mAnasika kArya bhI adhUrA aura nIrasa raha jAtA hai zarIra ke prAyaH sabhI avayava hilate Dolate haiM, jisase / / calane se zarIra meM
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ khUna kA daurA jyAde ho jAtA hai| kyoMki jaba hama teja calate haiN| to tAjI havA hamAre phephar3oM meM praveza karatI hai, isake atirikta hama prAkRtika dRzya aura unakI sundaratA ko dekha kara prasanna ho jAte hai| sar3aka aura gandI galiyoM meM TahalanA vyaya hai| hameM maidAna yA jaMgala jhAr3iyoM meM TahalanA cAhie, jahA~ ki hameM prAkRtika dRzya dekhane ko mila skeN| eka yA do mIla TahalanA nahIM Tahalane ke barAbara hai| kama-se-kama dasa yA bAraha mIla TahalanA Avazyaka hai| jisako Tahalane ke lie itanA avakAza nahIM milatA, ve ravivAra ko aisA kara sakate haiN| eka bAra eka AdamI jisako ajINa kA roga ho gayA thA eka DAkTara ke pAsa gayA / DAkTara ne use pratidina thor3A Tahalane kI salAha dii| lekina vaha aisA karane meM apane ko sarvathA asamartha batalAtA thA / naba DAkTara use apanI gAr3I meM baiThA kara Tahalane ke lie le gyaa| DAkTara ne rAste meM jAna bUjha kara apanA kor3A jamIna para girA diyaa| yaha dekhakara rogI kor3A lAne ke lie nIce utraa| DAkTara ne rogI ke lie upayukta maukA dekhakara gAr3I Age bar3hA dI / lAcAra hokara rogI ko gAr3I ke pIche-pIche paidala daur3anA pdd'aa| jaba DAkTara ne dekhA ki rogI kAphI thaka cukA hai to gAr3I roka dI aura use gAr3I meM baiThA liyA / DAkTara ne rogI ko samajhAyA ki paidala calavAne ke lie hI usane aisA kiyA thaa| aba paidala calane se usa AdamI ko bhUkha laga gaI isalie vaha DAkTara ke Adeza ke mahattva ko samajha gayA aura use kor3A lAne meM jo takalIpha huI thI use bhUla gyaa| ghara jAkara acchI taraha bhojana kiyaa| jinheM apaca yA aura koI aisI hI bImArI ho to ve niyamapUrvaka Tahalane kA abhyAsa kareM zIghra hI Tahalane ke lAbha samajha meM A jaayeNge|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8- pozAka pozAka bhI svAsthya ke lie kisI hada taka Avazyaka hai / yUropIya mahilAyeM apanI zobhA bar3hAne ke lie aisI pozAka pahanatI haiM jisase paira choTA aura kamara patalI rhe| isake kAraNa unheM aneka bImAriyA~ huA karatI haiN| cIna meM striyoM ke paira jAna-bUjhakara hamAre yahA~ ke baccoM ke paira se bhI choTe kara diye jAte haiM, jisake phalasvarUpa unakA svAsthya bigar3a jAtA hai / uparokta bAtoM se aba pAThaka samajha gaye hoMge ki svAsthya kA sambandha kucha aMza meM pahinAve se bhI avazya hai| pozAka ke viSaya meM hameM apane bar3e-bUr3hoM kA anukaraNa karanA par3atA hai / pozAka ke mukhya uddezya ko hama loga bhUla gaye haiM aura use apane deza, dharma aura jAti kA sUcaka mAnane lage haiM aisI hAlata meM khAsa - kara svAsthya ke lihAja se pozAka ke viSaya meM vicAra karanA kaThina pratIta hotA hai / lekina isa taraha ke vAda-vivAda se hameM adhikAMza lAbha hI hotA hai| kapar3e, jUte aura gahane kI bhI gaNanA pozAka meM kI jAtI hai / pozAka kA mukhya uddezya kyA hai ? ise kama loga jAnate haiM, AdikAla meM manuSya kapar3A nahIM pahanate the| cAroM tarapha naMgA phirA karate the / ve apane gupta bhAga ko Dhaka lete the, zeSa sAre zarIra ko khulA rakhate the jisase unakI tvacA kaThina aura baliSTa ho jAtI thI tathA ve havA aura pAnI ko acchI taraha sahana kara lete the, unheM kabhI ThaNDaka nahIM lagatI thii| jaisA ki havA ke prakaraNa meM varNana kiyA gayA hai ki hama kevala nAka se hI havA nahIM lete balki zarIra ke roma chidrAM dvArA bhI apane andara havA lete haiM / ataH jaba hama kapar3A pahana lete haiM to zarIra ke camar3e kI eka bahuta bar3I kriyA ko roka dete haiM / ThanDaM deza ke loga jyoM-jyoM 4
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlasI evaM susta hote gaye unheM kapar3e kI AvazyakatA pratIta hotI gii| jaba ve ThaNDa baradAzta nahIM kara sake taba pozAka kI prathA cala par3a / anta meM logoM ne pozAka ko AbhUSaNa kA sthAna de diyA / aba to pozAka jAti, deza bheda batAne ke lie Apazyaka ho gayI hai / sacamuca prakRti kI tarapha se manuSya ko camar3e kI eka acchI pozAka milI hai / yaha kevala hama logoM kA bhrama hai ki zarIra naGgA rahane se burA mAlUma hotA hai kyoMki acchA se acchA citra to naMgI dazA meM hI dikhalAyA jAtA hai| pozAka se hama apane aMgoM ko Dhaka kara unakA doSa chipAte haiM aura isa taraha prakRti ke kAmoM meM bAdhA pahu~cAte haiN| bheSa banAne meM bhI hama paisoM ko barabAda karate haiM / saba prakAra se manuSya apanA saundarya bar3hAnA cAhatA hai / zIze meM mu~ha dekhakara apanI sundaratA para itarAtA hai / agara aise svabhAva se hama logoM kI najaroM meM kucha antara na par3e to hama soca sakate haiM ki manuSya kA saba se sundara rUpa nagna avasthA ho meM dikhalAI detA hai aura usI se vaha svastha bhI raha * sakatA hai zAyada kapar3oM se santuSTa na hokara hama loga gahanA pahananA karttavya samajhane lage haiM / adhikAMza manuSya pairoM meM kar3A, kAnoM meM bAloM aura hAtha meM aMgUThI pahanate haiM / inase bImAriyA~ utpanna hotI hai / yaha jAnanA muzkila hai ki inake pahanane se kaunasI zobhA bar3hatI hai / isa viSaya meM striyoM ne to aura bhI kamAla kara DAlI hai / ve pairoM meM bajanI kar3e aura pAyajeba pahanatIM, jisase paira uThanA bhI kaThina ho jAtA hai| nAka meM vajanI natha laTakI rahatI hai aura kAnoM meM bAliyA~ guthI rahatI haiN| hAthoM ke gahane kA to kucha pUchanA hI nahIM hai / isa pahirAve se unake zarIra para maila jamI rahatI hai| kAna aura nAka meM to khUba hI maila jama jAtI hai ve
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa taraha ke apane gande banAva ko zRGgAra samajhatI haiM aura paisA pAnI kI taraha bahAtI haiN| aisA karake apanI jAna ko khatare meM DAlate ve kucha bhayabhIta nahIM hotIM, hama loga abhimAna ke kAraNa mUrkha bana baiThe haiM, aise aneka udAharaNa milate haiM ki kitanA hI striyA~ kAnoM meM phor3A ho jAne para bhI apanI bAliyA~ nahIM utA. rtii| phor3oM se hAtha paka jAne para bhI jevara nahIM utAratI yadyapi unakI aMguliyA~ sUja jAtI hai phira bhI ve aMgUThayoM ko isa khyAla se nahIM utAratI ki unakI sundaratA meM kucha kamI A jaavegii| pahinAva meM pUrNa sudhAra karanA sAdhAraNa bAta nahIM lekina kama-se-kama hama sabhI ke lie yaha mumakina hai ki apane saba gahane aura anAvazyaka pahanAve ko char3a deM rIti-rivAja ke liye unameM se kucha kA prayoga kara sakate haiM aura zeSa ko alaga kara sakate haiM jinakI yaha dhAraNA hai ki ye saba pahinAve kevala dikhAvA-mAtra haiM ve apane pahinAve meM bahuta kucha pAravartana kara sakate haiM aura aisA kara apane ko svastha rakha sakate haiM Ajakala adhikatara logoM kA yaha khyAla ho gayA hai ki apanI pratiSThA aura sundaratA ke lie aMgrejI DhaMga kI pozAka Avazyaka hai| isa viSaya para yahA~ taka karane kA sthAna nahIM hai . yahA~ para itanA hI kaha denA kAphI hai ki agreja laM'goM kI pozAka unake ThaNDe mulka ke lie bhale hI upayukta ho, lekina vaha hindustAna ke lie bekAra hai| cAhe hindU ho yA musalamAna, unake lie hindustAnI pozAka hI svAsthyakara hotI hai| hama logoM kA vastra DhIlA aura khulA hotA hai ataH hamAre zarIra meM havA ke praveza karane meM koI ar3acana nahIM hotii| kAle kapar3oM meM sUrya kI garmI ruka jAne se vaha garma rahatA hai aura zarIra ko bhI garma rakhatA hai| sira ko pagar3o se Dhake rahanA hamAre lie eka sAdhAraNa bAta ho gaI hai| jahA~ taka sambhava ho sira ko khulA
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ rakhanA caahie| bAla ko bar3hAnA, kaMgho karanA aura bIca se mA~ga nikAlanA jaMgalopane kI nizAnI hai| bar3he hue bAloM meM maila aura jUM par3a jAte haiN| agara bAloM ke andara phor3A nikala Ave to ucita auSadhi karanA bhI kaThina ho jAtA hai / khAsa kara una logoM ke lie jo pagar3I kA prayoga karate haiM, bAla bar3hAnA mUrkhatA hai| pairoM ke dvArA bhI hama bahuta se rogoM ke zikAra ho jAte haiN| bUTa aura jUte pahanane vAlo ke paira gande ho jAte haiM aura pasInA dene lagate haiN| jUtA aura mojA utArate samaya-jise badabU kI pahacAna hogI, usakA vahA~ khar3A rahanA muzkila ho jAtA hai / jUte kA dUsarA nAma kaMTakArI hai| isase yaha sAbita hotA hai ki jaba hameM kA~ToM meM ThaMDaka meM athavA dhUpa meM calanA par3e tabhI jUtoM ko pahananA cAhie aura vaha bhI isa taraha ke jinase kevala talave Dhaka sakeM aura sArA paira khulA rahe / khar3AU~ se yaha AvazyakatA pUrI ho sakatI hai| jinake sira meM darda rahatA ho, zarIra nirbala ho, pairoM meM darda hotA ho unake lie to hamArI yaha rAya hai ki ve naMge pA~va calane kA abhyAsa kreN| aisA karane se ve zoghra lAbha kA anubhava kreNge| ___ -puruSa-strI kA saMyoga pichale prakaraNoM ke par3hane vAloM se merI prArthanA hai ki ve isa 'prakaraNa ko aura bhI dhyAna se par3heM aura isa para vicAra kreN| kyoMki yaha viSaya bahuta gambhIra aura mahatvapUrNa hai| anya prakaraNa bhI upayogI haiM aura ve apanA alaga-alaga mahatva rakhate haiN| lekina jIvana ke lie isase upayogI aura mahatvapUrNa dUsarA prakaraNa nahIM hai| maiM pahale kaha cukA hU~ ki isa pustaka meM koI
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisI bAta nahIM likhI gaI hai jisakA maiMne svayaM anabhava na kiyA ho athavA jisa para merA vizvAsa na ho| svAsthya ke bahuta se niyama haiM jinakI AvazyakatA bhI hai| inameM brahmacaryA kA sabase U~cA sthAna hai| isameM koI zaka nahIM ki svAsthya ke lie svaccha phala, svaccha vAyu tathA pauSTika bhojana Avazyaka hai, lekina agara hama apane saba saMcita bala kA nAza kara deM to hama kaise svaccha raha sakate haiM / yadi hama apanA upArjana kiyA huA saba dhana vyaya kara deM to kisa taraha dhana saMcaya kara sakate haiM ? isameM koI sandeha nahIM ki jaba taka strI aura puruSa brahmacarya vrata dhAraNa nahIM kareMge kadApi svasththa nahIM raha skeNge| brahmacarya kA kyA artha hai ? isakA yahI artha hai ki puruSa strI kA aura strI puruSa kA bhoga na kreN| ve eka dUsare ko isa abhiprAya se sparza na kareM, jisase mana meM vikAra utpanna ho / inheM indriyoM ko damana karake usa zakti kI rakSA karanI cAhiye jise Izvara ne hameM pradAna kiyA hai| hameM aisA karake apanI zArIrika, mAnasika evaM AdhyAtmika zaktiyoM kA vikAsa karanA caahiye| lekina prati dina hama kyA hazya dekhate haiM ? hama yahI dekhate haiM ki svI, puruSa, vRddha aura yuvA sabhI kAmAndha ho rahe haiM jisake kAraNa ve ucita anacita kA vicAra kho baiThe haiN| hameM yahA~ taka dekhane meM AtA hai ki choTe choTe bAlaka aura bAlikAyeM bhI isa kuTeva meM par3a kara pAgala ho rahI haiN| maiM svayaM isake phera meM par3a cukA huuN| eka kSaNa kI tRpti ke lie hama apane pUrvasaMcita bala ko kho dete haiM aura jyoM hI isa bhUla kI chUta dUra ho jAtI hai, hama apane kA burI dazA meM pAte haiN| dUsare dina subaha hameM kamajorI aura sustI mAlUma hone lagatI hai aura kisI kAma ke karane ko jI nahIM caahtaa| taba hama apanI kamajorI ko dUra karane ke lie auSadhiyoM kA Azraya lete haiN| isI taraha hamAre dina vyatIta
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone lagate hai aura asamaya meM hI bur3hApA A gheratA hai phalataH hama nikamme aura bhArasvarUpa ho jAte haiM / lekina prakRti yaha nahIM caahtii| usakA niyama ThIka isake pratikUla hai| jyoM-jyAM hama buDaDhe hote jAe~, hamArI buddhi bhI bar3hanI cAhie aura jitanA ho hama adhika dina jovita raheM hameM apane anubhava se dUsaroM ko lAbha pahuMcAnA caahie| jo sacce brahmacArI haiM ve aisA hI karate haiN| ve mRtyu se bhI nahIM Darate aura na unakI zikAyata ho karate haiM ve prasannatA pUrvaka mRtyu kI goda meM baiThate haiM aura dhIratA-pUcaka paramAtmA ke sanmukha nyAya ke liye upasthita hote haiM aise hI strI-puruSoM kA jIvana sArthaka kahA jA sakatA hai| hama prAyaH isa para vicAra nahIM karate ki brahmacarya kA nAza hI pramAda, matsaya, abhimAna, krodha, AdhInatA, ADambara Adi kA pradhAna kAraNa hai| yadi hamArA mana hamAre vaza meM nahIM hai aura pratidina baccoM kI taraha nAdAnI karatA hai to hameM koI bhI pApa karane meM hicakicAhaTa nahIM hotI, aura hama apane kiye hue kAryo kA duSpariNAma bhI nahIM soca skte| savAla ho sakatA hai ki sacce brahmacArI ko kisane dekhA hai| agara sabhI brahmacArI hI bana jAya~ to sRSTi kA hI lopa ho jaay| yaha prazna vicAraNIya hai kintu isameM kucha aMza taka dhArmikatA A jAtI hai, ataH isa viSaya ko yahIM chor3a kara hama kevala sAMsArika dRSTi se hI vicAra kreNge| hamArI samajha meM ye donoM hI prazna hamAre mithyAbhaya aura kamajorI ke sUcaka haiM / hama brahmacarya kA pAlana nahIM karanA cAhate isalie aise praznoM ko uThA kara mukhya viSaya ko haTA denA cAhate hai| duniyA~ meM brahmacarya ke pAlana karane vAle bahuta hai, parantu yadi ve hameM yoM hI mila jAya
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ to phira unakA mahatva kI kyA rahe / hIre kI khoja meM hajAroM manuSya kaThina parizrama se jamIna ko khodakara khAna meM pahu~cate haiM taba kahIM unheM parvatAkAra kaMkar3oM meM ine gine hIre milate haiN| aba socanA cAhie ki brahmacArI rUpI hIroM kI khoja maiM hameM kinA prayatna karane kI AvazyakatA hai| agara brahmacarya pAlana karane se duniyA kA nAza hotA hai to usakI cintA hameM kyoM hai ? isa choTI bAta ke lie hama brahmacarya ke pIche kyoM sRSTi kA prabandhakartA Izvara hai aura usakA bhAra usake use banAyA hai aura vahI usakI rakSA karegA / yaha savAla uThAnA ki, dUsare brahmacarya kA pAlana karate haiM yA nahIM, hamArA kAma nahIM hai| jaba hama vyavasAI, vakIla yA DAkTara banate haiM to kabhI yaha khyAla nahIM karate ki agara duniyA ke saba loga isI pezeM meM ho jAya~ to hamArI kyA hAlata hogii| brahmacArI ko isakA ucita uttara anta meM svayaM mila jAyagA / par3ate haiM Upara hai usane sAMsArika manuSya ina vicAroM ko kArya rUpa meM kaise lA sakate haiM ? vivAhita manuSya kyA kareM ? bAla baccevAloM ko kyA karanA cAhie ? aura jo apane mana ko vaza meM nahIM kara sakate, unheM kyA karanA cAhie ? ina sabakA ucita uttara pahile hI diyA jA cukA hai| usa Adarza ko sAmane rakhate hue hameM ThIka vaisA ho karanA caahiye| jaba choTe-choTe baccoM ko akSaroM kA jJAna karAyA jAtA hai to akSaroM kI sUrata unake sAmane rakhI jAtI hai aura ve ThIka vaisA hI zakla banAne kI koziza karate haiM / yadi hama loga ThIka aise niyamAnusAra brahmacarya kA pAlana karate jAya~, to hameM avazya lAbha hogA / yadi hama vivAhita haiM to hameM apane brahmacayya kA tabhI nAza karanA cAhiye jaba saMtAnotpatti karanA ho / yahI prakRti kA niyama hai| jo isake anusAra cauthe pA~caveM varSa brahma
