Samodh Saptatika

Author(s): Jain Atmanand Sabha
Publisher: Jain Atmanand Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022095/1

Page #1

દિવાકર -પારો
કરાવે, જે ૧૮
Σ.1.3.3
{tte
ત્થાન દ પ્રકાશના ગ્રાહકાને ઓગણીશમી ભેટ.
அடடடடடகிட
O
સંબોધ સાતિકા.
&45
--35898
sec
શ્રી 999985399
યાને
9925994
939:
હિતગ્રહણ-અહિત ત્યાગરૂપ સવેગમાર્ગનું સ્વરૂપ.
0 3850826
પ્રસિદ્ધકર્તા,
શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા
કો
ભાવનગર.
*#00299909
સને ૧૯૨૨
હ59:59

Page #2

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશના ગ્રાહકોને ઓગણીશમી ભેટ 0000000000000ooooooh
શ્રી
સઁબોધ સપ્તતિકા.
ચાને
હિતગૃહણ-અહિત ત્યાગરૂપ સંવેગમાર્ગનું સ્વરૂપ.
( અનેક તત્ત્વજ્ઞાનના વિષયા અને કથાઓ સહિત )
“ પ્રેસિડૉ.
શ્રી.નું ભાત્માનંદ સભ્
વીર સંવત ૨૪૪૮.
ભાવનગર,
આત્મ સંવત ૨૭.
~~~~~s=000
વિક્રમ સંવત ૧૯૭૮,
~~~

Page #3

છે.
શ્રી આત્માનંદ જૈન ગ્રંથમાળા,
(નં. ૪૩)
રી
-
-
-
-
- -
-
ભાવનગર–ધી આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શા. ગુલાબચંદ લલુભાઈએ છાપ્યું.

Page #4

N
IA
.
છે
પ્રસ્તાવના.
:
* *, **મો
કાલકના પ્રકાશક-કેવળજ્ઞાનવડે જાણનાર એવા ત્રિલોક ગુરૂ શ્રી વર્ધન માનવામિએ પ્રરૂપેલા અને આચાર્ય મહારાજાઓએ ગુંથેલ–રચેલ શાસ્ત્રોમાંથી ઉદરેલી ગાથાવડે “સંતોષની” શ્રોતાઓને આ ગ્રંથ સાંભળવા વાંચવા માત્રથી ઉત્પન્ન થનાર હિત ગ્રહણ-અહિત ત્યાગરૂપ જ્ઞાનની રસિક મૂળ સિત્તેર ગાથાવડે શ્રીમાન જયશેખર સૂરીશ્વરજીએ ઉપરોક્ત આ ગ્રંથનું સાર્થ નામ નિરૂપણ કરેલું છે. આ ગ્રંથ મૂળ શ્રીમાન જયશેખરસૂરિ મહારાજે રચેલ છે તેના ઉપર શુમારે પચીશંહ લેક પ્રમાણ શ્રી ભારત સમ્રાટ અકબર બાદશાહની સભામાં શ્રી મેળવનાર શ્રી જયસોમ ઉપાધ્યાયજી મહારાજના શિષ્ય શ્રીમાન ગુણવિનયyગણિએ વિવરણ સંસ્કૃતમાં કરેલ છે. ચૈત્યવાસીઓને છતી જેમણે ખરતર બિરૂદ ધારણ કર્યું હતું, એવા શ્રી જિનચંદ્રસૂરિના પરિવારમાં શ્રીમાન જિનદત્તસૂરિ મહારાજ જેવા ચમત્કારિક પુરૂષો કે જેમના નામ માત્રથી કશે નાશ પામે છે એવા દાદા ગુરૂ થયેલ છે, તેમની પરંપરાએ આ ગ્રંથના વૃત્તિકાર શ્રી ગુણવિનયજગણિ થયેલા છે કે જેમણે આ રચના સંવત ૧૬૫૧ની સાલમાં પાલીપુરમાં કરેલ છે. આ ગ્રંથ ખરેખર અહિત ત્યાગરૂપ હોવાથી તે મૂળ અને વૃતિ સાથે કે જે ઘણી મહેનત લઈ જનસમાજના ઉપકાર માટે શેધી આપવાની કૃપા મુનિરાજશ્રી ચતુરવિજયજીએ કરી આપતાં પ્રથમ અમારા તરફથી બે વર્ષ ઉપર પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલ છે. ખરેખર એકલો બેધદાયક તેમ નહિં પણ સાથે સેય ઉપાદેયરૂપ હેવાથી, આ ગ્રંથમાં આવેલ અનેક બાબતો કે સાથે કેટલાકમાં તે આગમ અને પૂર્વાચાર્યજીના ગ્રંથોમાંથી પુરાવા તરીકે સાદત આપી એક નમુનારૂપ બનાવેલ હોવાથી તેનું ભાષાંતર કરી છપાય તો વધારે મનુષ્ય લાભ લઈ શકે, એમ ઉક્ત

Page #5

મુનિ મહારાજશ્રીએ સુચના કરવાથી તેઓશ્રીને ઉપકાર માનતાં, તેનું ગુજરાતી ભાષાંતર કરાવી શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશના ગ્રાહકોને ભેટ તરીકે અપાય તે ઘણું મોટા પ્રમાણમાં મનુષ્ય વાંચી સાંભળી લાભ લઈ હિત-મેક્ષ સાધી શકે એ હેતુથી અમે પ્રસિદ્ધ કરેલ છે.
આ ગ્રંથમાં જુદા જુદા અનેક વિષયે આપેલા છે. પ્રથમ ગ્રંથકાર મહારાજે મંગળના સ્થાનરૂપ ઇષ્ટદેવની સ્તુતિરૂપ મંગળ, અભિધેય, પ્રોજન અને સંબંધ બતાવેલ છે. ત્યારબાદ નમસ્કારની ચતુર્ભગી જણાવવા સાથે આ “સંબંધ સપ્તતિ” ગ્રંથનો અર્થ કહી આ ગ્રંથમાં સઘળા પરિપૂર્ણ ધર્માનુષ્ઠાન કહેવાયેલ છે, કે જે મેક્ષફળ હેવાથી પ્રથમ મોક્ષનું કારણ જણાવેલ છે. વળી મેક્ષ કોણ મેળવી શકે તે માટે પ્રમાણિક યાને જૈનધર્મ કેટલે સત્ય અને ઉદાર છે તે જણાવતાં “ગ્રંથક્ત મહારાજ કહે છે કે – " सेयम्बरोय आसम्बरोय, बुद्धोव अहव अन्नोवा ॥
समभाव भावियप्पा, लहई मुक्खं न संदेहो" ॥
વેતાંબર, દિગંબર, બૌદ્ધ અથવા કોઈપણ અન્ય સમભાવવડે ભાવિત આભા હોય તે મોક્ષ મેળવે તેમાં સંદેહ નથી “મોક્ષ પ્રાપ્તિમાં વેષની પ્રાધાન્યતા નથી પરંતુ સમભાવજ મોક્ષનું કારણ છે તે બતાવ્યું છે.” ઉપરનું થન જૈનધર્મ અને તેના કથન કરનારા મહાત્માઓની પ્રમાણિક્તા, સત્યતા, ઉદારતાને સુચન કરનારું છે એમ સર્વ કેઈ સમજી શકે તેવું છે.
આગળ ચાલતાં મોક્ષ મેળવવાના કારણભૂત જ્ઞાન, દર્શન ચારિત્રના આધારભૂત સમભાવ ઈચ્છક પુરૂષોએ આ ગ્રંથમાં બતાવેલા ધર્માનુષ્ઠાને પાળવાનું ફળ સમ્યફ પૂર્વકજ થઈ શકે, તે માટે પ્રથમ સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ સુદેવ, ગુરૂ અને ધર્મનું-દેવમાં દેવ, ગુરૂમાં ગુરૂ અને ધર્મમાં ધર્મ તરીકે જે બુદ્ધિ થવી તે સમ્યકત્વ કહેવાય છે જેથી તે ત્રિરત્નનું સ્વરૂપ વિસ્તારથી અનેક હકીકત સાથે સરલ રીતે આપવામાં આવેલું છે, તે સાથે દયા, પૂજા વગેરે કાર્યો જિનેંદ્ર પ્રભુની આજ્ઞા પૂર્વક કરવાં જોઈએ અને તે પ્રાણીના અનુગ્રહથી (જયણ-અનુકંપા) રહિત હોય તે આજ્ઞા ભંગથી પ્રાણીઓ દુઃખી થાય છે, તેથી તે પછી અહિંસાનું વર્ણન, તેનું ફળ, દ્રવ્ય ભાવ ઈદ્રીયનું સ્વરૂપ અને તેના ઉપર પુષ્પસાર અને કાચબાનું દૃષ્ટાંત આપવામાં આવેલ છે. ત્યાર બાદ ગુરૂ વર્ણનમાં પાસસ્થા વગેરે પાંચ પ્રકારના સાધુઓ અવંદનીય છે. તેમાં બ્રાહ્મણનું દષ્ટાંત આપી તે વિષયને બરા

Page #6

ખર સમજાવેલ છે. ત્યારબાદ ચારિત્રની વિદ્યમાનતામાં સમ્યકત્વ હાલુ‘ જોઇએ, તેથી તેનું ઉપશમ, સવેગ વગેરે સ્વરૂપ કહી દેવગતિનુ ગમન કેવી સ્થિતિએ હેાય તે બતાવે છે. સમ્યકત્વધારી શ્રાવકે યથાવકાશે સામાયિક ગ્રહણ કરવું જોઇએ, તેથી સામાયિકનુ સ્વરૂપ, દાન સાથે તેની અમૂલ્ય તુલના, સામાયિકના ટાઇમમાં તે કરનાર ભવ્ય પ્રાણી સાધુ જેવા હોય છે, કયા કાર્ય કરવાથી સામાયિક નિષ્ફળ થાય છે ? પૂર્વી ગ્રંથેામાં બતાવેલ સામાયિકની વિધિ તે ઉપર જુદા જુદા આચાર્ય મહારાજના અભિપ્રાયા અને વિવિધ ગ્રંથાના પૂરાવા અને તેના ઉપર ઉપદેશ આચાર્ય મહારાજોના છત્રીશ ગુણાનુ વર્ણન, ખાર ભાવના અને ક્ષમાદિ દેશ ધર્માંના સ્વરૂપ સાથે બહુ સરસ રીતે આપવામાં આવેલ છે. સિર મહારાજના ગુણુનું વર્ણન કર્યા બાદ તે સદ્ગુણી સાધુ રિવર્યાં જ શાભે છે, તેથી સાધુના સતાવીશ ગુણનુ વર્ણન કહેવા સાથે તેઓશ્રીનુ વદનિક પણું જણાવેલુ છે. સાધુ મુનિરાજો તે શ્રાવકાના પૂજનિક વનિક હાવાથી સાથે શ્રાવકના એકવીશ ગુણનુ વિવરણ કરવામાં આવેલ છે. તે ઉત્તમ ગુણુ યુક્ત શ્રાવકાએ પરમ સંવેગ ઉત્પન્ન કરનાર શ્રી જિનેશ્વરનુ આગમ સાંભળવું જોઇએ, જેથી ત્યારપછી આગમનુ મહાત્મ્ય, કાળમાં તેની ઉપયેાગિતા, પંચમઆરાના પ્રભાવ, સિદ્ધાંતનુ બહુમાન અને તેમાં કરેલ કથનને અંગીકાર નહીં કરનાર જમાલિ વગેરે જેમ મિથ્યાદષ્ટિ છે અને જિન આજ્ઞાપાલકજ સ`ઘ છે તેથી સંઘ કોને કહેવા ? તેનું સ્વરૂપ, ધર્મ, તપ, પૂજા, જિનાજ્ઞા અને વિધિએ કરવાથી શુ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે તેનુ વર્ણન, દ્રવ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવના અધિકારી કાણુ કાણુ છે ? અને તે હેતુથી વિધિ પૂર્ણાંક કરતાં તેનું શું જ્જળ ઉત્પન્ન થાય છે ? તેનુ વર્ણન તે ઉપર કૈાપદીની કથા, વ્યસ્તવના મુનિશ્રી કેમ અધિકારી નથી ? તેનુ વર્ણન, તે સ્તવની વચ્ચેનું અંતર વગેરે વિષયાનુ સુદર રીતે વર્ષોંન કરેલુ છે. ઉપર કહેલા અને સ્તવ ગુચ્છમાં વસનારાનાં જ બહુમાન પામે છે તેથી તે પછી ગચ્છનુ વર્ણન કહેવામાં આવેલુ છે. શ્રી મહાવીર પ્રભુએ કથન કરેલ ગચ્છમાં શિલવંત સાધુએ જ વંદન કરવા ચેાગ્ય છે, તેથી ત્યારમાદ શિલ ( બ્રહ્મચના ફળનુ* વર્ણન કરેલ છે. શિલવંત પુરૂષાએ કાના સંગ કરવા જોઇએ ? તે માટે ઉત્તમ અને કુમિત્રનું વર્ણન આપવા સાથે તેથી ઉત્પન્ન થતાં ગુણુ તથા દોષાનું સ્વરૂપ દિવાકરની કથા અને સાથે બીજા અનેક નાના દૃષ્ટાંતા વડે આપવામાં આવેલું છે.
શિલવંત સાધુઓએ તથા શ્રાવકાએ મિથ્યાત્વ તજવુ જોઇએ, તેથી પ્રથમ

Page #7

મિથ્યાત્વનું દુષ્ટપણું બતાવી તેના આભિગ્રહિક વગેરે પાંચ પ્રકારના ભેદે જણાવેલ છે, સાથે ઉપાધિથી જે ચાર પ્રકારનું દેવ, ગુરૂ, સંબંધી અને લૈકિક તથા લકત્તર મિથ્યાત્વ તે જેમ સૂત્રમાં બતાવેલ છે તેનું વર્ણન અને તે જેનાથી ઉત્પન્ન થાય છે, તે ઉત્સુત્ર તેની દુષ્ટતા તથા ફળનું સ્વરૂપ અને તે ત્યાગ કરનારે જણાપૂર્વક પ્રવૃતિ કરવી જોઈએ જેથી જયણ, ધર્મને કેમ ઉત્પન્ન કરનારી છે તે ગ્રંથકાર મહારાજે જણાવેલું છે.
જયવંત મહાત્માઓએ કષાયમાં પ્રવૃતિ ન કરવી જોઈએ તેથી તે પછી ચાર પ્રકારના કષાયો અને તેના ફળનું વર્ણન, તે ઉપર બે સાધુઓની કથાઓ આપી આ વિષય પૂર્ણ કર્યો છે. ત્યારબાદ પાપભ્રમણ કોને કહેવા? તે બતાવેલ છે, પાપ શ્રમણુપણું પ્રમાદથી ઉત્પન્ન થતું હોવાથી ત્યારબાદ મઘ, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને વિકથા એ પાંચ પ્રકારના પ્રમાદનું અને તેના ફળનું વર્ણન કરેલ છે. સાથે વિકથા ઉપર રોહિણીની કથા આપી તે વિષય સારી રીતે સમજાવે છે. પ્રમાદને પરિહાર જ્ઞાન અને ક્રિયાવાન સાધુઓએ કર જોઈએ, જેથી તે પછી એકલા જ્ઞાનનું અને એકલી ક્રિયાનું ઇષ્ટ ફળમાં અસાધપણું-નિરર્થકપણું અને બંનેના સંયોગની સિદ્ધિથી ઈષ્ટ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે, તેનું સ્વરૂપ અને તે ઉપર આંધળા અને પાંગળાનું દષ્ટાંત આપી ટુંકામાં જ્ઞાન ક્રિયાનું સ્વરૂપ જણાવેલ છે. હવે ચારિત્ર વિના ઘણું જ્ઞાન પણ ઈષ્ટ ફળને સાધી શકાતું નથી અને ચારિત્રયુક્ત અલ્પજ્ઞાન ઇચ્છિત ફળને આપે છે, તે ઉપર કાચબાનું દૃષ્ટાંત આપેલ છે અને તત્ત્વાર્થ સૂત્રના “સમ્યગ, દર્શન, જ્ઞાન ચારિત્રાણિ મેક્ષ માર્ગ:” આ સૂત્ર આપી મેક્ષના કારણભૂત ત્રણ સાથે હોય ત્યારે થાય એમ સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે.
ઉપર જણાવેલ ચારિત્ર ૧૧ પ્રતિમા વહન કરનાર શ્રાવક સ્વિકારે છે, જેથી તે પછી શ્રાવકની અગ્યાર પ્રતિમાનું વર્ણન વિધિ સહિત વિસ્તારથી આપવામાં આવેલ છે. ગ્રંથકાર મહારાજે આ વિષયમાં કહેલું છે કે તે શ્રાવક ૧૧ પ્રતિમાઓને ભાવી–વહન કરી પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરે અથવા પિતાની ઉચિતતા જાણી ગૃહસ્થ ભાવને પ્રાપ્ત કરે, સિવાય વળી અગ્ય મનુષ્યોએ પ્રવ્ર
જ્યા ગ્રહણ કરવી નિયમતઃ અનર્થરૂપ છે, તેથી ધીર મનુષ્ય આત્માની તુલના કરી એવી રીતે પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરે છે, મતલબ કે અધિકારીપણું ત્યારે પ્રાપ્ત થાય છે. જો કે કેટલાક વિશિષ્ટ મનુષ્યને સમ્યક્ પ્રત્રજ્યા સંભવે છે તે પણ સા

Page #8

માન્ય રીતે આ ક્રમ ચાય સંગત છે વગેરે હકીકત જણાવી આ અધિકાર સમાપ્ત કર્યો છે.
આવા ઉત્કૃષ્ટ–ઉત્તમ શ્રાવકે પણ બ્રહ્મચારી થવું જ જોઈએ તેથી તે પછી ગ્રંથકાર મહારાજ બ્રહ્મચર્યનું સ્વરૂપ જણાવે છે. મૈથુનના સેવનથી નવલાખ સૂક્ષ્મ જીવોની હાની થાય છે, તેમજ પાંચ મહાવ્રતને પણ ભંગ થાય છે. જેમ મૈથુન છવ સંસક્તિમાં હેતુ છે તેમજ મધ, મધ, માંસ અને માખણમાં પણ તેના વર્ણ જેવા અનંત જંતુઓ ઉત્પન્ન થાય છે જે વર્યાં છે, તેનું વર્ણન શાસ્ત્રાધાર સાથે બતાવવામાં આવેલું છે કે જે તીર્થકર ભગવાને કહેલ છે. જેથી તે પછી “તીર્થકરપણાનું કારણું” ગ્રંથકર્તા મહાશય જણાવે છે. જેમાં પ્રાણીઓ તીર્થકરપણું શીરીતે પામે છે ? આજ્ઞા સહિત જિનદ્રવ્યની વૃદ્ધિથી થતું ફળ અને આજ્ઞા રહિત જિનદ્રવ્યની વૃદ્ધિથી આત્માને થતી હાની તેમજ સાથે જ્ઞાનદ્રવ્ય અને સાધારણ દ્રવ્ય આદર પૂર્વક આજ્ઞા સહિત તેની વૃદ્ધિ કેમ થાય ? વગેરે દષ્ટાંત પૂર્વક બતાવવામાં આવેલ છે.
જિનેશ્વર ભગવાનની ભાવની વિશુદ્ધિ પૂર્વક કરાયેલ પૂજા પ્રણિધાનધિલાભ ઉત્પન્ન કરે છે તેથી નિંદ્રપૂજાના પ્રકારે, તેથી થતું ફળ વગેરે બતાવેલ છે. ત્યારબાદ ભાવપૂર્વક ગુરૂવંદનથી શું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે ? તે ઉપર શ્રીકૃષ્ણ તથા વીર સાળવીનું દૃષ્ટાંત આપી તે વિષય સમાપ્ત કર્યો છે.
- સાધુવંદન કર્યા છતાં શ્રોતાઓનું ભવ્યપણું વિચારી અણુવ્રત વગેરેના ફળ પ્રતિપાદન કરતાં પૈષધના ફળને હવે દર્શાવે છે. પ્રથમ પિષથી થતું ફળ બતાવી, પછી તેની વિસ્તાર પૂર્વક વિધિ અનેક ગ્રંથોના આધારે સાથે આપી, અપ્રમત્ત અને પ્રમત્તપણે કરવાથી તેનું ફળ શું મળે છે તે પુરૂષદ અને કરેણુંદની કથા આપી ઘણી સારી રીતે જણાવેલ છે. છેવટે આ ગ્રંથનું પઠનફળ દર્શાવી છેવટે અતિ મંગળરૂપ પિતાના ગુરૂની પટ્ટ પરંપરા આપી ગુરૂ ભક્તિ પણ આ ગ્રંથર્તા મહાત્માજીએ બતાવી છે.
આ ગ્રંથના વિવરણકર્તા શ્રીમાન ગુણવિનયજી ગણિ મહારાજે દમયંતી કથા ટીકા, વિચાર રત્નસંગ્રહ, ઈદ્રિય પરાજય શતક, વૈરાગ્યશતક વૃત્તિ વગેરે ગ્ર જનસમાજના ઉપકાર માટે રચેલા છે.
આલેક પરલેકની સુખસંપત્તિના સાધનભૂત આ ગ્રંથ, મેક્ષ તરફ અભિલાષ અને સંસાર તરફ વૈરાગ્ય જેના મનમાં વિદ્યમાન હોય એવા ભવ્ય પ્રાણુઓને તેના પઠન પાઠનથી બોધ થતાં ચૌદરાએલેક શિખરરૂપ મેક્ષસ્થાનને પામે એવી પરમાત્માની પ્રાર્થના કરી આ પ્રસ્તાવના સમાપ્ત કરીયે છીએ.

Page #9

હજુ સુધી પણ કાગળ તથા છપાઈ વગેરેની મેઘવારી ચાલતી હોવાથી જ્યારે દરેક પેપર-માસિકેના માલેકેએ તેનું લવાજમ વધાર્યા છતાં આ સભાએ જનસમાજને ઓછી કિંમતે વાંચનને બહેળે લાભ આપવાની ખાતર શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ માસિકનું લવાજમ તેનું તેજ રાખેલ છે. અને દરવર્ષે ભેટ તરીકે દસ ફરમની બુક આપવાને ધારો છતાં શુમારે વીસથી પચીશ ફોરમને દળદાર મહેટે ગ્રંથે દરેક વર્ષે આ માસિકના ગ્રાહકેને કેટલાક વખતથી ભેટ આપવાની ઉદારતા હજુ સુધી આ સભાએજ ચાલુ રાખેલ હેવાથી આ એગણુશમા વર્ષની માસિકની ભેટ તરીકેજ આ અપૂર્વ ગ્રંથ અમારા માનવંતા ગ્રાહકેને પ્રેમ પૂર્વક અર્પણ કરીએ છીએ. જેની કદર અમારા સુજ્ઞ ગ્રાહકે કર્યા સિવાય રહેશે જ નહિ.
આ ગ્રંથ છપાવવા માટે પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી ઉમંગવિજ્યજી મહારાજના ઉપદેશથી એક રકમ શેઠ જવાનમલ મન્નાજી તથા મૂલચંદજી વાલાજી તઋગઢ-માલવા નિવાસી તરફથી સહાય માટે મળી છે. જે માટે ઉકત મહાત્માનો ઉપકાર માનવા સાથે સહાય આપનાર ગૃહસ્થને ધન્યવાદ આપીયે છીએ.
આ ગ્રંથનું ભાષાંતર સાવંત મુનિરાજ શ્રી કરવિજયજી મહારાજે તપાસી આપેલ છે તેથી તેમને તથા છપાવ્યા બાદ ફર્મ તપાસી જવા માટે બંધુ શ્રી કુંવરજી આણંદજીને ઉપકાર માનવામાં આવે છે.
આ ગ્રંથમાં પ્રેસ દેષ કે દૃષ્ટિ દેષથી કેઈપણ સ્થળે ખલના રહી ગયેલ હેય તે માટે ક્ષમા યાચીયે છીએ.
પ્રસિદ્ધ કર્તા.
છે.
સ

Page #10

વિષયાનુક્રમણિકા.
નંબર. . વિષય, ૧ મંગળ, અભિધેય, પ્રોજન અને સંબંધનું વર્ણન. ૨ ચાર પ્રકારના નમસ્કારનું વર્ણન. ૩ મેક્ષરૂપ ફળનું વર્ણન. ૪ સમ્યકત્વ દર્શનનું સ્વરૂપ. ૫ દેવગુરૂ ધર્મને સંક્ષિપ્ત અર્થ. ૬ ધર્મવિષે કહેવાતી અહિંસાનું સ્વરૂપ. . ૭ અઢાર દેષ રહિત દેવ તત્ત્વનું સ્વરૂપ. ૮ ગુરૂતત્ત્વ વર્ણન. ૯ બાહ્ય આવ્યેતર પરિગ્રહનું વર્ણન. ૧૦ દ્રવ્ય, ભાવ ઇદ્રીયનું સ્વરૂપ.
૨૨ ૧૧ ઈદ્રીય ઉપર પુષ્પસાર અને કાચબાનું દષ્ટાંત.
૨૩-૨૫ ૧૨ ચોગવહન કર્યા વિના સિદ્ધાંત ભણાવવા માટે કરેલ નિષેધનું વર્ણન. ૨૬ ૧૩ પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તિનું વર્ણન.
- ૨૮ ૧૪ કેવા પ્રકારના સાધુઓ અવંદનીય છે ? ૧૫ વિશુદ્ધ મુનિઓ પાસથ્થા સાથે રહેતા નિંદનિક થાય તે ઉપર ચંપ
કમાળાની કથા. ૧૬ સમ્યકત્વની દુર્લભતાનું વર્ણન. ૧૭ સામાયિકનું સ્વરૂપ અને તેનું માહાભ્ય. ૧૮ શું કાર્ય કરવાથી સાભાયિક નિષ્ફળ થાય ? ૧૯ સામાયિકની વિધિ. ૨૦ આચાર્યના છત્રીસ ગુણોનું વર્ણન, દશ ક્ષમાદિ ધર્મ, બાર ભાવનાદિ
વિગેરે.
૨૧ સાધુઓના સતાવીશ ગુણનું સ્વરૂપ. ૨૨ શ્રાવકના એકવીશ ગુણનું વર્ણન. ૨૩ શ્રી આગમના માહાભ્યનું વર્ણન. ૨૪ પંચમ આરાના પ્રભાવનું વર્ણન.

Page #11

198
(૭૫
૨૫ સંધ કોને કહે ? ૨૬ જિન આના ફળ વર્ણન. ૨૭ ધર્મ, તપ, પૂજા, જિનઆશા પ્રમાણે કેમ કરે છે અને તેનું ફળ. ૫૮ ૨૮ દ્રવ્ય સ્તવ, તથા ભાવ સ્તવના અધિકાર કેણુ? અને તેનું શું ફળ ? ૬૪ ૨૯ દ્રવ્ય સ્તવ ઉપર દ્રૌપદીની કથા. ૩૦ જિનેશ્વરની પ્રતિમા વૈરાગ્યની વૃદ્ધિ કરનાર શી રીતે છે? ૩૧ ગચ્છનું સ્વરૂપ. ૩ર સર્વ વ્રતમાં પ્રાધાન્ય શીલવત શી રીતે છે? ૩૩ સુમિત્ર મિત્ર સંગનું વર્ણન અને તે ઉપર દીવાકરની કથા. ૩૪ મિથ્યાત્વ તથા તેના ફળનું વર્ણન. ૩૫ જ્યણુનું સ્વરૂપ. ૩૬ કષાય અને તેના ફળનું વર્ણન તે ઉપર બે સાધુનું દષ્ટાંત. ૩૭ પાપ શ્રમણનું સ્વરૂપ. ૩૮ પાંચ પ્રકારના પ્રમાદનું વર્ણન ૩૯ વિકથા ઉપર રહીણિની કથા.
૧૦૧ ૪૦ જ્ઞાન અને ક્રિયાનું સ્વરૂપ,
૧૦૮ ૩૧ ચારિત્ર મહિમાનું વર્ણન.
૧૧૦ ૪ર શ્રાવકની (૧૧) પડિમાનું સ્વરૂપ.
૧૧૩ ૪૩ બ્રહ્મચર્યનું સ્વરૂપ. ૪૪ તીર્થકરપણુના કારણનું વર્ણન. દેવ દ્રવ્ય, જ્ઞાન દ્રવ્ય, સાધારણ
દ્રવ્યવર્ધકને ધર્મપ્રાપ્તિ, ભક્ષકને સંસારવૃદ્ધિ તેનું વર્ણન. ૫ જિન પૂજા ઉપર એક દરિદ્ર ડોશીનું દૃષ્ટાંત
૧૩૩ ૪૬ શ્રી જિનેંદ્ર પૂજા તેના પ્રકારે તથા ફળનું વર્ણન. ૪૭ સાધુવંદન ફળવર્ણન તથા તે ઉપર શ્રી કૃષ્ણ તથા વીરા સાળવીની કથા. ૧૩૫ ૪૮ પિષધનું સ્વરૂપ, વિધિ અને ફળ વર્ણન.
૧૩૮ ૪૯ પિષધ ઉપર પુરૂષદત અને કરેણુંદત્તનું દષ્ટાંત.
૧૪૭ ૫૦ ગ્રંથકારની પદાવલી (પ્રશસ્તિ) .
૧૨૦
૧૨૭
૧પ૭

Page #12

શુદ્ધિ પત્રક.
પાનું લીંટી અશુદ્ધ
શુદ્ધ ૭ ૪ સ્વિકારનારને કેવળજ્ઞાનની એ સ્વીકારનારને અને કેવળજ્ઞાનની ૧૪ ૩ ન આપેલ ... ... આજ્ઞા ન આપેલ ૧૬ ૨૫ ભિન્ન થવાના સ્વભાવવાળું, અધ્રુવ. ભિન્ન થવાના સ્વભાવવાળું-વિ
વંશ થવાના સ્વભાવવાળું
અધ્રુવ. ૨૦ ૨૧ જેમાં .. ૨૩ ૨૮ જેમ ... ... ... જેમ નવો . , ૨૩ ૨૮ આ સાચું વર્તે છે. ... ... આ સાચું કહે છે. ૨૩ ૨૮ પ્રવેશ કરે છે
... પ્રવેશ કરે છે તે બધું ગયું ૨૬ ૧૮ સુગમ છે
સુગમ છે તેમને ૩૪ ૨૫ વર્તમાન ...
... વર્તતા સારા ૩૮ ૨૮ ઇંદ્રપણું .. ... ઇન્દ્રપણું પ્રાપ્ત થાય છે. ૪૭ ૨૧ સાધુઓને...
સાધુઓને ઉપલક્ષણથી સમકિતી ૬૭ ૧૮ જિનેન્સેઘ
જિનસેધ ૧૦૬ ૩ સુખ પામે
મેક્ષ સુખ પામે ૧૧૪ ૬ પ્રેષ , ૧૧૪ ૧૨ પ્રતિમાવત
વ્રત પ્રતિમા ૧૧૫ ૧૦ શલ્યો ... ૧૧૬ ૯ ચારે
• ત્રણે • ૧૨૦ ૫ અશ્રુ ... ૧૨૧ ૨૧ આ ... ૧૨૨ ૧૪ દ્વીપસમુદ્રમાં
દ્વીપને બે સમુદ્રમાં ૧૨૨ ૨૦ અવગાહનાવડે
અવગાહનાવાળા ૧૨૨ ૨૨ આયુષ્યવાળા
આયુષ્યવાળા ઉત્પન્ન ૧૨૩ ૧૩ સને ... ... ... અને
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
. હવે

Page #13

૧૩૧ ૧૨ હતા .. .. કે કર્યો હતો ૧૩૪, ૨પ કરવા ... ... ધવા ૧૩૬૨ મ્યકત્વ.. ... .. સકત્વ ૧૩૮ ૬ ધારણ કરતા .. ... વધારે હોત ૧૨૯ ૧૩ પિષધ ... ... ... વિધનું ૧૪૩ ૨૪ કશુ . . . . નામુલ્ય ૧૪૬ ૨૬ પલેહણું... . .. પડિલેહણું , ૧૪૯ ૨૭ સોંપે . આ સપિ અથવાદીના આપે
– સુચના:પા. ૧૨માં ૨૭મી લાઈનમાં જે બે લેક છે તે ગાથાને અર્થ પા. ૧૩૦માં ચોથી થી સાતમી લીંટીમાં છે તેમ જાણવું.

