Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
(K
ફા
| दर्शन
S
CRC
KI
શ્રદ્ધા અને શક્તિ
[ સમ્યગ દર્શનનું સ્વરૂપ ]
Jથમાળી
Neણ અજાળ*
પુષ્પ : ૭ :
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ આધ ગ્રંથમાળા-પુષ્પ સાતમુ
શ્રદ્દા અને શક્તિ
[ સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ ]
: લેખક :
ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ,
卐
પ્રાણાક
શ્રી મુક્તિમલ જૈન મેાહનગ્રન્થમાળા. કાર્યાધિકારી–લાલચંદ નલાલ શાહુ ઠે. રાવપુરા, ઘીકાંટા, વકીલ શ્રધસ પ્રેસ-વડાદરા.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પ્રકાશક :
મુક્તિકમલ જૈન મહનગ્રંથમાલા રાવપુરા, મહાજન પાળ–વડેદરા.
આવૃત્તિ પડેલી.
પહેલી વાર
દમ આના
વિ. સં. ૨૦૦૮ વસંતપ'ચમી,
• મુદ્રક :
શા. ગુલાબચંદ લલુભાઈ શ્રી મહેાય પ્રીં. પ્રેસ-ભાવનગર.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
€9999993933333999999999999999
આભાર—દર્શન
હાલ ઘાટકેાપરવાસી ધ શ્રદ્ધાળુ શેઠ શ્રી ભાણજીભાઇ કેશવજીભાઇએ જ્ઞાનભક્તિ નિમિત્તે આ ગ્રન્થમાળાનું પ્રકાશન સસ્તુ રાખવામાં જનારી ખાટમાં આપેલી સહાય બદલ તેમના આભાર માનવામાં આવે છે.
-પ્રકાશક
@9999999999999999999999999999
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુક્રમ
૧ થી ૧૭
છે અને
. ૧૪
' વિષય (૧) શ્રદ્ધાની ઓળખાણ
૧ શ્રદ્ધાળુ છવ મોક્ષ પામે છે. ૨ અન્ય દર્શનીઓને અભિપ્રાય ૩ શ્રદ્ધાની દુર્લભતા ૪ મિથ્યાત્વની ભયંકરતા ૫ દક્ષ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ ૬ પાંચ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ છ છ પ્રકારનું મિથ્યાવ ૮ મિથ્યાત્વના ભેદનું તાત્પર્ય
૯ શ્રદ્ધા એ જ સમહત્વ. (૨) શ્રદ્ધાની શક્તિ ૧૦ સમ્યકત્વને મહિમા ૧ સમ્યક્ત્વ એ અધ્યાત્મને એકડો છે. ' ૧૨ અંગારમદકરિને પ્રબંધ ૧૩ શાસ્ત્રકારોને અભિપ્રાય ૧૪ કપિલ કેવળીનું દષ્ટાંત ૧૫ શ્રદ્ધા : એક દિવ્ય અંજન ૧૬ અનાથી મુનિને પ્રબંધ ૧૭ વ્યાવહારિક સિદ્ધિઓ
૧૮ થી ૪
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) શ્રદ્ધાના વિકાસ
૧૮ સડસઠ ખેલ
૧૯ શ્રદ્ધાનાં ચાર અગા
૨૦ શ્રૠાનાં ત્રણ લિ ંગા
૨૧ દશ પ્રકારના વિનય
૨૨ ત્રણ પ્રકારની શુદ્ધિ
૨૩ મહાકવિ ધનપાલના પ્રબંધ
૨૪ પાંચ પ્રકારનાં દૂષણો
૨૫ આઠે પ્રકારના પ્રભાવકા
૨૬ પાંચ પ્રકારનાં ભૂષણા
૨૭ પાંચ પ્રકારનાં લક્ષણા
૨૮ ૭ પ્રકારની યતના
૨૯ ૭ પ્રકારના આગાર કે અપવાદ
૩૦ ૭ પ્રકારની ભાવના
૩૧ છ સામા
૩૨ ઉપસ’હાર
૪૪ થી ૮૨
૪૪
૪૫
૫૬
૫૭
પર
કર
}
૭૩
૭૪
૭૫
$**&6
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧ :
શ્રદ્ધાની ઓળખાણ
LER -
૧. શ્રદ્ધાવાળા જીવ માક્ષ પામે છે
'
· કર્યા જીવ અજરામર સ્થાનને પામે છે ? ’ એ પ્રશ્નને ઉત્તર આપતાં નિગ્રંથ મહર્ષિઓએ જણાવ્યું છે કે सद्दहમાળો ગીયો વસર અયરામાં ટાળ્યું ? શ્રદ્ધાવાળા જીવ અજરામર સ્થાનને પામે છે. અહીં એવા પ્રશ્ન ઉડવાના સ’ભવ છે કે
6
અજરામર સ્થાનને પામવાનું અનંતર કારણ ચારિત્ર છે, છતાં નિગ્રંથ મહર્ષિએ એમ કેમ કહ્યુ કે શ્રદ્ધાવાળા જીવ અજરામર સ્થાનને પામે છે?” આ પ્રશ્નનું સમાધાન એ છે કે-અજરામર સ્થાનને પામવાનું અનંતર કારણુ ચારિત્ર છે એ વાત સાચી છે, પણ ચારિત્ર જ્ઞાનમૂલક છે અને જ્ઞાન શ્રદ્ધામૂલક છે એટલે વાસ્તવિક રીતે શ્રદ્ધાવાળા જીવ જ અજરામર સ્થાનને પામે છે. વધુ સ્પષ્ટ કહીએ તેા આ અનાદિ-અનંત સંસારમાં પરિભ્રમણુ કરી રહેલા જીવ જ્યાંસુધી શ્રદ્ધાવાન બનતા નથી ત્યાંસુધી જ્ઞાનવાન બનતા નથી, જ્યાંસુધી જ્ઞાનવાન બનતા નથી ત્યાંસુધી
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
માધ-ચંથમાળા : ૨ ? ચારિત્રવાન બને તે નથી અને જ્યાં સુધી ચારિત્રવાનું બનતું નથી ત્યાંસુધી સકલ કર્મથી રહિત થઈને મંગલમય મુક્તિનું મહાસુખ માણી શકો નથી. એટલે શ્રદ્ધાસંપન્ન થવાથી જ અજરામર સ્થાનને પામી શકાય છે. ૨. અન્યદર્શનીઓને અભિપ્રાય
અન્યદર્શનીઓ પણ આ અભિપ્રાયને સ્વીકાર કરે છે. તેઓ કહે છે કે –
અધ્યાઊંમતે જ્ઞાનં, તરવા લાતેન્દ્રિાઃ | ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्ति-मचिरेणाधिगच्छति ॥१॥"
“શ્રદ્ધાવાન હોય તે જ જ્ઞાન પામે છે અને જ્ઞાનમાં તત્પર હેય તે જ સંયત બને છે, તેથી અત્રે સંયતાત્મા કેવળજ્ઞાનપામીને શીઘ્ર પરમ શાંતિ એટલે મોક્ષ મેળવી શકે છે.” “ગાથાશ્રદાન, સંશયામા વિનતિ नाऽयं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः॥१॥"
અજ્ઞાની અને અશ્રદ્ધાળુ આત્મા પ્રાયઃ સર્વ ક્ષેત્રમાં સદા સંશયશીલ રહે છે એટલે ચિત્તની ડામાડોળ સ્થિતિમાં સુખ પામી શક્તો નથી. આવા સંશયાત્માઓને માટે આ લેક નથી, પરલેક પણ નથી અને સુખ પણ નથી.”
કે જીવ સમાધિને(માનસિક સમાધાનને) પામી શકો નથી?” એને ઉત્તર નિગ્રંથ મહર્ષિઓએ આ પ્રમાણે આપ્યો ®: वितिगिच्छं समावण्णेणं अप्पाणेणं नो लहइ समाहि'
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
: ૩ :
શ્રદ્ધા અને શક્તિ વિચિકિત્સાથી–ફલમાં સંશય રાખવાથી આત્મા (સંશયાત્મા) સમાધિને પામી શકતું નથી.”
એટલે એ વાત સુનિશ્ચિત છે કે-જેને સુખશાંતિની ઈચ્છા હાય, આધ્યાત્મિક ઉન્નતિની અભિલાષા હોય કે પરમપદ પામવાની આકાંક્ષા હેય તેણે સહુથી પહેલું શ્રદ્ધાવાન બનવું જોઈએ. ૩. શ્રદ્ધાની દુર્લભતા
જેમ ધનની પ્રાપ્તિથી ધનવાન બનાય છે, વિદ્યાની પ્રાપ્તિથી વિદ્યાવાનું બનાય છે અને ગુણની પ્રાપ્તિથી ગુણવાનું બનાય છે, તેમ શ્રદ્ધાની પ્રાપ્તિથી શ્રદ્ધાવાન બનાય છે. પરંતુ શ્રદ્ધાની પ્રાપ્તિ ધારવા જેટલી સહેલી નથી. તે પ્રાપ્ત કરતાં અનંતે કાલ વહી જાય છે. તેથી જ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ તેની ગણના દુર્લભ વસ્તુમાં કરી છે. તેઓ જણાવે છે કે –
“વાર મંગળ, સુહાણ વંતળો.
માગુસાં મુસદ્ધા, સંગ્રામમિ ક વીરિયં ”:
આ સંસારમાં પ્રાણી માત્રને (૧) મનુષ્યત્વ (૨) કૃતિ (સત્ય શાસ્ત્રનું શ્રવણ) (૩) શ્રદ્ધા અને (૪) સંયમની શક્તિ એ ચાર ઉત્તમ અંગે પ્રાપ્ત થવાં દુર્લભ છે.” તેનું કારણ જણાવતાં તેઓ કહે છે કે
આ સંસારમાં જુદાં જુદાં કર્મો કરીને જે જુદાં જુદાં ગોત્રમાં અને જુદી જુદી જાતિઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અને તેનાથી વિશ્વ વ્યાપ્ત થયું છે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા : ૪ :
ઃ પુષ્પ જેવા પ્રકારનાં કર્યો હોય, તેવી રીતે જ કદાચિત દેવકમાં, કદાચિત નરકોનિમાં અને કદાચિત આસુરી નિમાં ગમન કરે છે.
તેઓ કઈ વાર ક્ષત્રિય થાય છે, કેઈ વાર ચાંડાલ થાય છે, કેઈ વાર બુકકસ% થાય છે, કેઈ વાર કીડા કે પતંગ થાય છે તે કઈ વાર કુંથવા કે કીડી પણ થાય છે.
કર્મથી વિંટાયેલા પ્રાણીઓ આ પ્રકારે વિવિધ એનિઓમાં ફરે છે અને ક્ષત્રિયની જેમ સર્વ અર્થથી નિવૃત્ત થતા નથી.
કર્મના પાશથી જકડાયેલા અને તેથી બહુ દુઃખ પામેલા જીવ અમાનુષી નિઓમાં હણાય છે.
“કર્મોને ક્રમિક નાશ થયા પછી શુદ્ધિને પામેલા જીવે અનુક્રમે મનુષ્યભવને પામે છે.
મનુષ્ય શરીર પામીને પણ તે સત્ય ધર્મનું શ્રવણ દુર્લભ છે કે જે ધર્મને સાંભળવાથી જ તપશ્ચર્યા, ક્ષમા અને અહિંસાને પામે.
કદાચિત્ તેવું શ્રવણ પણ થાય છતાં શ્રદ્ધા તે અત્યંત દુર્લભ છે, કારણ કે ન્યાયમાર્ગ(મુક્તિમાર્ગ)ને સાંભળ્યા છતાં પણ ઘણા છે તે પ્રમાણે શ્રદ્ધા-રુચિવાળા નથી દેતા.
મનુષ્યત્વ, શાસ્ત્રશ્રવણ અને શ્રદ્ધા પામ્યા પછી પણ
* જેની માતા બ્રાહ્મણ તથા પિતા ચાંડાલ હોય તે બુક્કસ કહેવાય છે. + મનુષ્ય સિવાયની, ખાસ કરીને નરક અને તિર્યચ.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમ' :
: ૫ :
શ્રદ્ધા અને શક્તિ
સયમની શક્તિ તે રુચિ ધરાવતા હાય છે, છતાં તેને આચરી શકતા નથી. ’”
દુર્લભ જ છે. ઘણા
જીવા સત્ય પ્રત્યે
આ રીતે ચારે અંગોની દુલભતા ખતાવ્યા પછી શાસ્રકાર મહિષ એ તેના ઉપસંહાર કરતાં જણાવે છે કે—
“ માનુŘમિ પ્રયાગો, લો ધર્માં મુખ્ય મુદ્દે । तबस्सी वीरियं लद्धुं संबुडे निणे रयं ॥
,,
મનુષ્યત્વને પામેલા જે જીવ ધર્મ સાંભળીને શ્રદ્ધાવાન્ અને છે, તે મળની પ્રાપ્તિ કરીને સયમી તથા તપસ્વી અને છે અને તેમ કરીને સઘળાં કર્યાં ખંખેરી નાખે છે. ',
66
આ કથનનું રહસ્ય એ છે કે-ચેારાશી લાખ જીવાયેાનિમાં પરિભ્રમણ કરી રહેલા જીવ ઘણી મુશીખતા ઉઠાવ્યા પછી, ઘણાં સંકટા ઝીલ્યાં પછી અને ઘણાં ઘણાં દુ:ખાને ઘણી ઘણી વાર અનુભવ કર્યાં પછી કથંચિત્ પુણ્યના ચેાગે મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ કરે છે, પરંતુ અજ્ઞાન--મહાદિ દોષાના કારણે તેની એ દુર્લભતા સમજી શકતા નથી, તેથી પ્રાપ્ત સામગ્રીના ઉપયોગ ધર્માચરણમાં કરવાને બદલે વિષયભાગમાં કરે છે અને તેમાં જ તે આન માને છે.
આ સ્થિતિમાં તેને નાટક-ચેટક જોવાનુ` બહુ ગમે છે, સિનેમા અને સર્કસે નિહાળવાનુ... અતિ પસંદ પડે છે, મેળાવડા અને પાર્ટીઓમાં અપૂર્વ રસ આવે છે અને કોઇની ચાવટ કે કુથલી થતી હોય તેમાં ભારાભાર લિજ્જતના અનુભવ થાય છે, પરંતુ ભજન કે ભાવના ગમતાં નથી, કીર્તન કે કથા પસંદ પડતાં નથી, વ્યાખ્યાન-વાણીમાં રસ આવતા નથી કે
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
માધચંથમાળા તત્વની ચર્ચામાં લિજજતને અનુભવ થતું નથી. અથવા તે ભજન કે ભાવનામાં બેસે છે, તે મૃગની ચપળતાથી ચારે બાજુ નેત્રે ફેરવ્યા કરે છે અને કેણ આવ્યું છે? કેણ નથી આવ્યું? કેણે કેવાં કપડાં પહેર્યા છે? કેણે કેવાં અલંકાર ધારણ કર્યા છે ? અને કેણું શું કરી રહ્યું છે?” તે જોયા કરે છે; પણ ભજન કે ભાવનાને મર્મ ગ્રહણ કરતે નથી. અથવા તે કીર્તન કે કથા સાંભળવા જાય છે, તે પહેલી જગ્યા મેળવવા માટે ધક્કામુક્કી કરે છે, કેઈના હાથપગ અડી જાય તે ઘંઘાટ મચાવે છે, શ્રેતાઓ સાથે વિવિધ પ્રકારની વાત કરે છે અને પિતાનું ડહાપણુ દર્શાવવા ભળતા જ સવાલે પૂછીને આખું વાતાવરણ ડહોળી નાખે છે, પણ કીર્તન કે કથાને એકચિત્તે સાંભળતું નથી. અથવા તે વ્યાખ્યાન-વાણી સાંભળવા જાય છે તે ભીંત કે થાંભલાને અઢેલીને બેસવાનું પસંદ કરે છે, મનમાં આહટ્ટ-દેહદ્ વિચાર કરે છે, વારંવાર બગાસાં ખાય છે અને નિરાંતે નસકોરાં બેલાવવા લાગે છે, પણ શાસ્ત્રનું શ્રવણ ઉમંગથી કરતું નથી, અથવા તે તત્વની ચર્ચા કરવા લાગે છે તે જલદી આવેશમાં આવી જાય છે, શીધ્ર ગુસ્સે થઈ જાય છે, પિતાને કકકો ખરે કરવાની જીદ પકડે છે અને ઝઘડે કરીને ઊભો થઈ જાય છે.
જ્યાં રસ ન હોય, રુચિ ન હોય કે સત્ય જાણવાની જિજ્ઞાસા ન હોય ત્યાં બીજું શું બને ? આવા આત્માએ
આંખનું કાજળ ગાલે ઘસે ” તેમાં નવાઈ નથી કે “રામજીને સાતસે અને અભયરામને ત્રીશ” રૂપિયા આપે તેમાં કઈ આશ્ચર્ય નથી.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત :
૨ ૭ :
પ્રકા અને શક્તિ
પંડિત અભયરામજી કથા કરવામાં બહુ કુશલ હતા. તેમણે એક વાર એક શેઠને ત્યાં મહિને દિવસ કથા વાંચી અને ઘરના બધા માણસને ખુશ કર્યા. એવામાં એ શેઠને ત્યાં પુત્રલગ્નને ઉત્સવ આજે અને તેની ખુશાલીમાં એ રાત્રિએ રામજનીને નાચ ગોઠવવામાં આવ્યું. આ નાચ જોવા માટે શેઠનાં સગાં-વહાલાં, ભાઈબંધ-દોસ્તદારો અને ગામલેકે સારા પ્રમાણમાં એકઠા થયા અને આ સુંદર તમાશે ગોઠવવા બદલ તેની વાહવાહ કરવા લાગ્યા. આથી શેઠે ખુશ થઈને રામજનીને તે જલસાના સાતસો રૂપિયા ચૂકવી આપ્યા. હવે કથા પૂરી થયેલી હોવાથી પંડિત અભયરામજીએ તે જ દિવસે શેઠ આગળ દક્ષિણ માગી, એટલે શેઠે બહુ વિચાર કરીને તેમના હાથમાં ત્રીશ રૂપિયા મૂક્યા. આ જોઈને અભયરામજીથી રહેવાયું નહિ. તેમણે કહ્યું: “શેઠજી ! આપ આ શું આપે છે ?”
કેમ? એ તમારી મહેનતને બદલે છે.” શેઠે ઉત્તર આપે.
પરંતુ આપ જાણે છે કે મેં એકસરખી ત્રીશ દિવસ સુધી કથા વાંચી છે અને તેમાં પૂરત પરિશ્રમ ઉઠાવ્યા છે.” પંડિતજીએ શેઠનું ધ્યાન ખેંચ્યું.
તેથી જ તમને ત્રીશ રૂપિયા આપ્યા છે. દિવસમાં એક રૂપિયે ગણતાં ત્રીસ દિવસના ત્રીશ રૂપિયા થાય.” શેઠે ખુલાસે કર્યો.
આ ખુલાસો સાંભળ્યા પછી પંડિત અભયરામજીને કંઈ વિશેષ કહેવાનું હતું નહિ, એટલે કપાળે હાથ મૂકીને કહ્યું કે
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
ઊલટી ગતિ ગેપાળની, થઈ ગઈ વિશ્વા વીશ, રામજનીને સાત, અભયરામને વીશ.
ગોપાળની (ભગવાનની) ગતિ વિશ વિશ્વા (સેએ સે ટકા) ઊલટી થઈ ગઈ છે, નહિ તે નાચ કરીને લેકેનું મન રંજન કરનારી રામજનીને એક રાત્રિના સાત રૂપિયા અને ભગવાનની પરમ પવિત્ર કથા કરનાર અભયરામને ત્રીશ દિવસના ત્રીશ રૂપિયા કેમ મળે?”
કૃતિના લાભ સંબંધી શાસ્ત્રકારોએ પિકાર કરીને કહ્યું છે કે"सवणे नाणे य विन्नाणे, पच्चक्खाणे य संजमे ।
अनिनए तवे चेव, वोदाणे अकिरियनिव्वाणे॥"
શાસ્ત્રશ્રવણથી જ્ઞાન થાય છે, જ્ઞાનથી વિજ્ઞાન (વિશેષ જ્ઞાન-વિશદ જ્ઞાન) થાય છે, વિજ્ઞાન થતાં પ્રત્યાખ્યાન (સાવાને ત્યાગ) થાય છે, પ્રત્યાખ્યાન થતાં સંયમ થાય છે, સંયમ થતાં અનિહનવતા (શ્રી જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞા પ્રમાણે જ વર્તન વાની ઈચ્છા) થાય છે, અનિહનવતા થતાં તપ થાય છે, તપ થતાં કર્મની નિર્જરા થાય છે, કર્મની નિર્જરા થતાં અક્રિયાપણું થાય છે અને અક્રિયાપણું થતાં નિવણની પ્રાપ્તિ થાય છે.”
પરંતુ લક્ષમી અને લલનાની લાલચમાં લપટાયેલે જીવ તેના પર લક્ષ્ય જ કયાં આપે છે? અથવા આપે છે તે અનેક જાતની શંકાઓ કરે છે, જેમકે “ શાસ્ત્રની અમુક વાતે માની શકાય તેવી નથી. અથવા આ શાસ્ત્રોના પ્રરૂપકે સર્વજ્ઞ હતા તેની શું ખાતરી ? વળી એક શાસ્ત્ર બીજા શાસનું
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમુઃ
: ૯ :
શ્રા અને શક્તિ
ખંડન કરે છે, તેા તેમાં સાચું શું સમજવું? અને કદાચ શાસ્ત્રો સાચાં હાય તે પણુ એ પ્રમાણે ચાલવાનું બની શકે તેવું ક્યાં છે ? જો એમાં લખેલુ બધું માની લઇએ અને કરવા લાગીએ તે આપણાં બૈરાં--છેકરાં જ રઝળી પડે ! ? વગેરે. પરંતુ તે વખતે એવા વિચાર કરતા નથી કે મારું જ્ઞાન અલ્પ છે, મારી બુદ્ધિ બહુ ટૂંકી છે અને મારી સમજશક્તિ ઘણી ખામીભરેલી છે, તેથી હું માનું છું કે સમજી
'
તેથી ભિન્ન પરિસ્થિતિ હોવાના પણ સંભવ છે. વળી પૂર્વાપર વિરુદ્ધ અને નિતાન્ત હિતકારી એવાં વચના સવજ્ઞા સિવાય બીજા કૈાનાં સંભવે? અને યુક્તિએ વડે ગમે તેવી સાચી વસ્તુઓનુ પણ ખ ́ડન કરી શકાય છે તે એ યુક્તિએથી જ કાં ન સ! તે જ રીતે શાસ્ત્રો નિશ્ચય અને વ્યવહાર અનેને અનુસરનારાં હાય છે, એટલે તેમાં કાઇ પણ વસ્તુનું એવું પ્રતિપાદન ન જ હોય કે જે અવ્યવહાય હાય-આચરી ન શકાય તેવું હાય. તાત્પર્ય કે-શાસ્ત્રોમાં લખેલી વાતા પ્રમાણે ચાલવાનું મને અઘરુ' લાગે છે, તે મારી પેાતાની જ નબળાઈનું પિરણામ છે. વળી શાસ્ત્રોમાં લખ્યા પ્રમાણેનું વર્તન કરતાં આનંદ-મંગલ થવાના જ સંભવ છે એટલે તેણે અતાવેલા ઉપાયાની મંગલમયતામાં શંકા કરવી તે મારા માટે હરગીઝ ઉચિત નથી.' પરંતુ અભિનિવેશથી આવિષ્ટ થયેલા આત્મા ખીજી માજીના વિચાર જ ક્યાં કરે છે? એ તા પેાતાને અનુકૂળ હાય તેવી જ દલીલે--તેવાં જ પ્રમાણેા આગળ કરે છે અને એ રીતે પેાતાને ગમતી વાત પર સમતિની મહાર મારે છે અને બાકીની વાર્તાને ઉડાવી દેવાના પ્રયત્ન કરે છે!