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ carya tor3ate haiM ve kAmI nahIM kahalAte aura na unakA svAsthya ho bigar3a sakatA hai| lekina aphasosa hai ki hama logoM meM se bahuta kama santAnotpatti ke lie aisA karate haiN| hajAroM viSaya-vAsanA kI tRpti ke lie hI aisA karate haiN| phala yaha hotA hai ki unakI santAna unakI icchA ke viruddha hotI hai| kAma ke vega meM hama loga prAyaH usake phala ko nahIM socte| isa viSaya meM strI kI apekSA puruSa hI adhika doSI hote haiN| ve itanA kAmAndha ho jAte haiM ki ve itanA bhI nahIM soca sakate ki strI santAna dene yogya hai yA nhiiN| pAzcAtya dezavAloM ne to isakI hada hI kara dI hai| ve bhoga-vilAsa karate haiN| aura santAna kI utpattise bacane ke lie aneka upacAra karate haiN| hajAroM pustakeM isa viSaya para likhI gaI haiN| hajAroM isakA vyavasAya karane haiM aura ghASaNA karate haiM ki amuka kAma karane se bhoga vilAsa karane para bhI santAna utpatti kA bhaya nhiiN| hama loga abhI isa pApa se bace haiM lekina strI ko santAna ke bojha se bojhita karate hama jarA bhI nahIM heckte| hama loga yaha nahIM socate ki hamArI santAna kamajora, voyahIna, pAgala aura nirbuddhi hogI balki aisI santAnoM ke liye ima Izvara ko dhanyavAda dete haiM aura khuzI manAte haiN| kyA isase bhI bhayAvaha vastu ho sakatI hai ? isa viSaya meM hama loga jAnavaroM se bhI gaye bIte haiN| kyoMki jAnavara to baccA paidA karane ke samaya hI sambhoga karate haiN| jaba taka baccA dUdha pItA rahe mA~-bApa ko isa harakata se bacanA caahie| lekina hama loga isake Upara dhyAna nahIM dete| yaha roga hama meM bar3hatA hI jA rahA hai yadi imArI yaha hAlata rahI to yaha zIghra hI hameM kabra ke najadIka hu~cA degaa| vivAhita manaSya ko vivAha kA mahatva samajhanA vAhie aura santAna utpatti ke liye hI sambhoga karanA caahie| jJaNika Ananda ke liye kabhI bhI sambhoga nahIM karanA caahiye|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu varttamAna avasthA meM aisA karanA kaThina hai; kyoMki hamArA bhojana, rahana-sahana, bAtacIta aura Asa-pAsa ke dRzya aise ho gaye haiM jo sadaiva hamArI kAmavAsanA ko uttejita karate rahate haiM ' aura Akhira meM hamAre lie viSa kA kAma karate haiM / bahutoM ko isameM sandeha hotA hai ki jaba hamArI yaha hAlata hai taba hama isase kaise chuTakArA pA sakate haiM / yaha pustaka una logoM ke lie nahIM hai jinake mana meM isa prakAra ke sandeha rahate hoM; balki unake lie hai jo sacce hRdaya se isakA abhyAsa karane laga jAya~ / jo apanI varttamAna avasthA meM hI santuSTa haiM ve to ise par3hakara ku~jhalA uttheNge| lekina merA vizvAsa hai ki jo loga apanI vattemAna paristhiti se ghabar3A gaye haiM unake lie yaha lAbhadAyaka siddha hogI / ina bAtoM se hama samajha sakate haiM ki jo avivAhita haiM unheM abhI vivAha nahIM karanA cAhie aura yadi kiye binA kAma na cale to jahA~ taka sambhava ho dera se vivAha kreN| yuvakoM ko to pratijJA kara lenI cAhie ki paccIsa-tIsa varSa taka byAha nahIM kareMge / aisA karane se jo zArIrika lAbha unheM hogA use batalAne kI AvazyakatA nahIM hai / isa prakaraNa ke par3hane vAle mAtA-pitA se merI prArthanA hai ki ve apanI santAna kI zAdI bacapana meM na kreN| unheM unake bhaviSya kA bhI khyAla rakhanA cAhie / unheM samAja evaM pratiSThA ke lie vyAha karane kI icchA chor3a denI cAhie yadi ve unake sacce hitaiSI haiM to unheM unake zArIrika tathA mAnasika bala ko bar3hAne kI ora dhyAna denA cAhie | isase bar3hakara aura burI bAta kyA ho sakatI hai ki bacapana meM hI unakA hama vyAha kara unake Upara eka bojha lAda dete haiM aura unakA svAsthya kharAba kara unakA bhaviSya bigAr3a dete haiM /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAsthya kA niyama batalAtA hai ki jisa strI kA puruSa mara gayA ho yA jisa puruSa kI strI mara gaI ho vaha dobArA vyAha na kre| kucha DAkTaroM ko rAya hai yuvA strI-puruSa ko vIya-pAta kA avasara milanA cAhie aura kitane hI isake viparIta rAya dete haiM; aba agara hama yaha socakara ki eka pakSa hamArA samarthana karatA hai-apane vIrya kA nAza kareM, yaha anucita hai| maiM apane nijI anabhava ke AdhAra para niHsaMkoca kahU~gA ki vIya-pAta svAsthya ke lie bar3A hI hAnikAraka hai aura aisA karanA nirI mUrkhatA hai| bahuta dinoM kA saMcita kiyA huA vIrya yadi eka bAra bhI naSTa ho jAtA hai to usako pUrti karate kucha dina laga jAte haiM aura phira bhI pUrA nahIM ho paataa| TUTA huA zIzA jor3A jA sakatA hai aura usase kAma bhI liyA jA sakatA hai lekina phira bhI vaha TUTA huA hI kahA jaaygaa| pahile batalAyA jA cukA hai ki vIrya-rakSA ke lie sApha havA, sApha pAnI, puSTikara bhojana, sAdhAraNa rahana-sahana aura svaccha vicAroM kA ati AvazyakatA hai, AcaraNa aura ArogyatA meM itanI ghaniSTatA hai ki eka sadAcArI manuSya hI nIroga ho sakatA hai / vaha manuSya jo apane kiye hue duSkarmo ko bhUla kara sadAcArI banane kI koziza karatA hai, vaha apane prayAsa meM zoghra hI saphalIbhUta hotA hai| jinhoMne thor3e dinoM ke liye bhI brahmacarya dhAraNa kiyA hai unheM anubhava huA hai ki thor3e samaya meM hI unake zArIrika evaM mAnasika bala kA kitanA vikAsa huA hai| jinheM isa prakAra ke anubhava ho gaye haiM ve kisI bhI hAlata meM apane saMcita vIya-koSa ko ghaTAnA nahIM caaheNge| maiM brahmacarya ke mahatva ko jAnate hue bhI svayaM usake niyamoM kA ulaMghana karake usake duSpariNAma ko bhI bhoga cukA huuN| jaba maiM apanI usa avasthA kI yAda karatA huuN| to lajjA se merA sira jhuka jAtA hai| lekinI
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane pichale kukarmoM ke phala se mujhe acchI zikSA milI hai aura aba vartamAna evaM bhaviSya meM apane khajAne ko saMcita karane kA barAbara prayatna kara rahA hU~ aura usase bahuta lAbha uThA rahA huuN| merA bhI vyAha bacapana hI meM ho gayA thA aura kama umra meM hI maiM kucha baccoM kA pitA bana baiThA thA, lekina jaba maiMne apanI paristhiti para vicAra kiyA to apane ko bahuta hI bhISaNa evaM patita avasthA meM paayaa| yadi pAThakoM meM se eka ne bhI isa pustaka se lAbha uThAyA to maiM samamUMgA ki isa pustaka ke likhane kA mujhe ucita puraskAra mila gayA hai| bahuta se logoM kA yaha kahanA hai aura merA bhI vizvAsa hai ki merA mastiSka kamajora nahIM hai aura mere andara pUrA utsAha hai kucha loga to mujhe haThI taka kahane meM saMkoca nahIM krte| merA mastiSka aura zarIra donoM noroga haiM; lekina jaba maiM apane mitroM ke sAtha apanI tulanA karatA hU~ to apane ko pUrNa svastha kaha sakatA huuN| aba bIsa varSa taka viSaya bhoga ke pazcAt maiM abhI itanA svastha hU~, yadi una bIsa varSoM meM bhI maiM viSaya-vAsanA se vaMcita rahatA to Aja kitanA svastha hotA / yaha merA pUrNa vizvAsa hai ki yadi una dinoM maiMne pavitra-jIvana vyatIta kiyA hotA to isa samaya se hajAra gunA adhika svastha aura utsAhI hotA aura isa taraha apane bhAiyoM ko, apane ko aura deza ko kucha adhika lAbha pahuMcA sakatA / jaba mujha jaise sAdhAraNa vyakti kI yaha hAlata hai to jo manaSya akhaNDa brahma vayaM kA pAlana karegA usakA mastiSka, zarIra aura usake avayavoM kA kitanA vikAsa hogaa| jaba brahmacarya ke niyama itane kaThina haiM to una logoM ke viSaya meM kyA kahA jA sakatA hai jo sadaiva svA-saMbhoga karane ke aparAdhI haiM / vezyA tathA parAI strI para kaluSita vicAra rakhane se bahuta burA pariNAma hotA hai| isakA vicAra Arogya sambandhI
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAtoM ke sAtha nahIM kiyA jA sktaa| yaha to dharma aura nIti kA viSaya hai / yahA~ itanA hI kahanA ucita hogA ki vezyA - gamana parastrI sambhoga ke kAraNa hajAroM manaSya garmI, sujAka tathA se hI anya rogoM ke zikAra hote dekhe jAte haiM / prakRti aise trI-puruSoM ko zIghra daNDa detI hai / unake pApa phUTa nikalate haiM aura unheM DAkTara kA daravAjA khaTakhaTAnA par3atA hai / jisa thAna para yaha bAteM nahIM hotIM vahA~ 50 pratizata vaidya aura DAkTara kAra ho jAte haiM / manaSya jAti ko ina bImAriyoM meM phaMsA dekha DAkTara loga yaha kahane ko bAdhya hote haiM ki yadi para- strI gamana kA yahI silasilA jArI rahA to auSadhiyoM ke sevana karane para saMtAna-nAza kI sambhAvanA banI rahegI / ina rogoM kI davA bahuta viSailI hotI hai| ataH roga dUra ho jAne para bhI usakA prabhAva bahuta burA par3atA hai| ye roga pIr3hI-dara-pIr3hI hote cale jAte haiM / isa viSaya ko samApta karate hue maiM vivAhita strI-puruSoM ko saMkSepa meM brahmacarya pAlana karane ke niyamoM ko batalA denA cAhatA hU~ / bhojana, havA aura pAnI ke niyamoM kA pAlana karane hI se hmacarya kI rakSA nahIM ho sakatI / puruSa ko strI ke sAtha ekAnta meM nahIM sonA caahie| strI-puruSa ko viSaya bhoga hI ke lie ekAnta vAsa kI AvazyakatA hotI hai| unheM rAta meM alagaalaga sonA cAhiye / dina meM acche vicAroM aura kAmoM meM lage hanA cAhiye unheM aisI kitAbeM par3hanI cAhie~ jo unake andara acche vicAra utpanna kareM, unheM mahAna puruSoM kA jIvana caritra par3hakara zikSA lenI cAhiye / unheM sadA smaraNa rakhanA cAhie ki strI-sambhoga hI saba rogoM kI jar3a hai| jaba viSaya icchA utpanna ho taba ThaMDe pAnI se snAna kara lenA cAhiye isase zarIra ke aMdara kI mahAgni zAnta par3a jAyagI aura isakA pariNAma strI-puruSoM ke lie upakArI hogaa| yaha kAma kaThina hai parantu kaThinAiyoM
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ para vijaya pAne ke lie hI to hama paidA hue haiM / jo loga isa kaThinAiyoM kA sAmanA karane se pIche haTeMge ve kabhI niroga nahoM raha skte| 10-sAdhAraNa upacAra vAyu-cikitsA aba taka hamaloga svAsthya prApti aura usakI rakSA ke viSaya meM vicAra kie haiN| yadi saba strI-puruSa svAsthya ke niyamoM kA pAlana kareM aura svastha rahane ke lie brahmacarya kA pAlana kareM, to Age likhe jAnevAle prakaraNoM kI AvazyakatA hI na ho| kyoMki aise vyaktiyoM ko zArIrika yA mAnasika vyAdhiyA~ satA hI nahIM sakatIM / kintu aise strI puruSa bahuta kama milate haiN| Ajakala aisA . kauna hai jisako kisI prakAra kA roga na ho| svAsthya sambandhI jitane niyama batalAye jA cuke haiM unakA jitanA hI hama pAlana kareMge utanA hI nIrAga rheNge| lekina jaba hama roga grasita ho jAye to usakA ucita upacAra karanA hamArA kattavya ho jAtA hai| Age ke prakaraNoM meM yahI batalAyA jAyagA ki DAkTaroM kI sahAyatA binA una rogoM kA upacAra kaise kiyA jA sakatA hai| svAsthya ke lae svaccha vAyu jitanI Avazyaka hai, rogoM ke upacAra ke lie bhI usakI vaisA hI jarUrata hai| udAharaNa ke liye usa manuSya ko lIjiye jise gaThiyA kA roga ho / yadi use garma havA kI bhApa dI jAya to usako pasInA A jAyagA aura usake jor3a khula jaayeNge| isa kisma kI vAyu cikitsA ko
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ "TakiMza bAtha" kahate haiN| yadi kisI manuSya ko adhika jvara ho gayA ho aura bukhAra kI garmI se usakA zarIra jala rahA ho taba yadi usake sabhI kapar3e utAra kara use khulI havA meM sulA diyA jAya to usake bukhAra meM zIghra kamI ho jAtI hai aura use kucha ArAma milatA hai| yadi use ThaNDa mAlUma ho aura eka kambala or3hA deM to usake badana se pasInA nikalane lagatA hai aura bukhAra kama ho jAtA hai lekina hamaloga sAdhAraNataH aisI dazA meM isake pratikUla kAma karate haiN| rogI yadi khulI havA meM rahanA cAhatA hai to bhI hama usake kamare ke tamAma daravAje aura khir3akiyA~ banda kara dete hai aura usakA sArA zarIra yahA~ taka ki sira aura kAna bhI Dhaka dete haiN| phala yaha hotA hai ki rogI ghabar3Ane lagatA hai aura kamajora par3a jAtA hai| yadi garmI ke kAraNa bukhAra AyA ho to uparokta vAyu kA upacAra bahuta hI lAbhadAyaka hotA hai| isameM Darane kI koI jarUrata nhiiN| hA~, isakA khyAla rakhanA cAhie ki rogI ko adhika ThaMDa na lagane pAve . yadi vaha bilkula naMgA na raha sake to use kapar3e se Dhakakara bAhara khulI havA meM rakhanA caahie| ____ jIrNa jvara aura aisI hI anya bImAriyoM ke lie Aba-havA badalanA eka aksIra davA haiN| sAdhAraNataH jo loga Aba-havA badalate haiM, ve eka prakAra kA vAyu-upacAra hI karate haiN| hama loga bahudhA apane ghara ko isa bhAva se bhI badalate haiM ki bhUta-preta ke. vAsa se hamArA ghara rogI ho gayA hai yaha hama logoM kA bhrama hai; kyoMki bhUta-preta to ghara kI dUSita vAyu hI huA karatI hai| vAsa sthAna badala dene se havA badala jAtI hai aura phalataH roga chUTa jAtA hai / vAstava meM svasthya aura vAyu se itanI ghaniSTatA hai ki ivA kA badalanA burA athavA bhalA phala lAye binA nahIM rhtaa| ivA badalane ke liye dhanI loga to dUra-dUra jA sakate haiM lekina
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirdhana loga bhI eka gA~va se dUsare gA~va meM jA sakate haiM aura yadi yaha bhI na ho sake to eka ghara ko chor3akara dUsare ghara meM to jA hI sakate haiN| yadi rogI ko usake kamare se dUsare kamare meM kara diyA jAya to bhI bahuta kucha lAbha ho sakatA hai| hA~, isa bAta kA avazya dhyAna rakhanA cAhiye ki naye badale hue sthAna kI vAyu svaccha ho| isI taraha udAharaNa ke lie jo rAMga nama havA ke kAraNa utpanna huA hai yadi sthAna badalakara hama usase bhI nama havA meM jAte haiM to vaha roga kadApi nahIM chUTa sakatA: kabhI-kabhI havA ke parivartana se kucha lAbha nahIM hotA / isakA mukhya kAraNa yahI hai ki hama badale hue sthAna para jAkara pUrI sAvadhAnI nahIM rakhate / isa prakaraNa meM vAyu ke sAdhAraNa upacAra hI batalAe gae haiN| lekina isake pahale vAyu prakaraNa meM svaccha vAyu kA svAsthya para kyA prabhAva par3atA hai, isakA pUrA vivecana kiyA gayA hai / isalie maiM apane pAThakoM ko dAnoM prakaraNoM ko sAthasAtha par3hane kI salAha duuNgaa| 11-jala cikitsA cU~ki havA eka aisI vastu hai jise hama dekha nahIM sakate / isalie usake kiye hue adbhuta kAmoM ko bhI hama nahIM samajha paate| lekina jala aura usakI cikitsA ke lAbha ko hama acchI taraha samajha sakate haiN| pAnI ke bhApa-cikitsA ko sabhI jAnate haiM / bukhAra meM aksara hama loga usakA upacAra karate haiN| asahya sira darda meM bhI isake upacAra se bahuta lAbha hotA hai / gaThiyA ke