Page #14

। न्यायांभोनिधि श्रीमद्विजयानंदसूरीश्वर पाद पद्मभ्यो नमः ॥ શ્રી સંબોધ સપ્તતિકા ગ્રંથ.
સત્ય કીર્તિવાળા, વિકસ્વર ગુણરૂપી પુષ્પવાળા, અતુલ ફળને આપનારા અને વિલસતી એવી શ્રેષ્ઠ સિદ્ધિઓ આપવા કલ્પવૃક્ષ સમાન એવા શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુને પ્રણામ કરી દે છે અને મનુષ્યના સમૂહોવડે પૂજાયેલા, મોક્ષલક્ષ્મીવડે સહિત, હમેશાં હિતકારક આત્મલક્ષમી વડે વધતા જયવાળા શ્રી વર્ધમાન જિનેશ્વરને સ્તવીને, રાજાઓની પંક્તિઓ વડે નમસ્કાર કરાયેલા, યશની ઉજજવલતાવડે ચંદ્રથી અધિક એવા અપ્રમત્ત શ્રી જિનદત્તસૂરિને હૃદયમાં ધારણ કરીને-કુશલને કરનાર, સકલ જનેના વાંછિતની પુષ્ટિમાં કુશલ, જ્ઞાનાદિ ક્લાઓ વડે સહિત અને કલિકાલને વિષે દેદીપ્યમાન મહિમાવાળા શ્રીજિનકુશલસૂરિને સ્તવીને, શ્રીમદ્ જયસેમ વાચક નામના ગુરૂમહારાજ પાસેથી આગમના રહસ્યને જાણીને, મેહરૂપી નિદ્રામાં સૂતેલા પ્રાણુઓને જાગ્રત કરનાર એવા સંબોધસપ્તતિકા નામના ગ્રંથની અમો (વાચનાચાર્ય ગુણવિનય) વૃત્તિ કરીએ છીએ. ૫
અહીં શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં સંક્ષેપ રૂચિવાળા એવા ગ્રંથકારે પણ પ્રથમ શિષ્ટ પુરૂષના નિયમને અનુસરવા અને વિનેની શાંતિ વાતે શ્રેષ્ઠ મંગલના સ્થાનરૂપ ઈષ્ટદેવની સ્તુતિ કરવી. જોઈએ. તથા “શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ

Page #15

શી સંબધ સહતિકા ભાષાંતર એ પુરૂષાર્થને ઉપકારક અભિધેય (ગ્રંથમાં આવતા વિષય) ને સાંભળીને તેને જાણવાની ઈચ્છા વગેરે કારણે વડે પ્રેરાયેલા મનુષ્યો સાંભળવા વગેરેમાં પ્રવૃત્તિ કરે એ માટે અભિધેય પણ કહેવું જોઈએ, તથા અભિધેય કહેવા છતાં અને વિવિધ કર્તવ્યો સાંભળવા લાયક હોવા છતાં પણ નાનામાં નાના કાર્યમાં મન્દ મનુષ્ય પણ વિના પ્રયજન પ્રવૃત્તિ કરતા નથી, માટે પ્રયાજન બતાવવાની પણ જરૂર છે. તથા મંગલ, અભિધેય અને પ્રયોજન બતાવેલાં હોય છતાં પણ “શાસ્ત્રના સંબંધને સાંભળીને શ્રોતાઓને તે તે ગ્રંથો પ્રત્યે આદર થાય છે, આ કારણને લઈને શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં તે સંબંધ અનેક પ્રકારે કહેવાય એટલે સંબંધ પણ જણાવવાની આવશ્યકતા છે એવું વિચારી એ ચારેને પ્રતિપાદન કરવાને ઈચ્છતા શાસ્ત્રકાર (જયશેખરસૂરિ) પ્રથમ ગાથા કહે છે.
नमिऊण तिलोयगुरुं, लोयालोयप्पयासगं वीरं । संबोहसत्तरिमहं, रएमि उद्धारगाहाहिं ॥१॥
મૂળગાથાને અર્થ–ત્રણ લેકના ગુરૂ, લોક અને અલકના પ્રકાશક વીર પરમાત્માને નમસ્કાર કરીને હું (જયશેખરસૂરિ) ઉદ્ધાર ગાથાઓ વડે સંબોધ સપ્તતિકા નામના ગ્રંથને રચું છું. ૧ - વ્યાખ્યાર્થી–આ ગાથામાં પહેલાં બે પદવડે ઈષ્ટદેવની સ્તુતિ તથા પાછળનાં બે પદે વડે અભિધેય જણાવેલ છે. સંબંધ અને પ્રજન તે સામર્થ્યથી જાણી શકાય છે. તે આવી રીતે– સંબંધ તે “ઉપાયોપેય ” અથવા “સાધ્ય સાધન” નામને છે. તેમાં આ શાસ્ત્ર ઉપાય અથવા સાધન છે અને શાસ્ત્રના અર્થનું સભ્ય જ્ઞાન એ સાધ્ય અથવા ઉપય છે. પ્રયોજન કર્તાનું અને શ્રેતાનું, તે એકેક અનન્તર અને પરંપર એવા બે ભેદેવાળું છે. તેમાં કર્તાનું અનન્તર પ્રયજન જીવના ઉપર ઉપકાર અને પરંપર પ્રયજન મોક્ષની પ્રાપ્તિ છે. તથા શ્રેતાનું અનન્તર પ્રયોજન શાના અર્થનું પરિજ્ઞાન અને પરંપર પ્રયજન તેને પણ માણની પ્રાપ્તિ છે; એ સંક્ષેપાર્થ કો.

Page #16

મંગળના સ્થાનરૂપ ઇષ્ટદેવની સ્તુતિ. હવે વિસ્તારરૂપે અર્થ કહેવાય છે–અહીં (ગ્રંથની શરૂઆતમાં જે કે કાયા અને મનદ્વારા કરાયેલે નમસ્કાર પણ વિને નાશ કરનાર છે, તો પણ સઘળા શ્રોતા વગેરેના સમસ્ત વિનાને નાશ થાય એ માટે આ ગ્રંથમાં દેવની સ્તુતિ કરવા પૂર્વકજ પ્રવૃત્તિ કરવાવડે “ઈષ્ટદેવની સ્તુતિની બુદ્ધિથી અત્યંત સ્થિરતા થાઓ.” એવી ઈચ્છાથી વા હેતુથી શાસ્ત્રના પ્રારંભમાં વચનારા અભીષ્ટદેવની સ્તુતિ કરેલી છે. નમસ્કાર પણ શાસ્ત્રને યેગ્ય હોય તે બરાબર ઉચિત ગણાય છે. શાસ્ત્ર ચાર પ્રકારનાં હોય છે. ૧ થોડા અક્ષરોવાળું પરંતુ વિશાળ અર્થવાળું. ૨ ઘણું અક્ષરોવાળું પણ થોડા અથવાળું. ૩ ઘણા અક્ષરવાળું અને ઘણા અર્થવાળું. અને ૪ થડા અક્ષરવાળું તથા થોડા અર્થવાળું.
આ (સોત્તર) શાસ્ત્રને અપાક્ષર અને મહાથ એવા પહેલા પ્રકારમાં સમાવેશ થાય છે. તેથી નમસ્કાર પણ તેવા જ પ્રકારને “મા ” ઈત્યાદિ પદથી કહે છે.
ના આ લેકમાં નમસ્કાર ચાર પ્રકારે થઈ શકે છે. ૧ દ્રવ્યથી, છતાં ભાવથી નહિ તે પાલક વગેરેને, ર–ભાવથી, છતાં દ્રવ્યથી નહિ તે અનુત્તર વિમાનના દેને, દ્રવ્યથી પણ નહિ અને ભાવથી પણ નહિ તે કપિલા વગેરેને ૪, દ્રવ્યથી અને ભાવથી, જિનેશ્વર આદિને નમસ્કાર કરતા, ઉપયોગવાળા, વચન ગુક્તિવાળા અને સમગ્ર પ્રકારે કાયાને સ્થાપન કરનારા સમ્યગ્દષ્ટિને. તેમાંથી વિદનની શાંતિ માટે એકાન્તિક અમોઘ મંગલરૂ૫ ચોથા પ્રકારના નમસ્કારવડે પ્રણામ કરીને એ ભાવ છે કોને? વીરને, કર્મનું વિદારણ કરવા થકી અને તપવડે વિરાજતા હોવાથી અને શ્રેષ્ઠ વીર્યયુક્ત હોવાથી જગમાં જે “વીર” એ પ્રમાણે પ્રખ્યાતિ પામેલા છે તેને, કહ્યું છે કે" विदारयति यत् कर्म, तपसा च विराजते ।
तपोषीर्येण युक्तश्च, तस्माद् वीर इति स्मृतः ॥१॥ ૧ પાલક કૃષ્ણને પુત્ર હતો પણ અભવ્ય હતા. ૨ શ્રેણિક રાજાની દાસી, તે પણ અભવ્ય હતી,

Page #17

શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર.
་
તે વીને—શ્રી વ માનસ્વામિને, કેવા પ્રકારના? ત્રિજોગુ’ ત્રણ લાંકના (તાત્સ્યાત્ તાથવેશ: એ વચનથી ) અર્થાત્ ત્રણ લેાકમાં રહેનારા દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ, અસુર વગેરેના ગુરૂ-તત્ત્વ સમજાવનાર તેને–ત્રણ ભુવનમાં રહેવાવાળા પ્રાણીઓને ઉદ્દેશી ધર્મના ઉપદેશ કરનારને, વળી કેવા ? ‘હોદ્દાજોમાા લાક–જે ચૈાદ : રજીસ્વરૂપ કેડ ઉપર સ્થાપેલ હાથવાળા અને તિી ફેલાવેલા પગવાળા પુરૂષના આકારરૂપ, ધર્માસ્તિકાય વગેરે છ દ્રવ્યેાથી પરિપૂર્ણ છે, અને અલેાક ફક્ત આકાશાસ્તિકાય રૂપ છે; તેના પ્રકાશક-કેવલજ્ઞાનવડે જાણકાર એવા. ‘અ’ એ પદ્મવડે પેાતાના નિર્દેશ કર્યો છે. ઉદ્ઘાયામ: ' પ્રાચીન આચાર્યાએ રચેલાં શાસ્ત્રોમાંથી ઉદ્ધરેલી ગાથાઆવડે સાધની— શ્રોતાઓને આ ગ્રંથના સાંભળવા માત્રથી જ ઉત્પન્ન થનાર હિત ગ્રહણુ, અહિતત્યાગરૂપ જ્ઞાનની ‘સપ્તત્તિ: ’ સીત્તેર ગાથા તે વડે ગુ ંચેલ ગ્રંથને ‘ચયામિ' રચુ છું. આ પ્રમાણે સાર છે—આ ‘સંયોગસપ્તતિ’ હું... મારી પોતાની મતિપૂર્ણાંક નથી કહેતા, પર ંતુ પૂર્વાચાર્ય વિરચિત ઘણા અર્થ વાળી સ ંવેગરૂપ ગાથાઓને સ્વપ રના હિત વાસ્તે એકત્ર કરીને લખું છું. એ કહેવાવડે ગ્રંથકારે પોતાના આ ગ્રંથનું નામ દર્શાવ્યું છે. ૧
તેમાં સઘલાં પરિપૂર્ણ ધર્માનુષ્ઠાનનુ માક્ષલહાવાથી પહેલાં મોક્ષનુ કારણ બતાવવાપૂર્વક મેાક્ષરૂપ લનેજ દર્શાવતા કહે છે— सेयम्बरो य आसम्बरो य, बुद्धो व अहव अन्नो वा । समभावभावियप्पा, लहई मुक्खं न संदेहो ॥ २ ॥ શ્વેતાંબર, દિગ ંબર, ઔદ્ધ અથવા કાઈ પણ અન્ય સમભાવવડે ભાવિતાત્મા હેાય, તે મેાક્ષ મેળવે તેમાં સ ંદેહ નથી. ૨
ગાથા
'
'
"
વ્યાખ્યા ખેતાભ્ય:' સફેદ વસ્ત્રવાળા, ઉપલક્ષણથી રજોહરણ, મુખવસ્ત્રિકા આદિ આધિકઉપકરા સહિત સ્થવિરક પી વગેરે, શ્વેતાંબરપણું મહાવીરસ્વામિના તીના સાધુઓની અપેક્ષાએ જાણવુ. એ પદવડે સિદ્ધના પંદર ભેટ્ટામાંથી બિનબિપત્તિસ્થતિસ્થ ' એ ગાથામાં કહેલ ‘ સ્વલિંગસિદ્ધ ’ એવા

Page #18

માક્ષરૂપલનું વજ્જુન.
>
ભે દેખાડ્યો. તેમાં પેાતાનાં ચિહ્ન રજોહરણાદિ રૂપમાં રહ્યા છતાં જે સિદ્ધ થયા તે સ્વલિંગસિદ્ધ છે.. તથા ભાણાભ્ય:' દિગ ખર–પહેરવા વગેરેના વસ્ત્રોથી રહિત લેાકપ્રસિદ્ધ જૈનના એકદેશી મત વિશેષ. ( ગાથામાં જે બે ‘ચ’શબ્દો છે તે તેને વિષે રહેલ અવાન્તર ભેદને સૂચવનારા છે.) તથા નાદઃ મૌદ્ધમતાનુયાયી, ઉપલક્ષણથી તૈયાયિક વગેરે ખીજાં દર્શનાને ધારણ કરનારા વલ્કલચીરી વગેરે સાધુએ જાણવા. એ પદવડે अन्यलिङ्गसिद्धा' • એવા ભેદ દેખાડયો. अथवा अन्या वा " ઉપર જણાવેલ એ ભેદ્દાથી બીજા ગૃહસ્થના લિંગને ધારણ કરનાર મરુદેવી વગેરે. * સમમાથમાવિયા ' સમશબ્દ સામાયિકના અર્થવાળા છે. તેને માટે ‘ આવચનિરુત્તિ' માં કહ્યું છે.
6
" सामं समं च सम्मं, इगमिइ सामाइयस्स एगठ्ठा । નામ-વળા–વિપ, માનમ ય તેત્તિ નિષ્લેઃ
॥
99
"
,
અર્થ—અહીં શામ લત્તમ વ્ સમ્યક્ ર્ એ દેશી પદમાં ક્યારેક પ્રદેશ અર્થમાં વપરાય છે. સંપૂર્ણ શબ્દના અવયવને ઉદ્દેશીને કહે છે કે ‘સામાચિાલ્યું પદ્માર્થાન ’સામાયિકરૂપ એકજ અને તે કહે છે. એ પટ્ટાના નિક્ષેપાને બતાવતા કહે છે. નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવમાં નામાદિ વિષયમાં એ અ થયા. તે સામ વગેરેના નિક્ષેપ કરવા. તે આ પ્રમાણે-નામસામ, સ્થાપનાસામ, દ્રવ્યસામ અને ભાવસામ. એવી રીતે સમ અને સભ્યપદના નિક્ષેપા પણ જાણવા. તેમાં નામ અને સ્થાપના પ્રસિદ્ધજ છે. દ્વવ્યસામ વગેરેને પ્રતિપાદન કરતાં કહે છે—
''
महुरपरिणाम सामं, समं तुला सम्म खीर खंडजुयं । दोरे हारस्स चिई, इगमेयाइं तु दव्वंमि ॥ १ ॥
""
અ—અહીં આધથી મધુર પરિણામવાળું સાકર વગેરે દ્રવ્ય તે વ્યસામ. ‘ સમ તુા ’ ભૂત અર્થ વિચારવામાં સમ તુલાદ્રવ્ય. ‘સવું' • ખીર ખાંડનું મિશ્રણ તે દ્રવ્યસમ્યક્ તથા સૂતરને દ્વારા માતીઓને અનુસરીને ભાવિપર્યાયની અપેક્ષાએ ' હાર ’મેાતીઓના સમૂહમાં પ્રવેશ કરે તેદ્રવ્યઈક. આથીજ કહ્યું છેકે-આટલાં દ્રવ્યમાં આટલાં ઉદાહરણા દ્રવ્યમાં અર્થાત્ દ્રવ્ય

Page #19

વિષયમાં. કહે છે
શ્રી સમાધ સપ્રતિકા—ભાષાંતર.
હવે ભાવસામ વગેરેનું પ્રતિપાદન કરતા છતાં
" आउषमाप परदुक्खमकरणं रागदासमज्झत्थं । नाणाइति तस्सायपायणं भावसामाई ॥ १ ॥
99
તથા
'
અ—પેાતાની ઉપમાએ (સમાન) ખીજા જીવાને ગણીને બીજાને દુ:ખ ન કરવું એ ભાવસામ જાણવું. ( આ ગાથામાં અનુસ્વાર છે તે અલાક્ષણિક છે. ) સાર એ છે કે-પેાતાની જેમ બીજાને દુ:ખ નહિ કરવાના પરિણામ તે ભાવસામ ‘જ્ઞાનદેશમાવ્ય, ' રાગદ્વેષને નહિ સેવવા વડે મધ્યસ્થપણુ ' સમઃ • સત્ર પેાતાની તુલ્યસ્વરૂપે વવું તથા જ્ઞાન વગેરે ત્રણ એકત્ર ( સમ્યગ્ એ પ્રમાણે જાણી લેવું. ) તે આવી રીતે– જ્ઞાન, દર્શીન અને ચારિત્ર એ ત્રણની યાજનાનું જ સારી રીતે માક્ષનું સાધકપણું હાવાથી એ ભાવના ‘સલ્ય ’ પદ્મવર્ડ સામ વગેરેના સંબંધ છે. આત્મનિ પ્રેતનું ' આત્મામાં પ્રવેશ ‘ જ ’ કહેવાય છે. એથીજ કહે છે. માયસામાજ્િ' ભાવસામાદિમાં આ ઉદાહરણા છે. એ ગાથા થયા. ( સામાયિક શબ્દની યેાજના તા આવી રીતે જાણવી. અહીં આત્મામાંજ. ‘જ્ઞાન ' નૈરૂક્તનિપાતન થકી, ‘જે લક્ષણવડે ન અનેલુ હાય તે સઘળું. નિપાતન થકી સિદ્ધ થાય છે. ’ એ ન્યાયથી सामन् શબ્દના નકારના आय આદેશ થવાથી સામચિમ્ એવી રીતે સમ શબ્દના આયાદેશ અથવા સમના આય સમાય તેજ સામાયિમ્. એવી રીતે ખીજે પણ જાણુવુ'. તેથી સમરૂપ જે ભાવ-અધ્યવસાય અથવા સમપણુ – રાગદ્વેષરહિતપણ એવા ભાવ છે. તેનાવડે ભાવિત–વાસિત તેના સ્વરૂપે પરિણમેલા આત્મા–જીવ જેના હાય, એવા પ્રકારના હાતા છતા ‘માઁ ' સર્વ કર્મના નાશ રૂપ મોક્ષને મેળવે છે. એમાં શંકા નથી. ભાવાર્થ એજ છે કે જે સમાત્મા રાગ-દ્વેષથી રહિત હાય છે, તેજ મેાક્ષ પદવીને પ્રાપ્ત કરે છે. કહ્યુ છે કે—
એવા
""
રાનોથી હિ સ્વાતાં, તપતા જિ પ્રયોગનમ્ ? । તાવેલ દ્દિન ચાતાં, તપલા જિ પ્રોનનમ્ ? || Å1 અ—“ જો રાગદ્વેષ છે, તો તપ વડે શું પ્રયેાજન છે ?

Page #20

સમદ્ દર્શનનું સ્વરૂપ અને જે તે બન્ને નથી તે તપ કરવાની શી જરૂર છે? ૧” એથી મોક્ષપ્રાપ્તિમાં વેષની પ્રધાનતા નથી, પરંતુ સમભાવજ મોક્ષનું કારણ છે. એમ સૂચવ્યું. અહીં અન્યલિંગે, ગૃહિલિંગે જે મોક્ષનું પ્રતિપાદન કર્યું તે ભાવથી સમ્યકત્વને સ્વીકારનારને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ પછી તરતજ કાળ કરનારને માટે જાણવું. અન્યથા જે તેઓ પોતાનું લાંબું આયુષ્ય જુવે તે સાધુના વેષને અવશ્ય સ્વીકારે. ૨
હવે પંચેંદ્રિયપણું, મનુષ્યપણું, આર્યદેશ, ઉચ્ચકુલમાં ઉત્પન્ન થવું. વગેરે સદ્ધર્મનાં સાધનાની સામગ્રીવડે શોભતા એ પણ મેક્ષનાં કારણ જ્ઞાન, ચારિત્રના આધારભૂત સમભાવના ઈચ્છક ભવ્યપુરૂષે શ્રી સમ્યગ્દર્શનને વિષેજ યત્ન કરવો જોઈએ. કારણ કે-સઘળાં ધર્માનુષ્ઠાને પાળવાનું ફલ સમ્યકત્વ પૂર્વકજ થઈ શકે છે. તે માટે આચારાંગ નિર્યુકિતમાં ( ગા. ર૨૨ માં) કહ્યું છે કે
तम्हा कम्माणीयं, जे उमणो दंसणम्मि पययेजा। ચંતાવતો દિ ર ણ, દુન્તિ તા-ના-૨rfખ ૨ "
અર્થ–“તે કારણથી કર્મરૂપી સૈન્યને જીતવાના મનવાળા પ્રાણુઓ દર્શનમાં પ્રયત્ન કરે. કેમકે સમ્યકત્વવાન્ પુરૂષનાંજ તપ, જ્ઞાન અને ચારિત્ર સફલ થાય છે. તે સમ્યકત્વ, સુદેવ, સુગુરૂ અને સુધર્મના ઉપર દેવ ગુરૂ અને ધર્મબુદ્ધિરૂપ કહેવાય છે. કહ્યું છે કે“या देवे देवताबुद्धिर्गुरौ च गुरुतामतिः। ઇને જ ધર્મપ: સુદ્ધા, વગેમ મુખ્ય છે ?”
અર્થ “દેવમાં જે દેવ તરીકેની બુદ્ધિ, ગુરૂ તરફ ગુરૂપણુની મતિ અને ધર્મના ઉપર શુદ્ધ ધર્મબુદ્ધિ આ સમ્યકત્વ કહેવાય છે.” અથવા “ત્તરથા સામેના જ પતિ' એ સૂત્રના કથન પ્રમાણે “તત્વના સ્વરૂપમાં શ્રદ્ધા તે સમ્યકત્વ કહેવાય છે. એમાં અસથ્રહપણું નથી. ” એમ જાણુને તેના આધારભૂત ત્રણે તત્વોના સ્વરૂપને જ કહે છે –
अट्ठदसदोसरहिनो, देवो धम्मो य निउणदयसहियो । मुगुरु य बम्भयारी, आरम्भपरिग्गहाविरओ ॥ ३॥

Page #21

શ્રી માધ સપ્તતિકા—ભાષાંતર.
ગાથા – —અઢાર ઢાષાથી રહિત તે દેવ, નિપુણ દયાસહિત તે ધર્મ અને આરંભ–પરિગ્રહાદિથી વિરમેલ બ્રહ્મચારી તે સુગુરૂ જાણવા. ૩
વ્યાખ્યા એવા પ્રકારના દેવ, ધર્મ અને ગુરૂ ત્રણ તત્ત્વ છે. અઢાર દાષા અજ્ઞાન વગેરે આગળ કહેવાશે તે દોષોથી રહિત દેવ અર્જુન છે. તેમાં ‘િિત ’ એટલે પરમાનન્દ પદમાં વિલાસ કરે તે દેવ. ‘ દેવ ’ એ પ્રમાણે કહ્યુ છતે સામાન્યપણે હરિ, હર વિગેરે લેાક પ્રસિદ્ધ દેવા પણ આવી જાય; તેથી ભિન્ન જણાવવા ‘ ચાવચોષરહિત: ' એ પ્રઢ વિશેષણવડે યુક્ત અર્હન્ દેવની સિદ્ધિ કરી છે. ભાવાર્થ એવા છે કે-દેવ બુદ્ધિવડે આવા પ્રકારના દેવજ ધ્યાન કરવા લાયક છે. તથા “ યો ય નિકળચા ોિ” ( એ પદમાં ચ શબ્દ સમુચ્ચયને સૂચવે છે. ) દુર્ગતિમાં પ્રસરતા ( પડતા ) જન્તુઓને જે ધારી રાખે તે ધમ કહેવાય છે. કહ્યું છે કે
"
''
,,
दुर्गतिप्रसृतान् जन्तून्, यस्माद् धारयते तथा । धत्ते चैतान् शुभे स्थाने, तस्माद् धर्म इति स्मृतः ॥ १ ॥ અ—“ જે કારણથી ક્રુતિમાં પ્રસરતા જન્તુને ધારી રાખે છે. અને તે જન્તુએને શુભ સ્થલમાં સ્થાપે છે, તે હેતુથી ૮ ધર્મ ’ કહેવાય છે. ” લોકઢિવડે દ્રવ્યધર્મ પણ ધર્મ કહેવાય, તેથી તેનાથી જુદો આળખાવવા ‘નિપુળાલતિ: ' એમ કહ્યુ છે. નિપુણ એટલે જિનેશ્વરની આજ્ઞા પાળવા પૂર્વક જે યા અર્થાત્ હિંસાના ત્યાગ તે વડે સહિત. સાર એવા છે કે—સઘળુ અનુષ્ઠાન કૃપા સહિતજ કરાતુ હતુ સિદ્ધિના કારણભૂત થાય છે. કહ્યુ છે કે—
'
“ વિષ પિ ધમ્મવિષ, ચાપમુદ્દે જ્ઞિબિન્દુ-આળાપ । भूयमणुग्गहरहियं, आणाभंगाउ दुहदाइ ॥ १ ॥
39
અ—‹ પૂજા વગેરે ધમ કૃત્ય પણ જિને દ્ર પરમાત્માની આજ્ઞાપૂર્વક કરવું જોઈએ અને તે જો પ્રાણીઓના અનુગ્રહથી ( જયણા-અનુકંપા ) રહિત હાય તેા (જિને દ્રની) આજ્ઞાભંગથી વધારે દુ:ખદાયી થાય છે ” તેમજ કહ્યુ છે કે—

Page #22

. અહિંસાનું વર્ણન.. सधे जीवा वि इच्छन्ति, जीविउ न मरिजिऊं। તમંદ પછિદં , નિપજ્યા વગતિ ૬ ..”
અર્થ–“ દરેક જીવો જીવવાને ઈચ્છે છે, મરવાને કોઈ ચાહતુ નથી. માટે ઘર એવા પ્રાણિવધને નિર્ગથ પુરૂષે વર્જે છે.” બીજાઓએ પણ કહ્યું છે કે
“मातृवत् परदाराणि, परद्रव्याणि लोष्ठवत् । : સામવત મતાનિ, : પરચતિત રતિ !”
અર્થ–“જે મનુષ્ય પરનારીને માતા સમાન, પરદ્રવ્યને માટીના ઢેફા સમાન અને દરેક પ્રાણીને પિતાની સમાન જુવે છે, તેજ વાસ્તવિક રીતે દેખે છે.” તેમજ વળી કહ્યું છે કે –
" एवं खु नाणिणों सारं, जं न हिंसन्ति किंचणं । अहिंसासमयं चेव, एतावन्तं वियाणिया ॥१॥"
અર્થ–“ નિશ્ચયે કરીને જ્ઞાનિને સાર એ જ છે કે જેથી તેઓ કોઈ પણ જીવની હિંસા કરતા નથી. અહિંસાનો સિદ્ધાન્ત એટલેજ છે એમ જાણવું.”
ધિ તાપ વિલા, પાઇ પદમૂaru? जं इत्तियं न नायं, परस्स पीडा न कायव्वा ॥"
અર્થ–પરાળ સમાન (નિરર્થક) કરેડા પદે ભણવાથી શું? કે જેથી એટલું પણ ન જાણવામાં આવે કે બીજાને પીડા ન કરવી.
“मातेव सर्वभूतानामहिंसा हितकारिणी। अहिंसैव हि संसारमरावमृतसारणिः॥१॥
અર્થ–“અહિંસા એ સઘળા પ્રાણીઓને માતા સમાન હિત કરનારી છે. અહિંસા જ સંસારરૂપી મરૂભૂમિમાં અમૃતની નીક સમાન છે. ”
"अहिंसा दुःखदावाग्निप्रावृषेण्यधनावली। भवभ्रमरुगार्तानामहिंसा परमौषधी ॥१॥"