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધગધ-ગ્રંથમાળા
: ૧૦ :
ઃ પુષ્પ
અને તેથી જ અનંત ઉપકારી સર્વજ્ઞ મહાપુરુષોએ પ્રરૂપેલાં તવા પર તે નિઃશૂક બનીને શ્રદ્ધા રાખતા નથી. આ રીતે શ્રદ્ધા તેને માટે પરમ દુર્લભ બની જાય છે.
કેટલાક આત્માએ શાશ્રવણુના ચોગથી શ્રદ્ધાસ’પન્ન અને છે એટલે સંયમી પ્રત્યે સદ્ભાવ ધરાવે છે, તપસ્વીએ પ્રત્યે તુષ્યમાન રહે છે અને ધર્મના ઉદ્યોત થતા હાય તે અત્યંત ઉલ્લાસ અનુભવે છે પણ જાતે કાઇ જાતનું વ્રતપચ્ચકખાણ કરી શકતા નથી, ઉપવાસ તેમને અઘરા લાગે છે, આયંબિલથી તેમને અકળામણ થાય છે, નીવી કે એકાસણું તેમને અનુકૂળ પડતું નથી ! અરે! એક પેરિસી કે નવકારસી જેવા નાનકડા નિયમ પણ તેમને ભારે લાગે છે! પછી ખીજા માટાં વ્રત-વિધાનોની તે વાત જ ક્યાં રહી ? એટલે સયમની શક્તિને પણ દુર્લભ માનવામાં આવી છે.
આમ છતાં એક વાત નિશ્ચિત છે કે જે આત્માને એક વાર પણ શ્રદ્ધાના સ્પર્શ થયા છે, તે વહેલા-મેાડા પણ તત્ત્વ આધ પામીને સયમી બનવાના અને તપનું આલંબન લઈને કને ખપાવતા થકા સિદ્ધ, બુદ્ધ તથા પારગત થવાને. અનુભવી પુરુષાનું એ એલાન છે કે ‘જે આત્મા શ્રદ્ધાથી સપન્ન થશે તે મેડામાં મેડા અર્ધ-પુદ્ગલપરાવર્તન-કાળમાં અવશ્ય મેાક્ષને પામશે.
૪. મિથ્યાત્વની ભયંકરતા
"
અહીં એક વસ્તુ સ્પષ્ટપણે સમજી લેવાની જરૂર છે કે શ્રદ્ધા એ આત્માના મૂળ ગુણુ હાવાથી પ્રત્યેક આત્મામાં તે
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
: ૧૧ : શહા અને શક્તિ સત્તારૂપે રહેલી છે, પણ અનાદિ કાળના મિથ્યાત્વના ગે તેનું પ્રાકટ્ય થતું નથી, એટલે તેને પ્રકટાવવા માટે તેની પ્રાપ્તિ કરવા માટે મિથ્યાત્વને નાશ આવશ્યક છે. આ દષ્ટિએ જ શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે" न मिथ्यात्वसमः शत्रु-न मिथ्यात्वसमं विषम् ।। न मिथ्यात्वसमो रोगो, न मिथ्यात्वसमं तमः।"
“આ જગમાં શત્રુઓ ઘણું હોય છે, પણ મિથ્યાત્વ જે કઈ શત્રુ નથી, વિષ અનેક પ્રકારનું હોય છે, પણ મિથ્યાત્વ જેવું કોઈ વિષ નથી; રેગ અનેક પ્રકારના હોય છે, પણ મિથ્યાત્વ જે કઈ રોગ નથી અને અંધારું અનેક પ્રકારનું હોય છે, પણ મિથ્યાત્વ જેવું કંઈ અંધારું નથી.”
મિથ્યાત્વને એગ્ય પરિચય આપવા માટે શાસ્ત્રકારોએ તેના જુદા જુદા ભેદનું વર્ણન કર્યું છે, જેમાંનાં દશ, પાંચ અને છ ભેદે વધારે મહત્વના હોવાથી અહીં રજૂ કરવામાં આવે છે. ૫. દશ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ
વિષે મને ઘvળ, તંદા (૨) aધમે ધરમसण्णा (२) धम्मे अधम्मसण्णा (३) अमग्गे मग्गसण्णा (૪) જો અમrasuri (૧) વેણુ નવાઇr (૬) जीवेसु अजीवसण्णा (७) असाहुसु साहुसण्णा (८) साहुसु असाहुसण्णा (९) अमुत्तेसु मुत्तसण्णा (१०) मुत्तेसु अमुत्तavori ”
મિથ્યાત્વ દશ પ્રકારનું કહેવું છે. તે આ રીતે–
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચથમાળા : ૧૨ :
: પુષ્પ (૧) અધર્મમાં ધર્મસંજ્ઞા-હિંસામય યજ્ઞ કરે તે અધર્મ છે, છતાં તેને ધર્મ માને છે. એ જ રીતે બધા આશ્રયદ્વારનું સમજવું.
(૨) ધર્મમાં અધર્મસંજ્ઞા-શ્રી જિનેશ્વર-ભાષિત જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રમય શુદ્ધ ધર્મને અધર્મ માનવો તે.
(૩) અમાર્ગમાં માર્ગસંજ્ઞા-કુદેવ, કુગુરુ અને કુધર્મને સેવવારૂપ અમાર્ગને માર્ગ માનવે તે.
(૪) માગ માં અમાર્ગસંજ્ઞા સમ્યકત્વ સહિત સંવર ભાવ સેવન કરવારૂ૫ માર્ગને અમાર્ગ માન તે.
(૫) અજીવમાં જીવસંજ્ઞા -અજીવને જીવ માનવે તે. જેમકે “આકાશમાં પણ જીવ છે."*
(૬) જીવમાં અજીવસંજ્ઞા -ચૈતન્ય લક્ષણવાળાને અજીવ માને છે. જેમકે “પૃથ્વી અજીવ છે.”
(૭) અસાધુમાં સાધુસંજ્ઞા-આરંભ-પરિગ્રહથી યુક્ત, વિષયકષાયથી પૂર્ણ, લક્ષ્મીના લાલચુ, બેટી શ્રદ્ધા કરાવનાર, લેહના નાવ સમાન અસાધુને સાધુ માનવા તે. . (૮) સાધુમાં અસાધુસંજ્ઞા-સત્તાવીશ ગુણયુક્ત તરણતારણ જહાજ સમાન શુદ્ધ પ્રરૂપક એવા સાધુને અસાધુ માનવા તે.
* “ ક્ષિતિગઢપવનસુતારાન–અગમાના રાજસૂયા : |
इति मूर्तयो महेश्वर--सम्बधिन्यो भवन्त्यष्टौ ॥"
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૩ :
સાતત્યુ :
શ્રદ્ધા અને શક્તિ
(૯) અમુતમાં મુક્તસંજ્ઞા-લાકવ્યવહારમાં પ્રવૃત્ત એવા અમુક્ત આત્માઓને મુક્ત માનવા તે.
-
(૧૦) મુક્તમાં અમુક્તસંજ્ઞા જે સર્વ કાં ખપાવીને મુક્ત થયા છે તેને અમુક્ત માનવા તે.
૬. પાંચ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ
" अभिग्गहियं अणभिग्गहियं तह अभिनिवेसिअं चेव । મંસથમળામોળું, મિચ્છન્ન નંદા મર્માળનું ॥ ॥
6
મિથ્યાત્વ પાંચ પ્રકારનું છે. તે આ રીતે—
(૧) આભિગ્રહિક—ખરા-ખાટાની પરીક્ષા કર્યા વિના પાતાની મતિમાં આવ્યુ' તે જ સાચુ' માની લેવું તે.
( ૨ ) અનભિગ્રહિક—બધા ધર્માંને સારા માનવા, બધાં દનાને રૂડાં માનવાં, સહુને વદવુ, સહુને પગે લાગવુ' એમ વિષ અને અમૃતને સરખાં ગણવાં તે.
(૩) અભિનિવેશિક—સત્ય માર્ગ જાણ્યા છતાં કાઈ પ્રકારના આગ્રહ અ ધાઇ જવાથી અસહ્ય માર્ગની પ્રરૂપણા
કરવી તે.
(૪) સાંયિક—પેાતાના અજ્ઞાનથી જિનવાણીના અ સમજે નહિ અને તેમાં ડગમગતા રહે તે.
(૫) અનાભોગિક—અજાણપણે કંઈ સમજે નહિં તે. અવ્યક્ત એવા એકે’દ્રિયથી આરંભીને અસંજ્ઞી પચે'દ્રિય સુધીના જીવાને આ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ હાય છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબેધગ્રંથમાળા : ૧૪ :
પુપ ૭. છ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ
(૧) હકિક દેવગત–રાગ, દ્વેષ, મેહ આદિ દેવાળા લૌકિક દેવને પૂજવા તથા તેમને કહેલ ધર્મ પાળવે તે.
(૨) લૈકિક ગુરુગતકંચન કામિનીના ભેગી, સંસાર સુખમાં આસક્ત, કંદમૂળભક્ષણ તથા રાત્રિભેજનાદિ પાપક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ કરનાર બાવા, જેગી કે સાધુ-સંન્યાસીઓને ગુરુ માનવા તે.
(૩) લોકિક પર્વગત–હોળી, બળેવ, નવરાત્રિ વગેરે મિથ્યાત્વીઓએ કપેલા પર્વોને પવ માનીને તેનું આરાધન કરવું તે.
(૪) લેકેર દેવગત-–સર્વ દેષથી મુક્ત અને વીતરાગ એવા લેકેત્તર દેવ શ્રી અરિહંત ભગવંતની આ લેક-પરલોકના પગલિક સુખની વાંચ્છાએ માનતા માનવી તે.
(૫) લકત્તર ગુગત-શુદ્ધ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રવાળા સાધુને આ લેક-પરલેકના સુખની વાંછાએ વાંદવા, પૂજવા, પકિલાભવા તે. અથવા પાસથ્થા અને માત્ર વેશધારી એવા જૈન સાધુને ગુરુ માનવા તે.
(૬) લોકેન્નર પર્વગત-જિનરાજના કલ્યાણક દિવસે તથા આઠમ-ચૌદશાદિ પર્વદિવસે આ લેક-પરલોકના સુખને અર્થે આયંબિલ-એકાસણું વગેરે તપ કરવાં તે. ૮. મિથ્યાત્વના ભેદનું તાત્પર્ય
મિથ્યાત્વના આ ભેદનું તાત્પર્ય એ છે કે “મારું તે જ સાચું ' એવી મને વૃત્તિ(અભિગ્રહ)ને લીધે, સત્ય અને
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતસુ
: ૧૫ :
અહા અને શક્તિ અસત્યના નિર્ણય કરવાની ઉદાસીનતા( અનભિગ્રહ )ને લીધે, પકડેલું નહિં છેાડવાની ટેવ( અભિનિવેશ )ને લીધે તથા અનિણ્યાત્મક મનેાદા( સંશય )ને લીધે તથા ઉપયાગની ખામી( અનાભાગ )ને લીધે જીવના દષ્ટિવિપોસ થાય છે, તેથી તે ધર્મ, માર્ગ, આત્મા, સાધુ અને મુક્તિ જેવા મહત્ત્વના વિષામાં ખાટી માન્યતા ધરાવતા થાય છે અને જે દેવ, ગુરુ તથા પાઁ લૌકિક એટલે સામાન્ય કાટિના--માત્ર વ્યાવહારિક સપાટીને જ પનારાં છે. તેમાં પણ અનુરાગવાળા થાય છે તથા જે દેવ, ગુરુ અને પાઁ લેાકેાત્તર એટલે ઉત્તમ કૈાટિનાં-તાત્ત્વિક ભૂમિકાને સ્પર્શનારાં છે, તેમના વડે શ્રેયની સાધના કરી લેવાને બદલે પ્રેયની પેરવીમાં પડે છે અને એ રીતે ભય કર ભવસમુદ્રના પાર તે કદી પણ પામી શકતા નથી.
આ વાતને હજી પણ ટુકાવીને કહેવી હાય તા એમ કહી શકાય કે-મિથ્યાત્વ એ એક પ્રકારના દૃષ્ટિવિપર્યાસ છે અને તે અભિગ્રહ, અનભિગ્રહ, અભિનિવેશ, સ ́શય અને અનાભોગ એ પાંચ કારણેાને લીધે થાય છે, તેથી મિથ્યાત્વના નાશ ઇચ્છનારે એ પાંચ કારણેાને છેડી દેવાં.
9
6
અભિગ્રહને છોડવા એટલે ' સારું' તે મારું' એવી મનોવૃત્તિ કેળવવી, અનભિગ્રહને છોડવા એટલે ' સત્યના આગ્રહ' રાખવા, અભિનિવેશને છોડવા એટલે ખાટુ જતું કરવાની હિમ્મત' કેળવવી, સંશયને છોડવા એટલે ‘નિશ્ચયાત્મક વલણ’ ધારણ કરવું અને અનાલોગને છેડવા એટલે વાતમાં ‘ઉપયાગવત' થવુ.
'
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ગ્રંથમાળા
૯. શ્રદ્દા એ જ સમ્યકત્વ
ઃ ૧૬ :
: પુષ્પ
આ ગુણ્ણા પણ એક રીતે ઔપચારિક છે, કારણ કે ‘ સારું
"
રીતે
તે મારુ, અને સત્યના આગ્રહ' એ વાસ્તવિક રીતે ભિન્ન નથી. જે આત્મા સારું તે મારું' એમ તરફના આગ્રહવાળા જ છે. તે જ અને ‘ખાટું જતુ કરવાની હિમ્મત' એ પણ વાસ્તવિક રીતે જુદા નથી. જેને ‘સત્યના આગ્રહ' છે, તે ખાતુ કેમ કરીને પકડી રાખે ? અથવા તે ખાટું પકડી રાખે તે તેને સત્યને આગ્રહ છે એમ કેમ કહેવાય ? તે જ રીતે ખાટું જતું કરવાની હિમ્મત' અને ‘નિશ્ચયાત્મક વલણ'માં પણ વાસ્તવિક તફાવત નથી. જે ખાટુ' જતું કરે છે, તે સત્યના આગ્રહુવાળા હોય છે અને જે સત્યના આગ્રહવાળા હાય છે, તે સારું' એ મારું” એવું એક ‘નિશ્ચયાત્મક વલણુ' ધરાવતા હાય છે. તે જ રીતે ‘નિશ્ચયાત્મક વલણુ” અને ‘ઉપયેગ’માં પણ એક પ્રકારનુ સામ્ય પ્રવર્તે છે, જેને અપ્રમત્તતા કે જાગરુકતા કહી શકાય. એટલે ‘સત્ય પ્રાપ્ત કરવા માટેની આંતરિક જાગૃતિ કે રુચિ ’ એ મિથ્યાત્વના નાશના સાચા અર્થ છે અને તે જ સાચી શ્રદ્ધા છે કે જેને શાસ્ત્રકારો સમ્યગદર્શન, સમ્ય -- દૃષ્ટિ કે સમ્યક્ત્વના નામથી આળખે છે. જેમાં કોઈ વિષર્યાંસ નથી તેવું દર્શન તે સમ્યગ્દર્શન, જેમાં કોઇ વિપર્યાસ નથી તેવી સૃષ્ટિ તે સમ્યગ્દષ્ટિ અને જેમાં વિપર્યાસના અભાવ છે તે સમ્યક્ત્વ, દર્શન અને ષ્ટિએ એકાથી શબ્દો છે એટલે
માને છે, તે સત્ય
સત્યને આગ્રહ'
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમ
: ૧૭ :
શ્રા અને શક્તિ
સમ્યગ્ દર્શન અને સભ્યષ્ટિના અર્થ પણુ એક જ છે અને તેને જ ટૂંકમાં સમ્યક્ત્વ (સમ્યક્ષણાના ભાવ) કહેવામાં આવે છે. જૈન શાસ્ત્રામાં અને સાહિત્યમાં (આ પુસ્તકમાં પણ) જ્યાં જ્યાં સમ્યક્ત્વ શબ્દ વપરાયેલા છે ત્યાં ત્યાં તેને અ આ પ્રકારે જ સમજવાના છે. સારાંશ કે
સત્ય પ્રાપ્ત કરવા માટેની આંતરિક જાગૃતિ કે રુચિ એ સાચી શ્રહ્ના છે અને તે જ સમ્યકત્વ છે.
x
* શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજે તત્ત્વાર્થ ભાષ્યમાં સમ્યગ્દર્શન અને ગ્રમ્યદૃષ્ટિ બન્નેના ભિન્ન અર્ધા પણુ અપેક્ષાએ જણાવ્યા છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ? :
શ્રદ્ધાની શક્તિ.
૧૦. સમ્યકત્વના મહિમા
સમ્યક્ત્વના મહિમા અપૂર્વ છે. સમ્યની શક્તિ અચિંત્ય છે. તેથી જ શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીએ ઉવસગ્ગહર નામના પાર્શ્વજિન સ્તવનમાં કહ્યું છે કે
-
“સુદ્દ
सम्मत्ते लद्धे, चिंतामणि- कप्पपायवन्भहिए | पावंति अविग्घेणं, जीवा अयरामरं ठाणं || "
“ હે ભગવન્ ! ચિંતામણિ રત્ન અને કલ્પવૃક્ષથી પણુ અધિક એવું તમારું સમ્યક્ત્વ મળવાથી જીવે નિર્વિઘ્ને અજ શમર સ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે. ”
કોઇ અન્ય મહર્ષિએ કહ્યું છે કે—
66
अतुलगुणनिधानं, सर्वकल्याणबीजं, जनन जलधिपोतं, भव्य सबै कचिह्नम् । दुरिततरुक्कुठारं, पुन्यतीर्थ प्रधानं, વિદ્યુત નિતવિછ્યું, શેનાથં સુધાg || ”.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમુo
ઃ ૧૯ :
શ્રદ્દા અને શક્તિ
“ હું લેાકા ! તમે ‘ દર્શન” નામના અમૃત જલને પીએ, કારણ કે તે અતુલ ગુણાનુ' નિધાન છે, સર્વ કલ્યાણનું બીજ છે, સંસારસાગરને તરી જવા માટેનું વહાણુ છે, ભન્ય જીવાનુ` એક લક્ષણ છે, પાપરૂપી વૃક્ષને છેદવા માટેના કુહાડા છે, પવિત્ર એવુ તીર્થં છે, સર્વ રીતે શ્રેષ્ઠ છે અને મિથ્યાત્વને જિતનારું છે.
""
૧૧. સમ્યક્ત્વ એ અધ્યાત્મના એકડી છે
ગણિતને સમજનારા એ વાત સારી રીતે જાણે છે કેએકડા વિનાનાં મીંડાઓનું મૂલ્ય કઈ જ નથી, જ્યારે એકડા- / વાળા દરેક મીંડાનું મૂલ્ય દશ-દશ ગણું વધારે હોય છે. જેમકે ૦૦૦૦૦૦૦=૦ અને ૧૦૦૦૦૦૦૦=એક ક્રોડ. આવી જ સ્થિતિ આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રમાં પ્રવર્ત્ત' છે. તેમાં શૂન્યના સ્થાને જ્ઞાન તથા ચારિત્ર છે અને એકડાને સ્થાને સમ્યક્ત્વ છે. એટલે સમ્યક્ત્વ હોય તે જ્ઞાન અને ચારિત્રનું ભારે મૂલ્ય છે, અન્યથા તેમની કિંમત કંઇ જ નથી. આ વાતની વિશેષ પ્રતીતિ અંગારમકસૂરિના પ્રમ ́ધ જાણવાથી થઇ શકશે.
૧૨. અંગારમાઁ કસૂરિ પ્રખધ
ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નામના નગરમાં શ્રી વિજયસેનસૂરિ નામે આચાર્ય હતા. તેમના એક શિષ્યને રાત્રિના સમયે સ્વમ આવ્યુ` કે—પાંચ સેા સુંદર હાથી ચાલ્યા આવે છે અને તમને નાયક એક ભૂંડ છે. પ્રાતઃકાલ થતાં તેણે આ સ્વસ ગુરુને જણાવ્યું અને તેના અર્થ પૂછ્યો, એટલે ગુરુએ સર્વ શિ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા
: ૨૦ :
* પુષ્પ
સાંભળે તે રીતે કહ્યું કે “ આજે અહીં પાંચ સો સુવિહિત સાધુઓ સાથે એક અભવ્ય આચાર્ય આવશે.' - હવે તે જ દિવસે પાંચ સે સાધુઓથી પરિવરેલા રૂદ્ર નામના એક આચાર્ય ત્યાં આવ્યા, પરંતુ તેઓ શ્રતસાહિત્યના પારગામી હતા અને પ્રભાવશાળી દેશનાવડે લેકેના મનનું અજબ આકર્ષણ કરતા હતા, તેથી શિષ્યોને શંકા થઈકે “આ સાધુઓ સુવિદિત છે અને આચાર્ય અભવ્ય છે, તેનું પ્રમાણ શું?”
શ્રી વિજયસેનસૂરિએ પિતાના શિષ્યની આ શંકા દૂર કરવાનો નિર્ણય કર્યો અને તે માટે રુદ્રાચાર્ય તથા તેમના શિષ્યને રાતે લઘુનીતિ(પેશાબ) કરવાના સ્થાન પર ગુપ્ત રીતે નાના નાના કેયેલા(અંગાર) પથરાવી દીધા.
હવે પાછલી રાતે દ્રાચાર્યના શિષ્ય લઘુનીતિ કરવાને ઉડ્યા ત્યારે પગ નીચે કોયલા દબાવાથી ચૂંગૂં અવાજ થયે, તે સાંભળીને તેમને લાગ્યું કે “કઈ ત્રસ જીવે અમારા પગ નીચે ચંપાયા.” એટલે ભવભીરુ સાધુઓ અત્યંત પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા અને લાગેલા પાપનું પ્રતિક્રમણ કરવાને પ્રવૃત્ત થયા. આથી સૂરિજીના શિષ્યને ખાતરી થઈ કે ગુરુજીના કહેવા મુજબ આ સાધુઓ સુવિદિત છે.