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ darda meM pahale pAnI kA bhApha dekara ThaMDe pAnI meM snAna karane se bahuta kucha lAbha hotA hai zarIra ke phor3e-phunsI jo kevala marahama paTTI se nahIM ArAma hote ThaMDe pAnI ke prayoga se ArAma ho jAte haiN| thakAvaTa ko dUra karane ke lie yadi pahale bhApa lekara ThaMDe pAnI se snAna kiyA jAya to thakAna dUra ho jAtI hai| aise hI yadi nIMda na AtI ho to pahale bhApa lekara ThaMDa pAnI se snAna kara yadi khulI havA meM AdamI sove to zIghra nIMda A jAtI hai| jahA~ para bhApa kAma lAne ko kahA hai, vahA~ hama garama pAnI kA prayoga kara sakate haiN| yadi peTa meM darda ho to garma pAnI ko botala meM bhara kara usake Upara patalA kapar3A lapeTa kara yadi peTa para rakhA jAya to zIghra dada ArAma ho jAtA hai| jaba kabhI ke (ulaTI ) karane kI AvazyakatA ho to yAda peTa bhara garama pAnI pI liyA jAya to kai AsAnI se ho jAtI hai / jinheM kabja kA roga hai ve yadi sabere uThakara dA~tuna karane ke pazcAt garama pAnI pI leM to dasta khulakara AtI hai / sara gArDana spriMga jo kabhI kepa ke pradhAna the bahuta svastha the| sone ke pahale yA sokara uThane ke bAda ve garama pAnI pI liyA karate the| kitane hI logoM kI aisI Adata hai ki savere garama cAya pIne ke bAda hI unheM dasta AtI hai jisase ve isa bhrama meM rahate haiM ki cAya kI vajaha se hI unheM dasta AtI hai| lekina cAya se hAni hAtI hai aura dasta lAna kA mukhya kAraNa cAya kA garama pAnI hai| bhApa lene ke liye eka prakAra kA caukhaTA hotA hai lekina usakI koI vizeSa AvazyakatA nahIM hai / ba~ta ko bunI kursI ke nIce spiriTa yA kirAsana tela kA cUlhA yA jalatI lakar3I yA koyale kI choTI aMgoThI rakha lI jAya aura usake Upara eka choTI sI patIlI pAnI se bhara kara aura Dhakkana se DhaMka kara
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ rakha dI jAya, phira kursI ke Upara eka kambala isa taraha rakhe jisase rogI ko Aga kI A~ca na lge| taba rogI ko usa kursI para baiThA diyA jAya aura use eka kambala or3hA diyA jAya isake bAda patIlI kA Dhakkana haTA diyA jAya tAki jo bhApa patIlI se se uThe rogI ko lge| hama loga prAyaH rogI ke sira ko kapar3e se Dhake rahate haiM yaha hAnikara hai| bhApa kI garmI rogI ke badana meM hokara usake sira taka jAtI hai jisase usake zarIra se pasInA Ane lagatA hai| yadi rogI bahuta dera taka baiTha na sake to use rassI yA lohe ke palaMga para leTA kara bhApa de sakate haiN| bhApa dete samaya isa bAta ko sAvadhAnI rakhanI cAhiye ki kahIM rogI yA usakA kambala jala na jAya / sAtha hI usake svAsthya kA bhI kAphI dhyAna rakhanA cAhiya kyoMki bhApa dene meM jitanA lAbha he utanI hI hAni bhI ho sakatI hai| bhApa lene ke bAda rogI ko kucha vizeSa kamajorI mAlUma hotI hai| lekina yaha kamajorI thor3I hI dera rahatI hai| prati dina bhApa nahIM lenA cAhie aisA karane se bhApa lene kI burI Teva par3a jAtA hai aura kamajArI bar3hane lagatI hai| zarIra ke kisI bhI avayava vizeSa meM bhApa diyA jA sakatA hai| sira darda meM sAre zarIra meM bhApa kI AvazyakatA nahIM hai| sira ke Upara halkA kapar3A bA~dha kara kisI taga muMha vAle bartana se nAka dvArA bhApa lenA cAhiye tAki usakA prabhAva sira taka pdd'e| yadi nathune banda ho gaye hoM to aisA karane se ve bhI khula jAte haiN| isI taraha yadi kisI vizeSa aMga meM sUjana A gaI ho to kevala utane hI hisse para bhApa kA prayAga karanA caahiye| ___ garama pAnI aura bhApa se jo lAbha hote haiM use prAyaH sabhI jAnate haiM, lekina ThaMDe pAnI ke lAbha ko bahuta kama loga samajhate haiM yadyapi garama pAnI kI apekSA ThaMDA pAnI adhika lAbha pahuMcAtA hai
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura isakA prayoga kamajora se kamajora AdamI para bhI kiyA jA sakatA hai| tApa jvara, cecaka, yA anya carmaroga meM ThaNDe pAnI meM kapar3A bhigokara lapeTe rahane se bahudhA Azcaryajanaka lAbha pahu~catA hai| koI bhI manuSya isakI parIkSA kara sakatA hai isase kucha hAni bhI nahIM hotI / unmAda tathA sannipAta ke rogiyoM ke sira para barpha meM bhigoyA huA kapar3A rakhane se bahuta kucha zAnti milatI hai / jise dasta na AtI ho vaha yadi barpha meM kapar3A bhigokara apane peTa para bAMdhe to dasta A sakatI hai / yadi zarIra ke kisI aMga se khUna bahanA banda na hotA ho to barpha ke pAnI meM kapar3A bhigokara bA~dhane se khUna banda ho jAtA hai| nAka se khUna ( nakasIra ) AtA ho to sira para ThaNDe pAnI kI dhAra girAne se khUna kA AnA banda ho jAtA hai / nAka meM kisI taraha kI bImArI athavA sira darda kyoM na ho donoM samaya nAka se pAnI khIMcane se acchA ho jAtA hai / nAka kA eka cheda banda kara dUsare se pAnI car3hAyA jaay| phira banda kiye cheda ke dvArA bAhara nikAla diyA jAya athavA donoM chidroM se pAnI Upara car3hAyA jAya aura mu~ha ke dvArA nikAla liyA jAya / yadi nAka sApha ho to aisA karate samaya pAnI mu~ha se peTa ke andara calA jAya to bhI koI hAni nahIM hotI / nAka ko sApha rakhane kA bhI acchA tarIkA hai| jinase nAka dvArA pAnI Upara nahIM car3hAyA jA sakatA ve picakArI kA prayoga kara sakate haiM; lekina ho, cAra bAra koziza karane se ve bhI nAka se hI pAnI khIMca sakate haiM / saba ko isakA abhyAsa karanA cAhie kyoMki yaha nAka kI eka sarala upAya hai aura isase sira darda, badabU banda ho jAtI hai / bahuta se loga gudA car3hAte Darate haiM aura kitane hI yaha socate haiM ki aisA zarIra nibala ho jAtA hai, lekina yaha unakA bhrama hai| maila aura meM pAnI karane se zIghra dasta ke dvArA peTa
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ lAne ke lie gudA dvArA picakArI lene ke sivAya aura koI dUsarA uttama ilAja nahIM hai| aneka rogoM meM jaba koI dUsarA ilAja kAma nahIM karatA taba yahI lAbhadAyaka siddha hotA hai / isa kriyA se zarIra kA mala sApha ho jAtA hai aura nayA jahara nahIM jamatA / jo loga bAta roga, bAdI, mede kI kharAbI ityAdi se bImAra hoM unheM gudA dvArA eka sera pAnI kI picakArI lenI cAhiye / isase zIghra dasta ho jaaygaa| isa viSaya meM eka lekhaka likhatA hai ki vaha badahajamI ke caMgula meM par3a gayA thaa| usane aneka davAiyA~ kI, kintu unase koI lAbha na huA balki zarIra kamajora hokara pIlA par3a gayA anta meM usane picakArI lenA prArambha kiyaa| isa prayoga ke kucha hI dina bAda use khUba bhUkha lagane lagI aura vaha zIghra hI svastha ho gyaa| jisa bImArI se zarIra pIlA par3a jAtA hai vaha bhI picakArI dvArA acchI kI jA sakatI hai agara adhika picakArI lene kI AvazyakatA par3e to ThaNDe pAnI kI lenI caahie| garma pAnI kI picakArI se nirbala hone kI sambhAvanA rahatI hai| lekina yaha doSa picakArI kA nahIM hai| __jarmana DAkTara luIkUne kI yaha rAya hai ki jala-cikitsA saba se uttama hai| isa viSaya para likhI huI usakI pustakoM kI itanI khyAti bar3ha gaI hai ki duniyA kI prAyaH sabhI bhASAoM meM unake anuvAda ho gaye haiN| hindI bhASA meM bhI unake anavAda hue haiN| luIkUne siddhAnta ke anusAra saba rogoM kI jar3a medA hai| jaba isameM adhika garmI rahatI hai to zarIra ke bAharI bhAga meM phor3e, phunsI yA dUsare carma roga ho jAte haiN| luIkUne se pahile ke lekhakoM ne bhI jala-cikitsA para apanI rAya dI hai| "pAnI kA upacAra" nAmaka pustaka lUIkUne kI pustakoM se bahuta pahile likhI jA cukI thii| lekina lUIkUne se pahile kisI ne bhI yaha nahIM
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ batAyA ki roga kI jar3a medA hai / hameM mAnanA par3egA ki lUIkane kA siddhAnta bilakula ThIka hai / mi0 TriTana jo Daravana ke majiTUTa the dhanavata se bilkula apaMga ho gaye the / unhoMne aneka auSadhiyoM kA sevana kiyA kintu usase koI lAbha nahIM huA / anta meM lUIkUne ke ilAja se ve acche ho gaye / vaha adhika samaya taka Daravana meM sukha se rahe aura sadA logoM ko lUIkane ke lAja dvArA lAbha uThAne kI rAya dete rhe| lUIkUne kI paddhati dvArA ilAja karane vAlI saMsthA naiTAla meM svITavATarsa nAmaka sTezana ke samIpa aba bhI hai / DAkTara lUIkUne likhate haiM ki medA kI garmI pAnI se miTatI hai| isake liye usane ThaMDe pAnI se snAna karanA batalAyA hai tAki nede ke Asa-pAsa ke bhAga ThaMDe raha sakeM / AsAnI se snAna karane ke liye usane eka prakAra kA TIna kA Taba banAyA hai lekina isake binA bhI hamArA kAma cala sakatA hai| puruSa yA strI ke kada ke anusAra, 36 iMca yA usase choTA-bar3A TIna kA Taba kucha lambAI liye gola AkAra kA bAjAra meM bikatA hai Taba kA cauthAI hissA ThaMDe pAnI se bhara kara usameM rogI ko isa DhaMga se biThAnA cAhie ki usakA paira aura ghar3a pAnI se bAhara rahe / nAbhI se lekara jA~gha taka kA hissA pAnI ke bhItara rhe| sabase acchA tarIkA yaha hai ke paira kisI lakar3I ke takhte para rakha die jAya~ / rogI ko Taba meM naMgA biThAnA cAhiye / ThaNDaka mahasUsa hone para para aura dhar3a kambala se Dhaka diye jAyeM / aisI hAlata meM rogI ko kurtA ityAdi bho pahanAyA jA sakatA hai / lekina ye saba cIjeM pAnI ke bAhara rahanI cAhiye / snAna kI jagaha aisI honI cAhie jahA~ dhUpa aura havA acchI taraha pahu~ca ske| rogI ko pAnI ke bhItara apanA peTa kisI khurakhure kapar3e se malanA cAhiye / yadi rogI svayaM aisA na kara sake to use kisI dUsare se malavAnA cAhiye / *
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yaha snAna pA~ca se tIsa minaTa taka vA isase bhI adhika dera taka kiyA jA sakatA hai| isa snAna kA prabhAva zoghra par3atA hai| vAdI ke yogI ko to zIghra havA khulane lagatI hai, aura DakAra Ane lagatI hai| dasta sApha hone lagatI hai nIMda na AnevAloM ko nIMda Ane lagatI hai| adhika sone vAloM ke nIMda meM kamI A jAtI hai aura unameM sphUrti A jAtI hai| badahajamI se hI atisAra tathA koSTha-vaddha ke roga hote haiN| isa bImArI ke lie kUne kA snAna ati uttama hai| purAnI bavAsIra isa snAna se tathA khAna-pAna ke paraheja se jAtI rahatI hai| jo loga adhika thUkate haiM unake lie bhI yaha snAna lAbhadAyaka hotA hai / isa snAna se kamajora bhI balavAna ho jAte haiN| bahuteroM kA gaThiyA taka acchA ho jAtA hai| sira ke darda meM yadi yaha snAna kiyA jAya to darda halkA par3a jAtA hai| isa snAna se garbhavatI strI kI prasavakAla kI por3A kama ho jAtI hai| bAlaka, javAna, buDDhe, strIpuruSa sabake lie yaha snAna lAbhaprada hai| - eka aura upacAra hai jise "gIlI cAdara kA upacAra" kahate haiN| isase bhI aneka roga dUra ho jAte haiN| eka meja yA kursI ko khulI havA meM rakha do| usa para tIna-cAra kambala bichA do| una kambaloM para tIna cAdareM ThaMDe pAnI meM bhigA kara bichA do| isake bAda rogI ko naMge usa para leTA do| rogI kA hAtha bagala meM ho| isake bAda eka eka karake sabhI cAdareM aura kambaleM rAgo ke badana meM lapeTa kara use acchI taraha se Dhaka do| yadi dhUpa ho to rogI ke mu~ha para gIlA kapar3a yA rUmAla rakha do| lekina nAka khulI rahanI caahiye| pahale to rogI kA~pa uThegA, bAda meM usako garmI laga kara pasInA niklegaa| yaha upacAra pA~ca minaTa taka karanA caahiye| phira rogI ke badana se kapar3e haTA kara ThaMDe pAnI se snAna karA do| bukhAra, zItalA aura carma rAga isase dUra
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAte haiM / yaha nizcaya hai ki yadi svAsthya ke niyamoM kA bhalIgA~ti pAlana kiyA gayA, to jala-cikitsA se rogI turanta acchA o sakatA hai| 12--miTTI kA upacAra ___ aba maiM miTTI ke upacAra ke viSaya meM kucha btlaauuNgaa| sakA upacAra kabhI-kabhI jala-cikitsA se bhI bar3hakara Azcayanaka camatkAra dikhalAne meM upayukta siddha huA hai| miTTI meM janI zakti vartamAna hai ki yaha sunakara hameM cakita ho jAnA itA hai kyoMki hama logoM kA sthUla zarIra bhI isI miTTI se banA / vAstava meM isakA prayoga hama pavitratA kI dRSTi se karate haiN| re gandha ko miTAne ke lie hama usa sthAna ko miTTI se potate / hama sar3I-galI vastuoM ko miTTI se Dhaka dete hai tAki usakI rI gandha havA ko dUSita na kre| hama apane hAtha aura gupta ndrayoM ko bhI isase dhote haiN| yogI ise apane zarIra meM malate / kucha loga phor3e-phunsiyoM ko ArAma karane ke lie isakA yoga karate haiM / zava kA miTTI ke andara gAr3a dete hai tAki sar3ane / usakI burI gandha vAyumaNDala ko dUSita na kara sake / ina saba yAoM se yaha sAbita hotA hai ki miTTI ke andara svacchatA aura Arogya pradAna karane kI zakti hai / jisa taraha DA0 lUIkane ne jala-cikitsA ke viSaya meM aneka upa gI bAteM batalAyI haiM, usI taraha eka jUsTa nAmaka jarmana DAkTara ne TTiI ke upacAra ke viSaya meM aneka lAbha anubhava karake isakI payogitA kA varNana kiyA hai| usane yahA~ taka batalAyA hai ki huta se asAdhya roga isake dvArA ArAma kiye jA sakate | vaha eka ghaTanA kA isa prakAra varNana karatA hai ki kisI
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ adAmI ko sA~pa ne kATa liyA / saba logoM ne usako marA huA samajha kara usakI auSadhi karanI chor3a dI / lekina maiMne use thor3I dera taka miTTI se Dhakakara use jIvita kara diyA / isa ghaTanA kI satyatA meM kucha sandeha nahIM kiyA jA sktaa| sabhI jAnate haiM ki jamIna meM gAr3ane se atyadhika garmI utpanna hotI hai / yadyapi maiM yaha nahIM kaha sakatA ki miTTI kA prabhAva usa para kisa taraha par3A, lekina mujhe mAnanA par3atA hai ki miTTI ke andara jahara khIMca lene kI zakti hai| hA~, yaha ho sakatA hai ki hareka sA~pa kA kATA huA isa prakAra ArAma na ho; phira bhI jaba kisI ko sA~pa kATe to yaha upacAra karanA caahie| maiM apane nijI anabhava ke AdhAra para yaha kaha sakatA hU~ ki bicchU yA vaise hI viSaile jIvoM ke kATane para golo miTTI kA lepa bahuta lAbhadAyaka hotA hai| / maiMne svayaM isakA upacAra nimnAMkita rogoM meM kiyA hai / peTa, sira, aura A~kha ke darda evaM coTa ko sUjana miTTI kI pulaTisa se do tIna dina meM ArAma hotI hai / maiM pahale 'enoja ke 'phaTasAlTa' ke binA kabhI niroga nahIM raha sakatA thA lekina san 1904 I0 meM jaba mujhe miTTI kI upayogitA mAlUma huI taba maiMne usakA Azraya liyA taba se Aja taka koI aisA avasara nahIM AyA jaba ki mujhe phrUTa sAlTa kA prayoga karanA par3A ho / kar3e-se kar3e jvara meM isako pulaTisa sira para aura per3a meM bA~dhane se eka do ghaMTe meM jvara kama ho jAtA hai carma roga jaise khujalI, dAda aura phor3e-phunsI isake upacAra se zIghra ArAma hote haiN| jale hue sthAna para isakA lepa karane se jalana kama ho jAtI hai aura usa para phaphole nahIM uThate / garmI kA bhI roga isase acchA ho sakatA hai | pAle se jaba hAtha paira lAla par3a jAte haiM aura sUja jAte haiM taba isakA prayoga bahuta lAbha pahu~cAtA hai| haDDiyoM ke jor3a kI / a