Page #23

શ્રી સ ંબધ સાતિકા-ભાષાંતર.
""
અ— અહિંસા એ દુ:ખરૂપી દાવાનળને ભૂઝવવામાં વર્ષાકાળનાં વાદળાંએની ઘટા સમાન છે. અહિંસા એ સંસારને વિષે ભ્રમણ કરવા રૂપ રાગથી પીડિત મનુષ્યોને શ્રેષ્ઠ ઔષધિ સમાન છે ૧ ’’
૧૦
दीर्घमायुः परं रूपमारोग्यं श्लाघनीयता । અહિંસાયા: હે સર્ચ, જિમન્યત્ ામલૈવ મા || જ્॥ ’’ અ—“ લાંખું આયુષ્ય, શ્રેષ્ઠ રૂપ, નીરેાગીપણું, પ્રશંસા એ સઘળું અહિંસાનુ ફળ છે. વધારે શુ? તે વાંછિત વસ્તુને આપનાર છે. ”
66
अहिंसा प्रथमो धर्मः, सर्वशास्त्रेषु विश्रुतः । यत्र जीवदया नास्ति, तत् सर्वं परिवर्जयेत् ॥ १ ॥
29
69
અ—“ સર્વ શાસ્ત્રોમાં પ્રસિદ્ધ અહિંસા એ મુખ્ય ધર્મ છે. જેમાં જીવદયા ન હોય તે સઘળું ત્યાગ કરવુ જોઇએ.
કે
,,
25
"
“ સથે થવાન તત્ ર્યું:, સર્જે યજ્ઞાય મારત ! 1 सर्वे तीर्थाभिषेकाश्च यत् कुर्यात् प्राणिनां दया ॥ १ ॥ અ—હે યુધિષ્ઠિર ! પ્રાણીઓની દયા જે કરે છે, તેવુ સઘળા વેદો, સઘળા યજ્ઞા અને સઘળા તીર્થોના અભિષેકા કરી શકતા નથી. *
66
ध्रुवं प्राणिवधो यज्ञे, नास्ति यज्ञस्त्वहिंसकः । સયંસથે િતૈય, ચાયજ્ઞો યુધિષ્ટિ !! 2 n
""
-
અર્થ - હે યુધિષ્ઠિર ! યજ્ઞમાં અવશ્ય પ્રાણીના વધ થાય છે; હિંસા વગર યજ્ઞ થતા નથી; તેથી દરેક પ્રાણીએ તરફ અહિં - સા એ દયાયજ્ઞ જ ખરા યજ્ઞ છે.
""
“ અન્યે તમત્તિ માામ:, પશુમિલૈ યનામદે ।
हिंसा नाम भवेद् धर्मों, न भूतो न भविष्यति ॥ १ ॥ અ—“ જે અમે પશુએ વડેયજ્ઞ કરીએ છીએ તે અતિશય અંધકારમાં ડુખીએ છીએ. હિંસા એ કદાપિ ધર્મ હાઇ શકે જ નહિં, કદાપિ થયા નથી અને થશે પણ નહિ. ” તેમજ શ્રી

Page #24

અહિંસાનું વર્ણન આચારાંગસૂત્રમાં બીજાં અધ્યયનમાં ત્રીજા ઉદ્દેશ માં “રથિ કાઢતળાનો” એ સૂત્રની વ્યાખ્યામાં આ જ રહસ્ય સૂચવેલ છે. તે આવી રીતે કાળ એટલે મૃત્યુનું અનાગમન અર્થાત્ નહિં આવવાનો અવસર નથી. સારાંશોપકમ આયુષ્યવાળા પ્રાણીની એવી કઈ પણ અવસ્થા નથી કે જેમાં કર્મ રૂપી અગ્નિની અંદર રહેનાર જીવ લાખના ગેળાની જેમ પીગળે નહિ. કહ્યું છે કે— " शिशुमशिशु कठोरमकठोरमपण्डितमपि च पण्डितं, . धीरमधीरं मानिनममानिनमपगुणमपि च बहुगुणम् ।। यतिमयति प्रकाशमवलीनमचेतनमथ सचेतनं, निशि दिवसेऽपि सान्ध्यसमयेऽपि घिनश्यति कोऽपि कथमपि।१।
અર્થ-“બાળક હોય અથવા યુવા કે વૃદ્ધ હાય, કઠોર હોય કે કેમળ હોય, પંડિત હોય કે મૂર્ખ હોય, ધીર હોય કે ચપળ હોય, માની હોય અથવા માન રહિત હોય, ગુણેથી રહિત હોય અથવા ઘણુ ગુણ સહિત હોય, યતિ હોય કે ગૃહસ્થ હોય, ખુલે બેઠા હોય કે છાની રીતે સંતાઈ ગયેલ હોય, જડ જેવો હોય અથવા ચેતન હોય, ગમે તે હોય તેને રાત્રે, દિવસે અથવા સંધ્યા કાળે કોઈ પણ વખતેને કોઈ પણ રીતે કાળ વિનાશ કરે છે.” એવી રીતે મૃત્યુનું સર્વત્ર દુઃખદાયકપણું વિચારી અહિંસા વગેરેના પાલનમાં એકાગ્રતા (સાવધાનતા) રાખવી. શ્રી સૂત્રકતાંગસૂત્રમાં વીરસ્તવ નામના અધ્યયનમાં પણ કહ્યું છે કે
“दाणाण सेट्ठ अभयप्पयाणं, सच्चेसु षा अणवज्जं वयन्ति । तवेसु वा उत्तमबम्भचेरं, लोउत्तमे समणे नायपुत्ते ॥ १॥
અર્થ–“સઘળાં દાનમાં અભયદાન અને સઘળાં સત્યમાં નિષ્પાપતા શ્રેષ્ઠ કહેવાય છે. સઘળાં તપમાં બ્રહ્મચર્ય ઉત્તમ તપ છે. અને સઘળા લેકમાં ઉત્તમ શ્રમણ જ્ઞાતપુ મહાવીર સ્વામી છે. ૧.” બીજા ગ્રંથોમાં પણ કહ્યું છે કે“ क्रीडाभूः सुकृतस्य दुष्कृतरजःसंहारवात्या भवोदन्वन्नौर्व्यसनाग्निमेघपटली संकेतदती श्रिया:।... निःश्रेणित्रिदिवौकसः प्रियसखी मुक्तेः कुगत्यर्गला । રજુ રિયત પૈવ મg : : / ? ”

Page #25

શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર. અર્થ–પુણ્યને કીડા કરવાની પૃથ્વી, પાપરૂપ ધુલને નાશ કરવામાં પવનના સમૂહ રૂપ, સંસારરૂપ સમુદ્રને તરવામાં વહાણ સમાન, સંકટરૂપ અગ્નિને શાંત કરવામાં મેઘમંડળ સમાન, લક્ષમીની સાથે સંકેત કરી મેળવી આપવામાં દૂતી સમાન, સ્વર્ગમાં આરહણ કરવાને નીસરણું સમાન, મુકિતની વહાલી સખી અને કુગંતિને અટકાવવામાં અગલા સમાન એવી કૃપા-દયા દરેક પ્રાણિ તરફ કરે. બીજા સઘળા કલેશેથી સયું.”
તથા “જી” ધર્મશાસ્ત્રના અર્થને ઉપદેશ આપે તે ગુરૂ જ્ઞાન-આદિ ગુણગણવડે યુક્ત હોવાથી અને શ્રેષ્ઠ શાસ્ત્રોના ઉપદેશ કપણુવડે ગૈરવને ચગ્ય એવા શ્રેષ્ઠ ગુરૂ તે સુગુરૂ તે કોણ? “ પા” બ્રહ્મચર્યશબ્દ મૈથુન થકી વિરામને વાચક છે; અને એઘ થકી સંયમને વાચક છે. તેવું બ્રહ્મચર્ય જેને હોય તે બ્રહ્મચારી અર્થાત બ્રહ્મચર્ય પાળનાર. બધા ધર્મોમાં દુખે કરી પાળી શકાય એ બ્રહ્મવત સમાન બીજે કોઈ પણ ધર્મ નથી. કહ્યું છે કે –.. “जह ठाणी जइ मोणी, जइ मुंडी वक्कली तवस्सी वा। पत्थितो अबंभं, बंभा वि न रोयए मज्झं ॥१॥
અર્થ– જે સ્થાની, મની, મુંડ, વલ્કલધારી અગર તપસ્વી બ્રહ્મા પણ જે અબ્રહ્મ (મૈથુન) ની પ્રાર્થના કરનાર હોય તે તે મને રૂચત નથી. તથા કહ્યું છે કે – “છ મનમા, તથા કિ દુવાત अक्खलियसीलधवला, जयंमि विरला महामुणिणो ॥१॥ जं लोए वि सुणिज्जइ; नियतवमाहप्परंजियजया वि। . વાચા-વિસrમિત્ત-મુરિસિt f vમા ૨
અર્થ છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ, દશમ વગેરે પ્રકારનાં અત્યંત ઊગ્ર તપને તપતા છતાં પણ અખલિત શીલ વડે ઉજ્વલ એવા મહામુનિઓ જગમાં વિરલા જ જોવામાં આવે છે. કારણ કે – લેકમાં પણ સંભળાય છે કે–પોતાનાં તપના માહામ્યવડે
૧ આસન કરી એક સ્થાને રહેનાર,

Page #26

અહિંસાનું વર્ણન.
૧૩
જગને રંજિત કરનાર દ્વૈપાયન, વિશ્વામિત્ર પ્રમુખ ઋષિયા પણુ પેાતાના શીલ થકી ભ્રષ્ટ થયા હતા ૨; એ કારણથીજ ખીજા ગ્રંથામાં કહ્યુ` છે કે—
((
न हु किंचि अणुन्नायं, पडिसिद्धं वा वि जिणवरिन्देहिं । મુત્તું મેહુળમાવ, તે વિના રામોલ્લેăિ | શ્’
ભાવા—તીર્થંકરાએ સાવદ્યરૂપ કાંઇ પણ અનુજ્ઞા આપેલ નથી. તેમજ અસંસ્તરણાદિમાં સાવદ્યને પણ અંગીકાર કરેલા હાવાથી સાવદ્યરૂપ એકાંતે નિષેધેલ નથી. ઉત્સર્ગ અને અપવાદ એ એ ભેઢો વડે કરીને અને સર્વત્રતામાં સંમતિ અને નિષેધ કરેલ છે. પૂજ્ય શ્રી જિનવલ્લભસૂરિએ કહ્યુ છે કે—
" संथरणंमि असुद्धं, दोण्ह वि गिण्हंतर्दितियाण हियं । બારકિન્તુળ, તં ચૈવ ચિ અસંથરત્ને ॥૬॥” અ. સંથારામાં અશુદ્ધ, ગ્રહણ કરનાર અને દેનાર તેને પણ રાગીના ઢષ્ટાન્તવડે હિત છે અને તેજ અસંથારામાં હિત છે. ૧
29
પરંતુ મૈથુનભાવને મુકીને અર્થાત્ ચાથાત્રતના ભંગને છેડીને; કારણ કે–તેમાં ઉત્સર્ગ અને અપવાદ નથી. કેમકે તે રાગ-દ્વેષ વિના સંભવતું નથી. અને તે રાગ-દ્વેષ જ સંસારના મૂળ આરભના થાંભલા છે. કહ્યું છે કે—
""
को दुक्खं पाविजा ?, कस्स व सुक्खे हि विम्हओ हुज्जा ? | को व न लहिज्ज मुक्खं ?, रागद्दोसा जइ न होजा ॥ १ ॥ અ- “ જો રાગ અને દ્વેષ ન હેાત તા આ જગમાં કાણુ દુ:ખ પામત? અથવા કાને સુખમાં વિસ્મય થાત ? અથવા મેાક્ષને કાણુ ન મેળવત ? અર્થાત્ રાગ અને દ્વેષના અભાવમાં જગમાં કાઈ દુ:ખી હાઇ શકે નહિ અને સર્વ કોઈ મોક્ષમાં નિવાસ કરનાર થઈ સુખી હાવાથી કેાઈને પણ સુખમાં આશ્ચય થાય નહિ. ૧
""
તેથી બ્રહ્મચર્ય વાન્ એમ કહ્યુ છે. એ વ્રતના આરાધક અસત્ય ખેલતા નથી. તથા અદત્ત વસ્તુને પણ ગ્રહણ કરતા નથી.

Page #27

૧૪
શ્રી સંબધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર એથી બીજું અને ત્રીજું મહાવ્રત ઉપરથી જાણી લેવું. દુઃશીલ મનુષ્ય અસત્ય જ બેસે છે. કારણ કે-“કામી પુરૂષને સત્ય હતું નથી” તથા તીર્થકરાદિએ ન આપેલ વસ્તુને જ તે સ્વીકારે છે. વળી કે? “ગ્રામપરિવહાવિરો” આરંભ-જીવને ઉપદ્રવ કર. આરંભપદ સંરંભ અને સમારંભનું ઉપલક્ષણ છે. કહ્યું છે કે-“સંક૯૫ તે સંરંભ, પરિતાપ કરનાર સમારંભ હોય છે. સઘળા શુદ્ધનયથી તે ઉપદ્રવ તે આરંભ જાણ.” અને પરિગ્રહ-ધનધાન્યાદિને સ્વીકાર. તે આરંભ અને પરિગ્રહ બનેથી નિવૃત્ત થએલા હોવા જોઈએ. (મૂળમાં પ્રાકૃત હોવાથી દીર્ઘ થએલ છે. સમાહારદ્વન્દ કયે છતે આરંભ અને પરિગ્રહથી વિરામ પામેલા એમ થઈ શકે, પરંતુ અદ્રવ્યવાચિ વિરૂદ્ધ પદાર્થોને દ્વાદ એકવત્ વિકલ્પે કહેલ હોવાથી કામ અને ક્રોધની જેમ આ બન્નેને પણ પરસ્પર વિરોધ ન હોવાથી એક વર્ભાવ ઘટતે નથી.) આ વિશેષણે વડે પ્રથમ પંચમહાવ્રતની સૂચના કરી તેથી પંચમહાવ્રતધારક જગના જંતુઓને વિસ્તાર કરનાર સુસાધુ હોય છે. એમ કહ્યું. ૩ - પૂર્વમાં અઢાર દેષથી રહિત દેવ હોય છે, એમ કહ્યું તે અઢાર દે નીચેની બે ગાથામાં જણાવવામાં આવે છે. તે દેથી રહિત દેવને નમસ્કાર કરૂં છું.
अबाण कोह मय माण लोह मायाँ रैई अपरई । निद्दों सोय अलियवयण चोरियों मच्छर भयौं य ॥ ४ ॥ पाणिवह पेम कीलापसंग हासौं य जस्स इय दोसा । . अट्ठारस बि पणट्ठा नमामि देवाहिदेवं तं ॥ ५ ॥
ગાથાર્થ –અજ્ઞાન ૧, ક્રોધ ૨, મદ ૩, માન ૪, લેભ ૫, માયા ૬, રતિ ૭, અરતિ ૮, નિદ્રા ૯, શોક ૧૦, મૃષા ભાષણ ૧૧, ચારી ૧૨, મત્સર ૧૩, ભય ૧૪, પ્રાણિવધ ૧૫, પ્રેમ ૧૬, કીડા પ્રસંગ ૧૭, હાસ્ય ૧૮. એ અઢારે દોષ જેના નાશ પામ્યા હોય તે દેવાધિદેવને હું પ્રણામ કરું છું. ૪-૫.

Page #28

અહિંસાનું વર્ણન.
૧૫ વ્યાખ્યાર્થ–અજ્ઞાનસંશય, અધ્યવસાય અને વિપરીતતારૂપ મૂઢતા ૧, ક્રોધ-કેપ ૨, મદ=કુલ, બળ, ઐશ્વર્ય, રૂપ, વિદ્યા ઈત્યાદિને (વડે ) અહંકાર કરવો તે અથવા બીજાને પરાભવ કરવામાં કારણરૂપ ૩, માન દુરાગ્રહનું ન મૂકવું તે અથવા યુક્ત વચનનું ન ગ્રહણ કરવું તે , લોભ લુબ્ધતા આસક્તિ ૫, માયા=ભ ૬, રતિ=ઈષ્ટપદાર્થ ઉપર મનની પ્રીતિ ૭, અરતિ=નિષ્ટ સંગથી ઉત્પન્ન થતું માનસિક દુ:ખ ૮, નિદ્રાશયન–ઉંઘ લેવી તે ૯, શોક=ચિત્તની વિહૃલતા ૧૦, અલિક વચન=અસત્ય બોલવું તે ૧૧, ચેરિકા=બીજાના દ્રવ્યને અપહરવું તે ૧૨, મત્સર=બીજાની સંપત્તિને ન સહન કરવી તે ૧૩, ભય =બીક ૧૪. પ્રાણિવ=પ્રાણિયાને નાશ કરવો તે ૧૫, પ્રેમ=સ્નેહવિશેષ ૧૬, કીડાપ્રસંગ ક્રીડામાં આસક્તિ ૧૭, હાસહાસ્ય ૧૮ એ અઢારે દે જેના બિલકુલ નષ્ટ થયા હોય તે દેવાધિદેવને ભક્તિથી નમ્ર બની નમસ્કાર કરું છું. સર્વ દેથી રહિત હોવાથી તેજ દેવ સર્વદેવોમાં વિશિષ્ટ છે. ૪–૫.
એવા પ્રકારના દેવાધિદેવે સુર, અસુર, નર, તિર્યંચાની પાસે અહિંસા રૂપ ધર્મ પ્રરૂપે તેથી અહિંસાને જ નીચેની ગાથામાં વર્ણવે છે.
सब्बानो वि नईओ, कमेण जह सायरम्मि निवडंति । तह भगवई अहिंसं, सव्वे धम्मा समल्लिति ॥ ६ ॥
ગાથાર્થ-જેમ બધી નદીઓ અનુકમે સમુદ્રમાં આવે છે; તેમ બધા ધર્મો ભગવતી અહિંસાને આવી મળે છે. ૬ - વ્યાખ્યાર્થ–સમસ્ત ગંગા, સિંધુ વગેરે નદીઓ જેવી રીતે લવણસમુદ્ર વગેરેમાં પરંપરાએ પ્રવેશ કરે છે, તેવી રીતે પૂજ્ય દયા પ્રત્યે છએ દર્શનના ઈષ્ટ ધ આશ્રિત બને છે. ભાવાર્થ : એજ કે એ દર્શને દયાને માને છેજ, ૬
અહિંસાના આરાધક સાધુઓ જ હોય, તેથી બે ગાથાઓ વડે તેઓને જ શરણરૂપે સ્વીકારતા કહે છે કે–

Page #29

૧૬
શ્રી સંબધ સમિતિકા-ભાષાંતર. ससरीरे वि निरीहा, बझभितर परिग्गहविमुक्का । धम्मोवगरंणमित्तं, धरति चारित्तरक्खट्ठा ॥ ७ ॥ पंचिंदिय दमणपरा, जिणुत्तसिद्धन्तगहियपरमत्था । पंचसमिया तिगुत्ता, सरणं मह एरिसा गुरुणो ।। ८॥ . .. ગાથાર્થ–પિતાના શરીર ઉપર પણ પૃહા વિનાના, બાહ્ય અને અત્યંતર બંને પ્રકારના પરિગ્રહથી રહિત, તથા જેઓ ચારિત્રની રક્ષા માટે માત્ર ધર્મનાં ઉપકરણોને જ ધારણ કરે છે. ૭ જેઓ પાંચ ઇંદ્રિયોને દમવામાં તત્પર છે. અને જિન્હેંદ્ર પરમાત્માના સિદ્ધાંતથી જેમણે પરમાર્થ ગ્રહણ કર્યો છે, જેઓ પાંચ સમિતિ તથા ત્રણ ગુણિયુક્ત છે, એવા ગુરૂમહારાજ મારે શરણરૂપ . ૮
વ્યાખ્યાર્થ–આવા પ્રકારના ગુરૂઓ મને શરણરૂપ થાઓ. ( અવા” એવું અધ્યાહારથી અહીં જાણું લેવું) કેવા પ્રકારના ગુરૂઓ? પિતાના દેહ તરફ પણ નિસ્પૃહ..
“ मंसठुिरुहिरण्हारूवणद्धकलमलयमेयमजासु । . पुण्णम्मि चम्मकोसे दुग्गन्धे असुइबीभच्छे ।। १॥ संचारिमजंतगलंतवच्च्च मुत्तंतसयलपुण्णम्मि। હે દોગા કિં જાળું ગલુ?િ ૨ ”
ભાવાર્થ–માંસ, હાડકાં, લેહી, યુથી મઢેલ અને વીર્ય, મલ, મેદ, મજાથી પૂર્ણ તથા અપવિત્રતાથી બીભત્સ દુધિ ચામડાના કેશરૂપ અશુચિના કારણભૂત આ દેહને વિષે રાગનું કારણ શું હોય ? ૧. અર્થાત્ વાસ્તવિક રીતે વિચારતાં શરીરમાં રાગ કરવાનું કોઈ કારણ નથી. તથા શ્રીઆચારાંગમાં કહ્યું છે કે" भेउरधम्म विद्धंसणधम्म अधुवं प्रणितयं असासयं चयावचચર વિપરિપામવ” ઈત્યાદિ. ભાવાર્થ –“ ભિન્ન થવાના સ્વભાવ વાળું, અધુવ, અનિત્ય, અશાશ્વત, ચય-અપચય સ્વભાવવાળું અને ફેરફાર થવાના સ્વભાવવાળું આ શરીર છે. તેમજ
“दीप्तोभयाग्रवातारिदारूदरगकीटवत् । जन्म-मृत्युभयाश्लिष्टे शरीरे बत! सीदसि ॥१॥"

Page #30

ગુરૂ વર્ણન.
૧૭ ભાવાર્થ – દીપ્ત થયેલા બન્ને તરફના અગ્રભાગવાળા વાતારિ ઝાડના લાકડાની અંદરના કીડાની માફક હે જીવ! જન્મમરણ એ બન્ને વડે વ્યાપ્ત થયેલા એવા આ શરીરમાં ખેદની વાત છે કે તું સદાય (મુંઝાઈ દુઃખી થાય) છે. ૧”
એ પ્રમાણે ભાવના ભાવતા જેઓ શરીર રક્ષાને પણ નથી કરતા, તે પરિજન આદિની રક્ષામાં તો તેમની પ્રવૃત્તિને બિલકુલ અભાવ હોય જ. એ અપિશબ્દનો અર્થ સૂચવે છે.
વળી કેવા પ્રકારના? “વાહ્યાભ્યન્તરપહિરિમુવરાજ’ (દ્વન્દ્રસમાસના અન્ત રહેલે પરિગ્રહ શબ્દ બન્નેને જોડાય છે.) બાહ્ય પરિગ્રહ અને આત્યંતર પરિગ્રહ. તેમાં બાહ્ય પરિગ્રહ ધન, ધાન્ય, ખેતર, વાસ્તુ, રૂપું, સોનું, ચોપગાં, બે પગાં અને બીજી ધાતુઓ એમ નવ પ્રકારે મનાય છે.
આત્યંતર પરિગ્રહ. ૧ મિથ્યાત્વ, ૩ વેદ, ૬ હાસ્યાદિ, ૪ કષાય એ ભેદ વડે ચૌદ પ્રકારે જાણ. કહ્યું છે કે
"मिच्छत्तं वेयतिगं हासाई छक्कगं च बोधब्ध। कोहाईण चउकं चउदस अ&िभतरा गण्ठी ॥ १॥"
એને ભાવાર્થ ઉપર આવી ગયા છે. તે બન્ને પ્રકારના પરિગ્રહોથી હિત હોય છે. બાહ્ય પરિગ્રહમાં પ્રાણિવધ ઈત્યાદિ જરૂર થાય છે. તે આવી રીતે–ગધેડાં, ઉંટ વગેરે જીવોને પરિગ્રહ હેતે છતે તેનાથી ઉત્પન્ન થતી જીવહિંસા, તથા ઈષ્ય વગેરે કારસેથી મિથ્યા પ્રશંસા કરવા વડે મૃષા, જકાત વગેરેને ભંગ કરવાથી અદત્ત, ગાય વગેરે તરફ સાંઢ વગેરેને મૂકવાથી મિથુન, પિતાની કાયા વડે પણ બ્રહ્મચર્યનું પાળવું જ મુશ્કેલ છે. હેને પણ કઠિનતાથી પાળતે કોણ બીજાઓને બ્રહ્મચર્યના ખંડનમાં નથી પ્રવર્તાવત? એ પ્રમાણે પરિગ્રહથી સર્વ વ્રતના અતિચારને સંભવ રહે છે. તથા કહ્યું છે કે
"मयलाणथनिमित्तं आयासकिलेसकारणमसारं । માન બળ થી જ દુ સુમા ત િતy fu i ? ''

Page #31

શ્રી સંધ સહતિકા-ભાષાંતર. ભાવાર્થ–“સકલ અનર્થોના નિમિત્તભૂત અને આયાસ તથા કલેશના કારણરૂપ તેમજ અસાર એવા ધનને જાણ બુદ્ધિમાન પુરૂષ તેમાં લેશ માત્ર પણ લુબ્ધ થતું નથી. ૧” તથા–
" अर्थानामर्जने दुःखमर्जितानां च रक्षणे। । ... आये दुःखं व्यये दुःखं धिगर्थ दुःखसाधनम् ॥ १॥" - ભાવાર્થ “ દ્રવ્યના મેળવવામાં દુ:ખ, મેળવેલ દ્રવ્યનું ક્ષણ કરવામાં દુઃખ, દ્રવ્યના લાભમાં દુઃખ અને દ્રવ્યના વ્યયમાં પણ દુ:ખ રહેલું છે. એવા દુ:ખના કારણભૂત દ્રવ્યને ધિક્કાર હો. ૧” તથા કહ્યું છે કે – " राजा रोक्ष्यति किन्नु मे हुतवही दग्धा किमेतद् धनं ? किं चामी प्रभविष्णवः कृतनिभं लास्यन्त्यदो गोत्रिकाः ?। मोषिष्यन्ति च दस्यवः किमु तथा नंष्टा निखातं भुवि ?, ચાવમાં યુરોડથાર્તતા દુલિત: ૨”
ભાવાર્થ-“શું રાજા અને દંડશે?, અગ્નિ મ્હારા આ ધનને શું બાળી નાખશે?, ગેગના માણસે આ ઘનને સરખે ભાગે વહેચી લેવામાં સમર્થ થશે?, ચાર લેકે શું ચોરી જશે?, પૃથ્વીમાં દાટેલું શું નાશ પામશે? એવી રીતે રાત દિવસ ચિંતવતો ધનવાન દુઃખી રહે છે.” તેમજ કહ્યું છે કે – “અર્થ નવિટાનિ વિદુરસ્તનત, प्रांद्यच्छनाभिघातोत्थितशिखिकणकं जन्यमन्ये विशन्ति । - શીતળr. સમીરપિતતનુદતા શિવા તૈs,
शिल्पं चानल्पभेदं विदधति च परे नाटकायं च केचित् ॥१॥" - ભાવાર્થ:–“દ્રવ્યને માટે કેટલાક મનુષ્ય મગર આદિ જંતુસમૂહથી વ્યાપ્ત એવા સમુદ્રમાં ઉલટથી તરે છે ( દરિયા માર્ગે મુસાફરી ખેડે છે,) બીજા કેટલાક જ ઉછળતા શસ્ત્રોના પ્રહારથી ઉત્પન્ન થએલ અગ્નિકણીયાવાળા યુદ્ધમાં જાય છે, બીજા કેટલાક પ્રાણુઓ ટાઢ, તડકે, પાણી, પવનનાં કષ્ટોથી શરીરરૂપી લતાને ગ્લાનિ થાય તેવી રીતે ખેતી કરે છે અને બીજા કેટલાક અનેક પ્રકારની શિપ કળાને તથા નાટકાદિ કરે છે. ૧” તથા

Page #32

* * ગુરૂ વર્ણન. ધન ના રિતિ મૃત્યુ નજmrfક જ ; नेष्टानिष्टवियोगयोगहृतिकृत् सध्यङ् न वा प्रेत्य च।। चिन्ताबन्धुविरोधबन्धनवधत्रासास्पदं प्रायशा, ત્તિ નિરિક્ષણ ક્ષત્તિ શ્રેમાવા ક્ષત્તિ છે ”
ભાવાર્થ – દ્રવ્ય વ્યાધિઓને અટકાવી શકતું નથી, મરણ, જન્મ, જરાને નાશ કરવામાં સમર્થ નથી, ઈષ્ટને વિયેગ ટાળનાર નથી, અનિષ્ટ ચેગોને હરનાર નથી, અથવા પરલોકમાં સાથે આવતું નથી, પ્રાયે ચિંતા, બંધુઓ સાથે વિરોધ, બંધન, વધ અને ભયનું સ્થાન છે; એવા દ્રવ્યને આત્મજ્ઞાની વિચક્ષણ પુરૂષ ક્ષણમાત્ર પણ સેમકુશલતા કરનાર જેતા નથી, ૧” તથા કહ્યું છે કે –
. ' દ્રવ્યના અથી પ્રાણિઓ રાજાને સેવે છે, વિનય દેખાડે છે, સભ્યતાપૂર્વક વચન લે છે, રાતદિવસ તેઓની આગળ દે છે, તેઓના પગ મર્દન કરે છે, અશુચિ સ્થાનને ધે છે, તેઓના વચન પ્રમાણે સર્વ અધમ કર્મોને કરે છે, અથવા વેપારમાં પ્રવર્તે છે, મુગ્ધ વિશ્વાસી મનુષ્યને ઠગે છે, દેશાંતરમાં જાય છે, ટાઢ, તાપ, વેદનાને સહન કરે છે, સુધા, તૃષા સહન કરે છે, મૂળ દ્રવ્યના નાશથી કલેશ પામે છે. બહુ કહેવાથી શું ?
" तं नत्थि जं न पत्थिति, नेय सेवंति जं न पणमंति। किं किं न कुणंति नरा, नडिया आसापिसाईए ॥१॥"
ભાવાર્થ:–“આશાપ પિશાચીવડે વિડંબના પામેલા મનુષ્ય, તેવી કઈ વસ્તુ નથી, તે કઈ પુરૂષ નથી કે જેની પાસે જે વસ્તુની પ્રાર્થના ન કરે; તે કઈ નથી કે જેને ન સેવે, પ્રણામ ન કરે. તેઓ શું શું નથી કરતા ? અર્થાત્ ન કરવાનું પણ સઘળું
આત્યંતર પરિગ્રહ તે દોષરૂપજ કહેવાય છે. કારણ કે મિથ્યાત્વ વગેરે આંતરિક પરિગ્રહ અનંત ભવમાં ભ્રમણ કરાવનાર છે. એવી રીતે પરિગ્રહને સકલ અનર્થોના કારણરૂપ જાણીને જેઓ સર્વથા દુર્જનની સંગતિની માફક તે બંને પ્રકારના પરિગ્રહના

Page #33

શ્રી સંબધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર. ત્યાગ કરનારા હોય છે. તથા જેઓ સંયમના પરિપાલન માટે (vળમા એમાં રહેલે માત્ર શબ્દ જાખમામાના એ વાક્યની માફક બીજાની નિવૃત્તિરૂ૫ અર્થવાળે છે.) ધર્મનાં ઉપકરણનેજ ધારણ કરે છે. તેમાં જિનકપિ મુનિઓને નીચે જણાવેલ ઉપધિ રાખવાની હોય છે.
પત્ત જત્તાવા, પચવ જ યા | पडलाइँ रयत्ताणं, गोच्छओ पायनिजोगी ॥१॥
- " तिन्नेव य पच्छागा रयहरणं चेव होइ मुहपत्ती । • કા ફુવારવિદ્યા, વદી નિuિarf / I ૨ ”
' ભાવાર્થ-જેના વડે વ્રતધારી ઉપકૃત થાય તે ઉપકરણ, આત્માની સમીપે સંયમને ટકાવી રાખવા વસ્તુનું ગ્રહણ કરવું તે ઉપગ્રહ, ઉપગ્રહ જેનું પ્રયોજન હોય તે ઔપગ્રહિક. અર્થાત કારણ પ્રાપ્ત થયે છતે સંયમયાત્રાને વાતે જે ગ્રહણ કરાય, પરંતુ નિત્ય નહિ તે ઔપગ્રહિક તેમાં પણ એયિક ઉપધિ ૧ ગણના પ્રમાણુવડે, ૨ પ્રમાણુ પ્રમાણવડે. એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં ગણના પ્રમાણે એક બે ત્રણ ઈત્યાદિ પ્રકારે અને પ્રમાણે પ્રમાણ તે લંબાઈ, પહોળાઈ ઈત્યાદિ પ્રકારે. એવી રીતે ઔપગ્રહિક ઉપધિના પણ બે ભેદ જાણું લેવા. તેમાં અહીં જિનકપિઓની ઐધિક ઉપધિ ગણના પ્રમાણથી પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે. તેમાં પાત્ર=પાતરાં. ૧, પાત્રબંધ=જે ચોખંડા વસ્ત્રના કટકાવડે પાતરાં ધારી રખાય તે (ઝેળી) ૨, પાત્રસ્થાપન=કંબલમાં વસ્ત્ર કે જેમાં પાતરાં સ્થાપન કરવામાં આવે છે ૩, પાત્રકેસરિકા=પાત્ર પ્રત્યુપેક્ષણિક કે જે ચિલિમિલિકા (ચરવલી) એવાં નામથી પ્રસિદ્ધ છે. ૪, પટલ=(પડેલાં) ભિક્ષા માટે ભ્રમણ કરતાં જે પાતરાઓની ઉપર રખાય છે ૫, રજસ્ત્રાણ=પાતરાંનાં વીંટણ (પ્રાકૃત હોવાથી સૂત્રમાં એકવચન બતાવ્યું છે.) ૬, ગેચ્છક= (ગુચ્છ ) કામળના કટકારૂપ હોય છે કે જે પાતરાં ઉપર રખાય છે ૭, આ સાતે પ્રકારના પાતરાંઓને પરિકર છે. તથા ત્રણજ પ્રચ્છાદક=પ્રાવરણ
૧ શરીર ઉપર ઓઢવા-ધારણ કરવાના કપડાં.