થોડીવાર પછી રુદ્રાચાર્ય પોતે લઘુનીતિ કરવાને ઊઠ્યા ત્યારે તેમના પગ નીચે કેયેલા દબાવાથી-અંગારાનું મર્દન થવાથી ચું અવાજ થવા લાગે અને તેમને લાગ્યું કે “કેઈ ત્રસ છે મારા પગ નીચે ચંપાય છે,” પરંતુ એ દુષ્કૃત્યને પશ્ચાત્તાપ કરવાને બદલે તેઓ વધારે જોરથી પગ મૂકીને બેલ્યા કે “અહીં
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત
: ૨૧ : શ્રદ્ધા અને શક્તિ કેઈ અરિહંતના જીવો પિકાર કરતા લાગે છે!” અર્થાત્ “ આ છે મારા પગ નીચે ચંપાવાની રાહ જોઈને બેઠા છે કે જેથી તેમની સદ્ગતિ થાય અને આગામી ભવે અરિહંતનું પદ પામે.” આ શબ્દો કાનેકાન સાંભળતાં સૂરિજીના શિષ્યને ખાતરી થઈ કે “ દ્રાચાર્ય જરૂર કંઈ અભવ્ય આત્મા છે, અન્યથા તેમનું વર્તન આવા પ્રકારનું હોય નહિ.” જેને અરિહંત દેવમાં શ્રદ્ધા નથી, તેમના પ્રવચનમાં શ્રદ્ધા નથી, અને તેમાં પ્રરૂપાયેલાં અહિંસા, સંયમ તથા તપની મંગલમયતામાં પણ શ્રદ્ધા નથી, તે સમ્યક્ત્વથી વિભૂષિત કેમ હોઈ શકે? અને એ વાત નિશ્ચિત છે કે –
ના સુપરવા, સમવિભુવોહિઝામ ના ___ अंते समाहिमरणं, अभवजीवा न पावंति ॥"
અવસરે સુપાત્ર દાન, સમ્યગ રીતે વિશુદ્ધ એવા સમ્યકત્વને લાભ અને અંતે સમાધિમરણ એ અભવ્ય જીવો પામી શકતા નથી.”
એટલે ગુરુએ કહેલી વાત અક્ષરશઃ સાચી છે. તેમાં શંકા કરવા જેવું કંઈ જ નથી.
પ્રાતઃકાલે શ્રી વિજ્યસેનસૂરિએ રુદ્રાચાર્યના શિષ્યોને કહ્યું કે-હે શ્રમણે! આ ગુરુ તમારે સેવવા લાયક નથી, કારણ કે તે કુગુરુ છે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે – " सप्पो इकं मरणं, कुगुरू दिति अणंताई मरणाई।
तो वर सप्पं गहियं, मा कुगुरुसेवणा भद्दा ॥"
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ બેલગ્રંથમાળા
: ૩ :
: પુષ્પ
“ સર્પ સ્યા હાય છે, તે એક વાર મરણ થાય છે, પરંતુ કુગુરુ તા અન`ત ભવ સુધી અનંત વાર મારે છે, તેથી સર્પને ગ્રહણ કરવા સારા પણ કુગુરુની સેવા કરવી સારી નહિ, '
આ વસ્તુ મારે તમને એટલા માટે કહેવી પડે છે કે. * મઢાવારો મૂર્તિ, મમ્રાયાવાળુવિવલો મૂરિ ! उम्मग्गडिओ सूरि तिन्नि वि मग्गा पणासंति ।। " ‘ ભ્રષ્ટ આચારવાળે આચાર્ય, ભ્રષ્ટ આચારવાળાને નહિ રાકનારા આચાર્ય અને ઉન્માની પ્રરૂપણા કરનારા. આચાય એ ત્રણે ધમાર્ગના નાશ કરે છે.
""
આ સાંભળી રુદ્રાચાર્યના શિષ્યાએ પેાતાના ગુરુને છોડી દીધા અને શુદ્ધ ચારિત્રનુ પાલન કરીને અનુક્રમે મેક્ષની પ્રાપ્તિ કરી, પરંતુ અંગારમક રુદ્રાચાર્ય સમ્યક્ત્વના અભાવે આ અપાર સ’સારમાં રખડતા જ રહ્યા અને નવી નવી ચેાનિઓમાં જન્મ ધારણ કરીને દુ:ખી થયા.
૧૩. શાસ્રકારોના અભિપ્રાય
"
44
તેથી જ શાસ્ત્રકારોએ એવા અભિપ્રાય આપ્યા છે કેश्लाध्यं हि चरणज्ञानवियुक्तमपि दर्शनम्, न पुनर्ज्ञानचारित्रे, मिध्यात्वविपदूषिते । ज्ञानचारित्रहीनोऽपि श्रूयते श्रेणिकः किल, सम्यग्दर्शन माहात्म्या तीर्थकत्वं प्रपत्स्यते ॥
''
66
જ્ઞાન અને ચારિત્ર રહિત કેવલ સમ્યક્ત્વ પ્રશંસનીય
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું:
: ૨૩ :
હા અને શકિત છે, પણ મિથ્યાત્વરૂપી વિષથી દૂષિત થયેલા જ્ઞાન અને ચારિત્ર પ્રશંસનીય નથી. એવું સંભળાય છે કે શ્રેણિક રાજા જ્ઞાન અને ચારિત્રથી રહિત હતાં, છતાં સમ્યગદર્શનના પ્રભાવથી (આગામી કાળે) તીર્થંકરપણાને પામશે.” - “સાનાનિ જાનિ તપતિ પૂના,
सत्तीर्थयात्रा प्रवरा दया च । सुश्रावकत्वं व्रतपालनं च,
કચત્તવમૂરિ મહારાજ !” “વિવિધ પ્રકારનાં દાને, વિવિધ પ્રકારનાં શીલે, વિવિધ પ્રકારનાં તપ, પ્રભુપૂજા, મહાન તીર્થોની યાત્રા, ઉત્તમ દયા, સુશ્રાવકપણું અને વ્રત પાલન સમ્યકત્વપૂર્વક હેાય તે જ મહાફળને આપનારાં થાય છે. ”
"विना सम्यक्त्वरत्नेन व्रतानि निखिलान्यपि, नश्यन्ति तत्क्षणादेव ऋते नाथाद्यथा चमूः। तद्विमुक्तः क्रियायोगः प्रायः स्वल्पफलप्रदः, विनानुकूलवातेन कृषिकर्म यथा भवेत् ॥"
“સમ્યફત્વ રત્ન વિના બધાં વ્રતે સેનાપતિ વિનાની સેનાની જેમ તરત જ નાશ પામે છે. અનુકૂળ પવન વિના જેમ ખેતી ફલદાયક થતી નથી, તેમ સમ્યક્ત્વ વિના બધી કિયાએ પ્રાયઃ અલ્પફળ આપનારી થાય છે.”
" ध्यानं दुःखनिधानमेव तपसः सन्तापमानं फलं, . स्वाध्यायोऽपि हि वन्ध्य एव सुधियां तेऽभिग्रहाः कुग्रहाः।
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુબોધગ્રંથમાળા
:
: ૨૪ :
अश्लीला खलु दानशीलतुलना तीर्थादियात्रा वृथा, सम्यक्त्वेन विहीनमन्यदपि यत् तत् सर्वमन्तर्गड || "
*
''
સમ્યક્ત્વ વિના ધ્યાન એ માત્ર દુ:ખનુ નિધાન જ થાય છે, તપનું ફળ માત્ર સંતાપ જ મળે છે, સ્વાધ્યાય પણ વધ્ય જ થાય છે, અભિગ્રહો ધારણ કરવા તે માત્ર કાગ્રહ ગણાય છે, દાન-શીલાદ્દિની તુલના પણ પ્રશસ્ત થતી નથી અને તીર્થયાત્રા પણ વૃથા જ થાય છે. આ સિવાય બીજી પણ અધી પુણ્ય ક્રિયાઓ નિષ્ફળ થાય છે. ”
વધારે શું?
66
सम्यक्त्वरत्नान परं हि रत्नं, सम्यक्त्वमित्रान्न परं हि मित्रम् | सम्यक्त्वबंधोर्न परो हि बन्धुः
सम्यक्त्वलाभान्न परो हि लाभः ॥
પુષ્પ
97
66
સમ્યક્ત્વ-રત્નથી કેાઈ શ્રેષ્ઠ રત્ન નથી, સમ્યક્ત્વ-મિત્રથી કોઈ શ્રેષ્ઠ મિત્ર નથી, સમ્યક્ત્વ-ખથી કોઈ શ્રેષ્ઠ બંધુ નથી, સમ્યક્ત્ત્વના લાભથી વધારે કાઈ લાભ નથી. ”
સમ્યક્ત્વને લાભ થતાં ષ્ટિના વિપર્યાસ ટળી જાય છે મને સૃષ્ટિના વિપર્યાસ ટળી જતાં આત્માના અધ્યવસાયમાં મહાન્ પિરવર્તન થાય છે. આ વાત વધારે સ્પષ્ટ રીતે સમજવા માટે કપિલ કેવલીનું દૃષ્ટાંત વિચારણીય છે.
૧૪. કપિલ કેવળીનું દૃષ્ટાંત
કૌશાંબીનગરીના રાજપુરાહિત કાશ્યપને કપિલ નામૈપુત્ર હતા,
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
શવ અને શકિત જે વિદ્યાધ્યયન નહિ કરવાથી મૂર્ખ રહ્યો. આ કારણથી પુરહિત કાશ્યપ ગુજરી જતાં રાજાએ બીજા કેઈને પુરહિત બનાવ્યા. એ પુરોહિત એક દિવસ ખૂબ ઠાઠમાઠથી કપિલના ઘર આગળથી પસાર થયે, એટલે કપિલની વિધવા માતાને બહુ લાગી આવ્યું. તે જોઈને કપિલે તેને કારણ પૂછ્યું ત્યારે માતાએ કહ્યું કે-“બેટા ! જે તું ભણી-ગણીને હોશિયાર થયો હોત તે આજે રાજપુરોહિતની સાહેબી ભેગવતે હોત ને બધા લોકો તને ખમ્મા ખમ્મા કરતા હત. પણ તું કંઈ ભણ્યો-ગ નહિ, એટલે તારા બાપનું પદ આજે બીજો ભેગવે છે. અરેરે! આ તે “ખેદે ઊંદર અને ભગવે ભેરીંગ તેના જેવું થયું !”
આ વચનો સાંભળીને કપિલને બહુ લાગી આવ્યું, તેથી ડી વાટખરચી લઈને તે શ્રાવસ્તી નગરીએ ગયા અને ત્યાં માધુકરી (ભિક્ષાવૃત્તિ) કરીને ઈંદ્રદત્ત નામના ઉપાધ્યાયની પાઠશાળામાં ભણવા લાગ્યું. એ રીતે કેટલેક કાલ વિદ્યાધ્યયન કરતાં તેની મૂર્ખતા ઘણે અંશે ઓછી થઈ અને તેની ગણના એક હોશિયાર છાત્ર તરીકે થવા લાગી. પણ એવામાં તે મનેરમા નામની એક વિધવા બ્રાહ્મણીના પરિચયમાં આવ્યો અને તેના પ્રેમમાં પડ્યો. ખરેખર !
સથવારા જમવો, મારો વલોપાયા
कामग्गहो दुरप्पा, जेणभिभूयं जगं सव्वं ॥" “સર્વ ગ્રહોનું ઉત્પત્તિ સ્થાન અને સર્વ દેને ભંડાર એ કામગૃહ તે મહાગ્રહ છે કે જે દુરાત્મા સર્વ જગતને પરાભવ પમાડે છે. છ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-વંથમાળા
અથવા તે– "किमु कुवलयनेत्राः संति नो नाकनार्यत्रिदशपतिरहल्यां तापसी यत्सिषेवे । हृदयतृणकुटीरे दीप्यमाने स्मराग्ना
वुचितमनुचितं वा वेत्ति कः पण्डितोऽपि ॥" કમલ જેવા નેત્રવાળી દેવાંગનાઓની ઈકને શું ? હતી કે તે અહલ્યા તાપસીમાં આસક્ત થયો? ખરેખર ! હૃદયરૂપી પર્ણકુટીમાં કાળાગ્નિ દીપ્યમાન થતાં પંડિતે પણ ઉચિત અનુચિતને સમજી શકતા નથી.”
એક વાર મને રમાએ કપિલને ઉદ્દેશીને કહ્યું કે “નાથ! અત્યાર સુધી આપણે ગુજારે ગમે તેમ ચાલ્યું પણ હવે ત્રીજું જણ ઘરમાં આવશે, માટે તેના નિર્વાહને કેઈ ઉપાય કરો.”
આ સાંભળીને કપિલ બાઘા જે બની ગયે. શું ધંધ કરે તેની તેને સમજ પડી નહિ. ત્યારે મને રમાએ કહ્યું કેનાથ ! મૂંઝાવાની જરૂર નથી. આપણા ગામને રાજા સવારમાં પહેલે આશીર્વાદ આપનાર બ્રાહ્મણને બે માસા સોનાનું દાન કરે છે, માટે તેને પહેલે આશીર્વાદ આપી આવે અને બે માસા સેનું લઈ આવે. તેનાથી આપણું કામ નભશે.”
બીજા દિવસે કપિલ વહેલે ઊડ્યો અને રાજમહેલ આગળ ગયે, પણ ત્યાં કેઈ બ્રાહ્મણે આશીર્વાદ આપી દીધા હતા. બીજા દિવસે પણ તેમજ બન્યું. ત્રીજે દિવસ પણ એ રીતે જ પસાર થયે અને ચેથા દિવસે પણ કંઈ યારી આપી નહિ.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
: ૨૭ : શ્રદ્ધા અને શકિત એમ કરતાં આઠ દિવસે વ્યતીત થયા, એટલે નવમે દિવસે તે ખૂબ જ વહેલે ઊડ્યો અને દેડવા લાગે.
કપિલને આ રીતે દેડતો જોઈને પહેરેગીરેએ પકડી લીધે અને કોટડીમાં પૂર્યો. પછી પ્રાતઃકાળ થતાં તેને રાજા આગળ રજૂ કરવામાં આવ્યું, ત્યારે ભયને માર્યો તે થરથર ધ્રુજવા લાગ્યા. આ જોઈને રાજા સમજી ગયે કે “ આ કેઈ ધંધાદારી શેર નથી પણ સામાન્ય રાહદારી લાગે છે.” પછી રાજાના પૂછવાથી કપિલે બધી હકીકત કહી સંભળાવી. તે સાંભળીને રાજાએ કહ્યું કે મને આશીર્વાદ આપવા માટે તેં જે મુશીબતે ઉઠાવી છે તેની હું કદર કરું છું માટે તારે જે માગવું હોય તે માગી લે.'
કપિલે કહ્યું: “મહારાજ અત્યારે મારું મન વિહ્વળ છે, તેથી થોડો સમય આપે તે વિચારીને માગું.”
રાજાએ તે માગણી કબૂલ રાખી એટલે કપિલ એક બાગમાં ગયે અને ત્યાં બેસીને વિચાર કરવા લાગ્ય: “શું માગું બે માસા સોનાને બદલે પાંચ સેનૈયા માગું? પણ એટલામાં શું પૂરું થશે? માટે પચાશ સેનૈયા માગવા દે.” વળી વિચાર આ “પચાશ સેનૈયા કંઈ અધિક કહેવાય નહિ, એટલી રકમ તે ગમે ત્યાં આડીઅવળી વપરાઈ જાય, માટે સો સોનૈયા જ માગવા દે.” વળી વિચાર આવ્યઃ “સે સેનિયામાં મારું દળદર ફીટશે નહિ, માટે હજાર સેનૈયા જ માગવા દે. અથવા તે રાજાને શી ખેટ છે કે તેની પાસેથી માત્ર હજાર સેનૈયા જ માગું? શા માટે લાખ, દશ લાખ કે કેડ સેનૈયા જ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા : ૨૮ : ન માગવા?” આમ કપિલની તૃષ્ણા વધતી જ ગઈ અને આખરે તેણે રાજાનું આખું રાજ્ય માગી લેવાનો નિર્ણય કર્યો. બે માસાથી શરુ થયેલી તૃષ્ણ આખા રાજ્યને આંબી ગઈ ! પણ તે જ વખતે તેને એક શ્લેક યાદ આવ્યું , “ઘg વીવિતપુ, ત્રીજું વાહાકુI ___ अतृप्ताःप्राणिनः सर्वे, याता यास्यन्ति यान्ति च ॥"
“ધન, જીવિતવ્ય, સ્ત્રી અને આહારને વિષે અતૃપ્તિ અનુભવનાર સર્વે આત્માઓ (ખાલી હાથે) ગયા જાય છે અને જશે.”
અને તેની દષ્ટિમાં ભારે પરિવર્તન થયું. તે વિચાર કરવા લાગેઃ “મારે આખું રાજ્ય શા માટે જોઈએ? શું અર્ધાથી ન ચાલે? પણ અધુંયે શા માટે જોઈએ? રાજકારભારમાં શું સુખ છે? એ તે એક પ્રકારને બેજે જ છે. ત્યારે કેડ સેનયા રોકડા જ માગું? પણ એટલી મેટી રકમને લઈને શું કરીશ? એમાંથી મારા ઉપગમાં તે બહુ થોડું ધન જ આવશે. ત્યારે પચાસ લાખ માગું? પચીશ લાખ માણું કે માત્ર લાખ સેનૈયાથી જ સંતુષ્ટ થાઉં? પણ લાખ સોનૈયા કેને કહે છે ? એ પણ ઘણું વધારે ગણાય, ત્યારે શું કરું? પચાસ હજાર માગું? પચીશ હજાર માગું? પાંચ હજાર માગું કે માત્ર હજારથી જ પતાવું! અરે જીવ ! તારે હજાર સોનૈયાની પણ શું જરૂર છે? એટલા સેનૈયા મળશે તે અભ્યાસમાં ચિત્ત ચેટશે નહિ અને મોજશેખ કરવાનું મન થશે, તેથી સુવાવડના ખર્ચ જેટલા માત્ર પાંચ સેનૈયા જ માગવા દે.” પરંતુ હૃદયે એ વાત પણ કબૂલ કરી નહિ. “સામા માણસે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
: ૨૯ : શ્રદ્ધા અને શકિત છૂટ આપી તેને લાભ લેવાને વિચાર શા માટે કરે? મૂળ બે માસા સોનાની વાત હતી એટલે તેટલા સોનાથી સંતોષ માનવે એ જ સારું છે. પરંતુ તે વખતે સત્યને તલસી રહેલી આંતરદષ્ટિએ એક વિશેષ પ્રશ્ન રજૂ કર્યોઃ “કપિલ ! એટલી તૃષ્ણ પણ શા માટે ? શું તું નથી જાણતા કે સર્વ સુખને સંહાર કરનારી તૃષ્ણ જ છે કે જેના વડે તું આટલો હીન અને દીન બની ગયે?” અને કપિલે રાજા આગળ જઈને કહ્યું કે “હે રાજન ! મારી કંઈ પણ માગવાની ઈરછા નથી.' - રાજાએ કહ્યું: “ભૂદેવ ! એમ શા માટે? હું તમને મારી રાજીખુશીથી એક લાખ સોનામહોર આપું છું, જે તમે ગ્રહણ કરે અને સુખી થાઓ.”
કપિલે કહ્યું: “રાજન ! બે માસા સેનાથી શરૂ થયેલી તૃણુ તારા આખા રાજ્યને આંબી ગઈ ! એટલે જેમ લાભ થતું જાય છે, તેમ લાભ વધતું જાય છે. માટે એ લેભથીએ તૃષ્ણથી જ સ! એ મારો આખરી નિર્ણય છે અને તેને જ હું વળગી રહેવા ઈચ્છું છું.”
સમ્યગ્દષ્ટિને પામેલા કપિલને હવે મને રમાની સૃષ્ટિમાં રસ રહ્યો નહિ. તે સર્વે તૃષ્ણાઓ, સર્વે આશાઓ અને સર્વે અભિલાષાઓને ત્યાગ કરીને નિઃસંગ થયે-નિર્ચ થ થ અને સંયમ તથા તપની અદ્દભૂત શકિત વડે છ માસમાં જ ઘાતી કર્મોને ક્ષય કરતે થકે કેવલી-કેવલજ્ઞાની બન્યું. ૧૫. શ્રદ્ધા કે એક દિવ્ય અંજન - સમ્યકત્વ અથવા શ્રદ્ધા એક પ્રકારનું દિવ્ય અંજન છે કે
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૩૦ : જેને પ્રવેગ થતાં જ દષ્ટિમાં નવું તેજ આવે છે અને લાખે કોડે ભ સુધી જે વાત જોઈ શકાઈ ન હતી તે એકાએક દેખાવા લાગે છે. આથી વધારે ભવ્ય ચમત્કાર બીજે કે હાઈ શકે ? આ ચમત્કાર અનાથીમુનિના જીવનમાં થયે છે અને તેમના સંપર્કમાં આવનાર મગધરાજ શ્રેણિકના જીવનમાં પણ થયે છે. એ આખી ઘટના જાણવાથી પાઠકને સમ્યકત્વ કે શ્રદ્ધામાં રહેલી અપૂર્વ શક્તિને ખ્યાલ આવી જશે. ૧૬. અનાથી મુનિને પ્રબંધ
રાજગૃહી નગરીની બહાર મંડિતકુક્ષિ નામે એક મનહર ઉદ્યાન હતું. તેમાં અનેક પ્રકારનાં વૃક્ષ, અનેક પ્રકારની લતાઓ અને અનેક પ્રકારના ફૂલ-છેડે ઊગેલાં હતાં. આ કારણે ભ્રમરે, પક્ષીઓ અને પ્રવાસીઓને તે અતિપ્રિય થઈ પડયું હતું. | મગધરાજ શ્રેણિકને આ ઉદ્યાન ખૂબ જ ગમતું હતું, તેથી તે અવારનવાર અહીં આવતું હતું અને તેના ખુશનુમા વાતાવરણમાં વિહરીને ચિત્તને પ્રમોદ પમાડતો હતે. આજનું તેનું આગમન પણ તેટલા જ કારણે થયું હતું. તે એકલે ઉદ્યાનમાં વિહરીને વૃક્ષોને જોતે હતે, વેલીઓને નિરખતે હતું અને. કુલ-છોડનું ધારી ધારીને અવલોકન કરતે હતો. એવામાં તેનું ધ્યાન વિશાળ વૃક્ષના મૂળની પાસે બેઠેલા એક નવયુવાન મુનિ તરફ ખેંચાયું.