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ darda bhI isase ArAma hotA hai| ina anubhavoM se maiM isI pariNAma para pahu~catA hU~ ki isakA upacAra gharelU rogoM meM bahuta hI lAbhadAyaka siddha ho sakatA hai / yaha bAta avazya hai ki sabhI prakAra kI miTTI eka-sI upayogI aura guNakArI nahIM huA krtii| jamIna khodakara jo surkha miTTI nikAlI jAtI hai vaha bahuta upayogI hotI hai| yaha adhika cikanI nahIM hotI / bAlU milI cikanI miTTI saba se uttama hai / jo miTTI prayoga meM lAI jAya usameM gobara yA dUsarI koI kharAba vastu na milI ho| pahale miTTI ko bArIka pIsa kara calanI se chAna lenA cAhiye taba use ThaMDhe pAnI meM milAkara kAma meM lAnA cAhie / miTTI ko accI taraha ATe kI bhAMti gUMdha lenA cAhie | aura taba use svaccha kapar3e meM rakha kara pulaTisa banA lenA cAhiye / prayoga ke bAda jaba miTTI sUkhane lage to pulaTisa ko haTA denA caahie| Amataura para eka pulaTisa do se tIna ghaNTe taka Thahara sakatI hai| eka bAra prayoga kI huI miTTI dobArA kAma meM nahIM lAnI cAhie / hA~, usa kapar3e ko khUba sApha karake phira kAma meM lA sakate haiM ! agara pulaTisa peTa para rakhanI ho to pahale use garama kapar3e se Dha~ka denA cAhie / taba usa para miTTI car3hAnA caahie| hareka AdamI ko cAhie ki eka TIna svaccha miTTI apane pAsa rakhe tAki AvazyakatA par3ane para usakA prayoga AsAnI se kara ske| aisA na ho ki kisI ko biccha kATa de aura taba miTTI kI talAza kI jAya / aisA karane se viSa badana meM phaila jAyagA / bicchU ityAdi DaMka mAranevAle jAnavaroM ke kATane para jitanA jaldI miTTI kA prayoga kiyA jAyagA utanA hI zIghra lAbha hogA / 7 t
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13-jvara-cikitsA :: aba hama kucha khAsa roga aura unakI auSadhiyoM ke viSaya meM vicAra kareMge aura saba se pahale jvara ke viSaya meM / kyoMki isa bImArI kA hamAre yahA~ bhayaMkara prakopa rahatA hai| hamAre zarIra meM harArata ke kAraNa jaba tApa bar3ha jAtI hai taba hama use jvara yA bukhAra kahate haiM / aMgreja DAkTaroM ke matAnasAra jvara kaI prakAra kA hotA hai aura ve unakI auSadhi bhI alaga-alaga karate haiN| lekina isa prakaraNa meM diye hue upacAra aura auSadhi ke prayoga se hama loga sabhI taraha ke jvara ko ArAma kara sakate haiN| maiMne hara kisma ke jvara meM yahA~ taka ki plega meM bhI eka hI taraha kA upacAra kiyA hai jisakA phala saMtoSajanaka huA hai| san 1901 I0 meM dakSiNa aphrIkA ke hindustAniyoM meM bar3e joroM kA plega phailA thaa| isakA prakopa itanA bhayaMkara ho gayA thA ki caubIsa ghanThe ke andara teIsa bImAra vyaktiyoM meM ikkIsa mare aura zeSa do aspatAla pahu~cAye gaye jinameM se eka aspatAla meM hI mara gayA kintu dUsarA jisake Upara miTTI kI pulaTisa kA prayoga kiyA gayA thA baca gyaa| hA~, itanA avazya hai ki isa ghaTanA se hama nizcayapUrvaka yaha nahIM kaha sakate ki vaha miTTI.hI ke upacAra se bacA; lekina hara hAlata meM yaha kahA jA sakatA hai ki isase use kucha hAni nahIM huii| phephar3e meM sUjana ho jAne ke kAraNa ve donoM jvara se behoza the| jisake Upara miTTI kA prayoga kiyA gayA thA usakI avasthA aisI kharAba ho rahI thI ki usake muMha se khana A rahA thaa| mujhe bAda meM DAkTara se mAlUma huA ki usa rogI ko bahuta kama khurAka dI jAtI thii| vaha bhI kevala dUdha kii| jvara adhikatara mede kI kharAbI se utsanna hotA hai| ataH
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabase pahale rogI ko upavAsa karanA caahie| yaha hama logoM kA bhrama hai ki upavAsa se rogI aura bhI kamajora ho jAyagA / hama loga pahale hI par3ha cuke haiM ki bhojana kA vahI bhAga hamAre liye lAbhaprada hotA hai jisase khUna bane, zeSa bhAga kevala mede ko gandA kie rahatA hai / jvara kI dazA meM hamArI pAcanazakti kama ho jAtI hai| jIbha kAlI yA sapheda par3a jAtI hai aura hoTha sUkha jAte haiN| yadi jvara kI dazA meM rogI ko kucha bhojana diyA jAya to vaha use hajama nahIM kara sakegA aura usakA jvara aura bhI adhika bar3ha jAyagA / upavAsa karane se mede ko bhojana pacAne kA avasara milatA hai isI kAraNa rogI ko eka do dina upavAsa karanA caahie| sAtha hI use lUIkUne ke AdezAnusAra dina meM eka yA do bAra snAna karAnA cAhiye / yadi vaha adhika nirbala ho gayA to usake peTa para miTTI kA pulaTisa bA~dhanI cAhie / agara usake sira meM pIr3A ho to bhI miTTI kI pulaTisa bA~dhanI cAhiye / jahA~ taka sambhava ho, rogI kA sira kapar3e se Dhaka kara use khulI havA meM rakhanA caahie| use khAne ke lie sirpha nIMbU kA rasa garma pAnI meM milAkara denA cAhie aura jahA~ taka ho sake usameM khANDa milAnI cAhie / yadi aisA karane se rogI ke dA~ta khaTTe na par3eM to kevala yahI pathya dene se bar3A ho lAbha hotA hai / isake bAda AdhA yA eka kelA, eka cammaca jaitUna kA tela niMbU ke rasa meM masalakara denA cAhie / agara use pyAsa lage to pAnI ko eka ghaMTA TAne ke bAda ThaDhA ho jAne para denA cAhie yA nimbU kA rasa denA caahie| pAnI ubAlakara hI denA cAhie / ThaNDA pAnI kabhI bhI nahIM denA cAhie usake pahinane kA vastra bhI sAdhAraNa aura kama honA cAhie aura samaya samaya para usako badalate rahanA cAhie / isa upacAra se TAiphAiDa jvara vAle rogI ko bhI ArAma gayA hai aura vaha pUrNa svastha ho gayA hai / kunaina ke prayoga se
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI roga pratyakSa kama ho jAtA hai kintu isase anya dUsare roga utpanna ho jAte haiM | maleriyA roga ke liye kunaina bahuta upayogI hai lekina mujhe mAlUma hai ki isase cirasthAyI lAbha nahIM hotA / maleriyA se pIr3ita rogiyoM ko uparokta upacAra se pUrNataH svastha hote maiMne dekhA hai / bukhAra kI hAlata meM bahuta loga kevala dUdha pokara rahate haiM / lekina merA anubhava hai ki vAstava meM bukhAra ke zurU meM dUdha dene se hAni hotI hai / kyoMki isako pacAnA kaThina hai / yadi dUdha denA hI ho to use gehU~ kI banI kahavA ke sAtha thor3A dUdha aura cAvala kA ATA milAkara use acchI taraha pakA kara diyA jA sakatA hai / lekina adhika jvara kI dazA meM ise bhI nahIM denA cAhiye / aisI avasthA meM nimbU kA rasa bahuta hI guNakArI hotA hai / jyoMhI rogI kI jIbha sApha ho jAya use uparokta tarIke se kele kA banAyA huA pathya de sakate haiM / yadi rogI ko dasta na AtA ho to garma pAnI meM suhAgA milA kara picakArI denA cAhie | usake bAda jaitUna ke tela kA prayoga usake mer3he ko sApha kara sakatA hai / 14 - - kabja, saMgrahaNI, peciza, bavAsIra isa prakaraNa meM eka hI sAtha cAra rogoM para vicAra kiyA jAtA hai / pAThakoM ko isameM kucha Azcarya mAlUma hogA, lekina vAstava meM ye cAroM roga eka dUsare se aise sambandhita haiM ki inakA upacAra karIba-karIba eka hI DhaGga se kiyA jA sakatA hai / jaba khAdya padArtha ke na pacane se medA adhika gandA ho jAtA hai taba ina rogoM meM se koI eka roga manaSya ke zarIra kI avasthA ke anusAra ho
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtA hai / kisI ko kabja ho jAtI hai, dasta sApha nahIM AtA, dasta lAne ke liye unheM jora lagAnA par3atA hai jisase anta meM khUna Ane lagatA hai tathA bavAsIra kA massA nikala AtA hai| kisI-kisI ko saMgrahaNI kA roga ho jAtA hai, kisI ko pecisaM ho jAtI hai aura peTa meM darda ke sAtha A~ca Ane lagatA hai| ina sabhI avasthAoM meM rogI kI bhakha kama ho jAtI hai| usakA zarIra pIlA aura kamajora hone lagatA hai| jIbha pIlo par3a jAtI hai aura svAMsa se durgandha Ane lagatI hai| kisI-kisI ke sira meM pIr3A hone lagatI hai kabja kA roga itanA pracalita hoM bAyA hai ki usake lie saikar3oM taraha kI goliyA~ aura cUrNa taiyAra kiye gaye haiN| "mavase-sigala-zirapa" phraTa-sAlTa ityAdi isI roga kI vizeSa auSadhi haiM / lAkhoM rogI isakA prayoga karate haiM phira bhI roga kama nahIM hotA / sAdhAraNa se sAdhAraNa vaidya yA hakIma batalA sakatA hai ki ajoNaM hI isa roga kA mUla kAraNa hai tathA usake nivAraNa kA ekamAtra upAya ajIrNa ko miTAnA hI hai sacamuca Ajakala ke vijJApanoM meM yahA~ taka likhA rahatA hai ki "hamArI davA meM paraheja karane kI AvazyakatA nahIM hai| kevala bA khAne hI se roga dUra ho jaaygaa"| pAThakoM ko mAlUma honA cAhiye ki isa taraha kA vijJApana bilakula galata hai| julAba kA prabhAva bahuta burA hotA hai / mAmUlI julAba bhI kabja ko dUra kara zarIra meM dUsarI jahara utpanna hara detA hai| julAba sa bhale hI kaja aura saMgrahaNI ityAdi bImAriyA~ na hoM lekina usase koI anya bImArI hone kI avazya sambhAvanA rahatI hai / yadi usase kucha lAbha bhI ho jAya to rogI manaSya ke jIvana aura rahana-sahana meM parivartana ho jAtA hai yadi koI apanI pichalI burI AdatoM ko chor3a de aura phira kabhI bhaviSya meM julAba na le to kucha lAbha . ho sakatA hai / julAba lene se purAnA roga bhale hI dUra ho jAya /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekina isameM sandeha nahIM ki usI jagaha anya roga ho jaayNge| pecisa ke rogI kA sabase pahalA yaha kAma honA cAhiye ki jahA~ taka ho sake bhojana kI mAtrA kama kara de aise padArtha jaise ki ghI, khANDa, makkhana vagairaha kA to use bilkula hI parityAga kara denA cAhiye / zarAba, tambAkU, kala ke ATe kI roTiyA~, bhaMga cAya, kahavA vagaraha to use chanA bhI nahIM cAhiye / usakA khAdya padArtha mukhyataH phala aura jaitUna kA tela honA caahiye| - kiso auSadhi kA prayoga karane se pahale rogo ko 36 ghaMTe taka upavAsa karanA caahiye| upavAsa ke samaya tathA usake bAda miTTI kI puliTiza usake per3a para bA~dhano cAhie aura jaise ki pahale kahA jA cukA hai, DA0 lUIkUne ke matAnamAra use snAna bhI karAnA caahie| rogI ko prati dina do ghaMTA TahalanA cAhie / maiMne kitane ho kaja, saMgrahaNI, peciza aura baba sIra ke rogiyoM ko isa sAdhAraNa upacAra se nIroga hote dekhA hai| ho sakatA hai ki bavAsIra bilakula ArAma na ho, lekina kama se kama usakA darda to jAtA hAM rhegaa| peciza ke rogoM ko garma pAnI meM nimbU ke rasa ke sivAya aura kucha nahIM khAnA cAhie, vizeSakara usa avasthA meM jaba ki use A~va yA khUna AtA ho / yadi peTa meM adhika maror3a AtI ho to garma pAnI se bharI botala yA garma kiyA huA IMTa ke Tukar3e se peTa ko saMkanA cAhie isase darda bilakula banda ho jAtA hai| rogI ko hara hAlata meM khulI havA meM rahanA caahie| ___kaja ke rogI ko aMjIra, phaica pAmsa ( bera ) bar3A munakkA nAraMgI, kelA, kizamiza aura haro dAkha bahuta lAbha pahu~cAtI hai| lekina isakA yaha matalaba nahIM ki bhUkha na rahane para bhI ye phala khAye jA~ya / peTa meM maror3a hotI ho yA mu~ha kA svAda bigar3a gayA ho usa hAlata meM to ye phala bhI haragija nahIM khAnA caahie|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 - - chUta ke roga zItalA ( cecaka ) aba hama chUta ke rogoM ke upacAra ke viSaya meM pucha vicAra kreNge| yoM to sabhI chata ke roga bhayaMkara hI hote haiM, lekina cecaka kA roga sabase bhayaMkara hotA hai| isaliye isake sambandha meM isa karaNa meM vizeSa rUpa se vicAra kiyA jAyagA aura zeSa rogoM dUsare prakaraNa meM / hama loga zItalA roga se bahuta hI Darate haiM aura isake viSaya hamAre kitane hI bhramapUrNa vicAra haiN| hama hindustAnI ise devI na isakI pUjA-pATha karate haiM / vAstava meM isa roga kA kAraNa mer3he kI kharAbI hai / mede kI kharAbI ke kAraNa hamArA khUna rAba ho jAtA hai / hamAre khUna meM viSa paidA ho jAtA hai / hI cecaka kA mUla kAraNa hai / jaba yahI kAraNa hai to hameM isase ne kI bilakula AvazyakatA nahIM hai / yadi yaha sarvathA chUta kA hotA to dUsare ko bhI rogI ke chUne mAtra se ho jAtA, lekina dhA aisA nahIM hotA / yadi hama loga sAvadhAnI ke sAtha rogI chUveM to kucha bhI nukasAna nahIM ho sakatA / lekina sAtha hI isa bAta kA vizvAsa nahIM kara lenA cAhie ki rogI chUne se chUne vAle ko yaha roga ho hI nahIM sktaa| kyoMki jinake dara vaha viSa paidA ho jAtA hai unheM bhI rogI ko chUne se yaha paidA ho jAtA hai / yahI kAraNa hai ki jaba kabhI kisI mohale sa roga kA prakopa hotA hai to adhikAza AdamI isI roga ke ho jAte haiM aura hameM bhrama ho jAtA hai ki yaha eka chata kI rI hai isI AdhAra para logoM ko yaha samajhA diyA jAtA hai yaha chUta kI bImArI hai, isa prakAra logoM ko bahakA kara TIkA yA jAtA hai| unheM samajhAyA jAtA hai ki TIkA lagAne se roga nahIM hotA / gAya ke dhana se cecaka kA lasa lagAkara
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ usameM se nikale hue poba ko camar3e dvArA hamAre zarIra meM praveza kara dene kA nAma TokA hai| kahA jAtA hai ki aisA kara dene se manuSya ke zarIra para zItalA nikala AtI hai aura phira Age unheM mahA zItalA kA Dara nahIM rhtaa| lekina jaba yaha dekhane meM AyA ki TIkA lagAe hue manaSya ko bhI cecaka nikala AtI hai to eka naI sUjha nikAlI gayI aura kahA jAne lagA ki amuka samaya pazcAt phira TIkA lagA lenA cAhie, yahA~ taka ki Aja kala sabhI logoM ke liye cAhe ve TIkA lagavAye hoM yA nahIM, jaba kabhI unake gA~va yA mohale meM cecaka kA prakopa ho, TIkA lagA lenA anivArya hai / ataH aise bahuta manaSya milate haiM jo pA~ca-pA~ca, chaH chaH yA isase bhI adhika bAra TIkA lagavAye hue hote haiN| ____TIkA lenA eka jaMgalI rivAja haiM / hamAre vartamAna samaya kI yaha eka hAnikAraka prathA hai / saMsAra kI jaMgalI jAtiyoM meM bhI yaha prathA nahIM hai| isake adhikArI, jo TIkA nahIM bhI lagavAnA cAhate unheM kAnUnI kA bhaya dikhA kara TIkA lagAne ke liye majabUra karate haiN| yaha bahuta purAnA AviSkAra nahIM hai / balki 1798 I0 se hI yaha pracalita hai / lekina itane thor3e samaya meM hI lAkhoM manaSyoM ko yaha vizvAsa ho gayA hai ki TIkA lagA lene se cecaka ke roga se AdamI baca jAtA hai| aisA koI nahIM kaha sakatA ki jise TIkA nahIM lagAyA gayA hai use avazya hI yaha roga hogA, kyoMki bahutere aise mileMge jinheM TIkA bilakula hI nahIM lagAyA gayA hai, aura phira bhI ve isa roga se bace haiN| isase hama kadApi yaha nahIM mAna leMge ki TIkA nahIM lagAne se jinheM yaha roga ho gayA hai yadi ve TIkA lagA lete to avazya hI isa roga se baca jaate| isake atirikta yaha eka bahuta hI gandI auSadhi hai| isa