Page #34

- " ગુરૂ વર્ણન. વસ્ત્ર, બે સૂત્રમય અને એક ઉનમય મળીને હોય છે. તથા જોહરણુઓ ૧૧ અને મુહપત્તિ ૧૨. આ બાર પ્રકારનો ઉપધિ ઉત્કૃષ્ટથી જિનકપિઓને હેાય છે.
અને સ્થવિર કલ્પિઓને તે વૈદ પ્રકારને ઉપધિ હોય છે, તે આ પ્રમાણે– " एए चेव दुवालस, मत्तग अइरेग चालपट्टो उ । एसो चउदसरूवा, उवही पुण थेरकप्पम्मि ॥१॥".
ભાવાર્થ– જિનપિઓને ઉપર બતાવેલી પાતરાંથી લઈને મુહપત્તી સુધીના બાર પ્રકારની ઉપાધિ ઉપરાંત માતરીયું (પાત્ર વિશેષ) ૧૩ અને ચલપટ્ટો ૧૪, એ બંને મેળવતાં સ્થવિર કપિઓને ગણના પ્રમાણથી ચૌદ પ્રકારની ઉપાધિ હોય છે. ૧”
કારણ વિના અધિક ઉપકરણે ગ્રહણ કરવામાં પાસસ્થાપાનું થાય છે. એ સંબંધે શ્રી ધર્મદાસ ગણિ ક્ષમાશ્રમણુજીએ ઉપદેશમાળામાં કહ્યું છે કે –
જurvirgvમાળ , કરિન્ન વદ ૪ના | ૨. ”
ભાવાર્થ – ધર્મકથા આજીવિકા વાસ્તે ભણે અને તે કથાઓને કહેતે છતે ઘરે ઘરે ભમે તેમજ ગણનાદિ પ્રમાણ વડે અધિક ઉપગરણું વહન કરે (રામે) કહ્યું છે કે –
“નિજા વનવા, થે ચાદરવા अजाणं पन्नवीसं तु, अओ उड्ढे उवग्गह। ॥१॥"
ભાવાર્થ-જિનકપિઓ બાર પ્રકારની ઉપધિઓને ધારણ કરનારા હોય છે, તથા સ્થવિર કપિઓ ચૌદ પ્રકારની ઉપધિને ધારણ કરે છે, સાધ્વીઓને પચ્ચીશ પ્રકારની ઉપાધિ રાખવી કહી છે. તેથી અધિક હોય તે ઉપગ્રહ કહેવાય છે.” એ પ્રમાણે, તથા પ્રમાણુ પ્રમાણ વડે–
કાપ મravમror, ઝાઝા ગયા ત્થા '

Page #35

શ્રી સંબોધ સંપ્રતિકા-ભાષાંતર, ભાવાર્થ––પોતાના શરીર પ્રમાણે (લાંબા) ક૬૫ (કપડા) અઠ્ઠી હાથ પહોળા હોય છે. ઈત્યાદિવડે ઉપર મુજબ કહાથી અધિક ઉપકરણ (સ્વેચ્છાથી) વહન કરે તે તે પાસ કહેવાય છે.
વળી તે કેવા પ્રકારના? “જજિપિપા” ઇંદ્રિય (“રિ પરમેશ્વ' એ ધાતુથી સર્વ ઉપલબ્ધિ બેગ પરમેશ્વર્યના સંબંધથી ઇંદ્ર જીવ) જીવનું ચિહ, જીવે જોયેલું, સ્પર્શેલું ઈત્યાદિ. ( “જિજિજિમિ ' ઈત્યાદિ સૂત્રવડે નિપાતન કરવાથી સિદ્ધ થાય છે. અને તે ઈન્દ્રિય બે પ્રકારે છે. ૧ દ્રવ્યન્દ્રિય, ૨ ભાવેંદ્રિય. તેમાં નિવૃત્તિ ઉપકરણમાં દ્રવ્યેન્દ્રિય કહેવાય છે અને લબ્ધિ, ઉપયોગ એ ભાદ્રિયમાં કહેવાય છે. સ્પર્શ વગેરે જે પાંચ ઇદ્રિ છે, તેના દમવામાં તત્પર. અર્થાત્ અનાદિ ભવના અભ્યાસથી પિતપેતાના વિષયમાં ઉછુંખલપણે પ્રવર્તનાર (ઇવિયે)ને પિતાને વશ કરનારા. વશ નહિ કરેલ એવી તે ઇંદ્રિય અનર્થના કારણરૂપ છે. કારણ કહ્યું છે કે— “ तवकुलछायाभंसो, पंडिञ्चप्फंसणा अणिट्ठपही। .. वसणाणि रणमुहाणि य, इंदियवसगा अणुहवंति ॥ १॥"
ભાવાર્થ“ઇંદ્રિયોને વશ થયેલા પુરૂષે તપથી ભ્રષ્ટતા, કુળથી ભ્રષ્ટતા, કાંતિને નાશ, પાંડિત્યને હાસ, અનિષ્ટ માર્ગ અને યુદ્ધ વિગેરે સંકટને અનુભવે છે. ૧”
તથા– " आत्मभूपतिरयं चिरन्तनः पीतमोहमदिराविमोहितः।
किङ्करस्य मनसाऽपि किङ्करैरिन्द्रियैरहह किङ्करीकृतः॥१॥" | ભાવાર્થ–મોહરૂપી મદિરાના પાનવડે મૂઢ થયેલે એ આ લાંબા કાળને પણ આત્મા રૂપી રાજા, ઘણા આશ્ચર્ય અને ખેદની વાત તો એ જ છે, કે પિતાના કિંકર-મનના ઇંદ્રિય રૂપી કિંકરેએ તેને કિંકર કર્યો છે. ૧” તથા અન્યત્ર કહ્યું છે કે–
"जयो यद् बाहुबलिनि, दशवक्त्रे निपातनम् । .. जिताजितानि राजेन्द्र ! हृषीकारपत्र कारणम् ॥ १॥"

Page #36

ગુરૂ વર્ણન.
1.
૨૩
ભાવાર્થ-“હે રાજેન્દ્ર ! બાહુબલિની જે જીત અને રાવણનું જે મરણ નીપજયું. એમાં વશ કરેલ અને વશ નહિ કરેલ એવી ઇંદ્રિયે જ કારણ છે. ૧” તેમાં શ્રોત્રંદ્રિયના વિષય ઉપર ઉદાહરણ–
વસંતપુર નામના નગરમાં પુષ્પસાર નામે એક ગાંધર્વિક ( ગયો હતો. તે અત્યંત મધુર સ્વરવાળા અને કુરૂપી હતા. તેણે લેકના હૃદયને હરી લીધાં હતાં. તે નગરમાંથી સાર્થવાહ દેશાંતરમાં ગયા હતા. તેની સ્ત્રી ભ્રષ્ટ હતી. તેણે કોઈપણ કારણ વાસ્તે દાસીઓને મેકલી. તે દાસીઓ સાંભળવા બેઠી તેથી તેણું
એ જતા કાળને જાય નહિ. લાંબે કાળે આવેલી તે દાસીઓ કહેવા લાગી કે–સ્વામિનિ ! શેષ ન કરે, અમે જે આજે સાંભન્યું છે તે પશુઓને પણ લેભાવે તેવું હતું, તો હશેઠાણી ! ચતુર મનુષ્યને લેભાવે તેમાં શું પૂછવું? “ક્યાં ?” એમ શેઠાણુંએ પૂછયું ત્યારે દાસીઓએ તેણીને કહ્યું. ત્યાર પછી તેણે પિતાના હૃદય સાથે ચિંતવવા લાગી કે “હું કેવી રીતે જોઈશ? કઈક દિવસ તે શહેરમાં દેવતાની યાત્રા થઈ. અને સઘળું શહેર ગયું. તે ગયા પણ ગયા. લોક પણ પ્રર્ફોમ કરીને પાછા ફરે છે અને પ્રભાતકાળ વતે છે. તે ગયે પણ ગાન કરીને થાકી ગયા છત નગરની બહારના ભાગમાં સૂતા. તે સાર્થવાહની સ્ત્રીએ પણ દાસીઓ સાથે આવીને પ્રણામ કરી દેવળને પ્રદક્ષિણે કરી. દાસીઓએ કહ્યું કે–આ તે છે ” સંભ્રાંત થયેલી એવી તે શેઠાણું તે તરફ ગઈ. પછી લાંબા દાંતવાળા કુરૂપી એવા તે ગવૈયાને કહેવા લાગી કે “હાર રૂપવડે જ ગાયન જોઈ લીધું. તેણુના આવા તિરસ્કારને આ નવેયાએ નટે દ્વારા જાણો. તેને અમર્ષ ઉત્પન્ન થયો. તેણુના ઘરની સમીપમાં પ્રભાતકાળના સમયે ગાવાને આરંભ્ય. (તેણીની ચાલચલણ ગાયનમાં ઊતારી) જેવી રીતે કુશલાદિ પૂછે છે, જેમ ત્યાં ચિંતવે છે, જેમાં લોકોને વિસર્જન કરે છે, જેમ આવેલે ઘરમાં પ્રવેશ કરે છે. તેનું ચિંતવવા લાગી “સાચું વતે છે.” તેથી. આને અભ્યથાન કરૂં. એવું વિચારી આકાશ

Page #37

શ્રી સુબોધ સતિકા-ભાષાંતર. તળથી પિતાના દેહને પડતા મૂકો. એમ એ શેઠાણું મરણ પામી. એવી રીતે શ્રોત્રંદ્રિય દુ:ખના કારણરૂપ થાય છે.
એવી રીતે ચક્ષુરિંદ્રિય-જે કારણથી સ્ત્રીઓનાં મુખ, નેત્ર, દાંત, અધર, સ્તન, સાથળ વગેરે જેવા વડે પૂર્ણ ચંદ્ર, કમળ, કુંદકળી, પ્રવાલ, સુવર્ણ કલશ, કેળથંભ આદિ ઉપમાઓ આપવાથી
સ, માંસ, ચરબી, લેહી, સ્નાયુ, ચામડું, હાડકાંરૂપ પ્રસ્તુત વસ્તુ સ્વરૂપને દૂર કરવા પૂર્વક મિથ્યા ક૫વામાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. તે માટે કહ્યું છે કે
" रूवनिवेसियनयणो, रमणीण विलासहासरमणीण । યાદ અથાણુથકાળો, હસિક જન I ? ”,
ભાવાર્થ-વિલાસ, હાસ્યાદિવડે રમણિક એવી રમણુંઓના રૂપમાં નેત્ર સ્થાપન કરતો એ અજ્ઞ મનુષ્ય દીવાની ઝાળમાં પતંગીઆની માફક બંધાય છે. ૧ નિવૃત્તિ તે __"न शक्यं रूपमद्रष्टुं, चक्षुचिरमागतम् ।
रागद्वेषौ तु यौ तत्र, तौ बुधः परिवर्जयेत् ॥१॥
ભાવાર્થ–“દષ્ટિગોચર થયેલ રૂપ ન જેવું એ અશક્ય છે, પરંતુ તે રૂપ જોવામાં જે રાગ દ્વેષ થાય તેને બુદ્ધિમાન પુરૂષે ત્યાગ કરે જોઈએ. ૧”
નાસિકા-ઇંદ્રિય પણ સુગંધ અને દુર્ગધના કારણરૂપ હોવાથી રાગ-દ્વેષવડે આત્માને કર્મને બંધ કરાવનાર છે. તેને માટે કહ્યું છે કે ,
" असुहेसु मा विरजह, मा सजह सुरभिगन्धदब्वेसु।। જયfમસંગ fમનપત્ર રજુ કયા નિદળ ? ” .
ભાવાર્થ—અશુભ (દુર્ગધિ) પદાર્થોના વિષયમાં વિરાગ ન કરે અને સુરભિ (સુગંધી). પદાર્થોમાં આસક્તિ ન કરે. કારણ કે ગંધની આસક્તિથી નિશ્ચયે ભમરા તથા સર્પો મરણ પામ્યા છે. ૧” એવી રીતે જિન્દ્રિય માટે પણ સમજવું. કારણ કે-ઈષ્ટ, અનિષ્ટ આહારેને વિષે રાગ અને દ્વેષ ઉપજે છે. જેમ

Page #38

ગુરૂ વર્ણન. “ महुरजपानमसाइरसविसेसेहिं मोहिया मुद्धा। મથારપારા, મીન વિનામુવતિના ? ”
ભાવાર્થ-“મધુર અન્ન, પાન, માંસ આદિ રસ વિશેષવડે મેહિત થયેલા મુગ્ધ માછલાંએ ગળાને વિષે યંત્રપાલવડે બદ્ધ થઈને વિનાશ પામે છે. ”
સ્પશેન્દ્રિય પણ અશુભ અધ્યવસાયના કારણભૂત હોવાથી દુર્ગતિનું કારણ છે. જેમકે– “ -વિજયા-જયનાન્સ સરિતા સંગ | फासेसु गढियहियया, बझंति गयव्य धीरा वि॥"
ભાવાર્થ–“ સ્નાન, વિલેપન, શયન, આસન અને સુંદ. રીઓનાં અંગેના સ્પર્શ વિષે આસક્ત હદયવાળા ધીરપુરૂષે પણ હાથીની માફક બંધાય છે. ૧”
એવી રીતે એકેક ઇંદ્રિયના વિષયથકી પણ અનર્થ થાય છે, તે પછી જે પ્રાણી પાંચે ઈદ્રિવડે પ્રવૃત્તિ કરે, તે ઘણુ લાંબા કાળ સુધી સંસારમાં જરા, મરણદિને પ્રાપ્ત કરે (એ સ્વાભાવિક છે.) જેમ તે કાચબાને બન્યું હતું. તેનું ઉદાહરણ– -
ગંગા નામની મહાનદીના કિનારે ગંગાદ્રહ છે. ત્યાં ઘણું મગરમચ્છ, કાચબા વિગેરે જળનિવાસી પ્રાણીઓ વસે છે. તેમાંના બે કાચબાઓ સ્થળમાં વિચરનારા અને કીડા, દેડકાં વગેરેના માંસમાં આસક્ત હતા. તે દ્રહની ચીતરફ ભ્રમણ કરતા તે કાચબાઓને ચંડ-ભયંકર શબ્દ કરતા (ચીસ પાડતા) ક્ષુદ્ર પાપી શિયાળોએ જોયા. કાચબા પોતાની તરફ આવતા શીયાળાને જોઈ પિતાના ચાર પગ અને (પાંચમા) માથાને ગોપવી દઈ ચેષ્ટારહિતકંપનરહિત થઈ નિજીવની જેમ રહ્યા. શિયાળે પણ આવીને તે કાચબાઓને અહિંથી તહિં ફેરવે છે, ચલાવે છે, સ્પર્શ કરે છે, ઉપાડે છે, પાડે છે, પરંતુ જ્યારે કાંઈપણ કરી શકવાને અસમર્થ થાય છે. ત્યારે તે શિયાળે કઈ નજીકના ભાગમાં ગયા અને ગુપ્તપણે રહ્યા. તે બે કાચબામાંથી એક કાચબાએ પાછળથી તે

Page #39

મી સંબંધ સપ્તતિકાભાષાંતર શિયાળને દૂર ગયેલા જાણે પગ પસાર્યા અને ડોક ઉંચી કરી, તેટલામાં શીવ્રતાથી આવી એક શિયાળે તે કાચબાને મુખવડે પકડ્યો અને ખંડખંડ કર્યો. બીજો કાચ તે થાકી ગયેલા અને પરિશ્રમને પામેલા શિયાળે ગયા ત્યાં સુધી પોતાના અંગને સંકેચી રાખવાપૂર્વક સ્થિરજ રહ્યો. અને ક્ષણેતર પછી પાંખરૂપ પાંજરામાંથી પહેલાં એક પગને કહાડ્યો, પછી બીજા પગને અને છેવટે માથાને બહાર કાઢ્યું. એ પ્રમાણે કરવાથી તે આત્માના સુખપૂર્વક વિચર્યો.'
આ દષ્ટાંતને ઉપનય ઈદ્રિયોને ગેપવવા ન ગાવવાના ગુણ દેષપૂર્વક જાણી લે.
તથા જિનેશ્વરેએ કહેલ સિદ્ધાંત અર્થાત અંગપ્રવિષ્ટ, અનંગપ્રવિષ્ટ એવા ભેદવાળાં તીર્થકરેએ પ્રરૂપેલાં આગમને વેગવહનપૂર્વક સદ્ગુરૂના મુખકમલથકી જેઓએ પરમાર્થ-રહસ્ય સ્વીકારેલ હોય તે જિનોસિદ્ધાકૃત્તિપરમાણઃ જાણવા. કારણ કે
ગવહન કર્યા વિના સિદ્ધાંત ભણવાને આગમમાં નિષેધ કર્યો છે. તે માટે શ્રીઠાણાંગ સત્રમાં કહ્યું છે કે–“ત્રણ વાચનાને અયોગ્ય જણાવ્યા છે. તે આવી રીતે-અવિનીત ૧, વિકૃતિપ્રતિબદ્ધ ૨, અશાંત પરમક્રોધ૩.”: ઈત્યાદિ સૂત્ર સુગમ છે. “ વાવના :” સૂત્રને અભ્યાસ ન કરાવે. આ કારણથી જ અર્થ પણ ન સંભળાવ. કારણ કે સૂત્રથી અર્થની અધિકતા છે. તેમાં અવિનીત-સૂત્ર તથા અર્થ આપનારના વંદનાદિ વિનયથી રહિત ૧. તેને ભણાવવામાં દેષ છે. જેથી કહ્યું છે કેr૪ જિ તાજ જન્મ, ગાળી રંગો શિશુ સુપf 1
મા નાસિક પ વારે વ તેT ?” આ ભાવાર્થ-“અવિનીત શ્રુત ભણ્યા વિના પણ જ્યારે સ્તબ્ધ રહે છે, તે શ્રતને પ્રાપ્ત કર્યા પછી તે શું કહેવું ? અર્થાત અધિક અવિનીત-વિનયહીન સ્તબ્ધ થાય છે. માનયુક્ત પ્રાણું ક્ષત થયેલાને ક્ષારનું સિંચન કરવાની માફક અધિક નષ્ટ થાય છે. ૧ ”

Page #40

ગુરૂ વર્ણન.
ભાવાર્થ–સ્વયં પલાયન કરતા ગાયોના સમૂહને પતાકા (દેખવાથી) બતાવવાથી વેગ વધે છે. (પણ ઘટતો નથી) દેષને ઉદય થયે છતે શમન-ઉપશમન (શાન્તિ) નિદાનતુલ્ય જ થાય એ અર્થ છે. વિચાહીયા વિના, તે જે જ ઉમા
રાતિ વિદિયા, જુવ તોળાતું ? ” . | ભાવાર્થ “વિનયપૂર્વક ભણેલી વિદ્યા આ લોક અને પરલેકમાં ફળ આપે છે, પાણી રહિત ધાન્યની માફક વિતરહિત વિદ્યા ફળ આપતી નથી. ૧”
-
- તથા વિકૃતિમાં પ્રતિબદ્ધ અર્થાત ઘી વગેરે રસમાં વિશેષ આસક્ત ઉપધાનને કરી શકતું નથી એ આશય છે. આમાં પણ દેાષ જ છે.
. . " अतवो न होइ जोगो, न य फलए इच्छियं फलं विजा।
વિ ાતિ વિકટમri, agrit gr fair III”
ભાવાર્થ-જેમ સાધનહીન વિદ્યા વિપુલ અવગુણુને ફળે (આપ) છે, પરંતુ તે વિદ્યા ઈચ્છિત ફળને આપતી નથી, તેમ તપ વિના જોગ થઈ શકે નહિ. ૧”
અવ્યવસિત–અનુપમ–ઉપશાંત નહિ થએલ પ્રાભૂતના સમાન પ્રાભૂત નરકમાં પાડવામાં કુશળ પરમધ જેને હોય તે અચંતિતભ્રતિજ સમજે. તથા “વિનીત ૧, અવિકૃતિપ્રતિબદ્ધ ૨, વ્યવસિત પ્રાભૃત ૩. એ ત્રણે વાચા આપવાને
ગ્ય છે. તથા સિદ્ધાંતને ભણવાથી ગતિને પણ ફેરફાર થાય છે. કારણ કે ચદ પૂર્વધરની જઘન્યથી લાંતકદેવલોકમાં ઉત્પત્તિ દત્તગ્નિ દિવસ એ વચનથકી જાણવી. સિદ્વાન્ત ભણ્યા વિના દેવપણાને પામ્યા છતાં પણ શેક કરે છે. કારણ કે શ્રીઠાકુંગસૂત્રમાં કહ્યું છે કે –

Page #41

શ્રી સંધ સપ્તાંતકા-ભાષાંતર દેવે ત્રણ સ્થાનવડે પરિતાપને પામે, તે આવી રીતેઅહો ! તે બળે, છતે વિયે, છતે પુરૂષાર્થે, ક્ષેમ અને સુભિક્ષતાની પ્રાપ્તિમાં આચાર્ય, ઉપાધ્યાય વિદ્યમાન હતા છતાં પણ નિરોગી શરીરવડે ઘણું શ્રતને અભ્યાસ ન કર્યો ૧, અહો ! આ લેકમાં આસક્ત:પ્રતિબદ્ધ અને પરલોકમાં પરાભુખ એવા મેં વિષયતૃષ્ણાડે લાંબા કાળ સુધી સાધુધર્મ પરિપાલન કર્યો નહિ ૨, અહો ! મહેં દ્વિગારવ, રસગારવ, શાતાગારવવડે અને ભેગની અભિલાષામાં આસક્ત થઈ વિશુદ્ધ ચારિત્ર સ્પર્યું (પાળ્યું) નહિ ૩, આ ત્રણ સ્થાનકેવડે દેવે પરિતાપ પામે છે.” . આ કારણથી તપસ્યાનું વહન કરવા પૂર્વક જેમણે સિદ્ધાતને સાર ગ્રહણ કર્યો છે. તથા ઈયસમિતિ, ભાષાસમિતિ, એષણાસમિતિ, આદાનનિક્ષેપસમિતિ, પારિઝાપનિકાસમિતિ. એ પાંચ સમિતિવડે યક્ત ગમન વગેરે કૃત્યોમાં પ્રવૃત્ત થયેલા તથા ગોપન=શુતિ (“જાં રિએ સૂત્રથી ક્તિ પ્રત્યય થયે છે.) આવતાં કર્મરૂપી કચરાને નિરોધ એ આશય છે. અકુશલથી નિવૃત્તિ અને કુશળમાં પ્રવૃત્તિરૂપ મને ગુણિ ૧, વચનગુપ્તિ ૨, કાયમુસિ૩. એમ ત્રણ ગુમિઓવડે ગુસ, કહ્યું છે કે –
જાનુરિમાનો, જુનો રિપિ કુતિ ભાવળ્યા अकुसलनिवित्तिरूवा, कुसलपवित्तिस्सरूवा य ॥१॥"
ભાવાર્થ–“મને ગુપ્તિ ૧, વાગૂમિ ૨, કાયપ્તિ ૩. એ ત્રણ ગુપ્તિઓ જાણવી. તેના સ્વરૂપને કહે છે. અકુશળ= ખરાબ મન, વચન અને કાયાના નિધરૂપ, તેમજ કુશળ મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ તે હોય છે. ૧” |
વિવેચન–અહિં મને ગુપ્તિ ત્રણ પ્રકારની છે. આ અને રૌદ્ર સ્થાનને અનુસરનાર ક૯૫નાઓને સમૂલ વિગ તે ૧, શાસ્ત્રને અનુસરનારી, પરલેકને સાધનારી, ધર્મધ્યાનના અનુબંધવાળી મધ્યસ્થપણાની પરિણતિ ૨, કુશળ અને અકુશળ મનેવૃત્તિના નિધવડે ગનિરાધ અવસ્થામાં થનારી પિતાના આત્મામાં લીનતારૂપ ૩.

Page #42

ગુરૂ વર્ણન. -
૨૯ વામિ બે પ્રકારની છે. મુખવિકાર, નેત્રવિકાર, વિકાર, આંગળીઓ મરેડવી, ઊભા થવું, ઉધરસ આણવી, હુંકાર કર, કાંકરા ફેંકવા. ઈત્યાદિ પ્રજાસૂચક ચેષ્ટાઓને પરિહાર કરી
આજે હારે ન બેલવું' એ અભિગ્રહ કરે તે પ્રથમ વાગુપ્તિ ૧, ( કારણ કે ચેષ્ટાઓવડે પોતાના પ્રજનને સૂચવનારનો મન કરવાને અભિગ્રહ નિષ્ફળ જ જાણ.) તથા વચન, પૂછવું, બીજાએ પૂછેલ અર્થને ખુલાસો કરે. ઈત્યાદિમાં લોક તથા આગમને વિરોધ ન થાય તેમ મુહપત્તીવડે મુખકમળને ઢાંકી બોલનારને પણ વાણની પ્રવૃત્તિના નિયંત્રણરૂપ બીજી વાગૃતિ સમજવી ૨, વાગ્રુપ્તિના આ બે ભેદવડે સર્વથા વાણીને નિષેધ અને સમ્યભાષણરૂપ વાણુની પ્રવૃત્તિ એ બન્ને પ્રતિપાદન કર્યા, ભાષાસમિતિમાં તે સમ્ય વાષ્પવૃત્તિ જ છે; એમ વાગૃતિ અને ભાષાસમિતિમાં તફાવત છે. કહ્યું છે કે ,
“ समिओ नियमा गुत्तो, गुत्तो समियत्तणमि भयणिजो। कुसलवयमुदीरंतो, जं वयगुत्तो वि समिओ वि ॥१॥"
ભાવાર્થ-ગુપ્તિમાન પુરૂષ નિશ્ચયે સમિતિયુક્ત હોય, સમિતિયુક્તમાં ગુપ્તિની ભજના સમજવી. જેમકે-કુશળ પ્રશસ્ત વચનને બોલનાર વચનગુપ્ત અને સમિતિયુક્ત પણ કહેવાય છે. ૧
કાયગુપ્તિ બે પ્રકારની છે. ચેષ્ટાઓની નિવૃત્તિરૂપ ૧, આગમને અનુસરી ચેષ્ટાઓના નિયમરૂપ ૨. તેમાં દેવસંબંધી, મનુષ્ય વગેરે સંબંધી ઉપસર્ગોની પ્રાપ્તિમાં અને સુધા=ભૂખ, પિપાસાતૃષા ઈત્યાદિ પરીષહ વગેરેના સંભવમાં કાઉસગ્ગ કરે ઈત્યાદિવડે કાયાને જે નિશ્ચલ કરવી તે, અને સઘળા ચગેની નિષેધ અવસ્થામાં જે સર્વથા કાયાની ચેષ્ટાઓને નિરોધ કરે તે પહેલી કાયમુર્તિ ૧, તથા ગુરૂને પ્રશ્ન કર, શરીરને, સંસ્તારકને તથા ભૂમિ વિગેરેને પ્રતિલેખવી અને પ્રમાર્જન કરવું એ વિગેરે. સિદ્ધાંતમાં કહેલી ક્રિયાના સમૂહ પૂર્વક સાધુએ શયન વિગેરે કરવું જોઈએ, તેથી કરીને શયન, આસન, નિક્ષેપ (મૂકવું) અને આદાન (ગ્રહણ કરવું) વિગેરે ક્રિયામાં સ્વછંદ ચેષ્ટાને ત્યાગ

Page #43

શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર. કરીને જે નિયમિતપણે કાયાની ચેષ્ટા કરવી, તે બીજી કાયમુસિ કહેવાય છે. ૨. ૮.
આવા પ્રકારના સાધુઓ ગુરૂ (મુનિ ) ગુણે કરીને રહિત પાસત્કાદિક હોય છે, તેઓને વાંદવા જોઈએ નહીં, એ વાત કહે છે– - पासत्थो श्रोसन्नो, होइ कुसीलो तहेव संसत्तो। - अहछंदो वि य एए, अवंदणिज्जा जिणमयम्मि ॥ ६ ॥
ગાથાર્થ–પાસ, એસન્ન, કુશીલ, સંસક્ત અને યથાછંદ એ પાંચ જિનેશ્વરના મતમાં અવંદનિક કહેલા છે. ૯ • વ્યાખ્યાર્થ-તેમાં દર્શનાદિની પાસે રહે એ પાશ્વસ્થ, અથવા મિથ્યાત્વ વિગેરે બંધના હેતુરૂપ પાશમાં રહેનાર પાશસ્થ.
તે પાસ સર્વથી અને દેશથી એમ બે પ્રકારે જાણો. તેમાં સર્વથી જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રની પાસે રહે તે સર્વ પાસ્થ કહેવાય છે. જે સાધુ શય્યાતરપિંડ, અભ્યાહુતપિંડ, નિયતપિંડ, નીચ પિંડ (દુર્ગછનીય કૂળને) અગ્રપિંડને વિના કારણે વાપરે તે દેશ પાશ્વસ્થ ગણાય છે. તથા ગૃહસ્થના ઘરની નિશ્રાએ વિચરે, વિના કારણું સ્થાપના કલમાં પ્રવેશ કરે સંકૃતિ જેવા જાય તેમજ ગૃહસ્થોનો પરિચય કરે તે સાધુ પણ દેશપાલ્યો કહેવાય છે.”
સાધુસામાચારીના પરિપાલનમાં જે મંદ-શિથિલ હોય તે અવસગ્ન જાણો. “એસન્ન પણ સર્વથી અને દેશથી એમ બે પ્રકારે હોય છે. પીઠ, ફલક વિગેરેનાં સદાકાળ વાપરનાર આસક્ત –સ્થાપનાપિંડ રાખેલા આહારનું ભજન કરનાર સર્વથા એસન્ન જાણ. આવશ્યક, સ્વાધ્યાય, પ્રતિલેખન, બાન, ભિક્ષા, આહાર ઈત્યાદિમાં, આવવા જવામાં, સ્થાનમાં, સૂવા બેસવામાં ઉપયોગ પૂર્વક પ્રવૃત્તિ ન કરે અથવા ગુરૂવચન બલાદિકથી કરે તે પણ ન્યૂનાધિક ક્રિયા કરે, તેને દેશથી એસન્ન કહેવામાં આવે છે. જેમ અવિનીત બળદ ધંસરીને ભાંગી નાખે છે. તેમ ગુરૂમહારાજના વચનને નહિ કરતે સાધુ પણ બલાત્કારથી ક્રિયાને નાશ કરે છે.
૧ જમણવાર સુખડી-પકવાન્ન.