એક જ વસ્ત્ર, સ્થિર આસન, ધ્યાનમગ્ન દશા અને મુખ ઉપર અપૂર્વ સૌમ્યભાવ ! આ કારણે મુનિરાજના વ્યક્તિત્વની મગધરાજના મન પર બહુ ઊંડી છાપ પડી અને સદા અક્કડ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું
: at :
શ્રદ્ધા અને શક્તિ
રહેવાને ટેવાએલું તેનું મસ્તક એકાએક તેમના ચરણે ઢળી પડયું. પછી વિધિપૂર્વક વંદન કરીને બહુ દૂર પણ નહિ અને બહુ નજીક પણ નહિ એવી રીતે તે મુનિની સામે હાથ જોડીને ઊભા રહ્યો.
થોડીવારે મુનિનું ધ્યાન પૂરુ' થયું એટલે તેમણે પેાતાની સામે હાથ જોડીને ઊભા રહેલા નૃપતિને જોચે અને ધર્મલાભ આપ્યા. એ વખતે મગધરાજે પુનઃ વંદન કર્યું" અને નમ્રતાપૂર્વક કહ્યું કે ‘હે મુનિવર ! જે આપની સાધનામાં કોઇ જાતને ભંગ ન થતા હાય તે હું એક પ્રશ્ન પૂછવાને ઈચ્છું છું.’
'
મુનિએ કહ્યુ’: ‘ રાજન્! ધર્મકથા અમારા માટે સ્વાધ્યાયરૂપ છે, એટલે તેનાથી અમારી સાધનામાં ભંગ પડતા નથી. એટલી વાતના ખ્યાલ રાખીને તારે જે પ્રશ્ન પૂછવા હોય તે સુખેથી પૂછ. ’
મગધરાજે કહ્યું: ‘ હું આય ! હું એટલું જ જાણુવા ઈચ્છું છું કે આવી તરુણ અવસ્થામાં ભાગ ભાગવવાને મદલે આપે સચમના માર્ગ શા માટે ગ્રહણ કર્યાં ? એવું કયું પ્રખળ પ્રત્યેાજન આપને આ ત્યાગ માર્ગ તરફ ઢોરી ગયું!”
મુનિએ કહ્યુ’: ‘હે રાજન! હું અનાથ હતા તેથી સયમ માર્ગને ગ્રહણ કર્યાં, ત્યાગ માર્ગના સ્વીકાર કર્યાં.
>
મગધરાજે કહ્યુંઃ નાથ ન મળે એ તે આશ્ચય ગણાય, હૈ કારણે આપે સંયમ માર્ગ ગ્રહણ કર્યાં
<
આપ જેવા પ્રભાવશાળી પુરુષને કાઈ સ્વામિન્ ! જો એટલા જ હાય તા હું આપને
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ-ગ્રંથમાળા
: ૩૨ :
- પુષ્પ
નાથ થવાને તૈયાર છું. આપ મારા રાજમહેલમાં પધારા અને ત્યાં સુખપૂર્વક દિવસા નિગમન કરે, ’
મગધરાજના શબ્દોએ મુનિના મુખ પર એક આધુ સ્મિત ફરકાવી દીધું, છતાં તે મુનિસુલભ ગભીરતાથી ખેલ્યા: ‘ હૈ રાજન્ ! જે વસ્તુ પાતાના અધિકારમાં હાય છે, તે ખીજાને આપી શકાય છે પણ અધિકાર બહારની વસ્તુ આપી શકાતી નથી. એટલે તું મારા નાથ થઇ શકે તેમ નથી, કારણ કે તું પેાતે જ અનાથ છે. '
"
આ જવાખથી વિસ્મય અને આશ્ચય પામેલા મગધરાજે કહ્યું : હે પૂજ્ય ! આપની વાત પરથી લાગે છે કે આપે મને બરાબર ઓળખ્યા નથી. હું અંગ અને મગધને મહારાજા શ્રેણિક છું. મારા કબજામાં લાખા ગામડાં છે, વિશાળ સૈન્ય છે, અતુલ રિદ્ધિ--સિદ્ધિ છે અને મારી આજ્ઞા અફર છે. આ સંયોગામાં હું અનાથ કેમ કહેવાઉં ? હે ભગવન્ ! આપનું કહેવુ કદાચ અસત્ય તે ન હાય?’
મુનિએ કહ્યું: ‘ રાજન! હું જાણું છું કે તું અંગ અને મગધના અધિપતિ શ્રેણિક છે અને હજારો હાથી, ઘેાડા તથા લાખા સુભટાના સ્વામી છે, છતાં કહું છું કે મારા નાથ થવું એ તારા અધિકારમાં નથી; તું પાતે જ અનાથ છે.’
મગધરાજે કહ્યું: પ્રભા ! આપનાં વચના કી અસત્ય હાય નહિ, પણ બહુ વિચાર કરતાં એ મને સમજાતું નથી કે હું કેવી રીતે અનાથ છું અને આપને નાથ થઈ શકું તેમ નથી. ’
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
: ૩૩ :
શ્રદ્ધા અને શક્તિ | મુનિએ કહ્યું: “રાજન ! તું અનાથ અને સનાથના ભાવને સમજી શકી નથી.”
આ જવાબે મગધરાજના આશ્ચર્યમાં વધારે કર્યો અને કાંઈક ગ્લાનિ પણ ઉત્પન્ન કરી પરંતુ આ શબ્દોની પાછળ ખરું રહસ્ય શું છે? તે જાણવાની ઉત્કંઠા પ્રબળ બની હતી એટલે કહ્યું કે “હે કૃપાળુ ! મને અનાથ અને સનાથનું રહસ્ય સમજાવવાની કૃપા કરે.'
મુનિએ કહ્યું: “હે રાજન્ ! આ શબ્દોનું સાચું રહસ્ય સમજવા માટે તારે મારું પૂર્વ જીવન જાણવું પડશે, એટલે તને એ ટૂંકમાં કહી સંભળાવું છું.”
એ વખતે મગધરાજ નીચે બેઠે અને મુનિ પિતાના પૂર્વ જીવનની કથા કહેવા લાગ્યા - પ્રાચીન નગરોમાં સર્વોત્તમ અને ઋદ્ધિસિદ્ધિથી ભરેલી કૌશાંબી નામે નગરી છે. આ નગરીમાં મારા પિતા રહેતા હતા, જે ઘણી માલ-મિલકતને લીધે બધા ધનપતિઓમાં અગ્રેસર હતા.
હું મારા પિતાને બહુ લાડકવા પુત્ર હતું, તેથી ખૂબ લાડકોડમાં ઉછર્યો હતો અને પ્રખર પંડિત તથા કુશલ કલાચાર્યો દ્વારા શિક્ષણ પામ્યું હતું. એગ્ય ઉંમરે એક કુળવતી કન્યા સાથે મારાં લગ્ન થયાં હતાં અને અમારો સંસાર એકંદર ઘણે સુખી હતું. એ વખતે દુઃખ મુશ્કેલી, મૂંઝવણ, વિટંબણા, આત કે પીડા શું કહેવાય તેની મને મુલ ખબર ન હતી.
એવામાં મારી એક આંખ દુઃખવા આવી અને તેમાંથી
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
: ૩૪ :
અતુલ પીડા ઉત્પન્ન થઈ. એ પીડાને લીધે મને મુદ્દલ ઊંઘ આવતી નહિ અને જળ વિના જેમ માછલી તરફડે તેમ હું તરફડતે હતે.
આ પીડામાંથી મને બળતરિ તાવ લાગુ પડ્યો અને મારું આખું શરીર કળવા લાગ્યું તથા માથું ફાટ-ફાટા થવા લાગ્યું. એ દુઃખનું વર્ણન અત્યારે કહી શકું તેમ નથી.
મારી આ સ્થિતિ જોઈને કુશલ વૈદ્યને બેલાવવામાં આવ્યા જેમણે ભેગા મળીને મારા રોગનું નિદાન કર્યું અને ચાર પ્રકારની ચિકિત્સાને પ્રયોગ કર્યો તથા અનેક પ્રકારનાં ઔષધોને આશ્રય લીધો, પરંતુ તેઓ મને એ દુખમાંથી છોડાવી ન શક્યા. હે રાજન્ ! એ જ મારી અનાથતા.
વૈદ્યો નિષ્ફળ જતાં મારા પિતાએ બીજા અનેક ઉપચાર કર્યા પણ તેમાંને કેઈ ઉપચાર મને રોગથી મુક્ત કરી શકે નહિ. હે રાજન્ ! એ જ મારી અનાથતા !
મારી માતા ભારે મમતાળુ હતી અને મને જોઈને ઓછી ઓછી થઈ જતી હતી, તે મને આ દુઃખમાંથી છોડાવવા માટે અનેક પ્રકારની માન્યતાઓ કરવા લાગી, અને બાધા-આખડીઓ રાખવા લાગી પણ તેમાંની કઈ માન્યતા કે બાધા-આખડી મને આ દુઃખમાંથી છોડાવી શકી નહિ એ જ મારી અનાથતા !
એક જ માતાના ઉદરથી જન્મેલા અને સાથે જ ઉછરેલા એવા ભાઈઓ પિતાને કામધંધે છોડીને મારા પાસે બેસતા, મારા હાથ પગ દબાવતા અને સારી સારી વાત કરીને મારું
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું
: ૩૫ ઃ
શ્રદ્ધા અને શક્તિ
મન બહેલાવવાના પ્રયત્ન કરતા; પણ તેઓ મને આ દુઃખમાંથી મુક્ત કરી શકયા નહિ, એ જ મારી અનાથતા !
મારે બહેનેા પણ હતી, જે મારા પર ખૂબ વહાલ રાખતી હતી. તેઓ મને જોવાને આવતી, મારી સાથે વાતા કરતી અને આશ્વાસનના શબ્દો મેલતી પણ તેએ મને આ દુઃખમાંથી જરા પણ છેડાવી શકી નહિ. હે રાજન્ ! તે જ મારી અનાથતા !
પત્ની પ્રેમાળ હતી, બહુ સેવાપરાયણુ હતી, તે મારું માથું દખાવતી, હાથપગને ચાંપતી અને વજ્રવિભૂષણ તથા ખાવાપીવાનું છેોડી દઈને બધા વખત મારી પાસે જ બેસી રહેતી પણુ તેય મને આ ભયંકર યાતનામાંથી છેાડાવી ન શકી, તે જ મારી અનાથતા !
મારા ઢિલેાજાન મિત્રા મારી આ સ્થિતિ જોઈને દુઃખી થતા, નિસાસા નાખતા અને હરેક પ્રકારે સહાય કરવાને તત્પર રહેતા પણ આ અસહ્ય પીડામાંથી મને મુક્ત કરી શકયા નહિ. હે રાજન! એ જ મારી અનાથતા.
આ રીતે મેં ચારે ખાજુથી અસહાયતા અનુભવી ત્યારે મને લાગ્યું કે--આજ સુધી જેને હું સુખનાં સાધના માનતા હતા, તે ખરેખર તેવાં ન હતાં. ધન, માલ, ઋદ્ધિસિદ્ધિ, કુટુંબ-કીલા, સાજન કે મહાજન કોઈ પણ મારી મદદે આવી શકયું નહિ, મને દુઃખથી મુક્ત કરીને સુખ આપી શકયું નહિ. એટલે સુખનાં સાધના કે દુઃખ નિવારણનાં કારણેા બીજા જ હાવા જોઇએ એ વાતની મને પ્રતીતિ થઈ. તે વખતે મને યાદ આવ્યું કે ‘ કરેલાં કર્માંના ઘણાં કલ્પાએ પણ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પુષ્પ
ધમધ-ચંથમાળા : ૩૬ : ક્ષય થતું નથી. પોતે કરેલાં શુભ કે અશુભ કર્મો અવશ્ય ભેગવવાં પડે છે. વળી એ વખતે મને એ પણ યાદ આવ્યું કે “કર્મના હેતુને શોધી કાઢ, ક્ષમાથી કીર્તિ મેળવ. આમ કરવાથી તે ઊંચી દિશામાં જઈશ.” એટલે મારું મન કર્મના હેતુઓને શોધવા લાગ્યું. એ ધમાં હું સમજી શકે કે હિંસા, જૂહ, ચેરી, મિથુન અને પરિગ્રહ વગેરે પાપને પથે લઈ જનારી પ્રવૃત્તિઓ છે અને તે જ કર્મબંધના હેતુઓ છે, તેથી કર્મબંધનમાંથી છૂટવું હોય તે મારે આ પાપી પ્રવૃત્તિઓને ત્યાગ કરીને ક્ષમા, શાંતિ, ત્યાગ આદિ ગુણ કેળવવા જોઈએ.
પરંતુ આ બધું ક્યારે બને? હું તે રોગ અને પીડાથી ઘેરાઈ ગયું હતું અને મારી જીવનનૌકા ડગમગ ડેલી રહી હતી. હવે જીવવાની કેઈ આશા ન હતી. એટલે આ સ્થિતિમાં સુધારો થાય અને હું પીડામાંથી મુક્ત થાઉં તે જ એ બધું બની શકે. તેથી મેં એ જ વેળા નિશ્ચય કર્યો. સંકલ્પ કર્યો “જે હું આ રોગમાંથી મુક્ત થઈશ તે ક્ષાન્ત (ક્ષમાવાળે), દાન્ત (ઇદ્રિનું દમન કરનારો) અને નિરારંભી (આરંભ--સમારંભ વિનાને) થઈશ. તાત્પર્ય કે-સંયમી બનીને નિર્વાણની સાધના કરીશ.
અને રાજન! એ સંકલ્પ કરીને જ્યાં મેં સૂવાને પ્રયત્ન કર્યો કે મને તરત જ નિદ્રા આવી ગઈ અને રાત્રિના વહેવા સાથે મારી વેદના પણ ઓછી થતી ગઈ. એ રીતે સવાર સુધીમાં હું વેદનાથી તદ્દન મુક્ત થઈ ગયે. આ બધું શાથી બન્યું તે વખતે હું સમજી શક્યો નહિ, પણ પછીથી
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતસ
: ૩૭ :
ચા અને શક્તિ
સમજાયું કે એ ચમત્કાર મારા સંકલ્પના હતા, મારા નિશ્ચયને હતા, મારી શ્રદ્ધાના હતા !
મારી પીડા તદ્ન શાંત થઇ, એ જોઈને બધા બહુ હુ પામ્યા અને તેના યશ પાતપેાતાની પ્રવૃત્તિને આપવા લાગ્યા, ત્યારે એ સર્વને શાંત પાડતાં મેં કહ્યું કે મને નવું જ જીવન પ્રાપ્ત થયું છે અને તે ફળ મારા શુદ્ધ સંકલ્પનું છે. ગઇ રાત્રે હું એવા સૌંકલ્પ કરીને સૂતા હતા કે જો હું
આ વેદનામાંથી મુક્ત થઇશ તેા શાન્ત, દાન્ત અને નિરારભી થઇશ; માટે આપ મને આજ્ઞા આપે. મારી પ્રતિજ્ઞાનું પાલન મારે બનતી ત્વરાએ કરવુ જ જોઈએ.
મારા આ શબ્દો સાંભળતાં જ સહુની આંખમાંથી દડ દડ આંસુ ખરી પડ્યાં અને તેઓ કહેવા લાગ્યા કે ‘ સંયમી જીવન સહેલું નથી, એ ખાંડાની ધાર જેવું છે, વેળુના લાડવા ફાકવા જેવું છે, માટે હાલ સબૂર કરે અને અવસરે ઉચિત કરો, ’ ત્યારે મેં કહ્યુંઃ • આ માહમય મિથ્યા સસ્પેંસારમાં રહીને હું જરા પણ આનંદ અનુભવી શકું તેમ નથી, માટે મને શજીખુશીથી રજા આપે.’
આ રીતે મારા નિશ્ચયમાં હું મક્કમ રહ્યો એટલે સર્વ સ`બધીઆએ છેવટે મને ઈષ્ટ માર્ગે જવાની રજા આપી અને હું... આત્મકલ્યાણને સાધવાવાળા અણુગાર ધમમાં પ્રત્રજિત થયા,
હે રાજન! આ આત્મા પોતે જ વૈતરણી નદી અને ફૂટ શાલ્મલી વૃક્ષ જેવા દુઃખી છે અને કામદુધા ગાય તથા
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોધ-ચંથમાળા
: ૩૮ :
નંદનવન સમ સુખદાયી છે. આ આત્મા કુમાર્ગે જાય તે પિતે જ પિતાને શત્રુ છે અને સુમાર્ગે જાય તે પિતે જ પિતાને મિત્ર છે. એટલે આત્માનું દમન કરવું અને તેને સુમાર્ગે વાળ એ પ્રત્યેક મુમુક્ષુનું કર્તવ્ય છે. પ્રારંભમાં ઉત્સાહ (શ્રદ્ધા) અને પછી શિથિલતા એ કાર્યસિદ્ધિની રીતિ નથી. એટલે જે શ્રદ્ધાથી વ્રત ધારણ કર્યા હોય તેનું યથાર્થ પાલન કરવું અને તેમાં ભૂલચૂકથી કોઈ દેષ લાગી જાય છે તેની નિંદા અને આલોચના દ્વારા શુદ્ધિ કરવી એ સાચી સાધના છે.
આ સાધક શ્રદ્ધાને કેળવી શકે છે, જ્ઞાનને મેળવી શકે છે, ચારિત્રનું યથાર્થ ઘડતર કરી શકે છે અને બાહ્ય તથા અત્યંતર તપવડે પિતાના કર્મની નિર્જરા કરીને પરમપદને પામી શકે છે.
આવું શ્રમણપણે પાળનારે પિતાને નાથ બની શકે છે અને બીજાને નાથ પણ બની શકે છે. હે રાજનહવે હું મારે પોતાને નાથ બની ચૂક્યો છું અને તારે મારા નાથ બનવાની જરૂર રહેતી નથી. આ છે મારું સંયમ ગ્રહણનું કારણ, આ છે મારું ત્યાગમાર્ગ પસંદ કરવાનું પ્રયોજન.
અનાથી મુનિને આ જવાબ સાંભળીને મગધપતિ શ્રેણિક ઘણે પ્રસન્ન થયે અને વંદન કરતે થકો બેત્યે કે “હે ભગવદ્ ! આપે અનાથ અને સનાથને મર્મ મને સુંદર રીતે સમજાવ્યું. હે મહર્ષિ! જિનેશ્વરએ દર્શાવેલા સત્ય માર્ગમાં વ્યવસ્થિત થયેલા આપ જ ખરેખર સનાથ છે, અને આપજ અનાથ જીના ખરા નાથ છે. હે યોગીશ્વર ! મેં મારા મનનું
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત:
: 32 :
શ્રદ્ધા અને શક્તિ
કુતુહલ શાંત કરવા માટે આપની નિર્વાણુ–સાધનામાં ભંગ પાડ્યો છે, તે માટે ક્ષમા માગું છું.
અનાથી મુનિએ કહ્યું: ‘• હું રાજન ! મુમુક્ષુઓને અત્ય વસ્તુની સમજ આપવી એ અમારી સાધનાના જ એક ભાગ છે, તેથી મારી સાધનાના ભંગ થયેા નથી અને તારા જેવા તત્ત્વશાધક આ હકીકતમાંથી ચેાગ્ય માર્ગદર્શન ન મેળવે તે હું માનતા નથી, એટલે વ્યતીત કરેલા સમય માટે મને સતાષ છે. ’
'
તે જ વખતે મગધપતિએ કહ્યું: ‘હે મહર્ષિ ! આપની મધુર વાણીએ અને હૃદયની નિખાલસતાએ મારું મન પૂરેપૂરું જિતી લીધું છે. આપ જેવા ત્યાગી અને તપસ્વીની કાઇ પણ આજ્ઞા માથે ચડાવવાને હું તત્પર છું. '
અનાથી મુનિએ કહ્યું: ‘ રાજન ! જ્યાં સર્વ ઈચ્છાઓ, સવ આકાંક્ષાઓ અને સર્વ અભિલાષાઓના ત્યાગ છે, ત્યાં આજ્ઞા કરવાની હાય શું? તેમ છતાં તારા પેાતાના કલ્યાણને માટે સૂચવું છું કે–શ્રી જિનેશ્વરદેવનું શાસન જયવંતું છે, માટે તેના ઉપદેશમાં શ્રદ્ધા રાખ, તેમાં પ્રરૂપાયેલાં તત્ત્વને આધ કર અને તેને જીવનમાં ઉતારવાના પ્રયત્ન કર. એ જ કલ્યાણના સાચા માર્ગ છે.’
અનાથી મુનિના આ શબ્દોએ મગધરાજના હૃદયનું ભારે પરિવર્તન કર્યું. તે મિથ્યાી મટીને શ્રદ્ધાવત અન્યો અને શ્રી જિનેશ્વરદેવના શાસન પર અપૂર્વ શ્રદ્ધા રાખવા લાગ્યા.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
: ૪૦
: પુષ્પ
તેનું આખું કુટુંબ શ્રી વીતરાગ ધર્મનું અનુયાયી બન્યું. આગળ જતાં મગધરાજ શ્રેણિક પ્રભુ મહાવીરના પ્રત્યક્ષ સમાગમમાં આવ્યું, ત્યારે તેની આ શ્રદ્ધા અનેકગણી વધી ગઈ અને તે શ્રદ્ધાના જોરે જ તેણે તીર્થંકરનામકર્મ ઉપાર્જન કર્યું જેથી આગામી ચાવીશીમાં પદ્મનાભ નામના પહેલા તીર્થકર થશે. ૧૭. વ્યાવહારિક સિદ્ધિઓ.
શ્રદ્ધાની શક્તિને પરિચય વ્યાવહારિક ક્ષેત્રમાં પણ ડગલે અને પગલે થાય છે. “હું જરૂર ભણું શકીશ” એવી શ્રદ્ધાવાળે વિદ્યાવાનું થાય છે. “હું જરૂર ધન કમાઈ શકીશ' એવી શ્રદ્ધાવાળો ધનવાનું થાય છે. આ કામ હું જરૂર પાર પાડી શકીશ” એવી શ્રદ્ધાવાળે તે કામ પાર પાડી શકે છે. અને
મારે આ રેગ જરૂર મટી જશે એવી શ્રદ્ધાવાળો રોગથી રહિત બનીને સુંદર આરોગ્યની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે. એથી વિરુદ્ધ “મારા નશીબમાં વિદ્યા નથી” એવું માનનારે વિદ્યા
વ્યાસને અરધેથી છોડી દે છે અને યશ તથા લાભ બંનેથી વંચિત થાય છે. “લાખ મળવાના નથી અને લખેસરી થવાના નથી” એવી માન્યતાવાળાને પ્રયત્ન જ એ ભૂલ હોય છે કે તેને લાખ મળતા નથી અને લખેસરી થતું નથી. “આ મારું કામ નહિ, એ મને નહિ આવડે, એ મારાથી કેમ થશે?” એવા મુફલીસ વિચાર ધરાવનારાઓ કોઈ પણ મહત્વનું કાર્ય હાથ ધરી શક્તા નથી અને ધરે છે તે તેને પાર પાડી શકતા નથી. “તે જાય તે મૂઆને સમાચાર લાવે” એ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું:
: ૪૧ : શ્રદ્ધા અને શક્તિ કહેવતનું વાસ્તવિક રહસ્ય આ જ છે. “ આ વૈદ્યથી મારો રાગ નહિ મટે કે આ ઔષધથી મને સારું નહિ થાય” એવું દઢતાથી માનનારને તે વૈદ્ય કે તે ઔષધ કામ આપી શકતા નથી, ધૂળની ચપટીથી પણ સારું થાય છે અને લાખની દવા પણ કામ આપતી નથી, એ ઘટનાની ભીતરમાં શ્રદ્ધાનો સિદ્ધાંત જ છુપાયેલ છે. “હું સારું છું, મારે રેગ મટી રહ્યો છે, હું પ્રતિક્ષણે વધારે સારો થતે જાઉં છું” એવા સતત વિચાર કરવાથી અનેક માણસોએ આરોગ્યની પુનઃ પ્રાપ્તિ કરી છે. અથવા “અમુક દેવ-દેવીની કૃપાથી મારે રેગ મટી જશે” એવું દઢતાથી માનનારના તે તે રે મટી ગયા છે. યંત્ર, મંત્ર અને માદલિયાના ચમત્કારમાં પણ ખરું કામ શ્રદ્ધા જ કરે છે.