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM kevala gAya ke thana kI lasa hI nahIM lagAI jAtI balki zItalA ' roga se pIr3ita manuSya ke ghAva ke lasa ko bhI milA kara lagAyA jAtA hai| isa pIba ( mavAda ) ko dekhakara kitane to kai kara deMge / yadi hAtha se chU jAtI hai to hAtha ko sAbuna lagA kara dhonA par3atA hai yadi koI ha~sI meM bhI hameM pIba cakhane ko kahe to hamArA jI micalAne lagatA hai hama krodha se bhara jAte haiM aura usase lar3ane ko taiyAra ho jAte haiN| lekina jo TikA lagavAte haiM, unameM se bahuta kama aise haiM jo isa bAta para vicAra karate hoM ki ce vAstava meM pIba hI khA rahe haiN| bahutere isa bAta ko jAnate haiM. aneka rogoM meM auSadhi aura poSaka padArtha khUna meM yantra dvArA bhara diyA jAtA hai aura ve andara jAkara bhojana kie hue padArtha : se bhI pahale aura ati zIghra hamAre khana meM mila jAte haiN| isa prakAra auSadhi lene meM aura mu~ha se khAne meM kevala itanA hI antara hai ki mu~ha se khAI bastu dera se khUna meM milatA hai aura yantradvArA zIghra hI mila jAtI hai to bhI hama TIkA lete jarA nahIM hickte| kahAvata hai ki Darapoka loga mRtyu ke pahale kaI bAra mara cuke hote haiN| hamArI TIkA lene kI icchA ekamAtra isa roga se bacane aura usase kurUpa hone ke bhaya se hI utpanna hotI hai / C isa prakAra TIkA lekara zarIra meM poba saMcArita karavAnA mere vicAra meM dhArmika evaM sAcAra kI dRSTi se bho ghRta hai| mAMsA hArI loga bhI mare hue jAnavaroM kA khUna nahIM pIte phira isa prakAra jIvita prANI kA khana aura pIba khAne kA to prazna hI nahIM uThAnA caahie| jo Izvara se DaratA hai usake liye hajAra vAra cecaka kA zikAra honA yahA~ taka ki mara bhI jAnA acchA hai lekina isa prakAra camar3e dvArA eka niraparAdha jAnavara ke rakta kA pAna karanA acchA nahIM hai / TIkA lagavAne se jo hAniyA~ hotI haiM unake Upara iMgalaiNDa ke
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahuta se vicArazIla puruSoM ne vicAra kiyA hai aura usake bahikAra ke lie eka acchI saMsthA banAI hai isake sadasya khule Ama - isakA virodha karate haiM jinameM bahutoM ko jela kI sajA bhI dI gaI hai / ve nimnAMkita AdhAra para isakA virodha karate haiM :-- ( 1 ) gAya yA bachar3e ke thana se pIba nikAlane meM una jIvita pazuoM para krUratA kA vyavahAra kiyA jAtA hai manuSya ko dayAzIla honA cAhiye, isa prakAra kI ghRNita kriyAe~ usake vyaktitva ke liye kalaMka svarUpa hai| aisI hAlata meM TIkA lagAne se yadi use kucha lAbha bhI hotA ho to nahIM lagAnA cAhiye / ( 2 ) TIkA se lAbha ke badale hAniyA~ adhika hotI haiM, TIkA lagAne ke pahale jina rogoM kA nAma bhI nahIM sunane meM AtA thA ve roga aba pracalita ho gaye haiN| isake samarthaka bhI isa bAta se inkAra nahIM kara sakate ki isake AviSkAra ke sAtha hI sAtha kaI naye rogoM kI bhI utpatti huI hai / * (3) cecaka ke rogI ke zarIra se jo lasa liyA jAtA hai usameM rogI ke anya anya rogoM ke kIr3e bhI sammilita rahate haiM jo TIkA lene vAloM meM praveza karake prAyaH unhIM rogoM ko utpanna karate haiM / ( 4 ) isa bAta kA nizcaya nahIM hai ki jisane TIkA le liyA hai use cecaka kA roga hogA hI nhiiN| isake AviSkAraka DA0 jenara kI pahale yaha dhAraNA thI ki kevala eka bAra bAjU para TIkA lagAne se cecaka kA roga nahIM hotA; lekina yaha jaba unakA bhrama sAbita huA taba unhoMne donoM bAjuoM para TIkA lagavAne kI prathA Arambha kii| jaba yaha bhI galata huA taba donoM bAjutroM para kaI sthAnoM para lagAyA jAne lgaa| sAtha hI yaha bhI kahA jAne lagA ki sAta varSa pazcAt ise phira se lenA caahie| 6
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyoMki sAta varSa pazcAt isase mukti pAne kI koI gAraNTI nahIM dI jA sktii| lekina aba to tIna hI varSa ke pazcAt ise lagAne kI prathA nikalI hai| ina saba bAtoM se yahI siddha hotA hai ki DA0 loga svayaM isase santuSTa nahIM haiN| saca bAta to yaha hai ki yaha nahIM kahA jA sakatA ki TIkA lagavAe hue manuSya ko yaha roga kabhI hoMgA hI nahIM, athavA jinheM yaha roga ho jAtA hai vaha TIkA na lene hI ke kAraNa hotA hai| (5 / anta meM hama yaha dAve ke sAtha kahate haiM ki lasa eka gandI tathA dUSita padArtha hai| aisI hAlata me koI bhI yaha mAnane ko taiyAra nahIM hogA ki gandagI se gandago dUra hotI hai aura yadi hama aisA mAnate haiM to yaha hamArI nirI mUrkhatA hai / __usa saMsthA ne dalIloM ke sivAya aura bhI anekoM udAharaNa peza karake logoM ko TIkA lagavAne ke viruddha apane pakSa meM kara layA hai| aMgrejoM kI bahuta aisI bastiyA~ haiM jahA~ ke adhikAMza loga TIkA nahIM lagAte aura phira bhI ve isa roga se bace haiN| Toke ko jArI rakhane kI anamati DAkTaroM kI svArtha siddhi ke lie hai| kyoMki unheM prajA kI ora se lAkhoM rupaye isa kAma ke lie mala jAte haiN| isI svArtha ne unakI A~khoM para paTTI de rakkhI hai jasake kAraNa ve TIkA se utpanna burAiyoM ko nahIM dekha paate| hA~, kucha aise bhI DAkTara haiM jo isase utpanna bImAriyoM ko mAnate hai aura isake viruddha haiN| ___ jo isake sacce virodhI haiM unheM cAhie ki TIkA na lene ke kAraNa una para jo kucha bhI kAnUnI daNDa lagAyA jAya, use sahana kareM / jo svAsthya kI dRSTi se isakA virodha karate haiM, unheM isa veSaya kI kAphI jAnakArI rakhanI cAhie tAki ve apanA anubhava dUsaroM ko bhali-bhA~ti samajhA skeN| lekina ve jinheM na to isako kAphI jAnakArI hI hai aura na unameM itanI zakti hI hai
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki ve usake pracalita niyamoM kA ulaMghana kara saka vahA~ ke kAnUna hI ke anusAra calanA cAhie / ____jo svAsthya ke vicAra se TIkA nahIM lenA cAhate unheM svAsthya sambandhI niyamoM kA akSarazaH pAlana karanA caahiye| jo loga TIkA lenA nahIM cAhate lekina viSaya-bhoga dvArA sadA usakA lasa lete haiM yA Arogya sambandhI niyamoM ko bhaMga karate haiM, unheM samAja yA deza sambandhI niyamoM ke viruddha jahA~ TIkA lenA svAsthya ke liye Avazyaka mAnA jAtA ho, AcaraNa karane kA koI adhikAra nahIM hai| ___ aba taka to hamane zItalA para lagane vAle TIkA ke doSoM kA varNana kiyA / aba hama zItalA ke kucha upacAra btaayNge| jo loga jala, vAyu, bhojana ke prakaraNa meM batAe hue niyamoM ke ana sAra caleMge unheM to yaha bImArI hogI hI nahIM aura yadi kisI ko cecaka nikala Ave to sabase uttama mahauSadhi "veTa-zITa-paika" pAnI se bhIgI huI cAdara kA bA~dhanA hI hai| ise dina meM kama se kama tIna bAra bA~dhanA cAhiye, isase jvara kama ho jAtA hai aura dhAva zIghra bhara jAte haiM / ghAvoM para marahama paTTI athavA tela lagAne kI bilakula AvazyakatA nahIM hai / yadi sambhava ho to miTTI kI pulaTisa eka do sthAna para, jahA~ bA~dhane yogya ho, bA~dha denA cAhiye / rogI ko khAne ke liye cAvala aura halkA phala denA cAhiye jisameM nIMbU kA rasa milA ho / bhArI khAdya padArtha jaise ki bAdAma aura khajUra bilakula nahIM denA cAhie / haphte ke aMdara ghAva uparokta gIlI cAdara vAle upacAra se bhara jAte haiN| yadi aisA na ho to samajhanA cAhiye ki abhI zarIra kA jahara nikala rahA hai| cecaka ko eka bhayaMkara roga samajhane kI apekSA yaha samajhanA acchA hai ki prakRti devI hamAre zarIra meM ekatrita viSa ko isa roga dvArA nikAla kara hameM svAsthya pradAna kara rahI haiN|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ zItalA roga dUra ho jAne para bhI kitane rogI bahuta kamajora kisI anya roga meM grasita dekhe jAte haiN| isakA mukhya kAraNa caka se chuTakArA pAne ke lie kie gae galata galata upacAra / jvara meM bahutoM ko kunaina ke sevana se bahirApana ho jAtA hai . ra kabhI-kabhI saMjJAzUnya ( baharApana vizeSa ) kA bhI roga jAtA hai / vyabhicAra se utpanna hone vAle rogo~ me~ pArA kA roga kiyA jAtA hai, phala yaha hotA hai ki pArA usa roga ko kara anya aneka roga paidA kara detA hai jise Ajanma bhoganA tA hai| dasta sApha na hone para dasta lAne vAlI auSadhiyoM ko -bAra sevana karane se bavAsIra ho jAtI hai| uparokta bAtoM patA calatA hai ki ayogya auSadhiyoM ke sevana se bImArI ne kI apekSA aura kitanI hI nayI-nayI bImAriyA~ paidA ho tI haiM / ataH rogoM kA upacAra bahuta soca samajha kara karanA hie| ve hI upacAra lAbhadAyaka haiM, jo roga ko jar3a se haTA deM ra svAsthya para koI hAni na pahu~ce / bahumUlya bhasma bhI jo rogoM lie rAmabANa auSadhi samajhe jAte haiM bahudhA hAnikAraka siddha te haiM, kyoMki yadyapi ve guNakArI pratIta hote haiM, lekina ve kAma uttejita karate haiM / phalataH svAsthya ko bigAr3a dete haiM / yadi cecaka ke rogo ko uparokta sAdhAraNa upacAra kiyA ya, to kevala roga hI nahIM dUra hogA balki rogI zIghra svastha kara Ajanma isa roga se mukta ho jAyagA / cecaka haTa jAne para jaba dAne sUkhane lageM to rogI ke zarIra para "olibha Ayala" jaitUna ke tela kI mAliza karanI cAhie usa roja snAna karAnA caahie| isase ghAva kI mUrriyA~ zIghra jAtI haiM; dAga miTane lagate haiM aura camar3A pahale jaisA hone tA hai|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16-chUta ke anya dUsare roga choTI zItalA se hama utanA nahIM Darate jitamA kI usakI bahana bar3I zItalA se| kyoMki hama socate haiM ki yaha utanA ghAtaka nahIM hai aura na isase rogI kurUpa hI hotA hai| lekina yaha bhI eka prakAra kA cecaka hI hai aura isakA bhI upacAra usI -taraha karanA cAhie jisa taraha zItalA kA kiyA jAtA hai| zItalA, choTI zItalA ke sivA, plega, kAlarA yA haijA aura ur3atI pecisa bhI chUta ke rogoM meM zAmila haiN| ___plega eka bhayaMkara roga hai| aMgrejI meM ise "vyUvAnika plega" kahate haiN| yaha roga pahale-pahala hamAre deza meM san 1896 I0 meM utpanna huA aura taba se abataka isane asaMkhya AdamiyoM ko mRtyu kI goda meM sulA diyA hai| isase chuTakArA pAne ke lie DAkTaroM ne anekoM auSadhiyoM kA AviSkAra kiyA hai, lekina phira bhI isakI samucita auSadhi taiyAra nahIM ho sakI hai| Aja-kala plega kA eka TIkA nikalA hai aura logoM kI dhAraNA ho rahI hai ki isake lagAne se roga kA AkramaNa nahIM hotaa| lekina plega kA TIkA bhI utanA hI hAnikAraka aura dhArmika dRSTi se pApamaya hai, jitanA ki cecaka kA TIkA ! yadyapi isa roga ke lie koI auSadhi vizeSa rUpase taiyAra nahIM ho sakI hai phira bhI hama una logoM ke lie jinheM prakRti meM pUrNa vizvAsa hai tathA jo mRtyu se nahoM Darate, nimnalikhita upacAra karane ko salAha degeN| (1) jyoMhI jvara zurU ho, pAnI se bhigI cAdara 'veTa-zITa-paika' kA prayoga karanA caahie| (2) gA~Tha ( gilTI ) nikalane para miTTI kI moTI pulaTisa bA~dhanA caahie| - (3) rogI ko pUrNa upavAsa karanA caahie|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) yadi use pyAsa mAlUma ho to ThaMDe pAnI meM nIbU kA rasa milA kara denA cAhie / (5) use khulI havA meM sulAnA cAhie / (6) rogI ke nikaTa eka se adhika vyakti ko usakI dekharekha ke lie nahIM rahanA caahie| hama vizvAsa dilA sakate haiM ki yadi plega kisI upacAra se cchA ho sakatA hai to vaha isa upacAra se aura bhI zIghra acchA sakatA hai / yadyapi isa roga kI utpatti ke mukhya kAraNa kA abhI taka patA hrIM laga sakA hai| phira bhI logoM kA Ama khyAla hai ki isa roga adhikatara cuhe phailAte haiM / ataH hameM cUhoM se hara taraha kI vadhAnI rakhanI cAhie, hameM apane ghara ke khAne-pIne ke saba mAna Dhakakara rakhanA cAhie jisase cUhoM ko vahA~ khAne kI asu dhA ho aura ve vahA~ se dUsarI jagaha cale jAya~ yadi kisI halle meM plega kA prakoma ho gayA ho aura bahuta prayatna karane para cUhoM se hama apanA piNDa na chur3A sakeM to hameM cAhie ki usa ko kucha dinoM ke lie khAlI kara deM / plega ke AkramaNa se bacane kA sabase acchA upAya svAsthya mbandhI niyamoM kA pAlana karanA hai| hameM khulI havA meM sonA hie| sAdhAraNa tathA poSaka padArtha thor3I mAtrA meM khAnA cAhie vaM ghara ko sApha-sutharA rakhanA caahie| nitya niyamita rUpa se yAma karanA cAhiye / hara taraha ke vyasana chor3a dene cAhie ra yathAsAdhya sAdhAraNa jIvana vyatIta karanA cAhie yoM to hameM na DhaMga se sadaiva hI rahanA cAhie / lekina yadi hama sadaiva aisA kara sakeM to kama-se-kaba plega ke dinoM meM to vizeSa sAvadhAnI banI hI cAhiye / sannipAtika jvara isase bhI bhayaMkara hotA hai / yaha zIghra *
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkramaNa karatA hai / aura bahuta hI ghAtaka hotA hai| rogI ko adhika jvara ho jAtA hai, svA~sa lene meM use kaSTa mAlUma hotA hai aura kabhI-kabhI vaha behoza ho jAtA hai / isa kisma kA roga pahale-pahala johansavarga meM san 1904 I0 meM zurU huA thA / isa bAre meM pahale kahA gayA hai ki teIsa rogiyoM meM kevala eka baca sakA thA isa para prAyaH ve sabhI upacAra prayoga meM lAye jA sakate haiM jo 'vyUvAnika plega' para kAma meM lAye jAte haiM, antara itanA hI hai ki pulaTita ko isa roga meM sIne ke donoM bagala me bA~dhanA cAhie / yadi 'veTa - zITa- paika' ke prayoga karane kA maukA na mile to patalI pulaTisa sira meM bA~dhanA caahie| yaha kahane ko AvazyakatA nahIM hai ki isa roga kA upacAra karane se pahale isake rokane kI vyavasthA karanI caahie| plega aura isake rokane meM prAyaH eka se hI upacAra kAma meM lAye jAte haiM / hama loga kAlarA yA haijA ( mahAmArI ) se bhI utanA hI Darate haiM jitanA ki plega se, lekina yaha roga itanA bhayAnaka nahIM haiM / isa roga meM 'veTa - zITa-paika' se kucha lAbha nahIM hotaa| miTTI kI pulaTisa rogI ke peTa para bA~dhanA caahie| jisa aGga meM sanasanI mAlUma hotI ho use garama pAnI ko botala se seMkanA cAhie / pA~va meM sarasoM kA tela malanA cAhie aura rogI ko upavAsa karanA caahie| rogI ko ghabar3AhaTa na mAlUma ho isako sAvadhAnI rakhanI cAhiye / yadi use dasta jalda- jalda AtA ho to use bAra bAra bistare se nahIM uThAnA caahie| balki eka caur3e mu~ha kA bartana cArapAI ke nIce dasta ikaTThA karane ke lie rakha denA caahie| yadi isa roga meM pahale se hI sAvadhAnI rakhI jAya to khatare kA Dara nahIM rahatA / yaha roga bahudhA garmI ke dinoM meM huA karatA hai kyoMki garmI ke dinoM meM hama hara kisma ke kacce-pakke phala khAte haiN| pAnI bhI una dinoM meM prAyaH gandA hI hotA hai aura