Page #44

ગુરૂ વર્ણન.
1
'
જેનુ શીલ ખરાબ હાય તે કુશીલ કહેવાય. જ્ઞાન, દર્શોનુ અને ચારિત્રમાં એમ ત્રણ પ્રકારના કુશીલ વીતરાગ પરમાત્માએ અવંદનીય પ્રરૂપેલ છે. કાલ વિગેરે જ્ઞાનાચારની વિરુધના કરનાર જ્ઞાનકુશીલ, દશ નાચારની વિરાધના કરનાર દનકુશીલ અને કૌતુક, ભૂતિક, પ્રશ્નાપ્રશ્ન, નિમિત્ત, આજીવ, માયા, લક્ષણ, વિદ્યા, મંત્ર ઇત્યાદિથી આજીવિકા ચલાવનાર સાધુ ચારિત્રકુશીલ કહેથાય છે.
ખીજાઓને સાભાગ્યાદિ માટે સ્નાનાદિ કરાવવુ તે તુક કહેવાય છે. તાવવાળા વિગેરેને ભસ્મ આપવી તે ભૂતિકમ કહેલ છે. સ્વ×વિદ્યાનું કથન અથવા કર્ણ પિશાચિકા વિદ્યા, મંત્ર વિગેરે દ્વારા જે ખીજાઓને કહે તે પ્રશ્નાપ્રશ્ન, ભૂત, ભવિષ્યાદિ ભાવાનુ કથન નિમિત્ત કહેવાય છે. જાતિ, ફુલ, શિલ્પ, કર્મ, તપ, ગુણુ, સૂત્રાદિ સાત પ્રકારનું આજીવ કહેવાય છે. શઢતાથી ખીજાને ઠગવુ તે માયા, સ્ત્રી, પુરૂષાદિકનાં લક્ષણા કહેવાં તે લક્ષણ, વિદ્યા અને મત્ર એ પ્રસિદ્ધ છે.
તેમજ સંસક્ત, જેમ પાસત્થા વિગેરે અવદૈનિક છે, તેમજ સંસકત પણ અવનિક છે. તે પાસસ્થાદિકને અશ્વા તપસ્વિને પ્રાપ્ત કરીને દોષ, ગુણના સમીપવતી થાય છે. કહ્યુ છે કે- જેમ ગાયાને ચારા આપવાના વાસણમાં તેનુ ઉચ્છિષ્ટ અને અનુચ્છિષ્ટ સર્વ ઘાસ મિશ્રિત થઈ જાય છે. એ પ્રમાણેજ જેટલા મૂલગુણ અને ઉત્તર ગુણુના દાષા અને ગુણા છે, તે તેમાં સમીપ રહેલા ડાય છે. તેથી તે સંસક્ત કહેવાય છે. રાજવિષક વિગેરે અથવા જેમ બહુરૂપી નટ અથવા હળદરના રંગ વિગેરે ઘણા વર્ષોં ની મેળવણી; એવીજ રીતે શુદ્ધ યા અશુદ્ધ જેવાની સાથે મળે તેવા પ્રકારનાજ થાય છે. તેથી તે સ ંસક્ત કહેવાય છે. રાગ, દ્વેષ, માહને જીતનારા જિનેશ્વરાએ તે સ`સક્ત સક્લિષ્ટ અને અસંકિલષ્ટ એમ એ પ્રકારે કહેલ છે. પાંચ પ્રકારના શ્રવમાં પ્રવતેલા, ત્રણ પ્રકારના ગારવમાં આસક્ત અને સ્રો, ગૃહ વિગેરેમાં સંકલેશ પામનાર સક્લિષ્ટ નામના સંસક્ત કહેવાય છે. પાસદ્ઘા વિગેરેમાં યા સવિગ્ન સાધુઓમાં જ્યાં મળે ત્યાં તેવા પ્રકારના

Page #45

શ્રી સંધ સમતિકા-ભાષાંતર. ધર્મ ઉપર પ્રેમવાળે અથવા શિથિલ થાય છે. તેને અસંકિલષ્ટ સંસક્ત કહેવામાં આવે છે.
આગમની અપેક્ષા રાખ્યા સિવાય સ્વેચ્છયા જે પ્રવૃત્તિ કરે, તે સાધુ યથાછંદ કહેવાય છે. કહ્યું છે કે–“ઉત્સુત્રને આચરતે, ઉસૂત્રનેજ પ્રરૂપતે સાધુ યથાઈદ અથવા ઈચ્છા છંદ કહેવાય છે. ઉસૂત્રને, શાસ્ત્રમાં ન ઉપદેશેલું, સ્વછંદથી વિકલ્પેલું, અનુવાદ વિનાનું, બીજાને કલેશ પમાડે છે. તેથી તે બેલનાર યથાછંદ જાણો. સ્વછંદ મતિથી વિકલ્પ કરનાર, કાંઈક સુખશાતા. વિકતિમાં આસક્ત ત્રણ ગારવવડે સંસારમાં ડૂબે છે. તેને યથાણંદ જાણ.” એ પાસત્થા વિગેરે જિનેશ્વરના મતમાં અવંદનીય કહ્યા છે. પરંતુ લેકમાં નહિ. ૯ - હવે પાસત્થા વિગેરેને વંદન કરનારમાં શું છે? એ કહેવાય છે –
"पासत्थादी वंदमाणस्स, नेव कित्ती न निजरा होइ । जावइ कायकिलेसा, बंधे। कम्मस्स आणाई ॥१०॥
ગાથાથ–પાસત્થા વિગેરેને વંદન કરનારની કીર્તિ અથવા નિર્જરા થતી નથી, કાયકલેશ અને આજ્ઞાભંગ આદિ કર્મને બંધ થાય છે.
વ્યાખ્યાર્થ–ઉપર્યુક્ત લક્ષણયુક્ત પાસસ્થા વિગેરેને નમસ્કાર કરનારની “અહો ! આ પુણ્યશાળી છે” ઇત્યાદિ પ્રકારની કીર્તિ થતી નથી, પરંતુ “જરૂર આ પણ આવાજ સ્વરૂપવાળે છે કે આ પાસસ્થાદિને વંદન કરે છે. એવી અપકીર્તિ થાય છે. તથા કર્મના ક્ષયલક્ષણવાળી કર્મની નિર્જ થતી નથી, કારણકે તીર્થકરની આજ્ઞાની વિરાધના કરવાથી તેઓ નિર્ગુણ છે. (જે એકઠું કરાય તે) કાય=દેહ તેને નમાવે એ વિગેરે પ્રકારને કલેશ ઉત્પન્ન થાય છે. કારણ કે વંદન તે સિવાય થઈ શકતું નથી. તથા
જે કરાય તે કર્મ. જ્ઞાનાવરણ વિગેરે પ્રકારનું.” તેને વિશેષ રચનાવડે આત્મામાં સ્થાપવું, અથવા પિતાના સ્વરૂપને તિરસ્કાર કરનાર આત્માને બંધ તે કર્મબંધ થાય છે. તથા આજ્ઞાભંગ

Page #46

' ' ગુરુ વર્ણન.
૩૩
વિગેરે દેને પામે છે. ભગવસ્ત્રતિકૂ–પ્રત્યેનીક (આજ્ઞા લેપી) વિરાધક હોય તેને વંદન કરવામાં આશાભંગ કેવી રીતે? તેને જેને બીજાએ પણ વંદન કરે એ અનવસ્થા, તેઓને વંદન કરતા જોઈ બીજાઓને મિથ્યાત્વ, કાયલેશથી અથવા દેવતાઓ થકી આત્મવિરાધના, તેઓને વંદન કરવાથી તેઓએ કરાતી અસંયમની અનુમોદનાથી સંચમની વિરાધના ઈત્યાદિ દેથી કર્મબંધ થાય છે. ૧૦ 1. પાસસ્થા વિગેરે નિર્દયતાવડે આરંભયુક્ત જ હોય છે. આથી તે ભાવપ્રધાન ગુણશાલિના વંદનનો આસ્વાદ લેતા પિતાને તથા નિષ્કારણ નમસ્કાર કરનાર એવા બીજાઓને જે ફળ ઉત્પન્ન કરે છે. તે દષ્ટાંતદ્વારા કહે છે –
जह लोहसिला अप्पं पि, बोलए तह विलग्गपुरिसं पि । इय सारंभो य गुरु, परमप्पाणं पि बोलेइ ॥ ११ ॥
ગાથાર્થ–જેમ લોઢાની શિલા પિતાને તથા પિતાને વળગેલા પુરૂષને પણ બુડાડે છે, તેમજ આરંભયુક્ત ગુરૂ પિતાને અને પરને બાવે છે. ૧૧ * વ્યાખ્યાથ–(“યથા શબ્દ ઉપમામાં છે.) લેંઢાની શિલા પિતાને પણ સમુદ્રની અંદર બુડાડે છે. તથા પોતાના પર ચડેલ
રૂષને પણ ડબાવે છે. અહિ પાષાણથી શિલા પણ ભારે હોવાથી પિતાને અને પરને બડાડવામાં પોતાના સ્વભાવથી સમર્થ છે. જેમ કહ્યું છે કે–“હે વીર ! જે પત્થરાઓ દુર સાગરમાં પિતે ડૂબે છે અને પરને બગાડે છે. તે પત્થરાઓ પણ તરે છે અને વામણ
ને તારે છે, એ પત્થરના ગુણે નથી, સમુદ્રના ગુણ નથી, વાનરાઓના ગુણે નથી, પરંતુ તે આ શ્રીમદ્ રામચંદ્રજીને પ્રતાપ–મહિમા સ્કુરાયમાન થાય છે.” લોઢાની શિલા તે તેનાથી પણું બહુજ ભારે હોય છે તો તેને માટે શું કહેવું? આ પ્રકારે પૃથ્વીકાય વિગેરે જવાની હિંસા કરનાર, (“ચ” શબ્દથી) બ્રહાચર્ય પરિશષ્ટ ગુરૂ વંદન કરનારને અને પિતાને પણ સંસારરૂપી સાગરમાં બુડાડે છે. આવશ્યક નિર્યુક્તિમાં કહ્યું છે કે

Page #47

શ્રા સંબંધ સાસતિકા-ભાષાંતર. જે જમમાં , પાપ નિ જમવારના તે તિ શુંમટા, પોદ જ યુવુ સેલ ? ”
ભાવાર્થ “બ્રહ્મચર્યથી ભ્રષ્ટ જે મનુષ્યો બ્રહ્મચારિને પગે લગાડે છે. તે લૂલા-લંગડા થાય છે અને તેઓને બેધિબીજ બહુ દુર્લભ થાય છે”
વિશેષાર્થ –જે પાસસ્થા વિગેરે બ્રહ્મચર્ય થી રહિત છતાં અભિમાનથી પિતાને વંદન કરનાર બ્રદાચારિ તરફ પગ સ્થાપે છે, અર્થાત્ તેઓને વંદન કરવામાં નિષેધ કરતા નથી, તેઓ તેથી ઉપાર્જન કરેલ કર્મના ( નારકપણું વિગેરે પ્રકારના) વિપાકને મેળવીને ઘણાં કષ્ટથી મનુષ્યત્વ મેળવે છે, ત્યારે પણ ભૂલા-પાંગળા થાય છે. અને જિનશાસનના જ્ઞાનસ્વરૂપવાળી, સકળ દુઃખના વિનાશરૂપ બધિ તેઓને એકવાર મળેલી હોવા છતાં પણ તેઓ અનંત સંસારી હોવાથી બહુ દુર્લભ થાય છે. તથા “જેઓ ચારિત્રથી અત્યંત ભ્રષ્ટ હોવા છતાં સારા સાધુઓના પરિવાવાળા શાસ્ત્રોક્ત કિયાકલાપને કરનાર ગુણશાલિ સાધુવને વંદન કરાવે છે. તેઓ પિતાના આત્માને સન્માર્ગથી અત્યંત દુર કરે છે.” એવી રીતે વંદન કરનાર અને વંદન કરાવનાર બન્નેને દેષને સંભવ હોવાથી પાસસ્થા વિગેરેને પણ વંદન ન કરવું જોઈએ. હેમ જ જેઓ ગુણવાનું હોવા છતાં પણ તેઓની સાથે સંસર્ગ કરે તેઓને પણ વાંદવા નહિ જોઈએ. તે બીજા ગ્રંથમાંથી દર્શાવવામાં આવે છે – . “ જેમ વિષ્ટા વિગેરે અશુચિ સ્થાનમાં પડેલી ચંપકમાલા સ્વરૂપથી સુંદર હોવા છતાં પણ અશુચિ સ્થાનના સંસર્ગને લીધે મસ્તક ઉપર ધારણ કરાતી નથી, તેમ પાસસ્થા વિગેરેના સ્થાનમાં વર્તમાન સાધુઓ પણ અપૂજ્ય, અવંદનીય જાણવા. પાસસ્થા વિગેરેનાં સ્થાને ઉપાશ્રય, બહિર્ભુમિ વિગેરે લેવાય છે. બીજાએ શય્યાતરપિંડ ઈત્યાદિના ઉપગ સ્વરૂપવા સ્થાને કહે છે. જેના સંસર્ગથી પાસસ્થા વિગેરે થાય છે. પરંતુ એ સારી રીતે ઘટના નથી, કારણ કે તેઓ પણ તભાવરૂપજ થાય છે ચંપકમાલ ઉદાહરણને ઉપય પણ એવી રીતે જ સારે ઘટે છે

Page #48

ગુરૂ વર્ણ ન ચંપકમાલા કથા.
ચપાના પુષ્પના પ્રેમી એક કુમાર પોતાના મસ્તક ઉપર ચંપકમાલા સ્થાપન કરી ઘેાડા ઉપર બેસીને જતા હતા. ઘેાડાવડે ઉચ્છળતા કુમારની તે ચંપકમાલા અશુચિ સ્થાનમાં પડી. • હું ગ્રહણ કરૂં ’ એવું વિચારી, અશુચિ જોઇ મૂકી દીધી. તે કુમાર ચંપાનાં પુષ્પા વિના ધૈય પામતા ન હતા, તેા પણ તેણે તેને સ્થાનના દોષથી મૂકી દીધી. એવી રીતે ચંપકમાલાના સ્થાને સાધુએ, અશુચિના સ્થાનમાં પાસસ્થા વિગેરે જાણવા. જે વિશુદ્ધ તે ( પાસા વિગેરે ) ની સાથે મળે અથવા સ વાસ કરે તેના પણ પરિહાર કરવા જોઈએ. તેને માટે ચાલુ અર્થ સાધવા માટેજ બીજું દૃષ્ટાંત કહે છે.
(C
""
નિદિંતકુળમાં વસનાર ચઉદ વિદ્યાના પારગામી પશુ નિદ્વિત થાય છે. શકુનિશબ્દથી ચઉદ વિદ્યાસ્થાના લેવાય છે. શિક્ષા ૧, ૩૫ ૨, વ્યાકરણ ૩, છન્દ ૪, જ્યાતિષ ૫, નિરુક્તિ ૬. એ છ મગ, ૪ વેદ ૧૦, મીમાંસા ૧૧, ન્યાયવિસ્તર ૧૨, પુરાણુ ૧૩ અને ધમ શાસ ૧૪. એ ચઉદ્દ વિદ્યાસ્થાને કહેવાય છે. ”
૩૧
<<
“ એમ જ પાસડ્થા વિગેરે કુશીલ સાધુએ મધ્યે વસનાર સુવિહિત સાધુએ પણ નિતિ થાય છે. ” આ વિષય ઉપર એક કથા કહેવામાં આવે છે.
6.
એક બ્રાહ્મણને ચૌદ વિદ્યાસ્થાનેાના પારગામી પાંચ પુત્ર હતા. તેમાંથી એક બટુક એક દાસી સાથે લાગ્યું—આસક્ત થયા. તે દાસી મિદરા પીતી હતી, આ પીતા નહિ. તેણીએ કહ્યુ કે જો તુ પીએ તે આપણા સુંદર પ્રેમ થાય; અન્યથા વિલક્ષણ સંચાગ કહેવાય. ’ એવી રીતે બહુ વાર ખેલતી તેણીએ તેને મદિરા પીવરાવી. પ્રથમ છાના પીતા, પાછળથી પ્રકટરીત્યા પીવા લાગ્યા. પછી અતિ પ્રસંગથી માંસ ભક્ષક થયા. દુરાચારી જને સાથે સહવાસ કરવા લાગ્યું.

Page #49

શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર. તેઓની સાથે જ ખાવા, પીવા અને વસવા લાગ્યો. પછી તેના પિતાએ અને સ્વજનોએ તેને સર્વબાહા કર્યો અને તેને ઘરમાં પ્રવેશ બંધ કર્યો. અન્યદા તેને સ્નેહાસક્ત બીજો ભાઈ તેની કેટડીમાં પ્રવેશ કરી પૂછતે અને તેને કાંઈક આપતે. તેથી તેના પિતાએ તેને ઠબકો આપી બહાર કાઢી મૂક્યું. ત્રીજે મહેલા બહાર રહ્યો છતે પૂછવા લાગ્યું અને કાંઈક આપે છે તેથી તેને પણ બહાર કર્યો. ચેાથો પરંપરાએ અપાવે તે તેને પણ બહાર કર્યો. પાંચમે ગંધ પણ ઈચ્છતે નહિ. એવી રીતે તેણે ઇન્દ્રિયને કાબુમાં રાખી તેથી તેને સર્વ ઘરનો સ્વામી બનાવ્યું. બીજા ચારે પુત્રને બહાર કર્યા. તેઓ લેકમાં નિંદિત થયા. આ દષ્ટાંતને ઉપનય આ પ્રમાણે છે-જેવા દુરાચારી તેવા પાસસ્થા વિગેરે, જેવો બ્રાહ્મણ તેવા આચાર્ય, જેવા પુત્રે તેવા સાધુઓ, જેમ તેઓને બહિષ્કાર કરવામાં આવ્યા. એવી રીતે બહિષ્કાર કરવામાં આવે છે. કુશીલી આ સાથે સંસર્ગ કરી પ્રવચન (સંઘ) માં નિંદિત થાય છે, જે કુશીલીઆના સંગને ત્યજે છે તે પૂજ્ય થાય છે. અને સાઘનન્ત મોક્ષને પામે છે. એવી રીતે કુશીલીઆઓએ પિતાના સંગ કરનારાને પણ વિણસાડ્યા છે. તે માટે કહ્યું છે કે– ' “જે જોવાની સાથે મિત્રી કરે, તે થોડા વખતમાં તે થાય છે, પુપની સાથે વસતા તલ પણ ફૂલની ગંધવાળા થાય છે. किडकम्मं च पसंसा, सुहसीलजणम्मि कम्मबंधाय ।
પમાયટાણા, તે તે કવયિા હુતિ ૨૨ .. ગાથાર્થ–સુખ શાતામાં લંપટ પાસસ્થા વિગેરેને વંદન કરવું, પ્રશંસા કરવી તેથી કર્મબંધ થાય છે. જે જે પ્રમાદસ્થાને છે; તે તે પુષ્ટ થાય છે. ૧૨
વ્યાખ્યાર્થ–શાતાલંપટ પાસસ્થાદિ લેકને રિવર્સ વંદન કરવું, “નમન વિગેરે કરવું” તથા “આ બહથત અથવા વિ નયવાન છે.” એવા પ્રકારની પ્રશંસા કરવી તે જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે ૮ પ્રકારના કર્મની વિશેષ રચના માટે થાય છે.
કારણ કે પ્રશંસા કરવાથી તેઓ “અમે પૂજ્ય જ છીએ” એમ

Page #50

ગુરૂ વર્ણન. અત્યંત નિરપેક્ષ બની જાય છે. વળી તેઓને વંદન પ્રશંસા કરવામાં જે દેની પુષ્ટિ થાય છે, તેજ કહે છે. અથવા કર્મબંધનાજ કારણને કહે છે. જે જે પાસસ્થા વિગેરેનાં પ્રમાદસ્થાને છે, કે જેમાં પાસસ્થા વિગેરે ખિન્ન થાય છે; તે તે સમર્થિત થાય છે, અનુમત થાય છે. પાસા વિગેરેની પ્રશંસા કરવામાં તેઓની સર્વ પ્રમદપ્રવૃત્તિ પણ પ્રશંસિત થઈ જાય છે.” એ કહેવાનું કાર્ય છે. પાપની અનમેદનાથી મહાન દોષ થાય છે.
અહિં કેટલાક સર્વથાજ અચારિત્રિને પાસસ્થા માને છે. પરંતુ સહુદને તે યુક્તિયુક્ત જણાતું નથી. કેમકે એકાન્તથી પાસë અચારિત્રી હોય તે સર્વથી અને દેશથી પાસë એવા બે વિકલ્પની કપના વ્યર્થ થાય, કારણ કે બન્ને વિકલ્પમાં ચારિ. ત્રનો અભાવ સમાન છે. તે એ બે ભેદની કલ્પનાથીજ જણાય છે કે અતિચાર સહિત ચારિત્ર પાળનારને પણ પાસë માનવામાં આવે છે. આ કથન કાંઈ અમારી બુદ્ધિથી કહેવામાં નથી આવ્યું. નિશીથચૂર્ણિમાં પણ એવું જોવાય છે. '
“પાસલ્ય સૂત્રપારુષીમાં બેસે છે, અથવા અર્થપષી કરતે નથી, દર્શનાતિચારોમાં વતે છે, ચારિત્રમાં વર્તતે નથી અથવા અતિચારોને વર્જત નથી; એવી રીતે પાસë સ્વસ્થ રહે છે.” આ પાઠથી પાસસ્થાને સર્વથા ચરિત્રને અભાવ નથી જણાત, પરંતુ અતિચાર સહિત ચારિત્રપણું પણ જણાય છે. ૧૨ -
ચારિત્રની વિદ્યમાનતામાં અવશ્ય સમ્યકત્વ હોય એથી સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ કહે છે–
अरिहं देवो गुरुणो, सुसाहुणो जिणमयं मह पमाणं । इन्चाइ सुहो भावो सम्मत्तं विंति जगगुरुणो ॥ १३ ॥
ગાથાર્થ-અરિહંત દેવ, સુસાધુ ગુરૂ અને જિનેશ્વર પ્રભુને મત મારે પ્રમાણ છે. ઈત્યાદિ શુભ ભાવને જગદ્ગુરુ તીર્થંકર પરમાત્મા સમ્યકત્વ કહે છે.
વ્યાખ્યાર્થ-નમ્ર દેવ સમૂહે રચેલી અશોકવૃક્ષ વિગેરે

Page #51

૩૮
શ્રી સંધ સપ્તતિકા- ભાષાંતર. આઠ મહાપ્રતિહાર્યરૂપ પૂજાને ચગ્ય હોય તે અને કહેવાય છે. કહ્યું છે કે
"अरहंति वंदणनमंसणाणि अरहंति पूयसकारं । सिद्धिगमणं च अरहा अरहंता तेण वुच्चंति ॥१॥"
“વંદન, નમસ્કાર, પૂજાસત્કાર અને સિદ્ધિગમનને વેગ્ય હવાથી અરિહંત અહંન કહેવાય છે.”
અથવા કટ (સાદડી) કુટિ (ઓરડી) વિગેરે સ્થળમાં પણ અખલિત નિરાવરણ કેવળજ્ઞાનવડે જગતના સમસ્ત ભાવ જેનાર હોવાથી જેનાથી કાંઈપણ ગુપ્ત (છાનું) નથી, તેથી તે અરહા, અથવા રથ વિગેરે સકલ પરિગ્રહ જેને નથી તે અર્થ ઉપરથી અરહ, અથવા કઈ પણ સ્વજનાદિમાં સંગ નહિ પામતા તે અરહનું અથવા “દ ચાર ધાતુને નયપૂર્વક પ્રયોગ કરવાથી રાગ, દ્વેષાદિના કારણ ભૂત મનહર અથવા અનિષ્ટ વિષના સંસર્ગમાં પણ વિતરાગ વિગેરે નિજભાવને ત્યાગ ન કરનાર અરહન વીતરાગ દેવ કહેવાય છે, તથા મોક્ષમાર્ગને સાધનારા ઉત્તમ સાધુઓ ગુરૂ તથા જિનેશ્વર પરમાત્માએ રચેલે આગમ એ ત્રણ જિનેશ્વરની આજ્ઞા આરાધવામાં સાવધાન એવા મારે પ્રમાણ તત્ત્વરૂપ છે. ઈત્યાદિ (અહિં આદિ શબ્દથી ઉપશમ, સંવેગ વિગેરે સ્વરૂપવાળે) મિથ્યાત્વાદિ કલંકરૂપી કિચડથી રહિત શુભ ભાવ (તત્વને અધ્યવસાય) સમ્યકત્વ છે. એમ ત્રિભુવનના ગુરૂ તીર્થકરે ફરમાવે છે. ૧૩
હવે સમ્યકત્ત્વની દુર્લભતાને પ્રકટ કરતા કહે છે – लब्भइ सुरसामित्तं, लब्भइ य पहुत्तणं न संदेहो । vi નીર ના નમે, સુરથ વસમાં II ૨૪ .
ગાથાર્થ–દેવનું સ્વામિત્વ અને મનુષ્યનું સ્વામિત્વ તે મેળવી શકાય છે. એમાં સંદેહ નથી, પરંતુ ફક્ત ચિંતામણિરત્ન સમાન દુર્લભ સમ્યકત્વ પામી શકાતું નથી. ૧૪
વ્યાખ્યાર્થ–પુણ્યના પ્રભાવથી દેવેનું સ્વામિપણું અથાત્ ઇંદ્રપણું કહ્યું છે કે

Page #52

ગુરૂ વન.
૩૯
“ હિતાપદેશથી મણિરત્નજડિત મુકુટધારી, ચપલ કુંડલ આભરણવાળા, ઐરાવણ વાહનવાળા શક થયા. ” વળી પૃથિવીનુ અધિપતિત્વ–નરનાથપણું મેળવી શકાય. એમાં સ ંદેહશંકા નથી. વિશેષતા એજ છે કે દેશવિરતિ, સર્વ વિરતિથી રહિત ફક્ત એકલુ તત્ત્વામાં શ્રદ્ધારૂપ સમ્યકત્વ પણ ( દેશવિરતિ યા સર્વવિરતિ સહિત તા દૂર રહેા ) ચિંતામણિરત્નની જેમ મેળવી શકાતુ નથી, જેમ લેાકમાં ભાગ્યહીન જીવાને ચિંતામણિ દુર્લભ હાય છે, તેમ સમ્યકત્વ અપપુણ્ડવાળા પ્રાણિયાને મળી શકતુ નથી. તેને માટે પણ કહ્યુ છે કે
ભાવા“સાભાગ્ય તથા રૂપ સહિત દેવાની અને મનુધ્યેાની સંપત્તિ મેળવી શકાય છે, પર ંતુ સંસારરૂપી સમુદ્રમાં વહાણુ સમાન સમ્યકત્વ પામી શકાતું નથી. ૧ ’
હવે સમ્યકત્વનેાજ દેવગતિમાં ગમનરૂપ બીજો ગુણુ કહે છે— सम्मतंमि उलद्वे, विमाणवजं न बंधए आउं । जइ य न सम्मत्तजढो, अहव न बद्धाउ
पुवि ॥ १५ ॥ ગાથા-સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કયે છતે, જો સમ્યકત્વના ત્યાગ ન કરે અથવા પહેલા ( સમ્યકત્વ મેળવવા પહેલાં) આયુષ્યના અધ ન કર્યો હોય; તા વિમાન સિવાયના આયુષ્યને ન આંધે.
વ્યાખ્યા—સમ્યકત્વધારી જીવ અહિ' ઉત્કૃષ્ટથી તેજ ભ વમાં સિદ્ધ થાય. કાળ વિગેરે સંપૂર્ણ સામગ્રીના અભાવથી જે તે ભવમાં નિર્વાણુ ન પામે; તે જીવ પણ સમ્યક્ત્વ મેળળ્યે તે સાધમ વિગેરે દેવલેાક સિવાય આયુષ્ય ન બાંધે. અર્થાત્ નારકી, તિચૈચ, ભવનપતિ, વ્યંતર, જ્યાતિષી વિગેરે ગતિના રાધકરી વેમાનિકદેવેામાંજ જાય. અતિપ્રસ ંગદોષનું નિવારણ કહે છે. · જો છેલ્લા સમયે સમ્યકત્વ રહિત ન થાય. ’ ( મિથ્યાત્વે ન જાય ) ઉપલક્ષણથી વૈર વિગેરે કારણેાવડે જો કલુષિત સમ્યકત્વવાળા પશુ ન થાય. અથવા શ્રેણિક વિગેરેની જેમનિશ્ચલ સમ્યકત્વધારી પણ જો પહેલેથી આયુષ્ય મધ કરનાર ન થયેા હાય પહેલેથી આયુષ્ય

Page #53

શ્રી સંબધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર. બંધ કરનાર સમ્યકત્વી અનિયમિતપણે ચારે ગતિમાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે. દેવે અને નારકી જ સમ્યગ્રષ્ટિ હોય તે પણ મનુષ્યમાંજ ઉત્પન્ન થાય છે. કારણકે તેઓને દેવગતિને નિષેધ છે એમ સમજવું. - હવે સમ્યકત્વધારી શ્રાવકે યથાવકાશે સામાયિક ગ્રહણ કરવું જોઈએ. આવશ્યક ચૂર્ણમાં કહ્યું છે. “જ્યારે સમય હોય ત્યારે સામાયિક કરે.” આથી તેની અધિકતા દર્શાવતા કહે છે– दिवसे दिवसे लक्खं, देह सुवरणस्स खंडियं एगो ।
एगो पुण सामाइयं, करेइ न पहुप्पए तस्स ॥ १६ ॥ - ગાથાર્થ_એક મનુષ્ય પ્રતિદિવસ લાખ સેનિયાનું દાન કરે અને એક મનુષ્ય સામાયિક કરે, તેમાં દાન કરનાર સામાયિક કરનારની બરાબર સમર્થ થઈ શકે નહિ. ૧૬
વ્યાખ્યાર્થ-જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂ૫ સમ ને આ લાભ તે સમાજ એજ સામાયિક. (વિના ગણમાં પાઠ હોવાથી ઠફ પ્રત્યય સ્વાર્થમાં થાય છે.)શિષ્ય શંકા કરે છે કે–તે ગણમાં સમય શરદ કહેલ છે. તે સમાય શબ્દમાં કેમ પ્રત્યય થાય? જવાબમાં જણાવવાનું કે “
પવિતાન્યામતિ ” એ ન્યાયથી. અથવા સમ રાગ, દ્વેષ રહિત જીવન ગાય લાભ તે તમારા કહેવાય.. રાગ દ્વેષ રહિત જીવ દરેક ક્ષણે ચિંતામણિ, ક૯પવૃક્ષવિગેરેના પ્રભાવને ન્યૂન કરનાર, ઉપમા હિત સુખના કારણભૂત અપૂર્વ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રના પર્યાયે સાથે જોડાય છે. જે ક્રિયાનુષ્ઠાનનું પ્રયોજન સમાર હોય તે સામાયિક, પાપકારી પ્રવૃત્તિના પરિહારરૂપ અને નિર્દોષ ક્રિયાના વારંવાર સેવનરૂપ વ્રતવિશેષને કહેવામાં આવે છે. સર્વ પ્રકારના આરંભથી નિવૃત્ત થયેલા પાછા ઓસરેલા ગૃહસ્થ (શ્રાવકે) ગ્રહવાસરૂપ મહાસાગરની નિરંતર ઉછળી રહેલી બહુ બહોળી પ્રવૃત્તિરૂપ કાલોના સમૂહ અને આવર્ત (ભમરી) થી ઉત્પન્ન થયેલી આકુલતાને નાશ કરનાર, અત્યંત પ્રચંડ મેહ રાજાના સૈન્યને તિરસ્કાર કરનાર મહા સુભટ સમાન આ સામાયિક પ્રતિદિવસ વચ્ચે વચ્ચે અવકાશે યત્નપૂર્વક કરવું જોઈએ.