અનંત અપાર ઉદધિને ઘઘવતે દેખીને બુદ્ધિ વિહવલ બની જાય છે. “ આ વિશાળ સાગર કેમ પાર થઈ શકે? એમાં અનેક પ્રકારના જોખમો સમાયેલાં છે, એમાં આ જોખમ છે, તે જોખમ છે, અહીં જોખમ છે, તહીં જોખમ છે, વગેરે.” પરંતુ શ્રદ્ધા તે સ્થળે પણ સ્થિર જ રહે છે. તે કહે છે કે મહાસાગર અપાર છે, તે મારું બળ પણ અપાર છે. હું આ ઘઘવતા મહાસાગરને જરૂર ઓળંગી જઈશ.” અને તે પ્રયત્નને પ્રેરણા કરે છે, જેના લીધે મછવાઓ તૈયાર થાય છે, હાડીઓ બનવા લાગે છે, નૌકાઓનું નિર્માણ થાય છે, મોટાં મેટાં વહાણે સફર કરવા લાગે છે અને છેવટે આગટે ઉત્પન્ન કરી મહાસાગર ઓળંગવામાં આવે છે.
અનેક અશક્ય જણાતી બાબતો શ્રદ્ધા અને તેમાંથી
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ-ગ્રંથમાળા
: ૪૨ :
ઃ પુષ્પ
ઉદ્ભવતા પ્રયત્નને પરિણામે સિદ્ધ થઇ છે. જ્યાં હાથી, ઘોડા, ઊંટ, ગાડાં અને સિગરામના વ્યવહાર મુખ્ય હતા, ત્યાં વરાળ અને વીજળીથી ગાડીએ ચાલવા લાગી છે તથા પેટ્રોલના જોરે મોટરા અને વિમાના દોડતાં થયાં છે. પહેલાં જે સ્થળનું અંતર કાપવા માટે ત્રણ કે ચાર મહિના લાગતા હતા, ત્યાં આજે અમુક કલાકમાં જ પહેાંચી શકાય છે. તે જ રીતે જ્યાં કોડિયાં, ફાનસ અને દીવીઓના વ્યવહાર મુખ્ય હતા, ત્યાં વીજળીની રાશની પ્રકટ થઇ છે અને મટન દુખાવતાં જ હજારાલાખા દીવા એકસામટા પ્રકટી શકે છે. તે જ રીતે ખેપિયા, કાસદ અને તાવડે સંદેશા પહોંચતા . અને એક બીજાના વિચાર। જાણવામાં આવતા, ત્યાં તાર, ટેલીફાન અને શિયા જેવાં સાધના અસ્તિત્વમાં આવ્યા છે, જેના લીધે હજારા ગાઉ દૂરના સ ંદેશા ક્ષણ વારમાં મળી શકે છે અને વિચારાની આપલે થઈ શકે છે. આ રીતે ખીજા પણ અનેક યંત્રા શોધાયાં છે અને નવી નવી શોધખાળેા થતી રહી છે કે જે સ્પષ્ટ રીતે શ્રદ્ધા અને પ્રયત્નનું જ પરિણામ છે.
..
શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજે પાંચસેા પ્રકરણ ગ્રંથા બનાવ્યા, શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ ચૌદસા ચુમાલીશ ગ્રંથનું નિર્માણ કર્યું અને શ્રી હેમચ ંદ્રાચાયે સાડાત્રણ ક્રોડ શ્લોકોની રચના કરી તે શુ ખતાવે છે ? શ્રી મલ્લવાદીએ છ મહિના સુધી વાદ કર્યાં, શ્રી મુનિસુદરસૂરિએ હજાર અવધાન કરી બતાવ્યાં અને શ્રી મહેન્દ્રસૂરિએ ખગોળના અઘરામાં અઘરા નકશાઓ તૈયાર કર્યાં, એ બધું શું પ્રચંડ શ્રદ્ધા વિના બન્યું હશે ? એટલે શિક્ષણ, સાહિત્ય, શેાધખાળ, વિજ્ઞાન, વૈદક, વ્યાપાર,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
: ૪૩ : શ્રા અને શકિત ઉદ્યોગ, રાજકારણ અને બીજા અનેક ક્ષેત્રોમાં અપૂર્વ જણાતી જે સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે, તે શ્રદ્ધા અને તેમાંથી ઉદ્ભવતા પ્રયત્નને પરિણામે જ થાય છે. આ શ્રદ્ધા જે અવળી તેમજ સાંસારિક હેતુઓ પર હોય છે તેથી સંસારની વૃદ્ધિ થાય છે અને સાચી તથા આધ્યાત્મિક હેતુથી પ્રવર્તે છે તેથી આત્માનું પરમ હિત થાય છે, તેથી એમ કહેવું સર્વથા સમુચિત છે કે
શ્રદ્ધા સુરતથી ભલી, અનુપમ ગુણ આધાર; શ્રદ્ધા જનની શક્તિની, કરતી જય જયકાર.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩ :
શ્રધ્ધાનો વિકાસ.
૧૮. સડસઠ એલ.
"
શ્રદ્ધા કોને કહેવાય અને તેની શુ શક્તિ છે? તે આપણે જોઇ ગયા. હવે તેના વિકાસ કેમ થાય તે જોઇએ, જેથી આપણું પેાતાનુ જીવન શ્રદ્ધામય અને અને તેની અપૂર્વ શક્તિના લાભ માણી શકાય.
46
આ વિષયમાં શાસ્ત્રકારોએ ઘણું ઘણું મંથન કર્યું છે અને તેના વિષે જે કઈ જાણવા જેવું છે, તે બધાના સમાવેશ સડસઠ બેલમાં કરેલે છે. તે આ રીતે,
૨ણસળ-તિનુિં, તાવિળય-તિરુદ્ધિ-પંચયરોનું । અશમાવળ-મૂસળ-જીવળ—પંચવિધાનુÄ ॥ छव्विहजयणागारं छ भावणा भावियं च छट्ठाणं । इह सत्तसट्ठिलक्खण - भेयविसुद्धं च सम्मतं ॥
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતપુ་:
: ૪૫ :
શ્રદ્ધા અને શિ
“ ૪ શ્રદ્ધા, ૩ લિંગ, ૧૦ વિનય, ૩ શુદ્ધિ, પ ણુ, ૮ પ્રભાવના, ૫ ભૂષણ, ૫ લક્ષણુ, ૬ યતના, ૬ આગાર, ૬ ભાવના, અને ૬ સ્થાન એ શુદ્ધ સમ્યક્ત્વના ૬૭ ભેદો છે. ’’ ‘ આલ, ‘ભેદ ’ અને ‘ અંગ' એક જ વસ્તુ છે. તેના વિચાર અહીં અનુક્રમે કરીશું.
૧૯. શ્રદ્દાનાં ચાર અગા.
"
શુદ્ધ સમ્યક્ત્વ શ્રદ્ધારૂપ છે એટલે પહેલા વિચાર શ્રદ્ધાને કરવામાં આવ્યે છે. તેના મેલે ચાર છે. તે આ રીતે " परमत्थसंथवो खलु, सुमुणियपरमत्थज इजणनिसेवा । वावन्नकुदिट्ठीण य, वज्जणमिह चउह सद्दहणं ॥ "
“ પરમાર્થ સ ંસ્તવ, પરમાર્થને જાણનાર મુનિઓની સેવા, વ્યાપન્નદની અને કુદૃષ્ટિના ત્યાગ એ ચાર શ્રદ્ધાનાં અગે છે.”
પરમાર્થ સંસ્તવ એટલે પરમરહસ્યને પરિચય-તત્ત્વની વિચારણા, તત્ત્વ શબ્દથી અહીં (૧) જીવ (૨) અજીવ (૩) પુણ્ય (૪) પાપ (૫) આશ્રવ (૬) સંવર (૭) અંધ (૮) નિર્જરા અને (૯) મેાક્ષ એ નવ તત્ત્વા સમજવાનાં છે તે સંબંધી શ્રદ્ધાવ ́ત આત્મા આ રીતે વિચારણા કરે. જે ચેતનવાળા છે, તે જીવ છે અને અચેતન છે તે અજીવ અથવા જે ઉપયાગવત છે તે જીવ છે અને ઉપયોગથી રહિત તે અજીવ છે. જીવ અને અજીવ એ સ્પષ્ટ રીતે જુદા છે પણ એક નથી. કેટલાક કહે છે તેમ આ વિશ્વ માત્ર એક જ ચૈતન્ય સત્તારૂપ છે તેમ નથી, પણ તેમાં ચેતન અને જડ એવા ખે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ-ગ્રંથમાળા
: ૪૬ :
- પુષ્પ
સ્પષ્ટ વિભાગે ન હોય તે ચેતનમય આત્મા અને જડરૂપ કમ એમ એ ભિન્ન વસ્તુ સંભવી શકે નહિ. અને જો ચેતનમય આત્મા અને જરૂપ કર્મ એમ બે ભિન્ન વસ્તુ સભવી શકે નહિ તે પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, અંધ, નિરા અને મોક્ષ પણ કેવી રીતે સંભવી શકે ? કારણ કે પુણ્ય એ શુભ કર્મ છે અને પાપ એ અશુભ કર્મ છે; આશ્રવ એ કર્મનું આવવાપણુ' છે અને સંવર એ કર્મનુ અટકવાપણુ` છે; અધ કર્મનું આત્મા સાથે જોડાવાપણું' છે અને નિર્જરા એ કર્મનું આત્મામાંથી ખરવાપણું છે. તે જ રીતે માક્ષ એ આત્માના કર્મના બંધનમાંથી સંપૂર્ણ છૂટકારા છે. એટલે આત્મા અને કમને સ્પષ્ટ રીતે ભિન્ન માન્યા સિવાય આમાંની કોઈ વાત સંભવતી નથી અને તે બધી વસ્તુઓ પ્રત્યક્ષ રીતે અનુભવી શકાય છે એટલે આત્મા અને કમ એ એ ભિન્ન વસ્તુઓ છે, જીવ અને અજીવ એ જુદાં જુદાં તત્ત્વા છે.
આ વિશ્વમાં કેટલાક સાધનસપન્ન અને સુખી દેખાય છે તથા કેટલાક સાધનહીન અને દુઃખી રૃખાય છે. આ ભેદ્દ કર્મના શુભાશુભપણાને લઈને થાય છે એટલે પુણ્ય પણ છે, પુણ્યä પણ છે તથા પાપ પણ છે અને પાપફ્સ પણ છે. ‘પૂરાના અંજામ પૂરા' અને ‘સારાનું પરિણામ સારું' એ નિત્ય અનુભવની વાત છે, એટલે પુણ્યમાં પ્રવૃત્ત થવુ અને પાપના પરિહાર કરવા એ જ મારા માટે ઈષ્ટ છે. હવેથી હું અને તેટલાં પુણ્યનાં કામેા કરીશ, પુણ્યની અનુમાદના કરીશ; પણ પાપનાં કામેા નહિ કરું તેમજ પાપી કામેાને ઉત્તેજન પણ નહિ આપું.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
૯ ૪૭ : શ્ર અને શનિ હિંસા, જૂઠ, ચેરી, મિથુન અને પરિગ્રહ એ પાંચ બાબતોથી કર્મને આસવ થાય છે અને મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય, પ્રમાદ તથા ગવડે તેને આત્મા સાથે બંધ પડે છે, તેથી આશ્રવ અને બંધ સર્વથા હેય છે.
સમ્યફપ્રવૃત્તિ [ સમિતિ ], નિગ્રહ [ ગુપ્તિ], તિતિક્ષા [ પરિવહોને સહન કરવાની શક્તિ], ક્ષમા વગેરે દશ પ્રકારના ગુણે, શુભ ભાવના અને ઉત્તમ ચારિત્રવડે કર્મોને સંવર થાય છે તથા છ પ્રકારના બાહા અને છ પ્રકારના અત્યંતર તપવડે કર્મની નિર્જરા થાય છે, તેથી સંવર અને નિર્જરા સર્વથા ઉપાદેય છે.
જે આશ્રવ અને બંધને હું ત્યાગ કરીશ તથા સંવર અને નિર્જરામાં પુરુષાર્થ કરીશ તે મને અનંત-અનંત સુખનું નિધાન એવું મોક્ષ જરૂર મળશે. એ જ મારું અંતિમ ધ્યેય છે અને તેમાં જ હું અવિચલ રહીશ.
પરમાર્થસંસ્તવ અથવા તત્ત્વવિચારણને પુનઃ પુનઃ આશ્રય લીધા વિના જીવ અને જડની જુદાઈ યથાર્થ પણે અંતરમાં ઉતરતી નથી, એટલે જ એવાં દેહ, ઈદ્રિય અને મનને “હું” માની લેવાની ભ્રાંતિ થાય છે અને જે ખરેખર “હું” છે તેમાં હુંપણની બુદ્ધિ થતી નથી. તાત્પર્ય કે-તત્ત્વવિચારણુ બહિર્મુખતામાંથી અંતર્મુખતા તરફ લઈ જાય છે અને તે જ એનું ખરેખરું મહત્વ છે. આ કારણે પરમાર્થસંસ્તવ કે તત્ત્વવિચારણને શ્રદ્ધાનું પ્રથમ અંગ માનવામાં આવ્યું છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધચંથમાળા
: ૪૮ :
: પુષ્પ
પરમાર્થ સંસ્તવને પુષ્ટ કરવા માટે, તત્વવિચારણાને વધારે તલસ્પર્શી બનાવવા માટે, જગત અને જીવનનું રહસ્ય વધારે ઊંડાણથી જાણવા માટે ગીતાર્થ ગુરુઓને વિનય અને બહુ માનપૂર્વક ભક્તિ કરવી જોઈએ. કહ્યું છે કે– "गीयत्थचरित्तीण य, सेवाबहुमाणविणयपरिसुद्धा। तत्तावबोहजोगा, सम्मत्तं निम्मलं कुणइ ।।"
બહુમાન અને વિનયથી અતિશુદ્ધ એવી તત્વબંધને યોગ્ય ગીતાર્થ–ચારિત્રધારીઓની સેવા સમ્યક્ત્વને નિર્મલ કરે છે.”
અહીં એ પ્રશ્ન ઉઠવાનો સંભવ છે કે-ગીતાર્થ કેને કહે?” તેને ઉત્તર એ છે કે'गीयं भन्नइ सुत्तं, अत्थो तस्सेव होइ वक्खाणं । उभएण य जुत्तो, सो गीयत्थो मुणेयवो ॥'
સૂત્રને ગીત કહેવાય છે અને તેના વ્યાખ્યાનને અર્થ કહેવાય છે. આ બંનેથી જે યુકત હોય તેને ગીતાર્થ જાણ.” તાત્પર્ય કે-સર્વાએ પ્રરૂપેલાં સિદ્ધાંતને તથા તેને રહસ્યને જે સારી રીતે જાણતા હોય તે ગીતાર્થ કહેવાય.
અહીં બીજે પ્રશ્ન એ પણ પૂછાવાને સંભવ છે કે “ગુરુ કેને કહેવાય? ગુરુની યેગ્યતા શું?' તેને ઉત્તર નિગ્રંથમહર્ષિઓએ નીચે મુજબ આપે છે. "पंचिंदियसंवरणो, तह नवविहभचेरगुत्तिधरो। चउविहकसायमुक्को, इअ अट्ठारसगुणेहिं संजुत्तो।।
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતe: : ૪૯ :
હા અને શક્તિ पंचमहव्वयजुत्तो, पंचविहायारपालणसमत्थो । पंचसमिओ ति गुत्तो, छत्तीसगुणो गुरु मज्झ ॥"
ગુરુ છત્રીશ ગુણવાળે હેાય છે. તે આ રીતે-પાંચ ઈદ્રિયોને કાબૂમાં રાખે, બ્રહ્મચર્યની નવ વાડાનું પાલન કરે, ચાર કષાયને જિતે, પંચ મહાવ્રતને ધારણ કરે, પંચવિધ આચારનું પાલન કરે, તથા પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિથી યુકત હોય.”
ગીતાર્થ ગુરુઓની સેવાને “મુનિપર્યું પાસ્તિ” કહેવામાં આવે છે, તેને સ્પષ્ટ અર્થ એ છે કે–જે સાધુપુરુષ જિતેન્દ્રિય, બ્રહ્મચારી જ્ઞાની, યાની અને સૂત્ર સિદ્ધાંતને જાણકાર હેય તેની નિરંતર સેવા કરવાથી જીવ અને જડની જુદાઈ વધારે સ્પષ્ટ રીતે સમજાય છે, પુણ્ય અને પાપને ભેદ વધારે સ્પષ્ટ રીતે મન પર અંકિત થાય છે, આશ્રવ અને બંધની હેયતા વધારે પ્રમાણમાં નજર આગળ તરે છે અને સંવર તથા નિર્જરાની ઉપાદેયતા હદયની આરપાર નીકળી જાય છે. અને એ રીતે મોક્ષની તાલાવેલી વધારે તીવ્ર બને છે.
આ વિષયમાં સંતકવિ તુલસીદાસજીએ ઠીક જ કહ્યું છે કેએક ઘડી આધી ઘડી, આધીમેં પુનિ આધ; તુલસી સંગત સાધુકી, હરે કટિ અપરાધ.
એક ઘડી, અરે અર્ધી ઘડી, અરે અધ ઘડીની પણ આધી ઘડી જે સાધુની સંગતિ થાય છે, તે પ્રાણુના કેડે અપરાધ (પાપ) ટળી જાય છે.”
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
: ૫૦ :
એક અન્ય કવિએ કહ્યું છે કે"चन्दनं शीतलं लेोके, चन्दनादपि चन्द्रमाः । ઘરનયોથે, શતા સાધુસંધામ ”
આ લેકમાં ચંદન શીતલ ગણાય છે, પણ ચન્દ્રમા તેથી ઘણે વધારે શીતલ છે. અને ચન્દ્ર તથા ચન્દનની શીતલતાની તુલના કરીએ તે સાધુને સમાગમ તેનાથી અનેકગણો વધારે શીતલ છે. અર્થાત્ ચંદન અને ચંદ્ર બાહ્ય શાંતિ ઉપજાવે છે, પણ સાધુને સમાગમ આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ એ ત્રણે તાપને નાશ કરીને આંતરિક શાંતિ ઉપજાવે છે.” - સાધુસંગતિને આ અદ્દભુત પ્રભાવ હેવાથી, મુનિપર્યું. પાસ્તિનું આવું અપૂર્વ માહાસ્ય હેવાથી જ તેને શ્રદ્ધાનું બીજું અંગ ગણવામાં આવ્યું છે.
પરમાર્થસંસ્તવ કે તત્ત્વવિચારણા તરફનું આંતરિક વલણ એક સરખું જાળવી રાખવા માટે વ્યાપન્નદર્શનીઓના પરિચયને છેડવાની જરૂર છે.
વ્યાપત્રદર્શની કોને કહેવાય?” તેને ખુલાસે એ છે કે જેનું દર્શન-સમ્યકત્વ વ્યાપન્ન-નષ્ટ થયું છે તે વ્યાપન્નદર્શની કહેવાય. એટલે એક વાર જેને જીવ-અછવ વગેરે તો અને તેને લગતી સૂક્ષ્મ વિચારણાઓ પર યથાર્થ શ્રદ્ધા હતી પણ પછીથી કદાહ, મિથ્યાગ્રહ કે મિથ્યાત્વને ઉદય થવાને લીધે તે શ્રદ્ધા રહેલી નથી, તેમાં ભંગ પડેલે છે, તે વ્યાપન્નદર્શની કહેવાય.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
: પી : શ્રદ્ધા અને શકિત વટલેલી બ્રાહ્મણ તરકડીથી પણ ભૂંડી” એ વાત ભૂલવા જેવી નથી. અથવા નકટાઓ હમેશાં બીજાઓને પણ નકટા બનાવવાની કેશીષમાં હોય છે, તેથી જ તેમને સંગ ભયંકર મનાયેલું છે. એ વાત સર્વ કાળના સર્વ મહાપુરુષોએ બરાબર અનુભવી છે કે“ તે વૃદ્ધિ થા, યુદ્ધ gવર્તન !
कुप्रवृत्तेर्भवेजन्तु-र्भाजनं दुःखसंततेः ॥ "
કુસંગતિથી-કુસંગથી કુબુદ્ધિથી થાય છે, કુબુદ્ધિથી કુપ્રવર્તન થાય છે અને કુપ્રવર્તનથી પ્રાણી દુઃખપરંપરાનું ભજન બને છે.”