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma usI pAnI ko pIte haiM, kyoMki una dinoM meM kue~ kA pAnI ma ho jAtA hai, hama loga pAnI ko ubAla kara athavA chAna kara hI piite| rogI ke pAkhAne ko bhI khulA chor3a dete haiM jisakA la yaha hotA hai ki roga ke kIr3e havA meM phailate haiN| vAstava meM ba hama isa para vicAra karate haiM to hameM mAlUma hotA hai ki upakta viSayoM para hamArA bahuta kama dhyAna rahatA hai phira bhI hama ina goM se vaJcita rahate haiM yaha Azcarya kI bAta hai| __ aba hameM una bAtoM para vicAra karanA cAhie jinakI jAnarI kAlarA ke dinoM meM hamAre lie Avazyaka hai| hameM una dinoM kA bhojana karanA caahie| svaccha havA meM sA~sa lenI caahie| pAnI hama pIte haiM sadaiva ubAla kara, moTe kapar3e se chAnakara nA caahiye| rogI kA pAkhAnA rAkha yA miTTI se Dhaka denA hie| pAkhAne ko rAkha yA miTTI se Dhakane kI kriyA to hameM deva binA roka Toka ke karanI caahie| aisA karane se roga ke jane kA kama Dara rahatA hai| billI gaDhA khoda kara pAkhAnA karatI aura use Dhaka detI hai, lekina hama loga usase bhI badatara haiN| goMki hama ghRNA athavA chUAchUta ke phera meM par3a kara aisA na karake na bImArI ko phailAte haiM aura hajAroM manuSyoM ko mRtyu ke mukha DAla dete haiN| jina logoM ko chUta kA roga ho gayA ho unake pAsa rahane loM ko cAhiye ki ve. hara taraha rogI ko vizvAsa dilAyeM ki va kI koI bAta nahIM hai / kyoMki bhaya utpanna hone hI se aksara gI ko hAni pahu~catI hai|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 - saurI aura baccA pichale prakaraNoM ke likhane kA merA uddezya yahI hai ki sAdhAraNa rogoM ke kAraNa aura unake upacAra kA kucha jJAna prAyaH sarva- sAdhAraNa ko ho jAya / hameM pUrNa vizvAsa hai ki ve manuSya jinheM sarvadA koI na koI roga ghere hI rahate haiM aura jo mRtyu ke nAma se Darate haiM unako kisI taraha kI pustaka kyoM na dI jAya, ve DAkTaroM kI zaraNa liye binA kadApi nahIM raheMge hAlAMki maiM isake 'viruddha hU~ | maiM yaha bhI kaha sakatA hU~ ki bahuta thor3e loga aise hoMge jo prAkRtika cikitsA dvArA apane rogoM ko acchA karake sarvadA ke lie rogamukta hone kA udyoga karate haiN| jo aisA karegeM unheM isa bAta kA anubhava hogA ki ina upacAroM aura niyamoM se bahuta - lAbha hotA hai / isa pustaka ko samApta karane ke pahale hama kucha moTI-moTI bAteM aura bacce kI dekha-rekha ke viSaya meM batalAyeMge / sAtha hI kucha Akasmika ghaTanAoM ke bAre meM bhI likheMge / pazuoM ke bAre meM hama kucha nahIM jAnate ki prasavakAla meM unheM kucha pIr3A hotI hai yA nhiiN| kintu pUrNa svastha strI ko to prasarakAla meM pIr3A honI caahie| dehAta meM bahuterI striyA~ prasava kI pIr3A kI kucha paravA nahIM karatIM aura antima samaya taka apanA kAma karatI haiN| bahuterI majadUrI karane vAlI striyoM ko prasava ke thor3e hI dina bAda majadUrI karate dekhA jAtA hai / taba kyA kAraNa hai ki zahara aura kasbe kI striyoM ko hI prasava ke samaya itanI pIr3A hotI hai ? kyA kAraNa hai ki unheM prasava ke pUrva aura pazcAt upacAra kI vizeSa AvazyakatA par3atI hai / uttara bahuta AsAna aura spaSTa hai| -kRtika jIvana vyatIta karanA par3atA hai| sahana sAdhAraNataH svAsthya sambandho prAkRtika niyamoM ke viruddha zahara ko striyoM ko aprAunakA khAna-pAna, rahanA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatA hai| isake atirikta ve asamaya garbha dhAraNa karatI haiMra prasava ke bAda zIghra hI puruSoM kA zikAra ho jAtI haiN| unheM kabjIyata kA roga ho jAtA hai| hamAre deza kI voM kanyAoM aura striyoM kI yaha avasthA ho rahI hai| mere vAra se aisA jIvana narka se bhI burA hai| jaba taka puruSa aisA vika AcaraNa karate raheMge, hamArI striyA~ sukhI nahIM raha tiiN| bahuta se loga isa doSa ko striyoM ke matthe mar3hate haiM, lekina kisakA doSa hai isa para vicAra karane ke lie hameM yahA~ sthAna hai / hameM kevala burAiyoM ko dekhanA hai aura usase chuTakAre upAya batalAnA hai / sabhI vivAhita strI-puruSa ko yaha yAda nA cAhiye ki taba taka vAsanA kI tRpti kI burI deva, khAsa choTI umra meM garbha dhAraNa kara lene kI burI prathA aura baccA hone ke bAda hI sambhoga karane kI Adata chUTa na jAyagI taka prasava kI pIr3A dUra nahIM ho sakatI / striyA~ prasava kI hA ko cupa-cApa sahana karatI haiM yaha nahIM socatI ki svayaM kI icchA se hI aisA hotA hai unakI saMtAna dubalI-patalI ra kamajora ho jAtI hai / pratyeka strI-puruSa kA kartavya hai ki ve ne ko isa vipatti se bacAveM / kama se kama yadi eka bhI strI isakA pAlana kareM to isakA yaha matalaba hogA ki ve apanA darza dikhalA kara saMsAra ko patita avasthA se uThA rahe haiN| yaha aisA Avazyaka viSaya hai ki isake liye eka ko dUsare kI kSA nahIM karanI cAhie / uparokta bAtoM se yahI pratIta hotA hai ki garbha Thahara jAne ke puruSa ko strI prasaMga nahIM karanA cAhiye aura nau mAsa taka strI ke Upara vizeSa jimmedArI rahatI hai / usakI isa santAna bhaviSya sarvathA usake isa nau mahIne kI rahana-sahana para bhara karatA hai yadi vaha acchI-acchI vastue~ pasanda karegI to
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaviSya meM usakI hone vAlI santAna bhI unhIM vastuoM ko pasanda karegI | yadi vaha krodha karegI yA usake andara burI-burI bhAvanAyeM utpanna hoMgI to usakI santAna bhI krodhI tathA burI bhAvanA-vAlI hogI / ataH isa nau mahIne kI avadhi meM use cAhie ki vaha acche-acche kArya kare, vyartha kI cintAoM ko chor3a de, koI burI vAsanA andara na Ane de, kabhI mUTha na bole aura eka pala bhI bekAra evaM burI bAtoM meM na bitAve / aisI mAtA kI santAna avazya hI balavAna aura parAkramI hogI / garbhiNo ko apane zarIra aura vicAra ko pavitra rakhanA caahie| use svaccha vAyu meM rahanA cAhiye / use sAdhAraNa aura puSTikara padArtha utanI hI mAtrA meM khAnA cAhie jise vaha sugamatA se pacA ske| yadi bhojana saMbandhI sabhI niyamoM kA vaha pAlana karegI to use DAkTara kI sahAyatA kI koI AvazyakatA nahIM hogI yadi use dasta kI zikAyata ho to usake bhojana meM jaituna ke tela kI mAtrA bar3hA denI cAhie / yadi use kai Ave yA jI micalAtA ho to pAnI meM nimbU kA rasa milAkara lenA cAhiye usameM khANDa nahIM milAnA cAhiye / garbhAvasthA ke nau mahInoM meM hara hAlata meM masAlA evaM baghAra bilakula chor3a denA cAhie | garbhAvasthA meM striyoM ko nayI-nayI vastuoM ke prApti kI icchA hotI hai aisI hAlata meM unheM DA0 lUIkUne ke batalAye hue tarIke se snAna karane se lAbha hotA hai / isase unakA svAsthya aura utsAha bar3hatA hai evaM unheM prasaba kI pIr3A nahIM mAlUma hotI / garbhAvasthA meM unako apane mana para adhikAra rakhanA caahie| jyoM hI kisI vastu kI icchA paidA ho use zIghra dabA denA cahiye | mAtA-pitA ko cAhiye ki ve sadA garbhastha bacce kI rakSA ke liye sAvadhAnI rakkheM / puruSa kA kartavya hai ki vaha aisI avasthA meM strI ko zAMtamaya
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana vyatIta karane de| kisI prakAra kI lar3AI jhagar3A usase na kare aura sadA usako prasanna-citta rakhane kI koziza kre| use gharelU parizrama kA.kAma na karane denA caahiye| aura roja thor3I hera taka khulI havA meM Tahalane denA caahiye| isa avasthA meM kisI kAra kI jar3I-bUTI yA auSadhi kadApi na denI caahie| 18--zizu-pAlana ___ isa prakaraNa meM hama dhAya ke sabhI kartavyoM kA varNana nahIM kareMge balki yahI batalAyeMge ki zizu-pAlana kaise kiyA jAtA hai| jo pachale prakaraNoM ko par3ha Aye haiM unheM yaha batalAne kI AvazyakatA vahIM hai ki jacce ko andhere kamare meM jahA~ rozanI na jAtI ho, naile kucaile kapar3oM para, cArapAI ke nIce Aga rakha kara sulAnA hAniprada hai| yaha rivAja cAhe kitanA purAnA kyoM na ho-bahuta burA tathA hAnikAraka hai| hA~, jAr3e ke dinoM meM jacce ko garma rakhane ke lie kambala or3hA sakate haiN| yadi kamarA adhika ThaMDA ho to Aga jalAnI cAhie, lekina Aga bAhara jalAnI cAhiye aura naba usameM se dhuA~ nikalanA banda ho jAya taba andara lAnI vAhie, lekina phira bhI usake cArapAI ke nIce nahIM rakhanA vaahie| -garma pAnI se bhare botaloM ko usake cArapAI para rakhakara garmI pahuMcAI jA sakatI hai| baccA paidA ho jAne, para saba kapar3e aura cAdaroM ko sApha kara denA cAhie aura taba use prayoga meM jAnA caahie| ___ cUMki bacce kA svAsthya usakI mA~ ke svAsthya para nirbhara karatA hai ataH usake bhojana meM vizeSa sAvadhAnI rakhanI caahie| yadi ise gehU~ kI banI cIjeM, kelA aulibha Ayala ( jaitUna kA tela ) vAne ko diyA jAya to use kAphI garmI aura tAkata mAlUma
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ hogI aura use kAphI dUdha bhI utaratA hai, jaitUna kA tela sevana karane se mA~ ke dUdha meM eka viSa zakti paidA ho jAtI hai jisake pIne se bacce kA dasta sApha AtI hai isa taraha baccA bhI roga se bacA rahatA hai| yadi baccA bImAra ho jAya to usko mA~ ke svAsthya kI ora dhyAna denA caahiye| bacce ko davA denA use jAnabUjha kara mAranA hai| kyoMki usakA medA nAjuka hotA hai| jisase davA kA jahara zIghra phailatA hai / ataH jo kucha auSadhi denI ho mAtA ko denI caahie| auSadhi kA guNa usakI mAtA ke dUdha meM Akara bacce ko lAbha pahuMcAtA hai| yadi bacce ko kapha ho jAya yA dasta Ave to Darane kI koI bAta nahIM hai| hameM eka do dina dekha-lenA cAhiye aura usake kAraNa kA patA lagAnA caahie| kAraNa mAlUma ho jAne para chuTakAre kA udyoga karanA caahie| eka ba eka isake liye daur3a dhUpa kara davA dArU karane se aura bhI kharAbI phuNcegii| bacce ko guna-gune pAnI se snAna karAnA cAhie | usakA vastra yathAsAdhya kama aura patalA ho aura yadi ho sake to bilakula na pahanAye jAya~ / bacce ko moTe kapar3e para sulAkara garma cAdara se Dhake rahanA caahie| isase kapar3e pahinAne kI AvazyakatA pUrI ho jAyagI aura kapar3e bhI gande hone se baceMge evaM baccA bhI balavAna hogA / nAla ke Upara kapar3e ko cauparatA banAkara rakha deM aura Upara se use dUsare kapar3e se mulAyama bA~dha deN| nAla para tAgA bA~dhakara use gale meM laTakAne kI prathA hAnikara hai ! nAla kI paTTI ko kholate rahanA caahie| yadi nAla ke irda-gIda namI mAlUma par3e to bArIka pIsA huA svaccha cAvaloM kA ATA chAna kara rUI ke dvArA usa para chir3aka denA caahie| ___ jaba taka bacce ko mA~ kA dUdha kAphI milatA ho use usI para rakhanA caahie| lekina jaba kucha kama par3ane lage to bhUne hue gehU~.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ pIsakara garma pAnI aura thor3A sA gur3a milAkara pilAne se ca hI ke aisA lAbha hotA hai / AdhA kele ko khUba masala liyA hA aura usameM eka cammaca jaitUna kA tela milA kara dene se r3A lAbha hotA hai| agara gAya kA dUdha denA ho to eka bhAga gha se tIna bhAga pAnI milAkara garama kre| jaba eka ubAla A kAya to thor3A sA gur3a milA de ( magara khA~r3a nahIM ) taba vaha dUdha nA caahie| bacce ko dhIre-dhIre phala khAne kI Adata DAlanI dAhie tAki zurU hI se usakA khUna sApha rahe aura vaha sundara aura baliSTa ho / ve mAtAyeM jo apane baccoM ko dA~ta jamate hI nheM cAvala, dAla aura zAka khilAne lagatI haiM unheM bahuta hAni hu~cAtI haiN| cAya aura kahavA to bilakula hI nahIM denA caahie| 1 * jaba baccA kucha bar3A hokara ghuTanoM ke bala calane lage to use karatA yA aisA hI koI dUsarA vastra pahanAnA cAhie, lekina sakA pA~va naMgA hI rakhanA caahie| tAki vaha apanI icchA anusAra idhara-udhara ghUmatA rahe jUtA pahanA dene se khana kA daurA ka jAtA hai aura pA~va tathA paira ke majabUta hone aura bar3hane meM kAvaTa paidA hotI hai| sundaratA bar3hAne ke liye baccoM ko rezamI bela-bUTevAle vastra pahanAnA, Topa, koTa yA jevara pahanAnA eka bahuta hI burI prathA hai / prakRti ne bacce ko jo prAkRtika sundaratA hI ho, hameM apane parizrama aura prayatnoM se use bar3hAne kI ceSTA karanI caahie| dikhAve ke liye baccoM kA banAva zRGgAra karanA hamArI ajJAnatA kA sUcaka hai / hameM sadA yAda rakhanA cAhie ki bacce kI zikSA usake janma kAla hI se Arambha ho jAtI hai / unake sacce zikSaka to mA~-bApa hI hote haiN| mA~-bApa ke rahana-sahana kA prabhAva bacce para par3atA hai| unheM DarAnA, dhamakAnA, sajA denA aura unake zarIra para AbhUSaNa lAdanA, unheM ha~sa ha~sa kara
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ bichAnA Adi bAteM zikSA ke niyamoM ke viruddha hai / jaise ki purAnI kahAvata hai ki "mAtA-pitA hI kA guNa lar3akoM meM AtA hai" yadi mAtA-pitA kI cAla-DhAla aura rahana-sahana sAdA hotA hai to baccA bhI vaisA hI hotA hai yadi ve nAjuka mijAja ke hote haiM to baccA bhI prAyaH vaisA hI ho jAtA hai / yadi ve satya aura spaSTavAdI haiM to baccA bhI vaisA hI hotA hai / yadi ve tutalA kara bolate haiM to vaha bhI vaise hI bolane lagatA hai / yadi bure zabda kA prayoga karate haiM aura unameM kucha burI Theva par3a gaI haiM, to baccA bhI usI kA anusaraNa karatA hai / tAtparya yaha hai ki mAM-bApa kA koI bhI kAma "aisA nahIM, jisako baccA karane na sIkha jAya / bar3e-bar3e vidvAnoM kA yaha kahanA hai ki mAM-bApa ke pAsa raha kara bacce ko jo zikSA milatI hai vaha phira kabhI nahIM milatI / aba hama loga samajha gaye ki mAM-bApa kI jimmedArI bacce ke 'prati kitanI bhArI hai unakA mukhya karttavya hai ki ve bacce ko aisI zikSA deM jisase vaha satyavAdI, ImAnadAra aura apane samAja kA AbhUSaNa bana jAya / pazu aura phala vagairaha ke viSaya meM bhI hama yahI dekhate haiM ki jo jisa naslakA hai prAyaH unase utpanna - pazu yA phala bhI unhIM jaise hote haiM / kevala manuSya hI prAkRtika niyama bhaMga karatA hai / yaha mAnava-samAja hI meM dekhA jAtA hai 'ki nekacalana manuSya kI santAna badacalana hotI aura balavAna kI santAna prAyaH nirbala ho jAtI hai| usakA kAraNa yaha hai ki hama binA samajhe bUjhe mAM-bApa bana jAte haiM jaba ki hama usa pada ke yogya nahIM hote / mAM-bApa kA yaha anivArya karttavya haiM ki ve apane baccoM kA ucita rIti se pAlaga poSaNa kareM yaha tabhI sambhava ho sakatA hai jaba mA~-bApa donoM hI svaya ucita zikSA prApta kiye hoM / jo mA~-bApa isa taraha kI zikSA se vaMcita haiM, unakA yaha karttavya hotA hai ki ve apane baccoM ko kisI yogva abhibhAvaka kI dekha