Page #54

સામાયિકના ફળનું વર્ણન. પરમમુનિઓએ કહ્યું છે કે –“ગૃહસ્થધમીને પાપકારિ ગોને ત્યાગ કરવા માટે ફક્ત સામાયિક પરમ પ્રશસ્ત કારણ છે, એમ જાણી બુધજને આત્મહિતરૂપ પરમાર્થ કરે જોઈએ.” “જેથી સામાયિક કયે છતે શ્રાવક સાધુ જે થાય છે, એ કાર
થી સામાયિક ઘણીવાર કરવું જોઈએ.” કઈ એક દાનશૂર પ્રતિદિવસ યાચકલેકને લાખ સોનૈયા આપે, અને તેવું દાન કરવામાં અશક્ત કેઈએક મનુષ્ય સામાયિકના અતિચારને ત્યાગ કરી સામાયિક કરે; તે લાખ સેનૈયાનું દાન કરનાર તે સામાયિક કરનાર સમાન ન થઈ શકે. લાખ સેરૈયાનાં દાનથી પણ સામાયિક કરવામાં અધિક ફળ છે. એ કહેવાનો આશય છે. ૧૬
હવે સામાયિક કરનારને એ ફળ શાથી? એજ કહે છે, અથવા સામાયિક કરનારનું વિશેષણ દ્વારા કર્તવ્યસ્વરૂપ જ કહે છે – निंदपसंसासु समो, समो य माणावमाणकारीसु । समसयणपरियखमणो, सामाइयसंगो जीवो ॥ १७ ॥
ગાથાર્થ–સામાયિકમાં રહેલો જીવ પોતાની નિંદા અને પ્રશંસામાં તથા પોતાના માન કરનાર અને અપમાન કરનાર ઉપર સમાન હોય છે. તથા સ્વજન અને પરજન પ્રત્યે પણ સમાન મનયુક્ત હોય છે. ૧૭ - વ્યાખ્યાથ–સામાયિક વ્રતવડે યુક્ત પ્રાણુ બીજા પોતાના દેશે ખુલ્લા કરે અથવા પોતાના ગુણની પ્રશંસા કરે એ બંનેમાં સમાન અર્થાત નિંદાવડે રોષ ન પામે અને પ્રશંસાવડે તેષ ન પામે. વળી માન-સત્કાર, અપમાન-અવગણના કરવાના સ્વભાવવાળા લોક ઉપર તુલ્ય. કેટલાક સત્કાર કરે અને કેટલાક તિર
સ્કાર કરે; પરંતુ તેના ઉપર રાગ, દ્વેષ નહિ કરવાથી સમાન ચિત્તવૃત્તિ રાખે છે. તથા સ્વજન અને પરજનના તરફ સમાનચિત્ત ધરાવનાર હોય છે. સામાયિક યુક્ત મનુષ્ય સ્વજન અને પરજનને એક સરખી દષ્ટિથી જુએ છે. એ કહેવાનું તાત્પર્ય છે. ૧૭ . હવે સામાયિક જે કર્મ કરવાથી નિષ્ફલ થાય તે કહે છે –

Page #55

શ્રી સબંધ ચરતિકા-ભાષાંતર. सामाइयं तु काउं, गिहकर्म जो य चिंतए सड्ढो। अट्टवसट्टोगो , निरत्थयं तस्स सामइयं ।। १८ ।।
ગાથાર્થ-જે શ્રાવક સામાયિક કરીને આર્તધ્યાનવસથી પીડિત થઈ ઘર સંબંધી કામ ચિંતવે, તેનું સામાયિક નિરર્થક જાણવું. ૧૮ : - વ્યાખ્યાથ–જે શ્રાવક નવમા વ્રતરૂપ સામાયિક કરીને આધ્યાનની પરતંત્રતાવડે વ્યાકુલતા પામે છતે ઘર સંબંધી કામકાજને જેમકે—“આજે ઘરે ઘી નથી, હિંગ, લવણ, ઇંધણ નથી, આજે તે ભેજન થયું પણ કાલે કુટુંબનું શું થશે ? ગાયો તરશી છે, મારી સ્ત્રી ઘરમાં પ્રવૃત્તિવાળી છે, આજે પણ આવેલા છે.” ઈત્યાદિ પ્રકારે ચિંતવે, એથી મનનું દુર્બાન એ ઉપગ શૂન્યતા વિગેરેથી સાવધચિંતા વિગેરેમાં પ્રવર્તવું તે સામાયિકને અતિચાર કહે છે. તે ચિંતવવાનું ફળ કહે છે. આર્તધ્યાનને વશ થનારનું સામાયિકનિષ્ફળ જાણવું. ધર્મધ્યાનમાં પ્રવર્તવાથી જ સામાયિકની સફળતા છે એમ સમજવું. - તેમાં સામાયિક કરવાની વિધિ પૂર્વમાં આવી રીતે જેવાય છે. આવશ્યક બ્રહવૃત્તિમાં–“ અહીં અદ્ધિમાન અને ત્રાદ્ધિ વિનાનો એમ શ્રાવક બે પ્રકારના હોય છે.” ઇત્યાદિથી શરૂઆત કરી આ વિધિએ જઈ ત્રિવિધે સાધુઓને નમી પછી સામાયિક કરે, “હે ભગવન્! હું સામાયિક કરૂં છું, જ્યાં સુધી સાધુઓની પર્ય પાસના કરૂં ત્યાં સુધી બે પ્રકારના (કરવા અને કરાવવા આશ્રી) સાવધ યેગનું ત્રિવિધ પચ્ચખાણ કરું છું.” એમ કર્યા પછી રિચય પડિકકમે, પછી આવી આચાર્ય વિગેરેને વાંદે.” તથા પંચાશક વૃત્તિમાં-“આ વિધિએ જઈ ત્રિવિધે (મન, વચન, કાયાવડે.) સાધુઓને નમી સામાયિક કરે,
રિ મર!” ઈત્યાદિ ઉચ્ચાર્યા પછી રાશિ પડિકમે, પછી આચના કરી આચાર્યાદિને વાંદે.” તથા નવપદ વિવારણમાં–આવેલે (શ્રાવક) ત્રિવિધ સાધુઓને નમસ્કાર કરી તેમની સાક્ષિએ ફરી “fમ મ” ઈત્યાદિથી જ

Page #56

સામાયિકના ફળનું વર્ણન.
વામિ પ્રત્યાદિસૂત્ર ઉચ્ચારી સામાયિક કરે, પછી યિાવહિા પડિક્કમે અને પછી આગમનની આલેાચના કરે. ” લ્હેમ જ પચાશચૂર્ણિમાં પણ શ્રી યદેવસૂરિએ કહ્યું છે કે આ વિધિએ જઈ ત્રિવિધે સાધુઓને નમસ્કાર કરી સામાયિક કરે, • મિતે−” ઇત્યાદિ પાઠ ઉચ્ચાર્યાં પછી યાદિયા પડે
મે” ઈત્યાદિ. એવી રીતે ઘણા ગ્રંથામાં સામાયિક ઉચ્ચો પછીયિાનિયા પડિમવા.’ એમ જણાવનારાં પ્રમાણા વિદ્યમાન હાવા છતાં જેઆ સામાયિક ઉચ્ચર્યા પહેલાં યિાદિયા પકિમે છે. તેઓને સુહૃદ્ભાવથી પૂછવુ જોઇએ કે—“તમે કયા ગ્રંથના અભિપ્રાયવડે એમ કરાવા છે ? તેવા ભાવને જણાવનાર કાઈ પણ શાસ્ત્ર જોવામાં આવતુ નથી ?? આ સંબંધમાં વિશેષ જિજ્ઞાસુએ અમારા ગુરૂ શ્રીજયસામ ઉપાધ્યાજીએ રચેલ સ્થાપન થિાપગિવિધાવિયર્ન જોવુ.
સામાયિકના ઉપદેશ કરનારા સૂરિ તે ગુણવાન હેાય છે. એથી તેમના ગુણા કહે' છે
6
'
૧ સામાયિક ઉચ્ચાર્યાં પહેલાં રિચાદિયા પડિમવા.’ એમ સ્વીકાર કરનારાનેા આવા અભિપ્રાય છે. ‘સામાયિક ઉચ્ચર્યા પછી નવાવા ડિઝમવા.’ એમ સૂચવનારા જે પાઠે ટીકાકારે ઉપર જણાવ્યા છે. તે પાઘને તેજ અર્થ સ્થૂલબુદ્ધિ જીવાની દૃષ્ટિમાં તત્કાલ તા ભાસે છે, પર ંતુ સૂક્ષ્મદષ્ટિથી તાપ ની ગવેષણા કરતાં તેના વિપરીત અજ થાય છે. તે આવી રીતે ઉપર્યુક્ત પાર્ડમાં પ્રતિપાદન કરેલું થિીતિમા તે આલોચના સબધિ છે ? અથવા વંદન સધિ છે ? યા સામાયિક સધિ છે ? પ્રત્યુત્તરમાં તમેા પહેલા બે પક્ષ માન્ય નહિ કરી શકેા, કારણ કે તેમ કરવા જતાં ઉપર્યુકત પાઠાથી તમારા પક્ષ પુષ્ટ થઇ શકશે નહિ; કેમકે ચિની પશ્ચિમ્યા સિવાય જેમ પડિલેહણાના આરંભ કરાતા નથી, તેમ આલાચના, વંદનાદિ પણ રિયાદિયા પડિકકમ્યા વિનાં કરી શકાય નહિ એ વિષયમાં બન્નેને એકજ મત છે. આ કારણુથીજ પ્રતિક્રમણુની ઉકિતમાં પણ ત્યાં ત્યાં આલેાચના કરવાને ઉપદેશ અને આચાર્યને વંદન કરવાના ઉપદેશ સારી રીતે સંગત જણાય છે. ‘પૃચ્છા ’ (આત) એવું પદ પણ આપના પક્ષને સાધી શકતુ નથી, કારણ કે એક વિધિ સમાપ્ત કર્યા પછી ખીજા વિધિને દર્શાવવાના સમયે ત

Page #57

શ્રી સ ંધ સમ્રુતિકા ભાષાંતર.
૪ ડિસવારે વસ, અંતિમારે હૈં સવિદ્દો ધો વારસ ય માત્રાઓ, સૂરિજી ક્રુતિ ટીલ ॥ ? ॥ ગાથા—પ્રતિરૂપ વિગેરે ૧૪ ગુણ્ણા, ક્ષમા વિગેરે ૧૦ પ્રકારના ધર્મ, અને ૧૨ પ્રકારની ભાવના. એ સૂરિમહારાજના ૩૬ ગુણા છે. ૧૯
(પચ્છા) પદના પ્રયોગ કરવા એ ગ્રંથકારોની લખવાની શૈલીને સમ્મત છે. ત્રીજો પક્ષ સ્વીકારવામાં આવે તે તે પણ ઉચિત નથી, કેમકે ‘ અહિ સામાયિકવિધિ પૂર્ણ છે? અથવા અપૂર્ણ છે? પ્રથમ પક્ષે, વિધિ પૂણું છે, એમ જો કહેવામાં આવે તે મુહપત્તિ પડિલેહવી, સામાયિક સદિસાવું સામાયિક ડાઉં, એસણે સદિસાવું બેસણું ઠાઉ, સજ્ઝાય સદિસાવું, સજ્ઝાય કરૂં. એ આદેશ નહિ કહેલ હાવાથી સ્પષ્ટ રીતે (તે વિધિ) કલ્પિત કહેવાય, અન્યથા વિધિમાંજ શે દાગ્રહ ? તા પછી વૈમિ મતે ઈત્યાદિ પાઠ આચાર્ય મહારાજે શા માટે કહ્યો? એમ પણ તમારાથી કહી શકાશે નહિ કેમકે તે પાઠે સ સામાયિકના ભેદને દર્શાવવાના તાપ રૂપ છે; જો એમ ન હેાય તે તેટલાજ સામાયિક સૂત્રના પાઠ માન્ય રાખવાના ( અનિષ્ટ ) પ્રસંગ ઉપસ્થિત થાય છે. આ હેતુથીજ અહિં નાય ઇત્યાદિ પદવડે અતિદેશ કર્યાં નથી. શ્રીમદ્ અભયદેવસૂરિના શિષ્ય શ્રીમાન્ પરમાનંદસૂરિજીએ પણ પોતે કરેલી સામાચારીમાં સામાયિક ઉચર્ચા પહેલાં રિયાવહિયા પડિકકમવાનું પ્રતિપાદન કરેલ છે. હેમજ બન્નેએ (ખરતર અને તપાગચ્છે) સ્વીકારેલ શ્રીમદ્ વાદિવેતાલશાંતિસૂરિજીએ પણ શ્રીઉત્તરાધ્યયન સૂત્રની બૃહત્કૃત્તિમાં તેવી રીતેજ પ્રતિપાદન કર્યું" છે. તે બન્નેના પાઠો નીચે પ્રમાણે છે—“ જેણે સામાયિક (વ્રત) અંગીકાર કર્યું... હાય તેણે અને સ ંધ્યાએ સામાયિક ગ્રહણ કરવુ. તેના વિધિ આ પ્રમાણે છે. ‘પેાસહશાલામાં સાધુસમીપે અથવા ધરના એક ભાગમાં રિયાવહિયા પશ્ચિમી ક્ષમાલમન પૂર્વક મુહપત્તિ પડિલેહી પહેલે ખમાસમણે સામાયિક સદિસાવુ ? આજે ખમાસમણે સામાયિક ઠાઉં? એ પ્રમાણે કહી અર્ધા નમ્યા છતા નમસ્કારપૂર્વક જત્તમ મતે સામાન્દ્વ ઈત્યાદિ પાઠ ખાલી” આલાવા એ પ્રથમ પાઠ છે.
સ
સામાયિક સ્વીકારનારે તે (સામાયિક) ના રચનારની સ્તુતિ કરવી જોઇએ.” એ ઉત્તરાધ્યયનના ૨૯મા અધ્યયનની વૃત્તિમાં રહેલા બીજો પાઠ છે.
ખીજા પક્ષ (અપૂર્ણ વિધિ) માં તે ચર્ચાજ તજવી (ન કરવી) કારણ કે સામાયિકની વિધિજ અહિ પ્રતિપાદન કરી નથી. એથી અનુષ્ઠેયરૂપ હાવાથી રિયાવદિયા પહેલાં પડિકકમવા.’ એમ સ્વીકારવુ ઉચિત છે.

Page #58

સૂરિ ગુણ વન.
વ્યાખ્યા સૂરિના આ ૩૬ ગુણા છે. તે આવી રીતે—પ્રતિરૂપ વિગેરે ૧૪ ગુણા. (પ્રાકૃત હેાવાથી મૂળમાં એકવચન મૂક્યુ છે.)તેમાં “ડિયો તૈયરીી, જીનપ્પટોળામો મહુવધો ।
गंभीरो धीमंतो, उवएसपरो य आयरिओ ॥ १ ॥ अप्परिसावी सोमो, संगहसीलो अभिग्गहमई य । વિથળો અચવજો, પતંઢિયો ગુરુ હોર્ ॥ ૨ ॥” પ્રતિરૂપ ૧, તેજસ્વી ૨, યુગપ્રધાનાગમ ૩, માક્ય ૪, ગંભીર ૫, ધીમાન ૬, ઉપદેશતત્પર છ, અપરિશ્રાવી ૮, સામ્ય ૯, સંગ્રહશીલ ૧૦, અભિગ્રહમતિ ૧૧, અવિત્થન ૧૨, અચપલ ૧૩ પ્રશાંતભૃદય ૧૪. એ ૧૪ ગુણયુક્ત ગુરૂ તે આચાર્ય કહેવાય છે.
66
વિવેચન—વિશેષ પ્રકારની અવયવાની રચનાવડે જેનુ` રૂપશરીરની આકૃતિ સુંદર–સુયેાગ્ય હાય તે પ્રતિરૂપ (આ વિશેષણવš શરીર સંપત્તિ કહી ) અથવા પ્રધાનગુણ સહિત હૈાવાથી, તીર્થકર વિગેરે તરફની બુદ્ધિ ઉત્પન્ન કરનાર હાવાથી તીર્થંકરાદિના પ્રતિબિંબરૂપ જેના આકાર હાય તે પ્રતિરૂપ ૧, તેજસ્વી તેજવાળા દેદીપ્યમાન ૨, વર્તમાનકાળમાં બીજા જનાની અપેક્ષાએ અહુ હાવાથી જેનુ શ્રુતજ્ઞાન ઉત્કૃષ્ટ હાય તે યુગપ્રધાનાગમ ૩, મધુરવાક્ય=પ્રય હિતકર વચન મેલનાર૪, ગંભીર=તુચ્છ ન હોય તે, ખીજાએથી જેના હૃદયની ગુહ્ય બીનાએ લઇ ન શકાય તેવા ૫, ધૃતિમાન=૪ના ચિત્તમાં કપ ન હાય તે ધીરજવાળા ૬, સઢુંચનાવડે માગ માં પ્રવર્તાવનાર તે ઉપદેશતત્પર ૭, છિદ્ર વિનાના શિલાના પાત્રની જેમ બીજાએ કહેલ નિજગુહ્મરૂપી પાણીને ન ઝરે તેવા તે અપ્રતિશ્રાવી ૮, પેાતાની આકૃતિવડેજ આલ્હાદ ઉપજા· · વનાર તે સામ્ય ૯, તે તે પ્રકારના ગુણા વિચારી શિષ્ય, વસ્ત્ર, પાત્ર વિગેરેને ગ્રહણ કરવામાં તત્પર; કારણકે તેવા પ્રકારના ગુણુ ગણુની વૃદ્ધિ કરવામાં હેતુભૂત છે. તેવા ગુણવાળા એટલે સ ંગ્રહુશીલ ૧૦, દ્રબ્યાદિમાં વિવિધ પ્રકારના નિયમા તે અભિગ્રહ, તેવા અભિગ્રહ પોતે ગ્રહણ કરવામાં અને અન્યને ગ્રહણ કરાવવામાં જેની મતિ હાય તે અભિગ્રહમતિક ૧૧, અવિકર્ત્યન=મહું ન ખેલનાર અથવા

Page #59

શ્રો સમય સપ્તતિકા-ભાષાંતર.
પેાતાની પ્રશ ંસા કરનાર ૧૨, અચપલ સ્થિર સ્વભાવવાળા ૧૩, પ્રશાંતહૃદય=જેનું ચિત્ત ક્રોધાદિના સ્પર્શીને ન પામતું હોય તે ૧૪. એવા પ્રકારના શુષ્ણેાવડે શ્રેષ્ઠ ગુરૂ તે આચાય કહેવાય છે. તથા ક્ષમા વિગેરે ૧૦ પ્રકારના ધા
“ કુંતી યામવાવ, મુત્તી તથ-કૈનમે ચ યોષત્વે । सचं सोयं आकिंचणं च बंभं च जइधम्मो ॥ १ ॥ "
ક્ષાન્તિ ૧, માદવ ૨, આર્જવ ૩, મુક્તિ ૪, તપ ૫, સંયમ ૬, સત્ય ૭, શૈાચ ૮, આકિચન્ય૯, પ્રાચય ૧૦. એ દસ પ્રકારને યતિધર્મ જાણવા. સમથ અથવા અસમર્થ સંબંધી સહન કરવાના પરિણામ, અર્થાત્ સર્વથા ક્રોધના ત્યાગ તે ક્ષમા ૧, નિરહુ કારી તે મૃદુ, તેના ભાવ અથવા કર્મ તે મા વ અર્થાત્ નમ્રતા, નિરભિમાનવૃત્તિ ૨, જેનું મન, વચન અને કાયાનું ક`. વક્ર ન હાય તે જી=સરળ તેના ભાવ અથવા કમ સરળપણુ તે, આ વ= મન, વચન, કાયાની વિક્રિયાના ત્યાગ અર્થાત્ માયારહિતપણું ૩, બાહ્ય અને આભ્યંતર વસ્તુઓની તૃષ્ણાના છેદ અર્થાત્ લેાભના ત્યાગ તે મુક્તિ ૪, રસ વિગેરે ધાતુઓ અથવા કમ જેનાવડે તપે તે અનશન વિગેરે ખાર પ્રકારનું તપ ૫, આશ્રવથી વિરતિ કરવી તે સયમ ૬, મૃષાવાદથી વિરામ પામવા તે સત્ય છ, સંયમમાં નિરતિચારતા તે શાચ ૮, દ્રવ્યના અભાવ, ઉપલક્ષણથી શરીર અને ધર્મનાં ઉપકરણા વિગેરેમાં પણ મમતાના અભાવ તે આકિચન્ય ૯, બ્રહ્મચર્ય'ની ૯ ગુપ્તિ સહિત બ્રહ્મચર્ય પાળવું તે બ્રહ્મ ૧૦. આ દસ પ્રકારના યતિધર્મ છે. ખીજી રીતે તેમાં લાધવ= દ્રવ્યથી ઓછી ઉપધિ રાખવી અને ભાવથી ગૌરવના ત્યાગ કરવા તે. ત્યાગ=સ સગા ત્યજવાં તે અથવા સયમિઓને વસ્ત્રાદિ આપવાં તે, બાકી ઉપર પ્રમાણે કહેવામાં આવે છે.
તથા ખાર ભાવના—૧ અનિત્યભાવના, ૨ અશરણભાવના, ૩ સ સારભાવના, ૪ એકવભાવના, ૫ અન્યત્વભાવના, હું અશુ ચિત્વભાવના, છ આસવભાવના, ૮ સવરભાવના, ૯ નિરાભાવના, ૧૦ લેાકસ્વભાવભાવના, ૧૧ એદુિર્લભભાવના, ૧૨ ધર્મ

Page #60

*
બાર ભાવનાનું વર્ણન
છે કથનાર અહંન છે. એ ઉપર્યુક્ત બારે ભાવના પ્રતિદિવસ ભાવવી જોઈએ. તે ભાવનાઓનું કાંઈક સ્વરૂપ અમેનિરૂપણ કરીએ છીએ. . તેમાં સંસારમાં સર્વ પદાર્થોની અનિત્યતા વિચારવી તે અનિત્યભાવના ૧. પ્રાણિયોને મરણ વિગેરે ભયવાળા આ સંસારમાં કેઈપણુ શરણુ નથી એમ ચિંતવવું તે અશરણભાવના ૨, જીને ચોરાશી લાખ યોનિમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે એમ વિચારવું તે સંસારભાવના ૩, એકલેજ જીવ ઉત્પન્ન થાય છે, એકલેજ કર્મોને એકઠાં કરે છે, એકલેજ તે કર્મોને ભેગવે છે. ઈત્યાદિ વિચારવું તે એકત્વભાવના , દેહથી જીવ જૂદે થયે છતે પુત્ર, સ્ત્રી, ધન વિગેરે પદાર્થોથી અત્યંત ભેદ થાય છે. આ કારણથી વાસ્તવિક રીતે લેકમાં કેઈને પણ સંબંધ નથી, ઈત્યાદિ ચિંત. વવું તે અન્યત્વભાવના ૫, સાત ધાતુમય દેહનાં નવ દ્વારે નિરંતર સવ્યા કરે છે, મલ, મૂત્ર, શ્લેષ્મ વિગેરે બીભત્સ વસ્તુઓ સહચારિ હોય છે. આથી દેહનું શુચિવ ક્યાંથી હોય ? ઈત્યાદિ વિચારવું તે અશોચભાવના ૬, સંસારમાં રહેલ સમસ્ત જીવોને મિથ્યાત્વ, કષાય, અવિરતિ, પ્રમાદ, આતધ્યાન, દ્રધ્યાન વિગેરે હેતુઓ વડે નિરંતર કર્મો બંધાય છે ઈત્યાદિ ચિંતવવું તે આસવભાવના ૭, મિથ્યાત્વ વિગેરે કર્મબંધના હેતુઓને સંવરનાર સમ્યકત્વ વિગેરે ઉપાયોને વિચારવા તે સંવરભાવના ૮, નિર્જરી બે પ્રકારની છે ૧ સકામા, ૨ અકામા. તેમાં સકામા નિજેરા સાધુઓને અને અમા નિ જરા અજ્ઞાની છોને હોય છે. બાર પ્રકારના તપવડે જે કર્મ ક્ષય કરવામાં આવે તે સકામનિર્જરા અને તિર્યંચ વિગેરે અને તરશ, ભૂખ, છેદ, ભાર ઉપાડ વિગેરે અનિચ્છાએ કષ્ટ સહન કરવામાં જે કર્મને ક્ષય થાય તે અકામનિર્જરા જાણવી. એવા પ્રકારની નિર્જરાભાવના ૯, કેડ ઉપર હાથ
સ્થાથી પગ તિરછા પહોળા કરી રહેલ પુરૂષ જેવા આકારવાળા ધર્માસ્તિકાય વિગેરે છ દ્રાથી ભરેલ ચૌદ રાજલકનું ચિંતવવું તે લકસ્વભાવ ભાવના ૧૦,અનંતા કોળે મનુષ્યપણું વિગેરે સામગ્રી મળવા છતાં પણ પ્રાચે ધિબીજ છાને દુર્લભ છે ઈત્યાદિ

Page #61

૪
શ્રી સંખાધ સાતિકા-ભાષાંતર.
વિચારવું. તે ધિદુ ભભાવના ૧૧, હવે ધર્મના કથન કરનારા અર્જુન છે. એ ખારમી ભાવના.—
“ કેવળજ્ઞાનના પ્રકાશવર્ડ લેાકાલાકનુ અવલેાકન કરનારા અરિહં તાજ યથાર્થ ધર્મનું કથન કરવામાં અતિ કુશળ છે, પરંતુ ખીજા નથી. નિશ્ચયે વીતરાગ પરમાત્માજ સર્વત્ર પાપકાર કરવામાં ઉદ્યમવત થઈ ક્યાંય પણ અસત્ય ન મેલે તેથી તેમના પ્રરૂપેલા ધર્મ સત્ય છે. જિનેશ્વરાએ ક્ષાન્તિ(ક્ષમા ) વિગેરે દશ પ્રકારે ધર્મ કહ્યો છે, જે ધર્મ ને વિધિ પૂર્વક કરતા જંતુ સ ંસારરૂપ સમુદ્રમાં ડૂબતા નથી, પૂર્વાપરમાં વિરાધવાળાં, હિંસા વિગેરે કરાવનારાં, વિચિત્ર પ્રકારનાં વચના પેાતાની ઈચ્છાએ પ્રકટ કરનાર મિથ્યા મત સ્થાપકાએ પ્રરૂપેલ સગતિના વિરેાધિ સઘળા ધર્માં સારી રીતે કહેવાયલા છે એમ કેમ કહેવાય ? અને જે તેઓના સિદ્ધાંત (મત) માં ક્વચિત્ યા, સત્ય વિગેરેની પુષ્ટિ જોવામાં આવે છે, તે માત્ર વચન રૂપજ છે, કિ ંતુ વાસ્તવિક નથી એમ વિદ્વાન પુરૂષો જાણી શકે છે, જે અન લ મદથી ઉન્મત્ત થએલ હાથીઓની શ્રેણિ સહિત સામ્રાજ્ય મળે છે, જે સમસ્ત જનાને પ્રમાદ ઉત્પન્ન કરનાર વૈભવ મેળવાય છે, જે પૂર્ણ ચંદ્ર સમાન ઝળહળતા ગુણના સમૂહ પ્રાપ્ત થાય છે, અને જે પરમ સાભાગ્ય પ્રગટે છે તે સમસ્ત ધર્મની લીલા છે. જે કલ્લોલાની શ્રેણિથી આકુળ સમુદ્ર પૃથ્વીને જલમય નથી અનાવતા, જે મેઘ જલની ભરપૂર વૃષ્ટિથી સકળ પૃથ્વીને આન ંદિત કરે છે, જે જગમાં સઘળા અંધકારના નાશ કરવા સૂર્ય, ચંદ્ર ઉડ્ડય પામે છે; તે સમસ્ત અવશ્ય ધનુજ માહાત્મ્ય છે. આ લેાક અને પરલેાકમાં હિતસમૂહને ઉત્પન્ન કરનાર, મં રહિતના બંધુ, મિત્ર રહિતના મિત્ર, રાગની પીડાથી પીડિતાને ઔષધરૂપ, નિર્ધનતાથી પીડિત મનવાળાઓને ધનરૂપ, અનાથેાના નાથ, ગુણરહિત જનાને ગુણના ખજાના એક ધર્મ જ જયવત વતે છે, અરિહંત પરમામાએ કહેલા આ ધર્મ જ ૠત્ય છે. એમ વિચારી બુદ્ધિશાળી પુરૂષે સર્વ પ્રકારની વિભૂતિ કરનાર ધર્મ માં અત્યંત દૃઢ રહેવુ જોઇએ જે ભવ્ય પ્રાણી આ ભાવનાઓમાંથી નિર્મલ એક ભાવનાને પણ નિર ંતર ભાવે, તે તે પણ પ્રાણિયાને દુ:ખ માપનાર સમસ્ત