તેથી શ્રદ્ધાનું સંરક્ષણ કરવા માટે વ્યાપન્નદર્શનીનો પરિચય ન રાખવો એ સર્વથા ઈષ્ટ છે. શાસ્ત્રકારે કહે છે કે
" व्यापन्नं दर्शनं येषां, निड्नवानामसद्ग्रहैः। - तेषां संगो न कर्तव्यस्तच्छद्धानं तृतीयकम् ॥"
કદાગ્રહ વડે જેના સમ્યકત્વને નાશ થયેલ છે તેવા નિહ્નને સંગ ન કરવો એ ત્રીજું શ્રદ્ધાન (શ્રદ્ધાનું ત્રીજું અંગ) છે. ”
અહીં એ પ્રશ્ન ઉઠવાનો સંભવ છે કે “જે ઘણુંખરી વાતને સ્વીકાર કરે છે અને તેમાંની થેડી જ વાતને-માત્ર થોડી વાતને માનતું નથી તેને વ્યાપન્નદર્શની-શ્રદ્ધાભ્રષ્ટ કે નિહુનાવ કેમ કહેવાય ?” એને ઉત્તર નિગ્રંથ મહર્ષિઓએ આ રીતે આપે છે
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમમધ-ગ્રંથમાળા
: પર ઃ
- “ યમવર્ગ વિર્ક, નો ન રોક્ સુત્તનિધિદ્યું ।
सेस रोयतो वि हु, मिच्छा दिट्ठी मुणेयव्वा || "
"
સૂત્રમાં નિર્દિષ્ટ કરેલા એવા એક પણ પદ્મને કે એક પણ અક્ષરને જે માનતા નથી તે ખાકીનું બધું માનવા છતાં મિથ્યાદષ્ટિ સમજવા. ’
* પુષ્પ
વાત સાચી છે કે—અગ્નિના એક જ તણુખા ઘાસની આખી ગંજીને સળગાવી મૂકે છે એટલે જેને એક પણ પદ કે એક પણ અક્ષર પર અશ્રદ્ધા થઈ તે ક્રમે ક્રમે બધામાં અશ્રદ્ધાવાળા થાય છે અને તેથી તેની દૃષ્ટિના વિપર્યાંસ થયા વિના રહેતા નથી, એટલે જેની શ્રદ્ધાનું પતન શરૂ થઈ ચૂકયું છે, તેને મિથ્યાષ્ટિ જ સમજવું.
નિવા કેવું તાફાન મચાવી શકે છે, તેની નેાંધ જૈન શાસ્ત્રકારોએ ખરાખર રાખી છે, તેમની એ નોંધ અનુસાર મોટા નિવા સાત થયા છે.
* વક્રુત્ય-પક્ષ-વત્ત-સમુચ્છ-ટુગ-તિન-અદ્ધિબળું ચ।’ મહુરત, પ્રદેશ, અવ્યક્ત, સામુચ્છેદિક, હ્રિક્રિય, ત્રિરાશિક અને અગ્નિક. ’
6
જમાલિ નામના પ્રથમ નિદ્ભવ જે શ્રી મહાવીરપ્રભુના જમાઈ થતા હતા તેમણે બહુ લાંબે કાળે વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય છે, એવા અહુરતવાદ સ્થાપ્યા હતા. તેમનેા આ વાદ ખાટો છે, તેવું સમજાવવાના ઘણા પ્રયત્ન થયા, પણ તે છેવટ સુધી સમજ્યા નહિ.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૧૭ :
શ્રદ્ધા અને શક્તિ
તિથ્યગુસાચા નામના બીજા નિહવ શ્રી મહાવીરપ્રભુના કેવળજ્ઞાન પછી સેાળ વર્ષે ઋષભપુરનગરમાં થયા. તેમણે આત્માના સર્વ પ્રદેશામાં જીવવ નહિ માનતાં છેલ્લા પ્રદેશમાં જ જીવત્વ માન્યું એટલે પ્રદેશવાદી ગણાયા, પરંતુ પાછળથી આમલકા નગરીમાં મિત્રશ્રી નામના શ્રાવકથી સમજી ગયા.
સાતમુ
આષાઢાચાના શિષ્યા નામે ત્રીજા નિદ્ભવ શ્રી મહાવીર પ્રભુના નિર્વાણુ પછી ૨૧૪ વર્ષે શ્વેતિકા નગરીમાં થયા. તેમણે આ દેવ હશે કે મુનિ ? ' એવી શંકાથી મુનિઓને વંદન કરવાનું છેાડી દઈ અન્યક્તવાદ ગ્રહણ કર્યાં હતા, પણ પાછળથી રાજગૃહમાં બલભદ્ર રાજાથી ખાધ પામ્યા હતા.
6
>
અશ્વમિત્રાચાર્ય નામે ચાથા નિદ્ભવ શ્રી વીર નિર્વાણુ પછી ૨૨૦ વર્ષે મિથિલા નગરીમાં થયા. તેમણે દરેક વસ્તુ ક્ષણે ક્ષણે નાશ પામે છે એવા સામુચ્છેદિકવાદ સ્થાપ્યા હતા પણ પાછળથી રાજગૃહના ખ’ડરથિક શ્રાવકથી સાચી સમજણુ
પામ્યા હતા.
ગગાચાર્ય નામે પાંચમા નિદ્ભવ શ્રી વીર નિર્વાણ પછી ૨૨૮ વર્ષે ઉલ્લુકાતીર નગરમાં થયા. તેમણે એક જ સમયે એક આત્મા ઉપયાગવાળી એ ક્રિયા કરી શકે છે એવા દ્વિ-ક્રિયવાદ સ્થાપ્યા હતા, પણ પાછળથી રાજગૃહમાં મણિનાગ નામના યક્ષથી મૂળ માગે આવ્યા.
રાગુસ નામે છઠ્ઠા નિવ શ્રી વીર નિર્વાણુ પછી ૫૪૪ વર્ષે અંતરજિકા નામે નગરીમાં થયા. તેમણે જીવ, અજીવ અને રાજીવ એમ સર્વ વસ્તુમાં ત્રણ ત્રણ રાશિ છે,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા : ૫૪ : એવા વાદનું સ્થાપન કર્યું હતું. તેમને સમજાવવા માટે ગુરુએ રાજસભા સમક્ષ તેમની સાથે છ માસ સુધી વાદ કર્યો પણ તે સમજ્યા નહિ. છેવટે ષડૂલક-નાયિક-મતના સ્થાપક થયા.
ગામાહિલ નામે સાતમા નિહવ શ્રી વીર નિર્વાણ પછી ૫૮૪ વર્ષે દશપુરનગરમાં થયા. તેમણે સર્પ અને કાંચળીની જેમ જીવ અને કર્મને સંબંધ છે એ અબદ્ધિક વાદ સ્થાપ્યો. તેમને સમજાવવા ઘણા પ્રયત્ન થયા પણ છેવટ સુધી તે સમજ્યા નહિ.
આ અનુભવથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે-વ્યાપન્નદર્શનીના પરિચયને ત્યાગ કરે એ શ્રદ્ધાળુ માટે સર્વથા ઈષ્ટ છે અને તેથી જ તેને શ્રદ્ધાનું ત્રીજું અંગ માનવામાં આવ્યું છે.
જેમને પિતાનું શ્રદ્ધામય આંતરિક વલણ બરાબર ટકાવી રાખવું છે, તેમણે કુદણિઓને સંગ પણ છેડે જ ઘટે છે. કુદષ્ટિ એટલે કુત્સિત દૃષ્ટિવાળા, મિથ્યાદર્શનને માનનારા. તેમના વિચારે અને વર્તન દૂષિત હોવાથી તેની બૂરી અસરમાંથી બચવા માટે આ નિર્ણય કરવાની જરૂર છે.
તેઓ કેવી જાતના સિદ્ધાંતે પ્રતિપાદિત કરે છે, તેના નાદર નમૂના આ રહ્યાઃ
"न मांसभक्षणे दोषो, न मधे न च मैथुने ।
प्रवृत्तिरेषा भूतानां, निवृत्तिस्तु महाफला ॥" માંસનું ભક્ષણ કરવામાં, મઘ પીવામાં કે મૈથુન
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
: ૫૫ : શ્રદ્ધા અને શકિત સેવવામાં કોઈ જાતને દેષ નથી, કારણ કે પ્રાણીઓની એ સ્વાભાવિક પ્રવૃત્તિ છે. બાકી એ વાત સાચી કે તેમાંથી નિવૃત્ત થવાય તે મહાફલ મળે છે.” " पिब खाद चारुलोचने ! यदतीतं वरगात्रि! तन ते। न हि भीरु ! गतं निवर्तते, समुदयमात्रमिदं कलेवरम् ॥"
હે સુંદર નેત્રવાળી સ્ત્રી! તું યથેષ્ટ ખા અને યથેષ્ટ પી ! હે મને હર અંગવાળી માનિનિ ! જે વૈવન ચાલ્યું ગયું તે પછી એ તારું થવાનું નથી. ખરી હકીકત એ છે કે–આ શરીર એ માત્ર પૌગલિક તને સમૂહ છે એટલે છોટે પડી જતાં ફરીને પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી. (માટે તેનાથી થાય તેટલાં અમનચમન કરી લે !)
આવાં આવાં અનેક દુષ્ટ વિધાને તેમના તરફથી થયેલાં છે, અને તેમનું વર્તન પણ તે જ પ્રકારનું છે. આ સંગોમાં આત્મા અને અનાત્માને જુદા માનનાર, પુણ્ય-પાપને વિવેક કરનાર, આશ્રવ તથા બંધને હેય માની તેનું પ્રત્યાખ્યાન કરનાર તેમજ સંવર તથા નિર્જરાને ઉપાદેય માની તેનું આરાધન કરનાર શ્રદ્ધાળુ આત્મા તેમને ભંગ કરે તે કઈ રીતે ઈષ્ટ ગણાય? એનું પરિણામ તે એક જ આવે કેશ્રદ્ધાળુ આત્માના અધ્યવસાયે પુનઃ મલિન થાય અને શ્રદ્ધાથી વ્યવસ્થિત થયેલું અંતર અનેકવિધ શંકાઓથી વ્યસ્ત બનીને આખરે શ્રદ્ધાથી ભ્રષ્ટ થાય તેથી જ કુદષ્ટિવર્જનને શ્રદ્ધાનું ચોથું અંગ માનવામાં આવ્યું છે.
આ રીતે શ્રદ્ધાના વિકાસ અને સંરક્ષણ માટે જે ચાર
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૫૬ : બોલની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે તે શાસ્ત્રથી પ્રમાણિત છે, અનુભવથી સિદ્ધ છે અને યુક્તિથી યુક્ત છે, તેથી પ્રત્યેક સુજ્ઞજને તેને પિતાના જીવનમાં અમલ કરવો ઘટે છે. ૨૦. શ્રદ્ધાનાં ત્રણ લિગે.
એક આત્મામાં સાચી શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ છે, તે જાણવાનું બાહ્ય સાધન શું ?' એના ઉત્તરમાં નિગ્રંથ મહાત્માઓએ જણાવ્યું છે કે। “परमागमसुस्सूसा, अणुराओ धम्मसाहणे परमो । નિપુરાવજે, નિયમે સત્તારું છે”
પરમાગમની શુશ્રષા, ધર્મસાધનમાં પરમ અનુરાગ અને જિન તથા ગુરુનું નિયમપૂર્વક વૈયાવૃત્ય એ સમ્યક્ત્વને ઓળખવાનાં ચિહ્નો છે.”
આપ્તપુરુષેએ પ્રણીત કરેલાં શા આગમ કહેવાય છે. તેમાં જે આગામે સકલ પદાર્થના વ્યવસ્થિત નિરૂપણવાળા છે, તે પરમાગમ કહેવાય છે. તેને સાંભળવાની ઈચ્છા તે પરમાગમ શુશ્રષા. એટલે જે આત્માને શ્રી જિનેશ્વર ભગવાને અર્થથી પ્રરૂપેલી અને ગણધર ભગવતેએ સૂત્રથી ગુથેલી એવી દ્વાદશાંગી (અને તેને લગતાં અન્ય શાસ્ત્ર) સાંભળવાની તીવ્ર ઈરછા જાગતી હોય તેને શ્રદ્ધાળુ સમજે. - જેના વડે ધર્મની સાધના કરી શકાય તે ધર્મસાધન કહેવાય. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપ આવાં સાધને છે. તે માટે નિર્ગથ-પ્રવચનમાં કહ્યું છે કે
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
: ૫૭ : શ્રદ્ધા અને શકિત 'नाणं च दंसणं चेव, चरितं च तवा तहा ।
एस मग्गुत्ति पनत्तो, जिणेहिं वरदंसिहि ॥' “જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપ એ ચાર પ્રકારથી યુક્ત મક્ષને માર્ગ કેવળજ્ઞાની જિનેશ્વરેએ ફરમાવ્યું છે.”
એટલે જે આત્માને જ્ઞાન અને જ્ઞાની પ્રત્યે પ્રેમ થાય, દર્શન અને દર્શની પ્રત્યે પ્રેમ થાય, ચારિત્ર અને ચારિત્રી પ્રત્યે પ્રેમ થાય તથા તપ અને તપસ્વી પ્રત્યે પ્રેમ થાય, તેને શ્રદ્ધાળુ સમજ. - જિનેશ્વર દેવ અને તેમના માર્ગે ચાલનારા ગુરુની પરમભક્તિ એ જિન-ગુરુ-વૈયાવૃત્ય કહેવાય. જે આવું વૈયાવૃત્ય નિયમપૂર્વક કરતે હોય અથવા દઢતાથી કરતે હોય તેને શ્રદ્ધાળુ સમજ. તાત્પર્ય કે–જેને દેવ, ગુરુ અને ધર્મ પ્રત્યે પરમ અનુરાગ હોય તેને સાચે શ્રદ્ધાળુ સમજ. શાસ્ત્રકારોએ ઘણીવાર સમ્યકત્વને પરિચય આ ત્રણ લિંગવડે જ આપેલ છે. જેમ કે –
"धम्मस्स होइ मुलं, सम्मत्तं सव्वदोसपरिमुक्कं । __ तं पुण विसुद्धदेवाइ-सव्वसदहणपरिणामो॥"
સર્વ દોષોથી વિમુક્ત એવું સમ્યકત્વ ધર્મનું મૂળ છે અને તે વિશુદ્ધ દેવ, વિશુદ્ધ ગુરુ અને વિશુદ્ધ તત્વોની પરમ શ્રદ્ધારૂપ છે.” ૨૧. દશ પ્રકારનો વિનય
શ્રદ્ધાની શુદ્ધિ માટે, શ્રદ્ધાનાં સંરક્ષણ માટે દશ પ્રકારને વિનય જરૂરી છે. તે આ રીતે–
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ બોધ-ગ્રંથમાળા
: મકર :
- પુષ્પ
(૧) અરિહંતના વિનય-સાંપ્રત કાલે વિહરી રહેલા શ્રી સીમંધર સ્વામી વગેરે તીથ કરાના વિનય.
(૨) સિદ્દ્ન વિનય-સર્વ કર્યાં ખપાવીને શિવસુખને પામેલા મુક્ત આત્માઓના વિનય.
(૩) ચૈત્યના વિનય-શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતની પ્રતિ માએ પ્રત્યેના વિનય.
(૪) શ્રુતના વિનય-સામાયિકથી માંડીને લાકિઅંદુસાર પતના જિનાગમાના વિનય.
(૫) ધર્મના વિનય-દેશવિરતિ અને સવિરતિરૂપ ચારિત્રના વિનય.
(૬) સાધુના વિનય-સવિરતિને ધારણ કરનાર સત્તાવીશ ગુણ્ણાએ કરીને સહિત મુમુક્ષુ આત્માઓના વિનય.
(૭) આચાર્યના વિનય-આચાર પાળનાર અને પળાવનાર વિશિષ્ટપદ્મથી વિભૂષિત ધર્માંચાયના વિનય.
(૮) ઉપાધ્યાયના વિનય-સાધુવને શ્રુતનું અધ્યયન કરાવનાર વિશિષ્ટપત્તુથી વિભૂષિત ઉપાધ્યાયના વિનય,
(૯) પ્રવચનના વિનય-ચતુર્વિધ શ્રમણુસંધનેા વિનય, (૧૦) દર્શનના વિનય-ક્ષાયિક,ક્ષાયેાપમશિક અને ઔપમિક એવા ત્રણ પ્રકારના સમ્યના વિનય.
વિનય શબ્દથી અહીં શિષ્ટાચાર, બહુમાન, ગુણુગાન,
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પ
ડિકાર સમજવા થાય,
સાતમું :
શ્રદ્ધા અને શકિત. અવર્ણવાદને ત્યાગ અને આશાતનાને પરિહાર સમજવાને છે. એટલે અરિહંત, સિદ્ધ, ચિત્ય, શ્રત, ધર્મ, સાધુ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, ચતુર્વિધ સંઘ અને સમ્યકત્વ અંગે જે શિષ્ટાચારનું પાલન કરવું જરૂરી હોય તે શિષ્ટાચાર રાખવો, તેમના પ્રત્યે આંતરિક ભક્તિ રાખવી-આંતરિક ઉલ્લાસ રાખવે, તેમનાં સ્તુતિસ્તવન અને ગુણગાન કરવાં, તેમનું ખરાબ દેખાય તે એક પણ અક્ષર મુખમાંથી ઉરચાર નહિ અને તેમની આશાતના થાય તેવું કઈ પણ પ્રકારનું વર્તન કરવું નહિ.
આ દશ પ્રકારના વિનયથી શ્રદ્ધાળુ આત્માની શ્રદ્ધારૂપ પરિણતિ ક્ષણે ક્ષણે વધારે નિર્મળ થતી જાય છે અને કંઈક વાર એ નિર્મળતા એટલી ઉત્કૃષ્ટ હદે પહોંચે છે કે ક્ષાયિક સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે, જેનું અનંતર ફલ મુક્તિ છે. તેથી શ્રદ્ધાની શુદ્ધિ માટે દશ પ્રકારને વિનય આવશ્યક મનાય છે.
જૈન ધર્મ વિનય મૂલ છે, તેનું રહસ્ય પણ આ જ છે. ૨૨, ત્રણ પ્રકારની શુદ્ધિ
શ્રદ્ધાની શુદ્ધિની શુદ્ધિ માટે દશ પ્રકારના વિનય ઉપરાંત ત્રણ પ્રકારની શુદ્ધિ પણ આવશ્યક છે. તે માટે શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે –
" मनोवाकायसंशुद्धिा, सम्यक्त्वशोधिनी भवेत् । તન્ના મનઃ શુદ્ધિ, સત્યં વિનામાં પુછત ” મન, વચન અને કાયાની શુદ્ધિ સમ્યકત્વનું શોધન કરે
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમબોષ-ગ્રંથમાળા : ૬૦ :
: પુષ છે. તેમાં પ્રથમ મનઃશુદ્ધિ કરવી તે એ રીતે કે-જિનમતને સત્ય માન.”
" जीवाजीवादितत्त्वानां, प्ररूपकं सदागमम् ।
तद्विपरीतं वदेन्नाथ, सा शुद्धिर्मध्यगा भवेत् ॥" “જીવ, અજીવ આદિ તરની પ્રરૂપણા કરનારા આગમમાં તે તનું સ્વરૂપ જે રીતે દર્શાવ્યું છે, તેથી વિપરીત બોલવું નહિ તે વચનશુદ્ધિ છે.”
"खड्गादिभिर्विद्यमानः, पीड्यमानोऽपि बन्धनैः।
जिनं विनान्यदेवेभ्यो, न नमेत्तस्य सा भवेत् ॥" “ખગાદિકથી છેદાવા છતાં, અને બંધનથી પીડાવા છતાં શ્રી જિનેશ્વરદેવ સિવાય અન્ય કેઈને નમસ્કાર કરે નહિ, તેની કાયશુદ્ધિ થાય છે.” | મલિનતાને નાશ કરવા માટે શુદ્ધિકરણ કે શેધનની ક્રિયા કરવી પડે છે. આ ક્રિયા જુદી જુદી વસ્તુઓ પર જુદા જુદા પ્રકારની હોય છે. જેમકે પારાનું શોધન કરવું હોય તે પ્રથમ વેદન ક્રિયા કરવી પડે છે, પછી મર્દન ક્રિયા કરવી પડે છે, પછી મૂઈન ક્રિયા કરવી પડે છે, પછી ઉત્થાપન ક્રિયા કરવી પડે છે, પછી પાતન ક્રિયા કરવી પડે છે, પછી બેધન યિા કરવી પડે છે, પછી નિયમન ક્રિયા કરવી પડે છે અને છેવટે સંદીપન ક્રિયા કરવી પડે છે. અથવા સેનાને શુદ્ધ કરવું હોય તે પ્રથમ તેનાં પતરાંને અગ્નિમાં તપાવવાં પડે છે. અને ત્યાર પછી તલનું તેલ, છાશ, કાંજી, ગૌમુત્ર, કળથીને કાઢે
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું:
શવ અને શકિત અને ત્રિફળાને કાઢે એ પ્રત્યેકમાં ત્રણ ત્રણ વાર બાળવું પડે છે. અથવા ગંદા પાણીને શુદ્ધ કરવું હોય તે તેમાં ફટકડી કે નિર્મલીનું ચૂર્ણ નાખવું પડે છે. તે જ રીતે મનની, વચનની તથા કાયાની શુદ્ધિ કરવી હોય તે તે માટેની ખાસ ક્રિયાઓ કરવી પડે છે. અહીં શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ તે ક્રિયાઓને ટૂંકમાં જ નિર્દેશ કર્યો છે. તેઓ જણાવે છે કેજિન મતને સત્ય માનવાથી મનની શુદ્ધિ થાય છે, જિનાગમથી વિરુદ્ધ નહિ બોલવાથી વચનની શુદ્ધિ થાય છે અને જિનેશ્વરદેવ સિવાય અન્ય કેઈ દેવ આગળ માથું નહિ નમાવવાથી કાયશુદ્ધિ થાય છે, જે સમ્યક્ત્વ કે શ્રદ્ધાને અતિ નિર્મલ બનાવે છે.”
આ પણ ઠીક છે અને તે પણ ઠીક છે” એવું મંતવ્ય અનભિગ્રહ નામના મિથ્યાત્વને લીધે ઉદ્દભવે છે એટલે તેને ત્યાગ કરીને સત્યાસત્યના નિર્ણયમાં પ્રવૃત્ત થવું ઘટે છે અને તેમાં જે સત્ય હોય તેને પકડી રાખવું યેગ્ય છે. એ રીતે શાની પરીક્ષા કરતાં શ્રી જિનેશ્વરદેવનાં વચને સર્વથા સત્ય જણાય છે, તેથી મનવડે તેમને તે જ પ્રકારના માનવા. શ્રદ્ધાળુ આત્માઓની એ અડગ માન્યતા હોય છે કે –“શ્રી જિનેશ્વરદેવાએ જે કંઈ પ્રરૂપેલું છે તે સત્ય છે.” વાણું મનને અનુસરનારી હોય છે. એટલે માનસિક શુદ્ધિ થતાં વચનશુદ્ધિ મોટા ભાગે આવી જાય છે, છતાં દીર્ઘકાલના સંસ્કારથી, પ્રમાદથી કે વ્યવધાનથી કેઈ વાકયપ્રયોગ એ થે ન ઘટે કે જે જિનદેવ કે જિનાગમની સત્યતામાં શંકા ઉઠાવનારો હોય. આ રીતે જેનું મન અને જેની વાણી
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા : ૬૨ :
* પુષ્પ ખીલે બંધાણી છે, તે કાયા વડે પણ પિતાના અડગ નિશ્ચયને વ્યક્ત કરે છે, એટલે કે શ્રી જિનેશ્વરદેવ સિવાય અન્ય કોઈને માથું નમાવત નથી. આ વિષયમાં મહાકવિ ધનપાલને પ્રબંધ વિચારવા છે. ર૩. મહાવિ ધનપાળને પ્રબંધ
મહાકવિ ધનપાળ જન્મથી બ્રાહ્મણ હતા અને બ્રાહ્મણ ધર્મના સંસ્કારમાં ઉછર્યા હતા પરંતુ પાછળથી જૈનધર્મના સંસ્કાર પામ્યા હતા અને શ્રી અરિહંત દેવ, નિગ્રંથ ગુરુ તથા સર્વપ્રણત તોમાં દઢ શ્રદ્ધાવાળા બન્યા હતા. તેમના મનની શુદ્ધિ” થઈ હતી, “વાણની શુદ્ધિ થઈ હતી અને કાયાની પણ શુદ્ધિ” થઈ હતી. તે નીચે પ્રસંગ વિચારવાથી સમજી શકાશે.