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM rakha deN| aisA vizvAsa karanA nirI mUrkhatA hai ki baccoM kevala skUla bheja dene hI se ve sadAcArI bana jAyeMge / sadA-banane ke liye unheM acchI saMgati meM rakhanA Avazyaka hai / zikSA skUla meM dI jAtI hai vaha gharelU zikSA ke barAbara bacce asara nahIM kara sktii| yaha bAta pahale hI batalAyI gaI hai| khya zikSA janma kAla ho se prArambha hotI hai| khelane ke samaya baccoM kI buddhi kA vikAsa hotA hai aura unheM zArIrika, sika evaM dhArmika zikSA milane lagatI hai, bacapana meM mA~-bApa se te-khelate baccA akSara tathA ginatI kA jJAna prApta kara sakatA baccoM ko skUla bhejane kI prathA thor3e hI dinoM se pracalita huI yadi mA~-bApa baccoM ke prati apane kattaMvya kA ucita pAlana kareM sameM sandeha nahIM ki bacce bahuta hI uccakoTi ke hoNge| lekina bAta to yaha hai ki hama loga baccoM ko apane manoraMjana kI nAmagrI samajha baiThate haiN| unake zarIra ko sundara vastroM se haiM aura unheM AbhUSaNa pahanAte haiM / hama unheM bahudhA I kA lAlaca dete haiM aura bacapana hI meM lAr3a-pyAra karake bigAr3a dete haiN| apane anucita lAr3a-pyAra ke kAraNa unheM chor3a rakhate haiM aura unake kAmoM meM roka Toka nahIM karate / ma loga svayaM kaMjUsa, kAmI, beImAna, AlasI aura gande isameM Azcarya kI kyA bAta hai agara hamAre bacce bhI vaise cI, nirbala, svArthI, AlasI, kAmI evaM durAcArI hote parokta bAtoM para vicAravAna mA~-bApa ko dhyAna denA caahie|' ke unhIM ke Upara hamAre deza kA bhaviSya nirbhara hai /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 - kucha Akasmika ghaTanAe~ DUbanA -- aba hama una Akasmika ghaTanAoM kI ora dhyAna deMge tathA unake upacAra ke viSaya meM kucha btlaayeNge| jinakA pratyeka manuSya ko kucha na kucha jJAna rakhanA Avazyaka hai tAki samaya par3ane para ve apanI tathA dUsaroM kI kucha sahAyata kara sakeM aura bahutoM kA amUlya jIvana bacA skeN| bAlakoM ko bhI inakA upacAra sikhalAnA cAhie | tAki bar3e hone para ve dayAlu ho sakeM / pahale hama DUbe hue manuSya kA upacAra batalAyeMge : havA ke binA manuSya pA~ca minaTa se adhika nahIM jIvita raha sakatA hai / DUbate hue manuSya ko bAhara nikAlane para unake andara kucha prANa kA saMcAra rahatA hai / ataH zIghrAtizIghra use hoza meM lAne kA prayatna karanA cAhiye | isake liye do kAmoM kA karanA Avazyaka hai / pahalA -- usake andara svA~sa Ane jAne kA prayatna kiyA jAya / dUsarA - use garmI pahu~cAI jAya / hameM yaha dhyAna rakhanA cAhie ki pahalA kAma nadI yA tAlAba ke kinAre hI karanA par3atA hai jahA~ para ki saba yAvazyaka vastuoM kA milanA kaThina hai / khAsa kara yaha tabhI kiyA jA sakatA hai jaba ki vahA~ do tIna AdamI aura hoM / sahAyaka ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha samaya-sUcaka, dheryavAna, aura phurtIlA ho| kyoMki yadi vaha svayaM ghabar3A uThegA to vaha kucha bhI madada nahIM kara sakegA / aise hI yadi sahAyaka - gaNa upacAra ke viSaya meM vAda-vivAda karane lageM to usa manuSya ke bacane kI kama AzA rahatI hai / unameM sabase adhika jAnakArI rakhane vAle ko cAhie ki vaha anya sahAyakoM ko batalAve aura sahAyakoM ko cAhie ki ve usakI AjJAnusAra kArya vAhI kareM /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ DUbe hue manuSya ko jyoMhI pAnI se bAhara nikAlA jAya usakA badana acchI taraha poMcha diyA jAya, usake bhIge kapar3oM ko usake badana se alaga kara denA caahie| taba usake donoM hAthoM ko usake sira ke nIce kara use paTa (auMdhA) sulA denA cAhie / apane hAtha ko usakI chAtI para rakha usake mu~ha se pAlI aura miTTI vagairaha nikAla denA caahiye| aba usakI jIbha bAhara nikala AyegI use rUmAla se pakar3a lenA ca hiye aura taba taka pakar3e rahanA cAhiye jaba taka ki vaha hoza meM na A jAya : hoza meM Ate hI usake sira aura chAtI ko pA~va se kucha Upara kara use sodhA kara denA caahiye| eka sahAyaka ko usake sira kI tarapha ghuTanoM ke bala baiThakara dhIre-dhIre usake hAthoM ko phailA denA caahiye| aisA karane se usakI pasaliyA~ uThegI aura svA~sa Ane-jAne lgegaa| isake alAvA garma aura ThaMDe pAnI ko hAtha meM lekara usake sIne para chir3akate rahanA caahiye| yadi Aga mila sake to usase usako garmI pahu~cAnA caahiye| isake bAda jahA~ taka kapar3e mila sakeM usako pahinA denA cAhiye jisase usake zarIra meM garmI phuNce| ye saba upacAra pUrNa AzA ke sAtha dera taka karanA cAhie / kabhI-kabhI to yaha ghaNToM taka karanA par3atA hai taba svA~sa AtI hai| jyoM hI svA~sa kA AnA Arambha ho, kucha garma padArtha pilAnA caahie| nimbU kA rasa garma pAnI meM yA taja, lauMga aura kAlI mirca kA kAr3hA pilAne se bahuta lAbha hogaa| tambAkU suMghAne se bhI use lAbha pahuMcatA hai| bekAra AdamI ko usake cAroM tarapha nahIM ghere rahanA caahie| kyoMki aisA karane se svaccha vAyu bImAra ko nahIM miltii| ataH ina bAtoM kA vizeSa dhyAna rakhanA caahie| nIce likhe cinha aise rogI ke mara jAne ke haiM:- . yadi svA~sa kA AnA jAnA ruka jAya, hRdaya aura phephar3oM kI
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhar3akana banda ho jAya / mora ke paMkhe ko usase nAka ke samIpa rakhane para yadi jarA bhI na hile, zIze ko usake muMha ke pAsa rakhane para yadi usa para bhApa na jame, A~kheM adhakhulI raha jAya~, palakeM moTI par3a jAya~, aMguliyA~ Ter3hI par3a jAya~, jabar3e juTa jAya~, jIbha dA~toM ke bIca meM A jAya, muha meM phena A jAya, nAka lAla ho jAya aura saba zarIra pIlA par3a jAya to samajhanA cAhiye ki rogI mara gayA / kabhI-kabhI ina lakSaNoM ke hote hue bhI prANa rahatA hai| jaba usakI lAza sar3ane lage tabhI usake marane kA nizcaya hotA hai| ataH rogI ko zIghra hI marA na samajhanA cAhiye balki bahuta dera taka usakI sevA karane ke bAda hI usakI AzA chor3anI caahie| jalanA-kabhI-kabhI hama loga kisI ke kapar3e meM Aga laga jAne se ghabar3A uThate haiM aura use sahAyatA dene ke badale apanI mUrkhatA ke kAraNa use aura bhI vipatti meM DAla dete haiM ataH aisI avasthA meM hamArA kyA kartavya hai yaha jAnanA Avazyaka hai| jisa vyakti ke kapar3e meM Aga laga gayI ho use ghabar3AnA nahIM caahie| yadi Aga kapar3e ke eka hI kinAre ko pakar3I ho to use zIghra hI hAtha se vujhA denA caahie| lekina yadi samUce yA adhika kapar3e meM pakar3a lI ho to use zIghra hI jamIna para leTa kara loTane laganA caahie| yadi koI galoce jaisA moTA kapar3A mile to zIghra usake badana meM lapeTa denA cAhie yadi pAnI najadIka ho to zIghra usake Upara girA denA caahie| jyoM hI Aga bujha jAya hameM dekhanA cAhie ki kahIM usakA aGga to nahIM jala gayA hai| jale hue sthAna meM bahudhA kapar3A cipaka jAtA hai aisI hAlata meM hameM use jora lagA kara nahIM chur3AnA caahie| balki dhIre se vastra ko kaicI se kATa lenA cAhie tAki jale hue sthAna para kucha asara na par3e aura vahA~ kA camar3Ana simaTa jAya isake bAda
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ gha hI usa sthAna para miTTI kI pulaTisa bA~dhanI caahie| isase tana kama hokara rogI ko ArAma milegA jale hue sthAna para hA~ kapar3A lipaTA ho vahA~ bhI pulaTisa bA~dhanI caahie| jaba Tisa sUkhane lage to use turanta badala denA caahie| ThaMDe pAnI upayoga se bho koI hAni nahIM hotI / jo manuSya jalane para yathA samaya u rokta upacAra na kara sake unake liye nimnAkiMta upacAra bahuta lAbhadAyaka hoMge kele tAje patte para jaitUna yA sarasoM kA tela cupar3a kara jalI huI ha meM bA~dhanA cAhie patte ke abhAva meM patale kapar3e kA prayoga sakate haiN| alasI ke tela meM cUne kA pAnI barAbara milA kara ne se lAbha hotA hai / jale sthAna para cipake pAnI se tara kara dhIre-dhIre nikAla sakate haiN| do dina bAda haTAnA cAhie aura usake bAda roja badalanA hie| yadi phaphole uTha Aye hoM to unheM dhIre-dhIre phor3a denA hiye, lekina camar3e ko nahIM haTAnA cAhie / kapar3e ko dUdha tela kI pahalI yadi A~ca lagane ke kAraNa camar3A kevala surkha ho gayA ho to la miTTI kI pulaTisa hI lAbhaprada hogii| yadi aMguliyA~ jala hoM to pulaTisa bA~dhate samaya isa bAta kI sAvadhAnI rakhanI hie ki ve eka dUsare se saTI na hoN| tejAba se jalane para bhI upacAra karanA cAhiye / sarpa kA kATanA - sarpa ke viSaya meM hama logoM ke bhrama kA kucha kAnA nahIM hai| bahuta dinoM se hama loga isase Darate Aye haiN| taka kI usake nAma ko sunate hI hama kA~pa uThate haiN| hindU isakI pUjA karate haiM aura isa pUjana ke lie eka khAsa dina vrata kie hue haiM jise nAgapaJcamI kahate haiN| unakI yaha dhAraNA ke pRthvI zeSanAga para abalambita hai| bhagavAn viSNu ko zeSa
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAyI arthAt zeSanAga para sone vAlA kahate haiM ! ziva ko zeSa nAga kI hI mAlA pahane hue mAnate haiM / hama loga bahudhA aisA kahA karate haiM ki amuka vastu kA varNana sahasra- mukha vAle zeSanAga se bhI nahIM ho sakatA hai / isase yaha mAlUma hotA hai ki hama loga zeSanAgako vizeSa buddhimAna mAnate haiN| aisA kahA jAtA hai ki rAjA nala ko karakoTa sA~pa ne kATa khAyA thA jisake jahara ke prabhAva se ve kurUpa ho gae the aura unheM banavAsa ke samaya koI nahIM pahacAna sakA krizciyana logoM ke pavitra evaM dhArmika pustaka bAibila meM bhI kucha prasaMga AyA hai / aMgrejI meM bahudhA kahA karate haiM ki amuka AdamI sarpa ke mAninda custa cAlAka hai| bAibila meM likhA huA hai ki "zaitAna ne haUvA bIvI ko lalacAne ke lie sarpa kA rUpa dhAraNa kiyA thA / " sA~pa se Darane kA vAstavika kAraNa yaha hai ki sA~pa ke kATane se usakA viSa zarIra meM turata phaila jAtA hai jisase AdamI zIghra mara jAtA hai| cU~ki mRtyu kA nAma hI sthAnaka hai, ataH sA~pa sa hamArA DaranA svAbhAvika hai / vAstava meM hama Dara hI ke kAraNa sarpoM kI pUjA kiyA karate haiN| yadi vaha choTA jIva hotA to itanA bhayaMkara hone para zAyada hama usakI pUjA nahIM karate, lekina cU~ki vaha eka bar3A aura prANaghAtaka jIva hai, isI se hama use pUjate haiN| pAzcAtya vaijJAnikoM kA yaha kahanA hai ki sarpa meM koI vizeSa buddhi nahIM hai ataH jahA~ mile vahIM ise mAra DAlanA cAhie / sarakArI gaNanA se hameM patA calatA hai ki sA~pa ke kATane se hara sAla hindustAna meM karIba bIsa hajAra AdamI marate haiM / jaharIlA sA~pa mArane para sarakAra se inAma milatA hai / lekina hameM yaha dekhanA cAhie ki isa prathA se deza ko nahIM / anubhava se patA lagA hai ki sA~pa I kucha lAbha pahu~cA hai yA ekAeka kisI ko nahIM
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ tA hai balki cher3ane para kATatA hai| kyA isase yaha sUcita hotA ki sA~pa meM buddhi hotI hai ? sambhava hai yaha buddhi kA nha na mAnA jAya lekina isase vaha nirdoSa avazya sAvita tA hai| apanI rakSA ke liye vaha apane dA~toM ko kAma meM lAtA / manuSya bhI bahudhA yahI karate haiN| hindustAna yA kisI deza sA~pa -rahita karane kA prayatna havA se lar3ane ke samAna hai / kisI sa sthAna meM sarpoM kA AnA rokA jA sakatA hai / unheM mAra lane para anya sA~pa vahA~ nahIM aayeNge| lekina adhikAMza hisse aisA nahIM kiyA jA sakatA hindustAna jaise vizAla deza meM ko samUla naSTa kara dene kA prayatna kabhI bhI saphala nahIM ho kalA | hameM kabhI bhI nahIM bhUlanA cAhie ki sarpoM ko bhI usI vara ne paidA kiyA hai jisane hameM aura anya jIvoM ko paidA nyA hai| hama Izvara ke sabhI kAryoM ko nahIM samajha sakate vara ne zera, sarpa, bicchU ityAdi ko hamAre mArane ke lie nahIM kiyA hai| agara sabhI sarpa mila kara eka sabhA kareM aura pasa meM yaha taya kareM ki AdamI ko Izvara ne isI lie paidA yA hai ki ve jahA~ kahIM bhI dikhAI par3e unheM mAra DAlA jAya ki ve bhI hamAre sAtha aisA karate haiM to kyA hama loga mI isa bAta ko mAnane ke liye taiyAra hoMge, kadApi nahIM ? nI taraha hama logoM kI dhAraNA hai ki sarpa manuSya ke duzmana haiM aura unheM jahA~ pAo mAra DAlo / esIsI kA rahane vAlA phrAMsisa eka bahuta bar3A phakIra aura gI ho gayA hai| vaha prAya: jaMgaloM meM hI rahA karatA thA aura hA~ jaharIle sarpa tathA bhayaMkara jAnavara rahate the vahIM ghUmatA karatA thaa| lekina kabhI kisI sarpa ne unheM nahIM kATA aura na sI jaMgalI jIva ne hI use kucha nakasAna phuNcaayaa| phrAMsisa
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ to yahA~ taka kahatA hai ki ve usake sAtha mitravata vyavahAra karate the / aise hI hajAroM phakIra aura yogI hindustAna ke jaMgaloM meM rahate haiM jahA~ zera, cIte aura sarpa bahutAyata se hote haiN| lekina kabhI bhI yaha sunane meM nahIM AtA ki ve una jIvoM dvArA mAre gaye haiM / yaha kahA jA sakatA hai ki ve avazya mAre jAte hoMge lekina cU~ki ve hama logoM se dUra rahate haiM ataH hama loga unake mAre jAne kI khabara nahIM suna paate| ThIka hai, magara jo yogI jaMgaloM meM rahate haiM unako saMkhyA una jaMgalI sarpoM kI tulanA meM nahIM ke barAbara hai / yadi ve manuSya ke svAbhAvika bairI hAte to kabhI ke unakA nAma nizAna miTA diye hote / khAsa kara aisI avasthA meM jaba ki una yogiyoM ke pAsa apanI rakSA ke lie koI bhI astra-zastra nahIM rahate / lekina hama dekhate haiM ki unakA nAza nahIM huA hai aura ve aba bhI jaMgaloM meM ArAma se rahate haiM isase patA calatA hai ki yadyapi ve svecchApUrvaka jaMgaloM meM vicarate haiM. lekina kabhI kisI se cher3a-chAr3a nahIM krte| isase maiM isI pariNAma para pahu~catA hU~ ki jaba taka manuSya unake Upara dayA nahIM dikhalAyeMge taba taka ve bhI una para dApi dayA nahIM dikhalA sakate | prema manuSya kI mahAna zakti hai| binA isake Izvara kI pUjA bhI sArthaka nahIM hotI / sArAMza yaha ki prema hI saba dharmoM kI jar3a hai / . isake atirikta sarpa yA anya jIvoM ko krUra svabhAva aura unakI utpatti ko hamI logoM kI krUratA kA phala kyoM na mAnA jAya ? kyA hama loga unase kama hiMsaka haiM ? kyA hama logoM kI jabAna unhIM ke jabAna jaisI viSailI nahIM hai ? kyA hama loga apane bhAI-bandhuoM kA unhIM ke aisA zikAra nahIM banAte ? ina saba bAtoM se yahI pratIta hotA hai ki jaba manuSya dUsare ko nukasAna pahu~cAnA chor3a deMge, anya jIva-jantu