Page #62

મુનિ ગુણું વર્ણન.
૪૯
પાપાના નાશ કરે છે તાપછી સમસ્ત જૈન સિદ્ધાંતને જાણનાર જે મનુષ્ય આદરપૂર્વક બારે ભાવનાએ ભાવે તે અનુપમ અતુલ સુખને પામે તેમાં શું આશ્ચય ? અર્થાત્ તેમાં આશ્ચય પામવા જેવુ નથી.” ૧૯
R
સૂરિ મહારાજાએ સદ્ગુણી સાધુઓથી પરિવર્યાજ શાથે છે, એથી સાધુઓના ગુણને કહેવા પૂર્વક સાધુઓનુ વધપ
કહે છે.—
छव्वय - छकायरक्खा, पंचिंदिय लोहनिग्गहो खंती । भावविसुद्ध पडिलेहाइकरणे विसुद्धी य ॥ २० ॥ સંગમનોદ્ નુત્તય, અસનમા—વયા–જાય—સરોદ્દો । सीयाइपीडसहणं मरणं उवसग्गसहणं च ॥ २१ ॥ सत्तावीसगुणेहिं, एएहिं जो विभूसि साहू | सो पणमिज्ज भत्तिन्भरेण हियएग रे जीव ? ॥ २२ ॥
ગાથા ——છ વ્રત અને છકાયની રક્ષા, પાંચ ઇંદ્રિયાને વશ રાખવી, લાભના નિગ્રહ કરવા, ક્ષમા, અંત:કરણની વિશુદ્ધિ, પડિલેહણ વિગેરે કરવામાં વિશુદ્ધિ રાખવી. (૨૦) સંયમના યાગમાં યુક્ત થવુ, અકુશળ મન, વચન અને કાયાનેા રાધ કરવા, શીત વિગેરે પીડા સહન કરવી, મરણાંતિક ઉપસર્ગને સહન કરવા, (૨૧) એ સત્યાવીશ ગુણેાવડે જે સાધુ વિભૂષિત હાય તેને હે જીવ! ભક્તિથી ભરપૂર હૃદયવડે પ્રણામ કરવા જોઈએ. ૨૨
-
વ્યાખ્યા —પૂર્વોક્ત 'સત્તાવીશ ગુણાવડે જે મુનિ અલ'કૃત હાય તેવા સાધુને આદરની અધિકતા પૂર્વક અંત:કરણથી (મનવડે) હું આત્મન્ ! નમસ્કાર કરવા જોઇએ. ‘ગુણવાન્ પાત્રને ભાવની પ્રધાનતાએ કરેલા નમસ્કાર ગુણને માટે થાય છે. ’ એમ સૂચવ્યું. હવે સાધુના ગુણ્ણાને ગણતાં છતાં કહે છે. જીવ ઈત્યાદિ. પ્રાણાતિપાત વિરમણ વિગેરે લક્ષણવાળાં રાત્રિભાજન વિરમણુ પર્યંત છ વ્રત (પ્રાકૃત હેાવાથી વિભક્તિના લેાપ થયેા છે. )
19

Page #63

શ્રી સંધ સતિક ભાષાંતર. પૃથિવી વિગેરે છકાયની સારીરીતે રક્ષા કરવી, શ્રોત્ર (કર્ણ) વિગેરે પાંચ ઇન્દ્રિયોને નિગ્રહ (ઈષ્ટ, અનિષ્ટ શબ્દાદિમાં રાગ, દ્વેષ ન કર) લેભને નિગ્રહ વિરાગિપણું, ક્ષમા-ક્રોધને નાશ, અંતઃકરણની શુદ્ધિ. પડિલેહણ વિગેરે પ્રવૃત્તિમાં વિશુદ્ધિ, (શાસ્ત્રોક્ત પડિલેહણાદિ ક્રિયા સારી રીતે ઉપયોગ રાખી કરે,) સંયમગમાં આત્માને જેડ, અકુશળ મન, વચન, કાયાને નિરોધ (અટકાવવું) કુશળ મન, વચન, કાયાને ન અટકાવવાં, શીત વિગેરે પીડાઓ સહન કરવી, કલ્યાણમિત્રની બુદ્ધિપૂર્વક મરણતિક ઉપસર્ગને સહન કરવા. એ સાધુ અનગારના ગુણે છે. ૨૦, ૨૧, ૨૨.
અનગરના ગુણો કહ્યા, હવે શ્રાવકોના ગુણે ત્રણ ગાથાવડે કહે છે –
धम्मरयणस्स जुग्गो, अक्खुद्दो संववं पैगइसोमो । लोगप्पियो अंकूरो, भीरू असढो सुदक्खिण्णो ॥ २३ ॥ लालुओ दयालूं, मज्झत्थो सोमदिहि गुणराँगी । सकह सुपखेजुत्तो, सुदीहदंसी विसेसैन्नू ॥२४॥ बुड्डाणुगो विणीओ, कयएंणुओ परहियत्थकारी य । तह चेव ल लक्खो , इगवीस गुणेहि संपलो ।। २५ ।।
ગાથાર્થઅક્ષુદ્ર ૧, રૂપવાન ૨, પ્રકૃતિસેમ ૩, લેકપ્રિય ૪, અકર ૫, પાપભીરૂ ૬, અશઠ ૭, સુદાક્ષિણ્ય ૮, લજજાળું , દયાળુ ૧૦, મધ્યસ્થ–સૌમ્યદષ્ટિ ૧૧, ગુણરાગી ૧૨, સત્યથારાગી ૧૩, સુપક્ષયુક્ત ૧૪, સુદીર્ઘદશી ૧૫, વિશેષજ્ઞ ૧૬, વૃદ્ધાનુગ ૧૭, વિનીત ૧૮, કૃતજ્ઞ ૧૯, પરહિતકારક ૨૦, ધર્મરૂપ લક્ષ્યને મેળવનાર ૨૧ એ ૨૧ ગુણવડે યુક્ત મનુષ્ય ધમરત્નને યોગ્ય જાણવો. ૨૩, ૨૪, ૨૫.
વ્યાખ્યાર્થ-આ ૨૧ ગુણવડે યુક્ત મનુષ્ય ધર્મોમાં રત્ન સમાન શ્રી જિનેશ્વરે પ્રરૂપેલ દેશવિરતિ-ધર્મરત્નને મેળવવા યોગ્ય છે. ગુણ અને ગુણિને કથંચિત્ અભેદ મનાતે હોવાથી ગુણિનું પ્રતિપાદન કરવા પૂર્વક તે ગુણેનેજ કહે છે. પ્રથમ અક્ષુદ્ર-તુચ્છ

Page #64

શ્રાવક ગુણ તથા આગમનું માહાત્મ્ય.
૫૧
મતિથી રહિત ૧, રૂપવાન—પ્રશંસનીય રૂપશાલિ અર્થાત્ સ્પષ્ટપ ચેંદ્રિય ૨, પ્રકૃતિસામ-સ્વભાવથી પાપકમ ન કરનાર ૩, લેાકપ્રિય –સદા સદાચરણ કરનાર ૪, અક્રૂર-મત્સર વિગેરેથી જેના પરિણામ દૂષિત ન હેાય તે ૫, ભીરૂ-માલાક અને પરલેાકના અપાય (ક) થી ભીરૂ ૬, અશઢ–અન્યને નહિ ઢંગનાર ૭, સુદાક્ષિણ્ય-પ્રાર્થનાને ભંગ કરવામાં ભીરૂ ૮, લજજાળુ–અકા ના ત્યાગ કરનાર હું, દયાળુ –પ્રાણીયા પ્રત્યે દયા કરનાર ૧૦, મધ્યસ્થ રાગ-દ્વેષથી રહિત આથીજ આ સામષ્ટિ—સત્ય ધમ વિચારક હાવાથી દોષાના દૂથીજ ત્યાગ કરનાર ૧૧, ગુણરાગી-ગુણના પક્ષ લેનાર ૧૨, સત્કથ—જેને ધ કથા પ્રિય હોય તે ૧૩, સુપક્ષયુક્ત-સુશીલ અને અનુકૂળ પિરવાર સહિત હાય તે ૧૪, સુદી દશી-ઘણી સારીરીતે વિચારેલા, પરિણામે સુ ંદર એવા કાય ને કરનાર ૧૫, વિશેષજ્ઞ—પક્ષપાત રાખ્યા વિના ગુણ દોષની વિશેષતાને જાણનાર ૧૬, વૃદ્ધાનુગ—ઠરેલ— પરિપકવ બુદ્ધિવાળા પુરૂષને સેવનાર ૧૭, વિનીત–ગુણાવર્ડ કરી વડીલ જનેાનું ગારવ કરનાર ૧૮, કૃતજ્ઞ-પરના પેાતાની તરફ થયેલ ઉપકારને ન ભૂલનાર ૧૯, પરહિતાર્થ કારી-નિસ્પૃહ થઈ ખીજા તરફથી બદલા અથવા આશા રાખ્યા વિના પરીપકાર કરનાર (સુદાક્ષિણ્ય પ્રાર્થના કરાયા છતાજ પરોપકાર કરે છે, આ તે સ્વયમેવ અન્યનું હિત કરવામાં આનંદી હાય છે. તેથી એ મને ગુણના ભેદ છે. ) ૨૦, તેમજ લબ્ધલક્ષ્ય જેણે ધર્મોનુષ્ઠાનનાં વ્યવહારરૂપ લક્ષ્યને મેળવ્યુ હાય તેવા, અર્થાત્ જેને સહેલાઇથી શિક્ષા આપી શકાય તે ૨૧. એ ૨૧ ગુણાથી યુક્ત મનુષ્ય ધરત્નને ચેાગ્ય છે. ત્યાં ‘૨૧ ગુણા જેને હાય તે શ્રાવક કહેવાય છે. ’ એવા અર્થ જાણવા. ૨૩, ૨૪, ૨૫.
સાધુઓએ અને શ્રાવકાએ પરમ સ ંવેગ ઉત્પન્ન કરનાર શ્રી જિનેશ્વરના આગમ સાંભળવા જોઇએ. એથી તેનું મહાત્મ્ય પ્રકટ કરતા કહે છે.
कत्थ अम्हारिसा पाणी, दुसमादोसदूसिया ।
હા ! અાદાર કુંતા, ન હુંતો ગામો | ૨૬ ॥

Page #65

- શ્રી સંધ સતકિા–ભાષાંતર. ' ગાથાર્થ–જે જિનેશ્વર પ્રભુનો આગમ ન હોત તે હા ! અમ્હારા જેવા દુષમકાળના દોષથી દૂષિત અનાથ પ્રાણિયેનું શું થાત? તે કહી શકાતું નથી. ૨૬
વ્યાખ્યાર્થઅમારા જેવા પાપની બહુલતાવાળા પ્રાણિયે ક્યાં ? કેવા પ્રકારના ? ૨૧ હજાર વર્ષના પ્રમાણવાળા પાંચમા આરાના પ્રભાવથી સઘળા શુભ ભાવે હાસ પામે છે. “આયુષ્ય ૧, દ્રવ્ય ૨, સ્વાચ્ય ૩, વિદ્યા ૪, ઐશ્વર્ય પ, એ પાંચને મારનાર હોવાથી પંચમારક કહેવાય છે. ”
અહિં દુષમસુષમ નામના ચોથા આરામાં ઉત્પન્ન થયેલાજ ભવ્ય પ્રાણિ સાક્ષાત્ જિનેશ્વર પ્રભુના મુખરૂપી ચંદ્રથી પ્રકટેલ બહોળા વચનરૂપી અમૃતનું પાન કરનારા હોય છે. હા ! ખેદ સૂચવે છે. જે અરિહંત પ્રભુને સિદ્ધાંત ન હોત તે અમારા જેવા સ્વામિરહિત સેવકેનું શું થાત? અર્થાત્ આ કલિકાલમાં જિનેશ્વરપ્રભુને આગમજ આધાર છે. ૨૬ *
હવે આગમની જ પ્રધાનતા પ્રકટ કરતા કહે છે.
भागमं आयरंतेणं, अत्तणो हियकखिखा। तित्थनाहो गुरू धम्मो, सव्वे ते बहुममिया ॥ २७ ॥
ગાથાર્થ–પિતાનું હિત ઈચ્છનાર, આગમ પ્રમાણે આચરણ કરનાર મનુષ્ય તીર્થકર, ગુરુ અને ધર્મ એ સર્વનું બહુમાન કર્યું. એમ કહી શકાય. ૨૭
વ્યાખ્યાર્થી–પિતાનું હિત ઈચ્છનાર, અરિહંત પ્રભુએ રચેલ સિદ્ધાંતમાં કહેલ આચારને સ્વીકારનાર મનુષ્ય અરિહંત (દેવ), ધર્માચાર્ય અને ધર્મ એ સર્વનું ગૌરવ કરે છે. કહેવાને આશય એજ છે કે-જે આત્મહિતષિ પુરુષે શ્રીસિદ્ધાંતનું બહુમાન કર્યું. અર્થાત્ તે સિદ્ધાંતમાં કહેલ સઘળું અંગીકાર કર્યું, નહિ કે જમાલિ વિગેરે નિટ્સની જેમ સિદ્ધાંતના એક અંશને પણ અપ્રમાણિક કર્યો હોય તેણે અરિહંત, ગુરુ અને ધર્મને બહુ માન્ય કરેલાજ છે. જે આગમના એકપદને પણ ન સ્વીકારે તે સમ્યક

Page #66

ધ વર્ણન.
૫૩ ત્વથી રહિત જીવ નિહવની પંક્તિમાં ગણાય છે. કારણ કે શાસ્ત્રનો આ પાઠ છે. –
સૂત્રમાં કહેલ વચનમાંથી એક પદ તરફ પણ અરુચિ ધરાવનાર મિથ્યાદષ્ટિ જાણો.” ૨૭
આગમ શ્રી સંઘને વિજ પ્રતિષ્ઠા પામે છે, કેવા પ્રકારને સંઘ ન કહેવાય એ કહે છે– सुहसीलाओ सच्छंदचारिणो वेरिणो सिवपहस्स । आणाभट्ठाओ बहुजणाओ मा भणउ संघुत्ति ॥२८॥
ગાથાર્થ–સુખશીલીઆ, સ્વછંદચારિ, મોક્ષમાર્ગના વૈરી, પરમાત્માની આજ્ઞાથી ભ્રષ્ટ થએલા એવા ઘણું જનેને પણ સંઘ એમ ન કહે. ૨૮
વ્યાખ્યાર્થ–આવા ઘણા લોકોને પણ સંઘ એમ ન કહો. કોને ? એ કહે છે, શાતાલંપટ તથા સ્વેચ્છાએ ચાલનાર ગુરૂની આજ્ઞાએ ન પ્રવર્તનાર તેવાને, મોક્ષમાર્ગના દ્રષિઓને શા માટે એ પ્રમાણે? એ કહે છે–ભગવંતના આદેશથી ચુત થયેલા હેવાથી તેવાઓને. સર્વ અનુષ્ઠાન વિગેરે આજ્ઞાપૂર્વક કરાય તેજ સફળ છે અને આજ્ઞારહિત તો નિષ્ફળ જ સમજવું. જેમ કહ્યું છે કે –“ આરાધેલી આજ્ઞા મોક્ષ આપનાર થાય છે અને વિરાધેલી આજ્ઞા સંસાર આપનાર થાય છે.” ૨૮
આજ્ઞાથી ભ્રષ્ટ બહોળા લેકે પણ “સંઘ” કહી શકાય નહિ, પરંતુ આજ્ઞા ધારણ કરનાર અ૫ વ્યકિતને પણ સંઘ કહી શકાય છે. એજ દર્શાવે છે – एगो साहू एगा य साहूणी सावत्रओ य सड्डी य
wigો સંવો, સેસો પુરા સિંધાવ્યો છે રહ . ગાથાર્થ–એક સાધુ, એક સાધ્વી, એક શ્રાવક અને એક શ્રાવિકા જિનેશ્વરની આજ્ઞા પાલનાર એ સંઘ છે, પરંતુ બાકીને ( જિનેશ્વરની આજ્ઞા ન માનનાર) તે અસ્થિને સમૂહ કહી શકાય, એ સંઘ ન કહેવાય. ૨૯

Page #67

શ્રી સંબોધ સસતિક ભાષાંતર. વ્યાખ્યાર્થ–એક સાધુ મુનિ, એક સાધ્વી, એક શ્રાવક અને એક શ્રાવિકા એ ચારવડે મળેલે આજ્ઞાપ્રધાન સંઘ છે. અને બીજે જિનેશ્વરની આજ્ઞાથી રહિત બહોળો સાધુ વિગેરે લેક સમુદાય પણ હાડને સમૂહ કહેવાય. અર્થાત્ તેની માફક અસાર છે. કેટલાક તે “બાકીને આજ્ઞાબાહ્ય સંઘાત–જો છે પણ સંઘ નથી.” એવી વ્યાખ્યા કરે છે, પરંતુ સંઘપક બહgવૃત્તિમાં વૃત્તિકાર પૂર્વ પાઠના અર્થનું જ સમર્થન કરેલ હોવાથી તે પાઠાંતર ઉપેક્ષણીય છે. ૨૯
પુન: સંઘનું સ્વરૂપ જ કહે છે– निम्मलनाणपहाणो, दंसमजुत्तो चरित्तगुणवंतो। । तित्थयराणाजुत्तो, वुच्चइ एयारिसो संघो ॥ ३० ॥ ગાથાર્થ –નિર્મળ જ્ઞાનવડે પ્રધાન–મુખ્ય, સમ્યકત્વ સહિત, ચારિત્ર ગુણ યુક્ત, તીર્થકરની આજ્ઞા માનનાર આવા પ્રકારનો સંઘ કહેવાય છે. ૩૦
વ્યાખ્યાર્થ–આવા પ્રકારને સંઘ કહેવાય છે. કેવા પ્રકાર નો ? ઉજવલ જ્ઞાનવડે મુખ્ય. સઘળું અનુષ્ઠાન જ્ઞાનપૂર્વક કરાય તેજ સફળ થાય છે. જેમ કહ્યું છે કે –
“ पढमं नाणं तओ दया, एवं चिट्ठइ सव्वसंजए।
HTort ?, જિ વા ના છે-? ? ”
ભાવાર્થ – પ્રથમ જ્ઞાન, કે જેથી જીવનું સ્વરૂપ, તેને રક્ષણ કરવાના ઉપાય વિગેરે જાણી શકાય. તેવા પ્રકારના જ્ઞાન પછી દયા–સંયમ તે એકાંતે સર્વથા ઉપાદેય હોવાથી ભાવપૂર્વક કરી શકાય છે. આવી રીતે જ્ઞાનપૂર્વક ક્રિયા સ્વીકારનાર સર્વ પ્રવ્રજ્યાધારી સંયમી હોય છે. જે અજ્ઞાની–સાધ્ય, તેનાં ઉપાય, તેનું ફળ વિગેરે સંબંધિજ્ઞાનથી રહિત, તે શું કરશે? સર્વત્ર અંધ તુલ્ય હોવાથી તેની પ્રવૃત્તિ નિષ્પજે છે. અથવા પ્રવૃત્તિ કરતે તે . સુંદર હિત અથવા પાપને સમચિત શું જાણશે અર્થાત્ સમ્યજ્ઞાન નહિ હોવાથી સમસ્ત કારણને અભાવ હોવાથી તેનું કરવું

Page #68

સંઘ વર્ણન.
પપ ભાવથી (સત્ય રીતે)નહિ કરવા બરાબર છે. જેમ આગ લાગવાના સમયે અંધનું એલાયન અથવા ઘુણાક્ષર ન્યાયવત્ નિરર્થક પ્રવૃત્તિ થાય છે.
*
* * * વળી કેવા પ્રકારના ? સમ્યકત્વયુક્ત જ્ઞાન, દર્શનના એક સ્વામિત્વ સૂચવવાને તરતજ “દર્શનયુક્ત” વિશેષણ મૂકેલ છે. જેમ કહ્યું છે-“જ્યાં જ્ઞાન ત્યાં નિશ્ચયે દર્શન અને જ્યાં દર્શન ત્યાં નિશ્ચયે જ્ઞાન હોય છે.” તથા સંયમગુણયુક્ત, જ્ઞાન, દર્શન બંનેથી સહિત હોવા છતાં પણ જે ચરિત્રવડે પવિત્ર ન હોય તો સગતિની પ્રાપ્તિ ન થઈ શકે. જેને માટે કહ્યું છે કે –“જહેમ ચંદનના ભારને વહન કરનાર ગધેડે ફક્ત બેજાનેજ ભાગી હોય છે, પરંતુ ચંદનને ભાગી થઈ શકતો નથી, એવી જ રીતે ચારિત્રથી હીન જ્ઞાની પણ ખરેખર જ્ઞાનને જ ભાગી થાય છે, કિંતુ સદ્ગતિને ભાગી બની શકતા નથી.”
એ ત્રણે ગુણેથી દેદીપ્યમાન હોવા છતાં પણ જે તીર્થકરની આજ્ઞાથી રહિત હોય તે સઘળું નિષ્ફળ જાણવું. આ હેતુથી કહે છે. “તીર્થકરાશાયુક્ત પરમાત્માના ફરમાન મુજબ કરવારૂપ તીર્થકરની આજ્ઞાવડે યુક્ત. જેમ કહ્યું છે કે – " समइपवित्ती सव्वा, आणाबज्झत्ति भवफला चेव । તિથલે રિ, ત ના તદુસT I ? ”
ભાવાર્થ-પિતાની મતિ પ્રમાણે કરેલી સર્વ પ્રવૃત્તિ આજ્ઞાબાા હોવાથી સંસારરૂપ ફળને આપનારી જ થાય છે, તીર્થકરનો ઉદ્દેશ કરીને કરાયેલી પણ તે પ્રવૃત્તિ વાસ્તવિક રીતે તીર્થકરના ઉદેશ પ્રમાણે નથી. ૧”
સ્વમતિ પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ આવા પ્રકારના દોષના કારણરૂપ છે. જેમકે-“અહો ! ઘણુ ખેદની વાત છે કે અજ્ઞાની છ વસંતઋતુના સમયમાં ધર્મને હાને પૂજ્ય દેવના મંદીરમાં પીચકારીઓથી જળક્રીડાની લીલા, હીંચકવું, દંડાસકીડા વિગેરે અત્યંત હાસ્યજનક સંસારનાં હેતુભૂત કર્તવ્ય કરે છે.” તથા “આ ચેત્યમાં આપનાં માબાપની પ્રીતિથી અથવા અમુક ધનિકે આ

Page #69

૫૬ .
શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર માસમાં યાત્રાઓ કરી છે, તેવી જ રીતે તમારે પણ કરવી જોઈએ, ઈત્યાદિ પ્રકારે આવા લેકે અનુચિત ધર્મ ગૃહસ્થા દ્વારા શા માટે કરાવે છે ? શ્રાદ્ધ, પરબ, સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહ, માહ મહિને, સંક્રાંતિ વિગેરે, પાપનાં કારણભૂત, ઉજજવલયુક્તિસમૂહથી રહિત, મિથ્યાત્વિ કેનાં પને અજ્ઞાની જેનો પિતાના ઘરમાં શા માટે કરે અથવા કરાવે છે ?”
આથી કહેવા એજ સાર છે કે–ત્રણ ગુણ (જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર) થી યુક્ત હોવા છતાં પણ જિનેશ્વરની આજ્ઞાએ પ્રવર્તનારને જ “સંઘ” કહેવે ઉચિત છે. એથી વિપરીતને “સંઘ” ન કહી શકાય. ૩૦
- હવે આજ્ઞા એ જ સકલ ધર્મરૂપ કલ્પવૃક્ષનું બીજ છે, એમ વ્યતિરેક દ્વારા દર્શાવતા કહે છે –
Tદ તુસર્ષય મથકંડારુ દ સુન્નરનિ विहलाई तहा जाणसु, आणारहियं अणुहाणं ॥३१॥
ગાથાર્થ–ફોફને ખાંડવા, મૃતક (મડદાં) ને વિભૂષિત કરવું, શૂન્ય અરયમાં રડવું. એ જેમ નિષ્ફળ છે, તેમ જ આજ્ઞારહિત અનુષ્ઠાન પણ નિષ્ફળ છે એમ જાણે. ૩૧
વ્યાખ્યાર્થ–જેમ ધાન્યનાં તિરાંને ખાંડણીયામાં નાંખી સાબેલાથી કૂટવાં–ખાંડવાં. ફેતરો સહિત ધાન્યને ખાંડવું તે વ્યાજબી છે પરંતુ આ તે ધાન્યરહિત કેવળ ફેફને ખાંડવાં એ જેવી રીતે, અથવા જેમ મરણ પામેલ પ્રાણુના શરીરને સેના, રૂપાનાં આભૂષણોથી વિભૂષિત કરવામાં આવે, તથા જેમ નિર્જન અટવીમાં દુઃખિત જનેનું રડવું નકામું થાય છે. તેમજ પરમાત્માના આદેશથી રહિત જિનપૂજન, આવશ્યક કરવા ઈત્યાદિ ધર્મકાર્ય નિષ્ફળ જાણવા. જેમ કહ્યું છે કે – " जिणआणाए धम्मो, आणारहियाण फुड अहम्मु त्ति । इय मुणिऊण य तत्तं, जिणआणाए कुणह धम्म ॥१॥"

Page #70

જિન આશા ફળ વર્ણન : - ભાવાર્થ-જિનેશ્વરની આજ્ઞાએ કરાય તે ધર્મ છે અને તેમની આજ્ઞાથી રહિત પ્રકટરીતે અધર્મ છે; એ પ્રમાણે તત્વ જાણીને જિનેશ્વરની આજ્ઞાએ ધર્મ કરે. ૧ ” વળી કહ્યું છે કેસેંકડે થી ( ઉપલક્ષણથી ) અનંત જન્મથી ડરતા પ્રાણિ
ને સર્વજ્ઞ પરમાત્માની આજ્ઞાને ભંગ કરતાં ભય ઉપજે છે. કારણકે ભવભરૂ છે તે–જેમ પ્રમાદના દેષથી રાજાની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરનારા મનુષ્ય બંધ, વધ, રેપ, છેદ, મરણ પર્યત સંકટ પામે છે. તેમજ પ્રમાદના ષવડે જિનેશ્વરપ્રભુની આજ્ઞાનું અતિક્રમણ કરનાર પ્રાણીઓ હજારે કરેડા સંકટોવાળા દુર્ગતિમાગેને પ્રાપ્ત કરે છે. ઇત્યાદિ જાણું આજ્ઞાભંગથી ડરે છે. પરંતુ ભવાભિનંદિ જીને તે જિનેશ્વરની આજ્ઞાને ભંગ કરે તે કીડાની જેવી કીડાજ છે. જહેમ મલ્લ વિગેરેને થએલ મુષ્ટિપ્રહારાદિ દુ:ખકર હોવા છતાં પણ કીડારૂપ થાય છે; સુકેમળ શરીરવાળા પ્રાણિને તે તે પીડાકારક થાય છે. એવી રીતે સંસારથી નહિ ડરનારાઓને જિનેશ્વરની આજ્ઞાને ભંગ કીડામાત્ર છે અને તે બીજાઓને તે ભયના કારણરૂપ છે. ૩૧
હવે તપ વિગેરે આજ્ઞા પૂર્વક કરવામાં આવે તેજ તે પ્રમાણ ગણાય એ કહે છે –
પ્રાણા તવો ગ્રા/ સંગમ તદા તાપમાનI .
आणारहिओ धम्मो, पलालपूल व्ब पडिहाइ ॥ ३२ ॥
ગાથાર્થ–આજ્ઞાવડેજ તપ, આજ્ઞાવડેજ સંયમ તથા આજ્ઞાવડેજ દાન ગણનામાં ગણાય છે. અર્થાત્ સફળ થાય છે. આજ્ઞા રહિત ધમ પરાળના પૂળાની માફક (નિષ્ફળ) માલુમ પડે છે. ૩૨
વ્યાખ્યાથ–સર્વ વાકય અવધારણ સહિત કહેવાય છે.” એ ન્યાયથી જિનેશ્વરની આજ્ઞાવડેજ કરાતે જેના વડે ધાતુઓ અને થવા અશુભ કર્મ તપાવાય તે તપ-અણસણ વિગેરે પ્રકારને. જેમ કહ્યું છે કે–“મજા, હાડકાં, લેહી, માંસ, રસ, ચરબી અને વીર્ય એ સાત ધાતુઓ અથવા અશુભ કર્મ આથી તપાવાય છે,

Page #71

શ્રી સંબધ સતિકાભાષાતર. એ હેતુથી તપ નામ નિરુક્તિ પ્રમાણે કહેલું છે. ૧ ” પ્રમાણ છે. તપના વિષયમાં જિનેશ્વરની આજ્ઞા આ પ્રમાણે છે. --- " सो हु तवो कायव्यो, जेण मणो मंगुलं न चिंतेइ ।
વે ન વિચાળી, ને ચ નો ન રારિ II” - ભાવાર્થ-તેજ તપ કરવો જોઈએ કે જે તપથી મન અશુભ ન ચિંતવે, જે તપવડે ઇંદ્રિયની હાનિ ન થાય અને જે તપવડે એગો નાશ ન પામે. ૧” તેનું ફળ આ પ્રમાણે છે“શ્રેણદેવને પણ અત્યંત દુર્લભ આસહિ, વિપેસહિ, સંભિન્નશ્રોત પ્રમુખ લબ્ધિઓ તપવડે થાય છે. દેવલોકમાં અપ્સરાઓના હાથથી ચલાવાતા ચામરેથી વીંજાતે દેવેંદ્ર જે સુખને ભગવે છે, તે આ તપરૂપી વૃક્ષનું પુષ્પ છે. સ્કુરાયમાન નિર્મલ પ્રતાપવંત ભરત વિગેરે ચક્રવર્તિઓ જે ભરતક્ષેત્રને ભેગવે છે, તે તપના પ્રભાવવડેજ છે. આજ્ઞાથી રહિત તપઘણું તપસ્વીઓ કરે છે, પરંતુ તે સર્વ નિષ્ફળ જ સમજવું. જેમ કહ્યું છે કે–“ તામલિ તાપસે સાઠ હજાર વરસ લગી એકવીશ વાર પાણીથી ધએલ આહારનું પારણું કરતાં તપ તળે હતું, પરંતુ અજ્ઞાનતપ હોવાથી તે અ૫ ફળ આપનારજ થયો.” તથા આજ્ઞાવડેજ સંયમ-(અંહિ ભાવમાં અપ્રત્યય થયો છે.) નવાં કર્મરૂપી કચરાને આવતાં રેપ કરવામાં ત૫ર આસવદ્વારથી વિરમવું તે, પા છતે પ્રમાણ છે. તાપસ વિગેરે લેકેની જેમ આજ્ઞાથી રહિત જનને સંયમ પણ નિષ્ફળ જ જાણે. તથા આજ્ઞાવડેજ સુપાત્રને વિષે ન્યાયથી ઉપાર્જન કરેલ નિર્દોષ વસ, પાત્ર વિગેરે વસ્તુઓ આપવી તે મોક્ષ આપનાર થાય છે. દાનના અધિકારમાં જિનેશ્વરની આજ્ઞા આ પ્રમાણે છે.“આશંસા વિગેરેથી રહિત, શ્રદ્ધાવડે, રોમાંચરૂપી કંચુકયુક્ત થઈને, ફક્ત કર્મક્ષય માટેજ સુપાત્રને દાન આપવું. આરંભથી નિવૃત્ત થએલા, પોતે આરંભ ન કરનારા, બીજા પાસે ન કરાવનાર, ધ. મમાં મતિવાળા સુપાત્રને ગૃહસ્થ, ધર્મ માટે દાન દેવું જોઈએ. મેક્ષના કારણભૂત એવું દાન એ પ્રમાણે સૂત્રમાં વર્ણવેલ વિધિ પ્રમાણે આપવું જોઈએ, અનુકંપાદાન તે સર્વત્ર આપવામાં જિને. શ્વરએ ક્યાંય પણ નિષેધ કર્યો નથી. કેટલાકને ચિત્ત (આપવાની