એકદા ભેજરાજા મૃગયા રમવા નીકળે. ત્યારે તેણે કેટલાક પંડિતેને પણ સાથે લીધા હતા, જેમાં મહાકવિ ધનપાળને પણ સમાવેશ થતો હતો. રાજાએ એક હરિણીને શિકાર કર્યો એટલે અન્ય પ્રાણીઓ અહીંતહીં દેડીને પિતાને જીવ બચાવવા લાગ્યા. એ જોઈને રાજાએ પંડિતેને પૂછ્યું.
જા તુ વિરાસ! કૃપા તે આ व्योम्न्युत्पतन्ति विलिखंति भुवं वराहाः ॥" હે કવિરાજ ! આ મૃગ આકાશ તરફ કૂદે છે અને વરાહ (સૂઅરે) જમીન ખેડે છે તેનું કારણ શું હશે ?”
તેને એક કવિએ ઉત્તર આપેઃ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
: ૬૩ :
શ્રા અને શકિત
મૃwવમૂનાવિરાજે છે” હે દેવ ! આપના શત્રેથી ભયભીત થઈને મૃગે ચંદ્રમામાં રહેલા મૃગને આશ્રય લેવા આકાશ ભણી કુદે છે અને વરાહ પાતાળમાં રહેલા આદિ વરાહને આશ્રય લેવા જમીનને ખેદે છે.”
પછી રાજાએ ધનપાલને કહ્યું કે તું મારા પ્રશ્નને ઉત્તર આપ. ત્યારે ધનપાળે કહ્યું કે
" रसातलं यातु यदत्र पौरुषं, कुनीतिरेषाऽशरणो ह्यदोषवान् । निहन्यते यद्वलिनातिदुर्बलो,
હા ! મહારાષ્ટરાગ ઝા ! ” મહારાજ ! આ વરાહ એમ કહે છે કે–તારો પુરુષાર્થ રસાતલમાં જાઓ, કારણ કે અહીં શરણ રહિત અને નિર્દોષ દુર્બલ પ્રાણીઓની બળવાન દ્વારા હત્યા કરવામાં આવે છે, જે પ્રત્યક્ષ અનીતિ છે. અહો મહાદુઃખની વાત છે કે આ જગત રાજા રહિત છે. ”
" पदे पदे सन्ति भटा रणोत्कटा,
न तेषु हिंसारस एष पूर्यते । धिगीदृशं ते नृपते ! कुविक्रम, કૃપા ચપળ મૃગે મ િ.”
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-કથમાળા : ૬૪ :
પુષ મહારાજ ! આ મૃગ ઊંચા થઇને એમ કહે છે કે “હે રાજા ! સંગ્રામશૂરવીર યોદ્ધા આ દુનિયામાં અનેક ઠેકાણે છે, પરંતુ તેનાથી તારે લડવાને હિંસારસ પૂરે ન થાય કે તું આ રીતે દયા કરવાના ઠેકાણે જ નિર્દય થઈ રહ્યો છે! તેથી તારા આ નિંઘ પરાક્રમને ધિક્કાર છે!”
ધનપાળના આ વર્ણનથી રાજા ચંકી ગયું. તેણે કહ્યુંઅરે ધનપાળ ! તું આ શું કહે છે?” તે વખતે ધનપાલે કહ્યું કે મહારાજ! હું ઠીક જ કહું છું, કારણ કે–
"वैरिणोऽपि हि मुच्यन्ते, प्राणान्ते तृणभक्षणात् ।
grણાપાર સવૈત, ન્યત પશિવા રથમ ? ”
પ્રાણુનાશનું કારણ ઉત્પન્ન થતાં શત્રુ પણ જે માં તરણું લે તે તેને જાતે કરવામાં આવે છે, ત્યારે આ નિરપરાધી પશુઓ જે હમેશા તૃણ મેંમાં લે છે, તેને કેમ મારી શકાય?”
આગળ જતાં એક સરોવર આવ્યું ત્યારે રાજાના કહેવાથી એક કવિએ કાવ્યમાં વર્ણન કર્યું કે “પ્રશસ્ત હંસે દ્વારા, ચંચળ કમળ દ્વારા, રંગને પ્રાપ્ત થયેલા તરંગો દ્વારા, ચંચળ બગસમૂહના કવલરૂપ મો દ્વારા, પાળ પર ઊગેલા વૃક્ષની ડાળ પર પારણાં બાધીને તેમાં બાળકને સુવાડવા માટે ગવાઈ રહેલાં ગીતે દ્વારા તથા અન્ય અનેક ક્રિડાઓથી યુક્ત અને ચકવાક પક્ષીઓનાં જેડાં જેમાં રહેલાં છે, તેવું આ સરોવર અત્યંત શોભાયમાન છે.”
પછી રાજાના કહેવાથી ધનપાળે કાવ્યમાં કહ્યું કે “આ સરોવર એક મેટી દાનશાળા જેવું જણાય છે કે જેમાં મસ્ય
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું:
: ૬૫: શ્રા અને શક્તિ વગેરે જલજંતુરૂપ અખૂટ ભજન તૈયાર છે અને તેને આરેગનાર બગલા, સારસ, ચક્રવાક આદિ પક્ષીઓ છે, એથી અહીં કઈ જાતનું પુણ્ય થઈ રહ્યું છે, તેની કંઇ ખબર પડતી નથી!”
રાજાને ધનપાળની આ વાત રુચી નહિ. હવે નગર તરફ પાછા ફરતાં યજ્ઞને એક મંડપ આવ્યું. ત્યાં યજ્ઞસ્થભે કેટલાંક પશુઓને બાંધેલાં હતાં, જે ચિત્કાર કરી રહ્યાં હતાં. આ સાંભળીને રાજાએ પંડિતેને પૂછયું કે “આ પશુઓ શું કહે છે?”
પ્રત્યુત્તરમાં એક પંડિતે કહ્યું કે “આ પશુઓ એમ કહે છે કે–અમને બલિદાન માટે ડગલે ડગલે હશે, કારણ કે અમે તૃણભક્ષણથી ગભરાઈએ છીએ, અમારું પેટ ભરાતું નથી, અમને સમજદાર પુરુષો પણ “પશુ” કહીને તિરસ્કારે છે, અમે ક્ષુધા-તૃષ્ણાથી આકુળ થઈએ છીએ અને સ્ત્રી, માતા આદિને ભેદ પણ સમજતા નથી, માટે હે સ્વામી ! અમને સ્વર્ગમાં લઈ જાઓ એવી અમારી પ્રાર્થના છે.”
પછી ધનપાળને પૂછયું ત્યારે ધનપાળે કહ્યું કે “આ પશુઓ પિકાર કરીને એમ કહે છે કે–અમને સ્વર્ગના ભેગ ભિગવવાની ઈચ્છા નથી અને અમે તે માટે તમને પ્રાર્થના પણ કરી નથી. અમે તે નિરંતર તૃણનું ભક્ષણ કરીને સંતુષ્ટ રહીએ છીએ એટલે તમારાથી હણવાને માટે અયોગ્ય છીએ. જે તમારાવડે યજ્ઞને માટે મરાયેલાં પ્રાણીઓ અવશ્ય સ્વર્ગમાં જતાં હોય તે તમે તમારા માતા પિતા, પુત્ર અને બંધુ આદિને જ યજ્ઞ કેમ કરતા નથી?”
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમાલ-ચંથમાળા
:
૬
:
આ સાંભળીને ખિન્ન થયેલા રાજાએ ધનપાળને કહ્યું કેઅરે! તું આ શું કહે છે?” ત્યારે ધનપાળે જરા પણ સંકોચ પામ્યા વિના કહ્યું કે “મહારાજ ! હું સાચું જ કહું છું. કારણ કે–
" यूपं कृत्वा पशून हत्वा, कृत्वा रुधिरकर्दमम् । ___ यद्येवं गम्यते स्वर्ग, नरके केन गम्यते ?"
જે આવી રીતે યજ્ઞથંભ રોપીને, પશુઓને વધ કરીને તથા રુધિરને કીચડ કરીને સ્વર્ગે જવાતું હોય તે પછી નરકમાં કોણ જશે?”
આ રીતે યજ્ઞ માટેનો અભિપ્રાય સાંભળીને રાજાએ ધનપાળ તરફ વક્રદષ્ટિથી જોયું અને ઘેર પહોંચતાં જ તેના આખા કુટુંબને કેદ કરવાને મનથી સંકલ્પ કર્યો. ચતુર ધનપાળ ઈશિતાકારથી રાજાને આ મનસૂબે સમજી ગયે, પણ જિનશાસનમાં સાચે શ્રદ્ધાવાન્ હેવાથી અસત્ય વચન બે નહિ.
આગળ જતાં એક શિવાલયમાં રાજાએ પ્રવેશ કર્યો એટલે બધા પંડિતોએ શિવને સ્તુતિપૂર્વક નમસ્કાર કર્યો પણ ધનપાળ ચૂપચાપ ઊભે રહ્યો. તેણે પિતાનું મસ્તક શિવને નમાવ્યું નહિ. આ જોઈ રાજાએ તેનું કારણ પૂછયું ત્યારે ધનપાળે નિઃશંક થઈને કહ્યું કે
" जिनेन्द्र चन्द्रप्रणिपातलालसं, मया शिरोऽन्यस्य न नाम नाम्यते ।
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
: ૬૭ :
શ્રદ્ધા અને શકિત गजेन्द्रगल्लस्थलदानलालसं,
शुनीमुखे नालिकुलं निलीयते ॥" “હે રાજા! જિનેન્દ્રરૂપી ચન્દ્રને નમસ્કાર કરવાને તલપી રહેલું મારું શિર હું અન્ય કેઈની સામે ઝુકાવતે નથી. મદેન્મત્ત હાથીના ગંડસ્થલમાંથી ઝરતે મદ પીવાને ઉત્સુક ભમરાઓને સમૂહ શું કદી પણ કુતરાઓના મુખમાંથી નીકળતી લાળ પર લીન થાય છે ખરો?”
બસ આ જવાબે અવધિ કરી. રાજાને ક્રોધ અનેકગણે વધી ગયે. એવામાં પુરદ્વારની સમીપ એક વૃદ્ધ સ્ત્રી સામી મળી કે જે એક બાલિકાના હાથનું અવલંબન લઈને વાંકીવાંકી ચાલી રહી હતી અને ડોકું ધુણાવી રહી હતી. તે જોઈને રાજાએ પંડિતેને પૂછયું કે-આ ડોસીના હાથપગ કેમ ધ્રુજે છે અને તે પિતાનું શિર શા માટે ધૂણાવે છે?
ત્યારે એક પંડિતે કહ્યું " जरायष्टिप्रहारेण, कुब्जीभूता हि वामना ।
गततारुण्यमाणिक्यं, निरीक्षते पदे पदे ॥".
જરા અવસ્થારૂપી લાકડીના પ્રહારથી વાંકી વળી ગયેલી આ વામન સ્ત્રી ડગલે ડગલે એ શોધી રહી છે કે મારું તારુણ્યરૂપી માણેક ક્યાં ગયું?”
પછી રાજાએ ધનપાલને કહ્યું કે-વક્રમતિ ધનપાલ! તારે આ બાબતમાં શું કહેવાનું છે?” ત્યારે ધનપાલે કહ્યું કે
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબંધમાળા : ૨૮ :
: પુષ "किं नन्दी किं मुरारि किमु रतिरमणः, किं नलः किं कुबेरः? किंवा विद्याधरोऽसौ किमुत सुरपतिः, किं विधुः किं विधाता। नायं नायं न चायं न खलु न हि न वा, नापि नासौ न वैष, क्रीडां कतुं प्रवृत्तः स्वयमिह हि हले ! भूपतिर्भाजदेवः ॥"
મહારાજઆ બાલિકા તેની માતાને પૂછી રહી છે કે સામેથી આવી રહેલ શું મહાદેવ છે? શું વિષણુ છે? શું કામદેવ છે? શું નળ છે? શું કુબેર છે? શું વિદ્યાધર છે? શું ઇદ્ર છે? શું ચંદ્ર છે? કે બ્રહ્મા છે? તેને ડેસી મસ્તક ધૂણાવીને ઉત્તર આપે છે કે-એ નથી, એ નથી, એ પણ નથી, નહિ, નહિ, નહિ, ના, ના, તેમને કઈ પણ નથી, આ તે કીડા કરવામાં પ્રવૃત્ત થયેલા મહારાજા ભોજદેવ પોતે છે.'
ધનપાળને આ જવાબ સાંભળીને રાજા બહુ જ ખુશ થઈ ગ અને બોલી ઊઠે કે “ધનપાળ ! હું તારી આ અદ્ભુત કાવ્યશક્તિથી ઘણે જ પ્રસન્ન થયો છું, માટે વરદાન માગ.” ત્યારે ધનપાળે કહ્યું કે “તમે મારી લીધેલી વસ્તુઓ પાછી આપી દે.” રાજાએ કહ્યું: “મેં તારું શું લીધું છે?” ધનપાળે કહ્યું: “મહારાજ ! બરાબર યાદ કરે. જ્યારે તમે હરિને શિકાર કર્યો ત્યારે મારું કાવ્ય સાંભળીને મારી એક આંખ કાઢી લેવાને વિચાર કર્યો હતે, સરોવરનું વર્ણન સાંભળીને બીજી આંખ કાઢી લેવાને વિચાર કર્યો હતો અને યસ્તંભે બાંધેલા પશુઓનું વર્ણન સાંભળીને મારાં આખા કુટુંબને કેદ કરવાનો વિચાર કર્યો હતો તેથી એ સઘળી વસ્તુઓ મને પાછી આપે.”
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
શ્રદ્ધા અને શકિત આ ઉત્તરથી પ્રસન્ન થયેલા રાજાએ કહ્યું કે “ધનપાલ ! તું સાચે સર્વજ્ઞપુત્ર છે કે મારા મનની બધી વાત જાણું ગયે. આથી હું તારા પર ખુશ થયો છું ને તને એક કોડ સોનામહોરે બક્ષીસ આપું છું.”
તાત્પર્ય કે-જેના હૃદયમાં સાચી શ્રદ્ધાએ વાસ કર્યો છે તે શ્રી જિનેશ્વર દેવનાં વચનેને જ સાચાં માને છે, તે વચનથી વિરુદ્ધ વાણી ઉચ્ચારતો નથી અને મિથ્યાત્વી દેને શિર નમાવત નથી. ૨૪. પાંચ પ્રકારનાં દૂષણે.
કઈ કઈ વસ્તુએ શ્રદ્ધાને દૂષિત કરે છે?” એ પ્રશ્નને ઉત્તર આપતાં નિર્ચથ મહર્ષિઓ જણાવે છે કે– “વા લા વિવિ, નિદરશંસના तत्संस्तवश्व पश्चापि, सम्यक्त्वं दूषयन्त्यमी ।।"
“શંકા, આકાંક્ષા, વિચિકિત્સા, મિથ્યાષ્ટિપ્રશંસા અને મિથ્યાદષ્ટિસંસ્તવ એ પાંચ સમ્યકત્વને દૂષિત કરનાર છે.” | શ્રદ્ધાને શુદ્ધ રાખવી હોય તે મનને શંકાશીલ રાખવું નહિ. જે વાતને એક વાર સમજણપૂર્વક સ્વીકાર કર્યો છે, તેમાં વારંવાર શંકાઓ કરવાથી તે વિષેને આગ્રહ ક્ષીણ થત જાય છે અને આખરે તે વસ્તુ છૂટી જાય છે. દાખલા તરીકે દાન કરવાથી પુણ્ય થાય છે એવું એક વાર બરાબર સમજી લીધા પછી “દાન કરવાથી પુણ્ય થતું હશે કે કેમ ? એમાં કંઈ ખોટું તે નહિ હોય?” તે વિચાર વારંવાર કરવાથી
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૭૦ :
: પુષ્પ દાન કરવાની વૃત્તિ શિથિલ થતી જાય છે અને છેવટે નિયિતા આવીને ઊભી રહે છે. તેવું જ સઘળી બાબતમાં સમજવું માટે જ શાસ્ત્રકારો કહે છે કે શ્રી જિનેશ્વરોએ જે કંઈ કહ્યું છે, તેમાં મુદ્દલ શંકા કરવી નહિ. આજે એક બાબતમાં શંકા થઈ, કાલે બીજી બાબતની શંકા થાય, ત્રીજા દિવસે ત્રીજી બાબતની શંકા ઉઠે. એમ શંકાની પરંપરા પ્રજવલિત થયેલા અગ્નિની જેમ કમશઃ વધતી જ જાય અને છેવટે કશા પર શ્રદ્ધા રહે નહિ. તેથી શંકાની વૃત્તિ ન રાખવી એ જ ઉચિત છે. - જે વસ્તુને શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્વીકાર કર્યો છે, તેને જ વળગી રહેવું પણ અન્ય વસ્તુની આકાંક્ષા કરવી નહિ. ઈજનેર થવાને ઈચ્છતો યુવાન ઈજનેરી ફલદાયક છે એવી શ્રદ્ધા જાળવી રાખે તેમાં જ એનું કલ્યાણ છે. એને બદલે જે તે વ્યાપારવિશારદ થઈએ તે કેમ?” અથવા “રસાયણવિદ્યામાં નિષ્ણાત થનારને હાલ સારી તક મળે છે, માટે રસાયણ વિદ્યાને નિષ્ણાત થાઉં તે કેમ?” અથવા “જીવનમાં આગળ વધવા માટે કાયદાનું જ્ઞાન બહુ કામ લાગે છે, માટે બી. એ., એલએલ. બી. થઉં તે શું ખોટું?” એવા એવા વિચારે કરે તે એ કદી પણ ઈજનેરીના અભ્યાસમાં ઉચ્ચ કક્ષા મેળવી શકે નહિ અથવા તે એ અભ્યાસ વચ્ચેથી જ છેડી દે. મતલબ કે-એક ધ્યેય નિશ્ચિત કર્યા પછી તેને મક્કમતાથી વળગી રહેવાને બદલે અન્ય અન્ય વસ્તુઓની આકાંક્ષા કરવામાં આવે તે એ ધ્યેયને પહોંચવા માટેની એની શ્રદ્ધા ડહોળાય છે અને તેમાં ભંગાણ પડવાને સંભવ ઊભું થાય છે.
વિચિકિત્સા એટલે ફલને સંદેહ. “આ ક્રિયા હું કરી તે
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું:
: ૭૧ : શ્રદ્ધા અને શક્તિ રહ્યો છું પણ તેનું ફળ મળશે કે કેમ?” એવા વિચારો વારંવાર આવે તે પણ શ્રદ્ધાને અસર પહોંચે છે અને એક વખત એ આવે છે કે જ્યારે તેની એ શ્રદ્ધા સંપૂર્ણ રીતે તૂટી પડે છે. એક માણસને ખબર પડી કે અમુક સ્થળેથી સોનું નીકળે તેમ છે, એટલે તેણે એ બાબતમાં નિષ્ણાતની સલાહ લીધી. નિષ્ણાતોએ બધી તપાસ કરીને જણાવ્યું કે વાત સાચી છે, એ સ્થળેથી સેનું અવશ્ય નીકળશે. હવે તે માણસે ત્યાંથી સનું બેદી કાઢવા માટે યેજના ઘડી અને તે માટે જરૂરી સાધનસામગ્રી વસાવી અને કાબેલ માણસને રોક્યા. પરંતુ તે પિતે વિચિકિત્સક હતે. એટલે કે મનમાં વારંવાર વિચાર કરતે કે અહીંથી સેનું નીકળશે કે કેમ ? એટલે થોડું ખેદકામ થાય કે માણસોને પૂછયા કરતે કે કેમ એનું નીકળ્યું? ત્યારે માણસો જવાબ આપતાં કે હજી સુધી તેનું નીકળ્યું નથી. એ રીતે જમીન કેટલાયે ફુટ પેદાઈ પણ તેનું નીકળ્યું નહિ એટલે તે માણસે કપાળ કૂટયું અને બોલી ઊઠયે કે
મને પહેલેથી જ લાગતું હતું કે અહીંથી સોનું નીકળવાનું નથી, છતાં મેં બીજાઓની સલાહ માની અને લાખો પીઆને નકામે ખર્ચ કર્યો. મારા જે મૂર્ખ બીજે કે હશે ?” આ રીતે સંપૂર્ણ શ્રદ્ધાભ્રષ્ટ થઈને તેણે પિતાની એ જમીન અને સાધન-સામગ્રી મામૂલી કિંમતે બીજાને વેચી નાખી. હવે આ જમીન અને સાધન-સામગ્રી ખરીદનાર શ્રદ્ધાળુ હતા. તેણે વિચાર કર્યો કે-આ જમીન ઘણું ઊંડે સુધી ખેરાઈ ગઈ છે, એટલે મારે બહુ ઊંડી ખેરવી નહિ પડે. અને તેણે કામ ચાલુ કર્યું. આશ્ચર્યની વાત એ છે કે
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા : હરે :
પુષ્પ તે જગાને માત્ર સાત-આઠ ફુટ ઊંડી ખેદતાં જ ધારેલું સેનું મળી આવ્યું અને તે માણસ કોડો રૂપીઆ કમાઈ ગયે. કહેવાની મતલબ એ છે કે–પેલે માણસ જે વિચિત્કસક ન હોત તે હજી પણ વધારે ઊંડું ખેદત અને તેમ કરત તે તેના બધા પરિશ્રમને બદલે મળી જાત, પણ વારંવાર ફલમાં શંકા કરવાથી-વિચિકિત્સા કરવાથી તેની શ્રદ્ધા દૂષિત થઈ અને આખરે તૂટી પડી એટલે તેને સર્વ પરિશ્રમ વ્યર્થ ગયે અને તે મહાલાભથી વંચિત થયે.
ધમેંકરણ માટે પણ આ જ દૃષ્ટાંત લક્ષ્યમાં રાખવાનું છે. શ્રી જિનેશ્વર દેવ સત્ય છે, તેમના કહેલાં વચનેમાં ફેરફાર હાય નહિ, તે પછી તેમણે બતાવેલાં વિધિ-વિધાને અને અનુષ્ઠાનનાં ફલમાં સંદેહ શા માટે રાખવે? એટલે એ અપૂર્વ ક્રિયાઓનું ફલ અવશ્ય મળે છે, એવી શ્રદ્ધાથી તેમાં પ્રવૃત્ત થવું અને આખર સુધી એ શ્રદ્ધાને જાળવી રાખવી એ જ ઈષ્ટ છે.