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI hiMsaka pravRtti chor3a deMge aura hamAre sAtha mitravat -lageMge / jaba hamAre hI andara siMha aura bakarI kI lar3AI va calatI rahatI hai to isameM kyA Azcarya hai yadi zarIra rUpI ra meM bhI aisA hI yuddha huA kare / manaSya jIvana hI saMsAra jaba jIvoM meM Adarza mAnA gayA hai ataH jaba hama loga apane bAva ko badala DAleMge to duniyA~ ke sabhI jIva bhI avazya hI ne svabhAva ko badala DAleMge jo manuSya apane svabhAva ko svayaM na letA hai| usake liye duniyA badala jAtI hai| Izvara ko tathA hamArI prasannatA kA yahI rahasya hai hamArI prasannatA na hamAre hI Upara nirbhara karatI hai aura isake lie hameM dUsaroM avalambita nahIM rahanA caahie| so ke kATane para usake upacAra ke viSaya meM likhane kI A sarpo ke viSaya meM itanA adhika likhane kA yahI kAraNa - hama logoM kA bhaya unase miTa jAya / yadi isa pustaka ke vAloM meM se eka bhI-jo maiM aba taka likhatA AyA hU~, / anusAra calegA to.maiM apanA parizrama saphala samajhUgAM / atirikta itane pRSThoM ke likhane kA merA matalaba kevala vaijJAkalpanAoM ko hI darzAnA nahIM hai, balki usake mUla tatva DhanA hai aura logoM ko Arogya-sandeza dene para vicAra aAdhunika AviSkAroM se bhI patA calatA hai ki usa manaSya jo pUrNa svastha hai, jisakA khUna garma hai aura jisakA bhojana raga nathA sAtvika hai, sA~pa kA jahara jaldo asara nahIM / jisakA khUna dUSita aura bhojana sAtvika nahIM hai usa hara kA asara zodha hotA hai / eka DAkTara kA kahanA haiM ki naSya namaka nahIM khAtA aura jisakA mukhya bhojana phala hai, / khUna itanA svaccha hotA hai ki usake Upara kisI bhI viSa
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA asara nahIM pdd'taa| lekina mujhe svayaM isa bAta kA anubhava nahIM hai ki yaha kahA~ taka satya hai jisa manuSya ne kevala eka-do varSa se namaka khAnA chor3a diyA hai usakA khUna isa yogya nahIM ho sakatA, kyoMki pahale ke khAye hue namaka se usakA khana itanA dUSita ho gayA hai ki vaha itane thor3e dinoM ke namaka parityAga se zodha zuddha nahIM ho sktaa| ___ vaijJAnika dRSTi se dekhA gayA hai ki jise adhika bhaya yA krodha ho jAtA hai, usa para vipakA prabhAva bhI zIgha par3atA hai| sabhI jAnate haiM ki Dara yA krodha kI avasthA meM manuSya kI nAr3I aura hRdaya meM pahale kI apekSA adhika dhar3akana padA ho jAtI hai aura nasoM meM khUna kA daurA vega se hone lagatA hai| vega se daurA hone ke kAraNa khUna meM adhika garmI paidA ho jAtI hai jisase manuSya ke svAsthya para dhakkA pahu~catA hai| krodha vAstava meM eka prakAra kA jvara hai| ataH sA~pa ke viSa kI saba se uttama auSadhi kama mAtrA meM sAtvika bhojana, bure bhAva jaise krodha-bhaya kA parityAga aura Izvara para pUrNa bharosA rakhakara ucita upacAra karanA hI hai| ___ porTa-elijAvetha ajAyaba ghara ke DAirekTara phiTjasIma jinhoMne apanA adhikAMza samaya so ke viSaya meM jAnakArI prApta karane meM vyatIta kiyA hai aura jo isa viSaya ke jJAtA kahe jAte hai, jinhoMne sApha sApha batalA diyA hai ki sA~pa ke kATe manuSya kI mRtyu adhikAMza meM unake bhaya aura anucita auSadhiyoM ke prayoga se hotI hai| hameM yAda rakhanA cAhie ki sabhI sapa eka jaise viSaile nahIM hote aura na sabhI viSele sarSoM ke kATane se viSa kA zIghra prabhAva hI hotA hai| isake alAvA kATate samaya itanA avakAza soM
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM milatA ki ve rogI ke zarIra meM apane viSa kI thailI ko hela deN| isalie yadi hameM jaharIlA sA~pa bhI kATa le to hameM ranA nahIM cAhie, kyoMki usakI auSadhi bahuta hI lAbhaprada aura sulabha hai, jisakA prayoga hama binA kisI kI sahAyatA ke yaM kara sakate haiN| jisa sthAna meM sA~pane kATA ho usase thor3e Upara khUba khIMca ra bA~dha denA cAhie aura eka lakar3I yA majabUta pensila se ta de denA cAhie / aisA karane se viSa zarIra meM phailane nahIM pAtA va eka patale bArIka cAkU se usa sthAna ko Adha iMca gaharA Ta denA cAhie tAki viSailA khana bAhara nikala aave| isake da kATe hue sthAna meM lAla yA kAlA pAuDara jo bAjAroM meM katA hai aura jise parameganeTa oNpha poTAsa kahate haiM usI ko ra denA cAhiye / yadi yaha nahIM mile to khana ko svayaM yA kisI -sahAyatA se muMha se cUsa kara nikAla denA caahie| jisake Tha yA jIbha para ghAva hA~ use nahIM cUsanA caahie| yaha upacAra Tane para sAta minaTa ke andara andara karanA cAhie jisase ira badana meM na phailane paave| jaise ki pahale ho batAyA gayA ki eka jarmana DAkTara kA jo isa roga ke lie siddhahasta mAga tA hai kahanA hai ki rogI ko tAjI miTTI se Dhaka denA cAhie / pi miTTI ke pulaTisa kA prayoga maiMne isa viSaya meM nahIM kiyA phira bhI usameM merA pUrNa vizvAsa hai, kyoMki isake lAbha ko maiM nya rogoM meM bhI anubhava kara cukA huuN| poTAsa lagAne vA khUna lane ke bAda miTTI kI puliTisa, jo AdhI iJca moTI ho, bA~dha Baa caahiye| hara eka ghara meM acchI pisI aura sukhAI huI hI eka TIna meM prayoga ke lie taiyAra rakhanI cAhiye / ise isa kAra rakheM ki isameM sUrya kI dhUpa aura havA lagatI rahe aura nameM hone pAve / paTTI ke lie kapar3A bho rakhanA caahiye| tAki
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba AvazyakatA par3e turanta mila jaay| yaha kevala sA~pa ke kATane para hI kAma na degA balki anyAnya rogoM meM bhI kAma degaa| yadi rogI behoza ho gayA ho yA usakA svA~sa nvalanA banda ho gayA ho to svA~sa saMcAra karane kI kriyA jo DUbane ke viSaya meM batalAI gaI hai kAma meM lAnI caahiye| garma pAnI, taja aura lauMga kA kAr3hA hoza meM lAne ke lie bar3A upayogI hotA hai| rogI ko khulI havA meM rakhanA caahie| lekina yadi usakA zarIra ThaMDA. mAlUma ho to garma jala se bharI botaloM ko prayoga meM lAnA cAhie yA phalAlaina kA Tukar3A garma pAnI meM bhiMgokara usake badana para malanA cahie tAki badana meM garmI A jAya / bicchU kA kATanA---yaha kahAvata prasiddha hai, 'Izvara na kare ki kisI ko bicchU kATe' isa bAta se bhI siddha hotA hai ki isakA kATanA kitanA duHkhadAI hotA hai| vAstava meM isakA darda sA~pa se kahIM bar3hakara hotA hai| lekina hama loga isase Darate nahIM kyoMki isase mRtyu kA Dara nahIM rhtaa| DA0 mUra kA kahanA ThIka hI hai ki jisakA khUna svaccha hai usa para isake viSa kA asara nahIM hotaa| ___ isakA upacAra bahuta sAdhAraNa hai, bicchU ke kATe hue sthAna ko kATa kara khUna nikAla denA cAhie / kATe huye sthAna se kucha Upara khIMca kara bA~dhanA caahiye| isake bAda usa para miTTI kI pulaTisa bA~dha denI cAhiye isase darda zIgha jAtA rhegaa| kucha lekhakoM kA kahanA hai ki sirakA aura pAnI ko barAbarabarAbara milAkara usameM kapar3A bhigokara kATe hue sthAna para paTTI bAMdhanI cAhie yA usa sthAna ko namaka mile pAnI se barAbara dhote rahanA cAhie lekina miTTI kI pulaTisa sabase adhika lAbhadAyaka hai| jisakA anubhava usa manuSya ko avazya huA.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ hogA jise bicchU ne kATa khAyA ho aura usane pulaTisa kA upapAra kiyA ho| pulaTisa jitanA ho sake moTI honI caahie| jAna lIjie kisI ke hAtha kI aMgulI meM bicchU ne kATA ho to laTisa ko kuhanI taka phailAnA cAhiye yadi a~gulI ko kucha dera ka bhIgI miTTI se bhare hue eka bar3e bartana meM DUboye rakheM to de zIva jAtA rhegaa| kanagojara yA aura miSaila DaMka mArane le jAnavaroM ke kATane para bhI yahI upacAra karanA caahiye|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 - - upasaMhAra f svAsthya ke viSaya meM mujhe jo kucha kahanA thA vaha kaha cukA * ise samApta karane se pahale isa pustaka ke likhane ke mukhya uddezya ko vistRta rUpa se batalAtA hU~ / isa pustaka kA likhate samaya maiMne isa prazna para bAra-bAra vicAra kiyA ki ise maiM kyoM likha rahA huuN| maiM koI DAkTara nahIM hU~ aura na mujhe ina viSayoM kA yatheSTa jJAna hI hai / ataH adhika sambhava hai ki mere vicAra adhUre raha gaye noM / 7 isakA uttara yahI ho sakatA hai ki vaidyaka vidyA kI racanA hI adhUrI hai| isake adhikAMza viSaya kAlpanika hI haiN| ye prakaraNa niHsvArtha bhAva se likhe gaye haiM / rogoM ke upacAra kI apekSA unake jar3a ko aMkurita na hone dene kI isameM adhika ceSTA kI gaI ha | thor3A sA udyoga karane se mAlUma ho jAyagA ki rogoM kI utpatti ko roka denA eka sAdhAraNa-sI bAta hai isameM adhika jAna kArI kI AvazyakatA nhiiN| hA~ itanA avazya hai ki unakA abhyAsa kucha kaThina ho hamArA mukhya uddezya yahI hai ki rogoM kI utpatti ke kAraNa evaM upacAra kA patA lagAyA jAya tAki AvazyakatA par3ane para saba loga svayaM usako kara sakeM / yoM to svAsthya ke niyamoM ke pAlana karane kI thor3I bahuta jAnakArI sabhI ko hotI hai phira bhI yadi usameM hamArA bhI anubhava zAmila kara liyA jAya to koI hAni nahIM hogI / phira bhI acche svAsthya kI kyoM AvazyakatA hai ? isake liye hama itanA cintita kyoM rahate haiM ? hama logoM kI sAdhAraNa rahana-sahana se yahI pratIta hotA hai ki hama loga apane svAsthya kI ora utanA dhyAna nahIM dete jitanA ki hameM denA cAhiye / yaha
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvivAda hai ki zarIra ko sarvopari samajhanA, sukha caina karanA aura sake Upara garva karane ko hI agara svAsthya rakSA kA mukhya abhiya samajhA jAya to isase to acchA yahI hogA ki isameM pittAdi vikAra bhare par3e raheM / sabhI dharma vAle isa bAta ko mAnate haiM ki hama logAM kA ra Izvara kA vAsasthAna hai, tathA isI ke dvArA hama use prApta ra sakate haiM / ataH hamArA kartavya hai ki jahA~ taka ho sake ise hara tathA bhItara se svaccha evaM kalaMka- rahita rakhA jAya tAki maya Ane para hama ise usI pavitra avasthA meM Izvara ko sauMpa keM / jisa avasthA meM hamane ise prApta kiyA thaa| yadi hama isa nayama kA bhalibhA~ti pAlana kareM to Izvara prasanna hokara avazya hameM isakA pratiphala degA aura hameM apanA saccA putra majhegA / Izvara ne sabhI jIvoM kI AkRti prAyaH eka-sI hI banAI hai| nI saba meM dekhane, sunane, khAne-pIne, gandha lene aura bhoga karane kI kti eka sI hai, lekina manaSya zarIra saba meM zreSTha hai isI kAraNa ma ise 'cintAmaNi' athavA sabhA vastuoM ko prApta karAne vAlA hate haiM / kevala manuSya hI jJAna dvArA Izvara kI upAsanA kara katA hai jJAna hI upAsanA se mukti nahIM prApta ho sakatI aura nAmukti se saccA Ananda nahIM mila sakatA / hamArA sthUla zarIra tabhI sArthaka ho sakatA hai jaba ki hama se Izvara kA mandira mAneMge evaM usI kI ArAdhanA ke liye se arpita kara deMge / yaha rakta, mAMsa aura haDDiyoM ke alAvA aura kucha bhI nahIM hai aura isase jo mala-mUtra nikalatA haiM sivAya Sa ke aura kucha nahIM haiM / jo gandagI hamAre zarIra se nikalatI , use chUnA to dUra rahA hama use dhyAna meM bhI nahIM laate| isa rIra kA pAlana karane ke lie hama jhUTha bolate haiM, vizvAsaghAta
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ karate haiM evaM isase bhI adhika bure karmoM ko karate haiM / yaha kaisI lajjA kI bAta hai ki hama ina kukarmoM ko karake isa nazvara zarIra kI rakSA karate haiM jisa cIja meM guNa hotA hai usameM avaguNa kA honA bhI nivArya hai / yahI dazA hamAre zarIra kI bhI hai yadi aisA na ho to eka binA dUsare kA mUlya hI nahIM samajha pAyeM / sUrya jisake tApa aura prakAza meM isa vizva ke jIvana kA AdhAra hai sabhI vastuoM ko jalAkara cAra kara dene ko bhI zakti vartamAna hai / aise hI eka rAjA apanI prajA kI unnati evaM avanati donoM kA hI kAraNa ho sakatA hai| isI prakAra yadi hama apane mana para aMkuza rakheM to yaha zarIra sArthaka hai anyathA niraMkuza hone se hI vaha patita avasthA ko prApta hokara nirarthaka ho jAtA hai| kahA bhI gayA hai ki "mana evaM manuSyANAM kAraNaM bandha mokSayaH" arthAt manuSya kA mana hI usake mokSa tathA bandhana donoM kA kAraNa hotA haiM / hama logoM ke zarIra meM antarAtmA aura kuvRtti ( pApa donoM meM sadaiva saMgharSa huA karatA hai / idhara antarAtmA zarIra para apanA adhikAra jamAnA cAhatI hai aura udhara pAparUpI zaitAna use apane vaza meM karanA cAhatA hai / yadi antarAtmA kI vijaya huI taba to yaha zarIra divya hokara ratnoM kI eka khAna bana jAtA hai aura yadi zaitAna kI vijaya huI to yaha mahApApoM kA ghara bana jAtA hai| aisA zarIra sAkSAt narka ke samAna hai, jisameM sar3ane galane vAle padArtha bhare jAte haiN| jisase durgandha paidA hotA hai, jisake hAtha-pA~va sadaiva bure karmoM ko karate haiM, jihvA aise padArthoM kA svAda cAhatI hai jise nahIM khAnA cAhiye aura vaha sadaiva aisI vANI bolatI hai jise nahIM bolanA caahie| usakI A~kheM aisI vastuoM ko dekhanA cAhatI haiM jo dekhane yogya nahIM hai /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ sake kAna aise zabdoM ko sunanA cAhate haiM jo sunane ke yogya nahIM aura nAka aise gandha ko cAhatA jo sU~ghane yogya nahIM / phira loga rka ko to bhUla kara svarga nahIM kahate lekina aise zarIra jo narka se bhI burA hai svarga ke mAninda sagajhate haiM / isake mbandha meM hamAre vicAra kaise patita hai aura hamArA garva kaisA Nita hai / pAkhAnA ko pAkhAnA aura mahala ko mahala kI dRSTi - dekhanA caahie| ThIka yahI avasthA hamAre zarIra kI hai| zarIra 7 antarAtmA ke vaza meM rakha kara kuvRttiyoM ke vaza meM rakha kara Arogya kI icchA karane ke badale usase nAza kI hI icchA sukha ra hai / - Arogya ke sambandha meM maiM sadA yahI kahatA AyA hU~ ki stavika svAbhya hama tabhI prApta kara sakate haiM jaba hama loga usake nayamoM kA sacce rUpa meM pAlana kreNge| binA svAsthya ke saccA kha nahIM prApta ho sakatA aura hama tabhI svastha ho sakate haiM jaba ma apane jihvA ko vaza meM kareM, jaba hama apane khAdya padArtha meM 1 dhAnI rakheMge to anya indriyA~ Apa hI Apa damana ho veNgii| jisane apane indriyoM ko vaza meM kara liyA hai. usane stava meM saMsAra ko vaza meM kara liyA hai aura vaha IzvarIya aMza 'jAtA hai| lekina rAmAyaNa par3hane se rAma, gItA se kRSNa, rA. se khudA aura bAibila se IsAmasIha nahIM prApta ho sakate / to tabhI milaMge jaba hama vaisA AcaraNa kareMge / sat karmoM ra saccaritratA avalambita hai aura sat karma satya para nirbhara haiN| nataH satyatA hI saba kA mUla hai / yahI hamAre sat karmoM evaM saphalatA kI kuMjI hai yadi hama ina prakaraNoM ke AdhAra para thor3A satya ke premI banaM to isa pustaka ke likhane kA parizrama maiM phala samakU~gA' / * samApta *
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
_