મિથ્યાત્વીઓની પ્રશંસાથી શ્રદ્ધા કહેવાય છે અને આખરે મન ડગમગી જવાને પ્રસંગ આવે છે, તે અનુભવસિદ્ધ છે. જેમને સત્યની સાધના કરવી છે તેણે અસત્યથી થતા લાભનો વિચાર શા માટે કર જોઈએ? એટલે મિથ્યાત્વીઓની–મિથ્યાદષ્ટિઓની કરણને વખાણવી એ શ્રદ્ધાને દૂષિત કરનાર છે. તે જ રીતે મિથ્યાષ્ટિએ સાથે બહુ વાતે કરવાથી અને તેમને વિશેષ પરિચય કરવાથી શ્રદ્ધા ડહેળાય છે, એટલે મિથ્યાષ્ટિસંસ્તવને પણ શ્રદ્ધાનું દૂષણ માનવામાં આવ્યું છે. આ વિષયમાં નંદન મણિયારનું દૃષ્ટાંત સુપ્રસિદ્ધ છે કે જેણે
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
: ૭૩ : શ્રદ્ધા અને શક્તિ એક વાર શ્રી મહાવીર પ્રભુ પાસે શ્રાવકનાં બાર વ્રતે ધારણ કર્યા હતાં. પણ પાછળથી મિથ્યાષ્ટિઓના સંતવ–વધારે પડતી વાતચીતને પ્રસંગ તથા પરિચયને લીધે શ્રદ્ધાભ્રષ્ટ થઈને પુણ્ય ઉપાર્જન કરવા માટે એક સુંદર વાવ ખેદાવી હતી અને તેના મેહને લીધે મરીને તેમાં જ દેડકાપણે ઉત્પન્ન થયો હતો. ૨૫. આઠ પ્રકારના પ્રભાવકે
જે સમ્યકત્વ યા શ્રદ્ધાથી યુક્ત હોય છે, તે જ સામર્થ્ય પ્રાપ્ત થતાં શાસનની-સત્યની પ્રભાવના કરી શકે છે. તે માટે શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે
"पावयणी धम्मकही वाई णेमित्तिओ तवस्सी य । विजा सिद्धो य कवि, अढे पभावगा भणिया ॥"
“પ્રવચનિક, ધર્મકથી, વાદી, નૈમિત્તિક, તપસ્વી, વિદ્યાવાન, સિદ્ધ અને કવિ એ આઠ પ્રકારના પ્રભાવક (જિનશાસનમાં) કહેલા છે.”
પ્રવચનિક એટલે જિનભાષિત આગમોની સમયાનુસાર પ્રરૂપણ કરી શકનાર. તે શ્રી વજસ્વામી વગેરે જાણવા.
ધર્મ-થ્રી એટલે સામાને ધર્મ પમાડવાની અદ્ભુત શક્તિ ધરાવનાર. તે મુનિશ્રી નદિષેણુ વગેરે જાણવા.
વાદી એટલે પ્રમાણુશાસ્ત્રમાં કુશલ. તે આચાર્ય શ્રી મહુવાદી વગેરે જાણવા.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધનંથમાળા : ૭૪ :
પુષ નેમિત્તિક એટલે નિમિત્તવિવા(તિષ વગેરે)માં કુશલ. તે શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી વગેરે જાણવા.
તપસ્વી એટલે મહાન તપશ્ચય કરી શકનાર. તે કમુનિ વગેરે જાણવા.
| વિદ્યાવાનું એટલે વિવાથી યુક્ત તે શ્રીમદ્ વજસ્વામી તથા શ્રીમદ્ હેમચંદ્રસૂરિજી વગેરે જાણવા.
સિદ્ધ એટલે અદ્દભુત સિદ્ધિઓથી યુકત. તે શ્રી પાદલિપ્ત સૂરિ, શ્રી કાલકાચાર્ય વગેરે જાણવા.
કવિ એટલે અપૂર્વ કવિત્વશકિત ધારણ કરનાર. તે શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર વગેરે જાણવા. ર૬. પાંચ પ્રકારનાં ભૂષણે.
કાયા જેમ ભૂષણથી શોભે છે તેમ શ્રદ્ધા પાંચ પ્રકારના ગુણથી શેભે છે. તેમાં ગમે તેવી મુશ્કેલી આવી પડે કે દે વગેરે તરફથી ઉપસર્ગ થાય છતાં સમ્યકત્વથી-શ્રદ્ધાથી ચલિત ન થવું તે સ્થિરતા કે દૃઢતા નામનું પહેલું ભૂષણ ગણાય છે. ધર્મનાં અનેક કાર્યો દ્વારા શાસનની ઉન્નતિ કરવી તે પ્રભાવના નામનું બીજું ભૂષણ ગણાય છે. દેવપૂજન તથા ષડાવશ્યકાદિ ક્રિયામાં નિપુણતા રાખવી તે ક્યિાકુશળતા કે કેશલ્ય નામનું ત્રીજું ભૂષણ ગણાય છે. શ્રી જિનેશ્વરદેવને તથા સાધુઓને અંતરથી આદર કરવો તે ભક્તિ નામનું એથું ભૂષણ ગણાય છે અને વિવિધ તીર્થોની યાત્રા કરવી તથા સંવિગ્નજનેને સંસર્ગ કરે તે તીર્થસેવન નામનું
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત
: ૫ : શહા અને શક્તિ પાંચમું ભૂષણ ગણાય છે. તાત્પર્ય કે-દઢતા, ઉન્નતિની અભિલાષા, ક્રિયાકુશળતા, ભક્તિ (વફાદારી) અને ઉત્તમ સહવાસ હોય તે શ્રદ્ધા ખૂબ દીપી ઉઠે છે.
સંતપુરુષોએ આપેલો સદુપદેશ પણ આ જ ગુણે ખીલવવાનું સૂચન કરે છે. એક સંતપુરુષ કહે છે કે – " पूजामाचरतां जगत्रयपतेः, सङ्घार्चनं कुर्वतां । तीर्थानामभिवन्दनं विदधतां, जैनं वचः श्रृण्वताम् । सदानं ददतां तपश्च चरतां, सच्चानुकम्पा कृतां, येषां यान्ति दिनानि जन्म सफलं, तेषां सुपुण्यात्मनाम् ॥"
“જે પુણ્યાત્માઓના દિવસે ત્રણ જગતના પતિ એવા તીર્થકરેની પૂજા કરવામાં (ભક્તિ), સંઘનું અર્ચન કરવામાં (ભક્તિ), તીર્થોનું વંદન કરવામાં (તીર્થસેવન), જિનવાણી સાંભળવામાં ( કૌશલ્ય), સદુદાન દેવામાં ( પ્રભાવના) તપનું આચરણ કરવામાં (પ્રભાવના), અને પ્રાણીઓ પ્રત્યે અનુકંપા દર્શાવવામાં (કૌશલ્ય), પસાર થાય છે તેમને જન્મ સફલ છે.” ર૭. પાંચ પ્રકારનાં લક્ષણે.
શ્રદ્ધાળુ આત્માઓને ઓળખવાનું લક્ષણ એ છે કે તેમના હદયમાં શમ હોય છે, સવેગ હોય છે, નિર્વેદ હોય છે, અનુકંપા હોય છે અને આસ્તિક્ય હોય છે.
ગમે તે અપકાર કરનાર પ્રત્યે પણ ક્રોધ ન કરે તે શમ કે ઉપશમ કહેવાય છે. તેની પ્રશંસા કરતાં મહર્ષિઓએ. કહ્યું છે કે
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
: ૭૬ : શ્રદ્ધા અને શક્તિ " क्षमाखड्गं करे यस्य, दुर्जनः किं करिष्यति ?
अतृणे पतितो वहिः, स्वयमेव विनश्यति ॥" ‘જેના હાથમાં ક્ષમારૂપી ખડગ છે, તેને દુર્જન શું કરશે? ઘાસ વિનાની જગામાં પડેલે અગ્નિ સ્વયમેવ બુઝાઈ જાય છે. ”
મોક્ષના અભિલાષને સંવેગ કહેવાય છે. તેને પરિચય આપતાં મહર્ષિઓએ જણાવ્યું છે કે__ " नरविबुहेसरसुक्खं दुखं, चिय भावओ अमन्नतो।
संवेगओ न मुक्खं, मुत्तणं किंपि पत्थेइ ।।"
સંવેગવાળે આત્મા રાજા અને ઇદ્રોના સુખને પણ અંતરથી દુઃખ માને છે, તે મેક્ષ સિવાય અન્ય કોઈ પણ વસ્તુની રુચિ ધરાવતું નથી.'
ભવભ્રમણના કંટાળાને નિર્વેદ કહેવાય છે, એટલે જે આત્માને નો જન્મ ધારણ કરવું પડે તે જરા પણ ગમતું નથી, તેનામાં નિર્વેદ પ્રકટ થયેલે મનાય છે. કહ્યું છે કે
સંસારાવાના–વિવનારાયણ प्रज्ञा चित्ते भवेद्यस्य, तन्निर्वेदकवान्नरः॥"
સંસારરૂપી કારાગૃહને છોડવાની જેના ચિત્તમાં દઢ બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થઈ છે તે પુરુષ નિર્વેદવાન કહેવાય છે.”
દુઃખીઓ પ્રત્યે દયા રાખવી તે અનુકંપા કે કરુણ કહેવાય છે. તે માટે લૌકિક શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
: ૭૭ :
શ્રદ્ધા અને શક્તિ.
' સર્વે મેવા ન તજીદ્યું:, સર્વે યજ્ઞાશ્ચ મારત ! | सर्वे तीर्थाभिषेकाच, यत्कुर्यात् प्राणीनां दया || "
“ હે અર્જુન ! જીવદયાથી જેટલુ પુણ્ય થાય છે, તેટલુ પુણ્ય સર્વે વેદો સાંભળતાં, સર્વે યજ્ઞ અને સર્વે તીર્થાંની યાત્રા કરતાં પણ થતું નથી. ’
સંતકવિ તુલસીદાસજીએ કહ્યું છે કે
દયા ધકો મૂળ હૈ, પાપમૂલ અભિમાન; તુલસી દયા ન છાંડિયે, જખ લગ ઘટમે પ્રાન.
એટલે મેાક્ષની શ્રદ્ધા ધરાવનાર આત્માનું હૃદય, અનુકંપા કે કરુણાથી ભરેલું હાવુ' જ જોઈએ.
જિનવચન પરના પરમ વિશ્વાસને આસ્તિકય કહેવાય છે. ( અસ્થિર્ક વો વચને ’- આસ્તિનું પ્રત્યો વચને. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તેા જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, અંધ, નિર્જરા અને મેક્ષ એ નવતત્ત્વાની તથા સુદેવ, સુગુરુ અને સુધર્મમાં પૂર્ણ પ્રતીતિ હોવી તે આસ્તિકય છે. બીજી રીતે કહીએ તે! જે જીવ અને અજીવને જુદા માનતા નથી; પુણ્ય અને પાપની ભિન્નતાનેા તથા તેના ફળના સ્વીકાર કરતા નથી; આશ્રવ તથા બંધને હૈય અને સવર તથા નિર્જરાને ઉપાદેય માનતા નથી; તથા માક્ષ નામની અવસ્થા માટે શ’કાશીલ હાય તે આસ્તિયથી રહિત છે અને શ્રદ્ધાળુ ન હાવાનું સ્પષ્ટ ચિહ્ન છે,
>
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્માંધગ્રંથમાળા
૨૮. છ પ્રકારની યતના
: ૭૮ :
4
શ્રદ્ધાળુ આત્માએ કઈ છ ખાખતાથી સાવધાન રહેવું જોઈએ ? ' તેના ઉત્તર આપતાં નિગ્રંથ મહર્ષિએ કહ્યુ` છે કે—
: પુષ્પ
*' પત્તિસ્થીળ તથાળ, સાહિત્ય વાળ ૨ | जं छव्विववहारं न कुणइ सो छव्त्रिहा जयणा ॥
वंदणं नसणं वा, दाणाणुपयाणु तेसि वजे । બાજાવ સંહારં, પુનમબાજરો ન કુળફ ॥ "
“ પરતીર્થીઓ, તેમના દેવા અને તેમણે સ્વાધીન કરેલાં ચૈત્યા સાથે જે છ પ્રકારના વ્યવહાર ન કરવા તે છ જયણા યતના કહેવાય છે. કયા છ પ્રકારના વ્યવહાર ન કરવા ? તેના ખુલાસા એ છે કે (૧) તેમને વંદન કરવું નહિ, (૨) નમસ્કાર કરવા નહિ, (૩–૪) સુપાત્ર બુદ્ધિથી દાન અને અનુપ્રદાન કરવું નહિ તથા (૫-૬) તેમના ખેલાવ્યા વિના પ્રથમ જ તેમની સાથે આલાપ અને સલાપ કરવા નહિ.
૨૯ છ પ્રકારના આગાર કે અપવાદ
ઉત્સર્ગ માગ જાણવાની સાથે અપવાદ માર્ગ જાણવાની પણ જરૂર રહે છે. ઉત્સર્ગ માગ એટલે રાજમાર્ગ કે મુખ્ય માર્ગ અને અપવાદ માર્ગ એટલે ગલીકુચીનેા મા કે ન છૂટકે ગ્રહણ કરવા પડતા માર્ગે, સૌંસારવ્યવહારમાં કેટલાક પ્રસ`ગા એવા ઊભા થાય છે કે જ્યારે આંતરિક શ્રદ્ધા એક પ્રકારની હાય અને વર્તન ખીજા પ્રકારે કરવું પડતું હોય. પરંતુ તેથી
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું :
: ૮ : હા અને શક્તિ શ્રદ્ધાને ખરેખર ભંગ થયેલ ગણાતું નથી. તે માટે શાસ્ત્રકારેએ કહ્યું છે કે –
“જાનારા ગવવાપા, છવિ શાંતિ અપાવવા
रायगणवलसुरकमगुरुनिग्गहविचिकंतारा ॥" “ રાજાભિયોગ, ગણાભિયોગ, બલાભિયોગ, દેવાલિંગ, ગુરુનિગ્રહ અને વૃત્તિકાંતાર, આ છ આગારે સમ્યકત્વભંગની રક્ષાને માટે કરેલા છે.”
અંતરની ઈચ્છા ન હોવા છતાં કોઈ કામ રાજાની આજ્ઞાથી કરવું પડે તે રાજાભિગ કહેવાય.
અંતરની ઈચ્છા ન હોવા છતાં કોઇ કામ ઘણા લોકોના કહેવાથી કરવું પડે ગણુભિયાગ કહેવાય.
અંતરની ઈચ્છા ન હોવા છતાં કોઈ કામ વધારે બલવાનના કહેવાથી કરવું પડે તે બલાભિયોગ કહેવાય.
અંતરની ઈચ્છા ન હોવા છતાં કોઈ કામ દેવના હઠથી કરવું પડે છે દેવાલિયાગ કહેવાય.
અંતરની ઈરછા ન હોવા છતાં કોઈ કામ માતા, પિતા, કલાચાર્ય વગેરે ગુરુવર્ગના કહેવાથી કરવું પડે તે ગુરુ નિગ્રહ કહેવાય.
અંતરની ઈચ્છા ન હોવા છતાં આજીવિકાની પરાધીનતા અંગે શુદ્ધધર્મથી પ્રતિકૂળ પ્રવૃત્તિ નિરુપાયે કરવી પડે તે કતારવૃત્તિ કહેવાય.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ગ્રંથમાળા : ૮૦ : ૩૦. છ પ્રકારની ભાવના
શ્રદ્ધા કે સમ્યકત્વ અંગે પિતાના વિચારે કેવા દેવા ઘટે છે તેને ખુલાસે છ પ્રકારની ભાવનાવડે કરવામાં આવ્યો છે. તે ભાવના આ પ્રકારની હોય છે.
(૧) સમ્યક્ત્વ કેવું છે? ચારિત્ર ધર્મરૂપી વૃક્ષનું મૂળ છે. (૨) સમ્યક્ત્વ કેવું છે? ધર્મનગરમાં પેસવાનું દ્વાર છે. (૩) સમ્યકત્વ કેવું છે? ધર્મરૂપી મહેલને પાયે છે.
(૪) સમ્યકત્વ કેવું છે? જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રાદિ ગુણને નિધિ છે.
(૫) સમ્યકત્વ કેવું છે? ચારિત્રરૂપી જીવનને આધાર છે. (૬) સમ્યકત્વ કેવું છે? મૃત-ચારિત્રરૂપી રસનું પાત્ર છે.
આ રીતે માનવાથી શ્રદ્ધા કે સમ્યક્ત્વ અંગે હૃદયમાં બહુમાન થાય છે અને તેથી તેની દઢતામાં તથા શુદ્ધિમાં જબરો વેગ આવે છે. ૩૧. છ સ્થાને.
શ્રદ્ધા કે સમ્યકત્વ કઈ તાત્વિક માન્યતાને આધારે ટકે છે?” એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં છ સ્થાને રજૂ કરવામાં આવ્યા છે, તે આ રીતે – "अस्थि जिओ तह निच्चो, कचा मोत्ता य पुनपावाणं ।
अत्थि धुवं निव्वाणं, तदुवाओ अत्थि छट्ठाणे ॥"
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતઃ
: ૮૧ : અદા અને શકિત જીવ છે, તે નિત્ય છે, તે કમેને ક્ત છે, તે કમેને ભક્તા છે, મેક્ષ છે અને તેને ઉપાય પણ છે, એ છ સ્થાને સમ્યફત્વને ટકાવનારાં છે.”
આ છ સ્થાનને વિસ્તાર આ જ ગ્રંથમાળાના છઠ્ઠા પુસ્તક ધર્મામૃતમાં કરવામાં આવ્યું છે, એટલે અહીં તેની પુનરુક્તિ કરતા નથી. પણ ટૂંકમાં એટલું જ કહીએ છીએ કે આ સ્થાનની દૃઢ માન્યતા વિના શ્રદ્ધારૂપી મહેલ કકડભૂસ તૂટી પડે છે, તેથી શ્રદ્ધાળુ આત્માઓએ તેને અવશ્ય મજબૂત બનાવવાં જોઈએ.
આ રીતે શ્રદ્ધા કે સમ્યક્ત્વના ૨૭ બેલેને વિચાર અહીં પૂરો થાય છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે–તત્વવિચારણા, યોગ્ય વાતાવરણ અને અમુક નિયમ પ્રમાણે ચાલવાથી શ્રદ્ધાને વિકાસ થાય છે કે જેનું પરંપરાફલ મેક્ષ છે. ૩ર, ઉપસંહાર.
શ્રદ્ધા વિના શક્તિ નથી, શક્તિ વિના ભક્તિ (આરાધના) નથી અને ભક્તિ વિના મોક્ષ નથી; માટે મોક્ષના અભિલાષી
એ શ્રદ્ધા કેળવવાને સતત પ્રયાસ કરે અને તે માટે નીચેની પંકિતઓનું પુનઃ પુનઃ મનન કરવું.
શ્રદ્ધા વિણ સમકિત નહિ, સમતિ વિણ નહિ નાણ; નાણ વિના ઉપજે નહિ, ચરણ-કરણ અહિઠાણ ૧ ચરણ-કરણ વિણ કર્મને, હેય ન પૂર્ણ વિનાશ કર્મનાશ કીધા વિના, નહિ મુકિતની આશ. ૨
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
હમબોધ વંથમાળા : ૮૨ :
• પુ૫ એ કારણ શ્રદ્ધાતણું, કરે અધિક સન્માન તર્ક તુરંગે ના ચડે, શાણું ! સમજે સાન. ૩ ટૂંક જીવનમાં તંત ? રાખે નિશ્ચય એક, આ સંસાર અસારથી, છૂટી જવું છે છેક. ૪ દેવ, ગુરુ ને ધર્મને આ સુંદર સાજ ફરી ફરીને નહિ મળે, સાધે આતમકાજ. પ. ક્ષણ ક્ષણ આયુ જાય છે, પલટે છે સંગ; ઊભા જુએ છે વાટડી, વૈરી સમ વડ રેગ. ૬ આજ સુધી દેરી ઘણી, મીડકેરી હાર મૂકો આગળ એકડે, ધીરજથી આ વાટ. ૭
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ e S ' SS -: સુરત ગ્રાહક બને :સહુ કાઇ સમજી શકે તેવી શૈલી અને ભાષામાં તૈયાર થયેલી સહુ કોઈને વાંચવી ગમી જાય તેવી ધર્મબોધ ગ્રન્થમાળાનાં | 20 પુસ્તકાના ગ્રાહક બની જાવ. જૈન ધર્મના ઉચ્ચ સિદ્ધાન્તો અને તેના આચારોને સુંદર ઢબે સમજાવતી, હરકેઇને ઉત્તમ જીવન જીવવામાં અતિ ઉપયોગી લગભગ એ‘સી સી પાનાની, આકર્ષક પુસ્તિકાઓ 1 થી 10 ની સંખ્યામાં વ્હાર પડી ગઈ છે. જેનાં નામ અનુક્રમે:૧ ત્રણ મહાન તકે, 2 સફળતાની સીડી, 8 સાચુ અને ખેટું (સ્યાવાદ ) 4 આદશ દેવ, 5 ગુરુ દશન, 6 ધર્મામૃત, 7 શ્રદ્ધા અને શક્તિ, 8 જ્ઞાનોપાસના, હું શારિત્ર વિચાર, 10 દેતાં શીખે, એ છે. હવે બાકીની 10 પુસ્તિકાઓ શીલ, તપ, ભાવ, ધ્યાન, યોગ વગેરે વિષયો ઉપરની બહાર પડનાર છે. આ ગ્રન્થમાળા ધર્મ પ્રચારાર્થ', હજારો રૂપીઆની ખાટ સહન કરીને સસ્તી કીંમતે ધર્મ સેવા બજાવે છે તો જુદા જુદા વિષય ઉપર લખાએલી આકર્ષક છપાઈ, દ્વિરંગી કલાત્મક ટાઇટલ, કુલ 1600 પાનાનું વાંચન, છતાં પટેજ સાથે રૂા. 12 માં ગ્રાહક થવા લખો: છુટક પુસ્તકો પણ મળી શકશે. : ગ્રાહકે થવાનાં તથા પુસ્તક મેળવવાનાં ઠેકાણાં :શા. લાલચંદ નંદલાલ સી. શાંતિલાલ શાહની કાં.. ઠે. રાવપુરા ઘીકાંટા-વડોદરા ઠે. 86, પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ-મુબઈ સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર મેધરાજ જૈન પુસ્તક ભંડાર ઠે. રતનપોળ હાથીખાના, ઠે. ચલાલવાડી ગાડીજીની ચાલ ન. 1 અમદાવાદ મુંબઈ