Page #72

જિન આના ફળ વર્ણન.. ભાવના) હેય છે, બીજા કેટલાકને દ્રવ્ય હોય છે, કેટલાક અને ચિત્ત અને વિત્ત બને હોય છે, પરંતુ ચિત્ત, વિત્ત અને પાત્ર એ ત્રણે તે કઈક ધન્ય પુણ્યશાળીને જ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. આજ્ઞા વિના અત્યંત આપવામાં આવેલું નિષ્ફળ જ જાણવું.
' હવે આજ્ઞાની વિકલતામાં જે થાય છે, તે કહે છે.-આજ્ઞા રહિત તપ વિગેરે ધર્મ પલાલપૂલની જેમ–કણથી રહિત શાલિ, વીહિ વિગેરે ધાન્યના તૃણના સમૂહની જેમ જોવાય છે. જેમ પરાળને સમૂહ ધાન્ય રહિત હોવાથી નિષ્ફળ છે, તેમ આજ્ઞાથી ૨હિત ધર્મ પણ નિષ્ફળ સમજ. ( કણ વિનાના ત્રીહિ વિગેરે ૫લાલ કહેવાય છે,” એમ ઉણુદિવૃત્તિમાં કહેલ છે, પૂલશબ્દ લેક રૂઢિએ પૂળા અર્થને કહે છે.) ૩૨. એજ કહે છે –
કાપર્ણરવા, કવિ તિરે મજિક पूएइ वीयरायं, सव्वं पि निरत्थयं तस्स ॥३३॥
ગાથાર્થ–પરમાત્માની આજ્ઞાનું ખંડન કરનાર, જે કે.(ક. દાચ) મહાવિભૂતિવડે ત્રણે કાળ (સંધ્યાએ) વીતરાગ પરમાત્માને પૂજે તે પણ તેનું સર્વ નિરર્થક સમજવું. ૩૩
વ્યાખ્યાર્થ–આજ્ઞા જિનપૂજામાં-“ત્રસ વિગેરે જીવથી હિત વિશદ્ધ ભૂમિભાગમાં પ્રાસુક પાણી વડે અથવા અમાસુક ગબેલા પાવડે વિધિપૂર્વક સ્નાન કરી,વેત વસ્ત્ર પહેરી, મુકેશ કરી ઘરમંદિરનાં બિંબને પ્રમાન કરે. ત્રણ લેકના બંધુ જિને
શ્વરેને સુગંધિ પાણી વડે અભિષેક કરી, ગશીર્ષ ચંદન વિગેરેથી વિલેપન કરી પૂજે. ઈત્યાદિ સ્વરૂપવાળી જાણવી. તેને ખંડન કરનાર, અથવા સામાન્યથી આજ્ઞા ખંડન કરનાર–પોતાની મતિની કપનાઓ રૂપી શિ૯૫થી આશ્રિત છતાં જે ત્રણે સંધ્યાએ ચંદન, કપુર, કેસર, કસ્તુરી ઈત્યાદિ પ્રકારની પૂજાનાં ઉપકરણોની સામગ્રીરૂપ મહાસમૃદ્ધિવડે અરિહંત પ્રભુને પૂજે, તે પણ તે આજ્ઞાખંડન કરનાર મનુષ્યને ભગવંતની પૂજા માટે કરાતે દ્રવ્યને ખર્ચ વિગેરે કામ થાય છે. આજ્ઞાવડે કરવામાં આવતું જિનપૂજન તે સફળ છે. જેમ કહ્યું છે કે-“પૂજા પ્રમુખ ધર્મકૃત્ય પણ જિને

Page #73

શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર. દ્રોની આજ્ઞા પ્રમાણે જ કરવું જોઈએ, જેના અનુગ્રહ (દયા)થી રહિત કૃત્ય આજ્ઞાભંગથી દુઃખદાયક થાય છે. ૧” તથા શ્રીજિનવલ્લભસૂરિજીએ પણ કહ્યું છે કે-“વિધિપૂર્વક કરેલ જિનગૃહ (દેરાસર) જિનબિંબ, જિનપૂજા, જિનયાત્રા, વિગેરે તથા દાન, તપ, વ્રત વિગેરે અને ગુરુભક્તિ, કૃતાન્યાસ વિગેરે આદરને યોગ્ય છે, પરંતુ હેજ કુમત, કુગુરુ, કુગ્રાહ (કદાગ્રહ), કુબાધ (મિથ્યાજ્ઞાન), કુદેશના દ્વારા થએલ હોય તે લેશઝેરના પડવાથી શ્રેષ્ઠ જનની જેમ અનિષ્ટ કરનાર નીવડે છે.” ૩૩
શા હેતુથી એ પ્રમાણે? એ કહે છે – रनो आणाभंगे, इक्कु चिय होइ निग्गहो लोए। सव्वन्नुाणभंगे, अणंतसो निग्गहं लहइ ।। ३४ ॥
ગાંથા—આ લેકમાં રાજાની આજ્ઞાને ભંગ કરવામાં એકજ મરણ દુઃખ થાય છે, સર્વજ્ઞની આજ્ઞાને ભંગ કર્યો છતે જીવ અનંતીવાર નાશ પામે છે. ૩૪ - વ્યાખ્યાર્થ–રાજાના આદેશને ખંડન કર્યો છતે આ લેક સંબંધિજ મરણ દુ:ખ લોકમાં થાય છે; પિતાની આજ્ઞા-ખંડનાર સેવકને તે રાજા મારે છે, એ પ્રસિદ્ધ છે. જેમ કહ્યું છે કે –
ગામ નાળાં, મત માનાણાના
मर्मप्रकाशनं पुंसामशस्त्रवध उच्यते ॥१॥"
ભાવાર્થ–“રાજાઓની આજ્ઞાને ભંગ, મહાપુરુષનું અપમાન, લેકેના મર્મને પ્રકાશિત કરવાં તે શસ્ત્ર વિના વધ કહેવાય છે.” ૧
એ સુભાષિતને અનુસાર આજ્ઞાને વિરાધનારનું જીવિત કયાંથી ? સર્વજ્ઞ દેવાધિદેવ પરમાત્માની આજ્ઞાને ભંગ કરવામાં અનંતીવાર મરણ દુઃખ પામે છે. જિનેશ્વરની આજ્ઞા એવા પ્રકારનીજ છે કે-ગીતાર્થ આચાર્યોની પરંપરાથી પ્રાપ્ત થએલા અર્થને પિતાની નિપુણ બુદ્ધિએ અપ્રમાણ ન કર ! જેમ શ્રીસુકૃતાંગ નિર્યુકિતમાં કહ્યું છે કે

Page #74

- જિન આજ્ઞા કુળ વર્ણન - “આલિvtvgી ચવુર
શો છેચવાનrfસ્ટના નાિ ? ”
ભાવાર્થ– આચાર્યોની પરંપરાવર્ડ પ્રાપ્ત થએલ સૂત્રના અભિપ્રાયને જે કઈ પિતાને પંડિત માનનાર પુરુષ પિતાની માનેલી પંડિતાઈવાળી બુદ્ધિવડે દૂષિત કરે–સર્વજ્ઞ પરમાત્માના કથનને પણ અન્યથા કહે તે મનુષ્ય જમાલિનિતવની જેમ નાશ પામશેરેંટની જેમ સંસાર ચક્રાવામાં ભ્રમણ કરશે.?”
જે કોઈ પિતાને પંડિત માનનાર પુરુષ પરમાત્માની તે આજ્ઞાને પ્રમાણિત ન કરે, તેણે તીર્થકરની આજ્ઞા ખંડિત કરી એમ કહી શકાય, અને તેમની આજ્ઞાને ખંડિત કરવાથી તે અનંત મરણ પામે છે, ષષ્ટિશતપ્રકરણમાં પણ આ પ્રમાણે કહ્યું છે. રાજા ઠાકર વિગેરેની પણ આજ્ઞાને ભંગ કરવાથી મરણદુ:ખ થાય છે, તે ત્રણ લોકના પ્રભુ દેવાધિદેવ જિનેંદ્રની આજ્ઞાને ભંગ કરવાથી (અનંત મરણ દુ:ખ) થાય એમાં શું સંદેહ? અર્થાત અવશ્ય અનંત મરણ દુ:ખ ભોગવવાં પડે. ૧”
હવે જિનેશ્વરની આજ્ઞાને ભંગ કરી, અવિધિએ કરેલ છે. મનું અને જિનેશ્વરની આજ્ઞા પાળવાપૂર્વક વિધિએ કરેલ ધર્મનું ફળ દષ્ટાંત સહિત દર્શાવતા કહે છે
जह भोयणमविहिकयं, विणासए विहिकयं जियावेइ । ... तह अविहिको धम्मो, देह भवं विहिको मुक्खं ॥३५॥
ગાથાર્થ-હેમ અવિધિએ કરેલ ભેજન વિણસાડે છેવિનાશ કરે છે અને વિધિએ કરેલ જન જીવાડે છે; હેમ અવિધિએ કરેલ ધર્મ સંસાર આપે છે-વધારે છે, અને વિધિએ કરેલ ધર્મ મોક્ષ આપે છે. ૩૫ .
વ્યાખ્યાર્થ-હેમ અવિધિએ રસની આસક્તિએ જીવિતની અપેક્ષા રાખ્યા વિના જે કાંઈ અભક્ષ્ય ભક્ષણ કરવાથી અમર્યાદિત રીતે કરેલ ભજન જીવિતથી યુત દૂર કરે છે. આ કારણથીજ કહેલ છે કે
જિહા! અમrot નાદિ મોજે યાને જ अतिभुक्तमतीवोक्तं महानाय जायते ॥१॥"

Page #75

શ્રી સંધ સમિતિકા-ભાષાંતર ભાવાર્થ–“હે જીભ ! ભેજનમાં અને વચનમાં તું પ્રમાણ જાણ-મર્યાદા રાખ, કારણકે–અતિ ખાધેલું ભેજન અને અતિ બેલાયેલ વચન મહા અનર્થકારક થાય છે. ૧”
તેજ ભેજન વિધિપૂર્વક કરવામાં આવ્યું છતે ભજન કરનારના જીવિતને–આયુષ્યને વધારે છે. તથા જિનેશ્વરની આજ્ઞાને લેપ કરવારૂપ અવિધિએ કરેલ દેશવિરતિ અથવા સર્વવિરતિ ધર્મ સંસારની વૃદ્ધિકરે છે. જેમ કહ્યું છે કે –“જિનેશ્વર પરમાત્માના મતથી વિરૂદ્ધ રીતે કરેલાં લેક વડે નમસ્કાર કરાતાં તપ, ચારિત્ર, દાન વિગેરે પણ મોક્ષરૂપી ફળ આપતાં નથી, ફક્ત અને હિતકાર થાય છે. અવિધિએ કરાતી જિનાજ્ઞા અશુભકારક અને વિધિએ કરાતી જિનાજ્ઞા શુભકારક થાય છે. એમ જાણી અહિતના હેતુભૂત વિડંબનારૂપ અવિધિ શા માટે આચરે ? ૧” વિના કારણ અવિધિ નજ સેવ એ આશય છે. કારણ કે કારણ વિના અવિધિ કરે તે આજ્ઞાભંગ ગણાય. તે માટે નિશીથચૂર્ણિમાં કહ્યું છે કે—“ કારણ વિના અવિધિ સેવવાથી નિશ્ચયે આજ્ઞાભંગ, અનવસ્થા, મિથ્યાત્વ, બોલવા પ્રમાણે નહિ કરનાર થાય છે. ” | તેજ ધર્મ આગમાં કહેલ પ્રકાર પ્રમાણે કરવામાં આવ્યું છતે મેક્ષ આપે છે. વિધિ બીજા ગ્રંથેથી જાણ. જો કે આગમેમાં કહેલ સર્વ વિધિ અમારા જેવા તપસ્વિઓ (મંદશકિતવાળા) થી બને અશકય છે, તે પણ વિધિ પૂર્વક કરવા માટે યત્ન કરવા જોઈએ. કારણકે–વિધિ પૂર્વક કરવાને અધ્યવસાય પણ મોક્ષરૂપ ફળ આપવામાં કારણભૂત છે જેઓ અવિધિ માત્રથી ભીરૂ બની “જે મનુષ્ય આગમના કથન પ્રમાણે કરતું નથી તેનાથી અન્ય કેણ મિથ્યાષ્ટિ છે? બીજાને શંકા ઉત્પન્ન કરતો તે મિથ્યાત્વને વધારે છે. ૧”
આજ્ઞાવડેજ ચારિત્ર છે, તે આજ્ઞાના ભંગમાં શું નથી ભાંગ્યું ? તે કહો. આજ્ઞાનું અતિકમણ કરનાર બાકીનું (અન્ય) કોના આદેશથી કરે છે.” એમ વિચાર કરનારા જિનપૂજા, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ વિગેરે સર્વથા કરતા નથી, તે મૂઢ છે ઉત્સર્ગ અને અપવાદને જાણતા નથી. કારણકે

Page #76

જિન આશા ફળ વર્ણન બિલિદ પરમક, કર્યચળ અતિ રમવા
પછિત નાણા, ૨૫ ગહ થાપ દુર્ગ I ?” | ભાવાર્થ-અવિધિએ કરેલથી ન કર્યું સારૂં, એ વચનને સિદ્ધાંતના જાણ-જ્ઞાની પુરૂષે ઉસૂત્ર કહે છે, કેમકે ન કરવાથી મોટું પ્રાયશ્ચિત્ત છે, અને કરવાથી નાનું પ્રાયશ્ચિત્ત કહેલ છે. ૧” ઉપરના કથનનો આ અભિપ્રાય છે કે–સંસ્તરણમાં (શક્તિ છતે) ઉત્સર્ગવિધિજ સેવવો જોઈએ અને અસંસ્તરણમાં અપવાદ વિધિજ. જેમ શ્રી વિશેષકલ્પચૂર્ણિ તથા તેના ભાષ્યમાં કહ્યું છે કે –
હવે જિનક૯૫ની સ્થિતિ કહે છે. તે વિષે જોવું એ ગાથા છે. તે ગાથામાં જિનકપસ્થિતિનું ગ્રહણ કર્યું છે તેથી કરીને ગચ્છમાંથી નીકળેલ જિનકપીની સામાચારી મૂકીને જે બાકીની છે, તે સ્થવિરકતપની સ્થિતિ જાણવી. તે બે પ્રકારની છે. ૧ ઉત્સગયુકત, અને ૨ અપવાદયુકત. દવા એ ગાથાપ્રલંબ સૂત્રથી આરંભ કરી આ છ પ્રકારના કલ્પની સ્થિતિના સૂત્ર સુધી જાણવું. તેમાં “ઉત્સર્ગમાં અપવાદ કરતો અને અપવાદમાં ઉત્સર્ગ કરતે મનુષ્ય અરિહંતની આશાતનામાં વર્તે છે, અરિહંતે પ્રરૂપેલ ધર્મની આશાતનામાં વર્તે છે, આશાતનામાં વર્તમાન જીવ દીર્ઘ સંસારી થાય છે, તે કારણથી પ્રલંબસૂત્રથી માંડી છે પ્રકારના ક૫ની સ્થિતિના અંતમાં ઉત્સર્ગ પ્રાપ્ત થયે છતે ઉત્સર્ગવિધિ કરે અને અપવાદમાં અપવાદ પ્રાપ્ત થયે છતે અપવાદને વિધિ જયણાપૂર્વક કરે.” તથા બહન્ક૯પમાં પણ
' “ખરેખર આ ઉત્સર્ગ અને અપવાદના માર્ગો પિતપતાના સ્થાનમાં કલ્યાણ કરનાર અને બલવાન હોય છે, બીજા બીજ આના સ્થાનમાં અનર્થ કરનાર અને દુર્બળ હોય છે. સ્વસ્થાન અથવા પરસ્થાન તે શું ? એને ખુલાસે કરે છે કે–પુરૂષ વિશે ષથી સ્વાસ્થાન અને પરસ્થાન થાય છે.”
“સંસ્તરણથી એટલેસમર્થને ઉત્સર્ગ સ્વસ્થાન અને અપવાદ પરસ્થાન છે, અસમર્થને અપવાદ સ્વસ્થાન અને ઉત્સગ પરસ્થાન છે; એ હેતવડે વસ્તુ વિના કાંઈ પણ સ્વસ્થાન અથવા પરસ્થાન નથી. માટે વિસ્તારથી સયું. ચાલુ વિષય ઉપર આવીએ છીએ. ૧” ૩૫.

Page #77

શ્રી સંધ સપ્તતિકા ભાષાંતર દ્રવ્યસ્તવ એ શ્રાવકને ધર્મ છે અને ભાવતવ એ સાધુને ધર્મ છે. એ હેતુથી વિધિ પૂર્વક કરવામાં આવેલ તે બને ધર્મો જે ફળ ઉત્પન્ન કરે છે, તે કહે છે.
उकोसं दव्वत्थय, पाराहिय जाइ अच्चुयं जाव। .. भावत्थएण पावइ, अंतमुहुत्तेण निव्वाणं ॥ ३६॥
ગાથાર્થ–ઉત્કૃષ્ટથી દ્રવ્યસ્તવ આરાધીને જીવ (શ્રાવક) અશ્રુત દેવલેક સુધી જાય છે; ઉત્કૃષ્ટથી ભાવસ્તવવડે જીવ (સાધુ) અંતર્મુહૂર્તમાંજ નિર્વાણ—મક્ષ પામે છે. ૩૬
વ્યાખ્યાર્થ–ઉત્કૃષ્ટથી ભાવશ્રાવક પુષ્પાદિવડે પૂજન વિધિ પૂર્વક કરી બારમા દેવલોક સુધી જાય છે. હેમ શ્રી મહાનિશી. થમાં ત્રીજા અધ્યયનમાં કહ્યું છે કે –
" कंचणमणिसोवाणे, थंभसहस्सूसिए सुवन्नतले जो कारवेज जिणहरे, तओ वि तव-संजमो अणंतगुणो ॥१॥ तव-संजमेण बहुभवसमजियं पावकम्ममललेवं । निठाविऊण अइरा, अणंतसोक्खं वए मोख्खं ॥२॥ काऊ पि जिणाययणेहि मंडियं सव्वमेइणीवीढं । दाणाइचउक्केणं, सड्ढो गच्छिज अच्चुयं ण परओ॥३॥
ભાવાર્થ—“જે શ્રાવક કંચનમય રત્નજડિત પગથીયાં વાળાં, હજારે થાંભલાથી વિભૂષિત, સોનાના ભૂતળવાળાં જિનમંદિરે કરાવે; તેથી પણ તપ સંયમ અનંતગણું ફળ આપે છે.૧ તપ સંયમ વડે ઘણા ભવમાં ઉપાર્જન કરેલ પાપકર્મરૂપી મલલેપનો નાશ કરી થોડા વખતમાં અનંત સુખવાળા મેક્ષમાં જાય છે. ૨ શ્રાવક સમસ્ત ભૂમંડળને જિનેશ્વરના મંદિરોથી વિભૂષિત કરી દાન, શીલ, તપ, ભાવની આરાધના વડે અશ્રુત દેવલોક સુધી જાય છે. તેથી આગળ જઈ શકે નહિ. ૩”
તથા ભાવસ્તવવડે ઉગ્રવિહાર વિગેરે સ્વરૂપવાળા સર્વવિરતિ સંયમવડે કરીને દીક્ષા સ્વીકાર્યા પછી અંતમુહૂર્ત (બે ઘડી)માં ઉત્કૃષ્ટથીમ પામે છે, કેમકે સ્નાતકનિગ્રંથનું જઘન્યથી અંતર્મુહૂવડે

Page #78

જિન આજ્ઞ કળવણું ન.
૫
નિર્વાણ સંભળાય છે. ( શાસ્ત્રમાં કહેલ છે અથવા ગુરૂપર પરાથી સંભળાય છે. )
અહિં કેટલાક લોકો છે જીનિકાયના વધરૂપ હાવાથી દ્રવ્ય સ્તવનું બહુમાન કરતા નથી; તેઓને તીખાહ્ય સમજવા જોઈએ. કારણકે દ્વાપદી વિગેરેએ ભગવંતની પૂજા કરેલી છે. તે પાઠ આ પ્રમાણે—ત્યારપછી તે ડ્રોપદી શ્રેષ્ઠ રાજકન્યા જ્યાં મન ( સ્નાન ) ગ્રહ છે, ત્યાં આવે છે. આવીને મજૂનઘરમાં પ્રવેશ કરે છે. પ્રવેશ કર્યાં પછી ખલિક કરી, કૌતુક, મંગલ, પ્રાયશ્ચિત્ત કરી શુદ્ધ, જિનમંદિરમાં પ્રવેશ કરવા ચેાગ્ય માંગલિક વસ્ત્રો પહેરી મનઘરથી બહાર નીકળે છે. બહાર નીકળી જ્યાં જિનમંદિર હાય ત્યાં આવે છે. આવીને જિનપ્રતિમાનાં દન થતાં પ્રણામ કરે છે. પીછીવડે પ્રમાન કરે છે. પ્રમાર્જન કર્યા પછી જેમ સૂર્યાલ દેવે જિનપ્રતિમા પૂછુ તેવીજ રીતે પાઠ અહિં પણ જાણવા. યાવત ધૂપ ઉખવે છે, ધુપ ઉખેવી ડાખા ઢીંચણને કાંઈક નમાવે છે અને જમણા ઢીંચણને ભૂમિ ઉપર સ્થાપે છે. ( ભૂમિને અણુલ ગતા કંઇક ઉંચા અધર રાખે છે. ) સ્થાપીને સહેજ મસ્તકાદિ પૂર્વ ભાગવડે નમસ્કાર કરે છે. યાવત્ બે હાથ જોડી આ પ્રમાણે ખેલે છે. · અરિહંત ભગવંતને નમસ્કાર થાએ. ' ઇત્યાદિ નમોસ્તુનૢ પદથી સંપત્તાનું સુધી.” એ અધિકાર શ્રીમાતાઁગ મધ્યે ૧૬ મા અધ્યયનમાં છે.
"
• વિવાહાદિમાં આ લેાક સંબધી ફળની આકાંક્ષાથી ઢંપદીએ જિન પૂજા કરી હતી ’ એમ ન કહી શકાય. કારણ કે ત્યાં ૮ નર્મોહ્યુ ↑ ’ ઈત્યાદિ શક્રસ્તવના પાઠ કહેવાથી પરલેાક સંબંધી નિજ રારૂપ ફ્ળનીજ પ્રાર્થના કરેલી છે. ફ્કત આ લાક સંબંધી ફળની આકાંક્ષા કરનાર પરલેાક સંબંધી ફળને ન ઇચ્છે એ સ્વાભાવિક છે. · દ્રોપદી સમ્યકત્વ રહિત હતી ’એમ પણ ન કહી શકાય. કેમકે શ્રી જ્ઞાતાંગ મધ્યે ૧૬ મા અધ્યયનમાં નારદના માગમન પ્રસ`ગમાં... ત્યાર પછી દ્રોપદી કચ્છ (લંગોટ) વાળા નાર
'

Page #79

શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર દને અસંયતિ, અવિરતિ, અપ્રતિહત, પાપકર્મના પ્રત્યાખ્યાન નહિ કરનાર જાણ આદર આપતી નથી, સમ્યગ રીતે જાણતી નથી, અદ્ભુત્થાન કરતી નથી તથા પર્યું પાસના કરતી નથી.” એ કથનથી દ્રોપદીએ સમ્યકત્વની મલિનતા થવાના ભયથી જ અસંયતપાશું વિગેરે દેષયુકત નારદને આદર કર્યો નહિ હોય એમ સં. ભાવના કરાય છે. “શ્રેષ્ઠ રાજાની કન્યા હતી.” એવા કથનથી તેણી સમ્યકત્વથી રહિત હતી એવી સંભાવના થઈ શકે નહિ; કારણ કે મલ્લિસ્વામી અને રાજમતીના સમ્યકત્વને નિશ્ચય હોવા છતાં પણ જ્ઞાતાસૂત્ર અને ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર એ બને સિદ્ધાંતમાં “રાજ વર કન્યા ” એ પદથી કથન કર્યું છે તે આવી રીતે “તે સમયે કંભરાજા તે સમુદ્ર માર્ગે મુસાફરી કરનારાઓને યાવત્ સ્વીકારે છે, સ્વીકારી વિદેહરાજ વર કન્યા મલ્લિને બોલાવે છે.” એમ શ્રી જ્ઞાતાંગમાં કહ્યું છે. “ ત્યાર પછી નિયમ–વ્રતમાં સારી રીતે સ્થિત રહેલી તે રાજવર કન્યા” એ વિગેરે શ્રી ઉત્તરાધ્યયનમાં જણાવ્યું છે. આ કારણથીજ શ્રી પ્રશ્નવ્યારણ સૂત્રમાં “સીયાપ રાજા” એ પાઠના વ્યાખ્યાન પ્રસંગમાં શ્રીમદ્દ અભયદેવસૂરિએ “શ્રમપાસિકા (શ્રાવિકા) હોવાથી આ મિથ્યાદષ્ટિ મુનિ છે, એમ ધારી
પદીએ અત્યુત્થાન કર્યું નહિ, તેથી તે દ્રૌપદી તરફ છેષ પામે. આ પ્રમાણે કહેવાથી તેને સમ્યકત્વ હતું એમ નિશ્ચય કરીએ છીએ. તેમજ વળી પદ્મનાભરાજા દ્વારા અપહરણ થવા પછી તેણીએ આંબિલ તપ કર્યો હોવાથી “ ત્યાર પછી તે પદી દેવી છઠ્ઠ છદ્રને પારણે આંબિલ સહિત સ્વીકારેલ તપ કર્મ વડે આત્માને ભાવિત કરતી હતી.” એ પાઠથી અને પરશાસનમાં–અન્યદર્શનમાં આંબિલતપનું કથન ન હોવાથી તેણ સમ્યકત્વ ધારિણી હતી એ દઢ થાય છે. “ટ્રિપદીએ પૂર્વભવમાં નિયાણું કર્યું હોવાથી તેણે સમ્યકત્વ રહિત હતી. એ કથન પણ સંભવતું નથી. કેમકે દશાશ્રુતમાં જણાવેલ સમ્યકત્વ વિગેરેનાં નાશક નિયાણુથી આ નિથાણું જુદું હતું. આ કથન કાંઈ અસંભવિત નથી. કારણ કે તેણીને તે ભવમાં સર્વવિરતિની પ્રાપ્તિ પણ આગમમાં સાંભળવામાં આવેલ છે. તેમજ ભગવાન શ્રી વર્ધમાન સ્વામિના વચનથી નિશ્ચ એ સમ્યકત્વવાળા સૂર્યદેવે પણ શ્રી જિનપ્રતિમા આગળ પૂજા

Page #80

- જિન આશા ફળ વર્ણન. પૂર્વક શકસ્તવને પાઠ કહેલ છે આ પાઠ રાજપ્રક્ષીય ઉપાંગમાં છે.
આ દેવેનું કર્તવ્ય છે.” એમ કહી શકાશે નહિ, કેમકે તેઓ પણ સંસારના અને મેક્ષના હેતુભૂત સ્વરૂપ વિશેષને સ્વીકારે છે. તે આવી રીતે–મિથ્યાષ્ટિ દેવ માર્ગમાં રહેલ સાધુને ઓળંગીને જાય છે અને સમ્યગદષ્ટિ દેવ તે સાધુને વાંદીને જાય છે. એ પ્રમાણે બંને પ્રકારના દેવેનું કર્તવ્ય સમાન હોવા છતાં પણ તે સંસાર અને મોક્ષના હેતુભૂત થાય છે; એ સ્પષ્ટજ છે. સમ્યકત્વથી રહિત કેઈએ પણ શ્રી જિનપ્રતિમાની આગળ ભાવની મુખ્યતાએ શકસ્તવને પાઠ કહ્યો હોય એમ આગમમાં જોવામાં કે સાંભળવામાં આવેલ નથી. ‘દેવ અધમી (ને ધમ્બિયા ) હોય છે.” એવા કથનથી તેઓનું કયું કર્તવ્ય પ્રશંસનીય છે? એમ ન કહેવું જોઈએ. કેમકે તેઓનું અધર્મિપણું વિરતિધર્મની અપેક્ષાએ સમજવાનું છે, પરંતુ સમ્યકત્વની અપેક્ષાએ સમજવાનું નથી. તેને પણ ધર્મપક્ષમાંજ સ્વીકાર કરાય છે. “ તેણે અન્ય વસ્તુને સમૂહ પણ પૂજેલ છે, તેમજ આ પણ જાણવું.” એમ કહેવું ઠીક નથી. કેમકે અન્યત્ર શસ્તવ કહેવામાં આવતું નથી. તથા જિન પ્રતિમાપૂજન અને જિનાસ્થિપૂજનમાં-“એવી રીતે ખરેખર દેવાનુપ્રિય સૂર્યાભ વિમાનમાં સિદ્ધાયતનમાં જિનેન્સેઘ પ્રમાણ માત્ર ૧૦૮ જિનપ્રતિમાઓ સ્થાપિત છે. સુધર્મા સભામાં માણવક ચેત્ય સ્તંભને વિષે વજય ગેળાકાર ડાબલાઓમાં ઘણી જિનદાઢાઓ સ્થાપન કરેલી છે, તે દેવાનુપ્રિય અને અન્ય બહુ વૈમાનિક દેવ દેવીઓને યાવત પર્ય પાસનીય છે. તે આ દેવાનુપ્રિયેનું પૂર્વ કરણીય, તે આ દેવાનુપ્રિયેનું પશ્ચાત કરણીય, તે આ દેવાનુપ્રિયાને પૂર્વ પશ્ચાત પણ હિત, સુખ, શ્રેમ, નિશ્રેયસ-કલ્યાણ અને મેક્ષ માટે પરંપએર થશે ” એ ફળ કહ્યું. તથા અન્ય વસ્તુને પૂજવામાં એવા પ્રકારનું ફળ કહ્યું નથી. એવી રીતે જ શ્રી વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિમાં સોધમેંન્દ્ર તથા જીવાભિગમમાં વિજયદેવે જિન પ્રતિમાઓની આગળ દ્રવ્યસ્તવ પૂર્વકજ શકસ્તવ કહેલ છે. તે જોઈ લે. “જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર રહિત હોવાથી પ્રતિમા અનારાધ્ય છે” એમ કહેવું યુક્ત નથી, કેમકે ઋષભ વિગેરે નામના ઉચ્ચારણમાં પણ

Page #81

શ્રી સંપ સરિકા-ભાષાંતર.
સમાનતાજ છે. “નામ પણ અનારાધ્ય છે.” એમ તે કહી શકાશે નહિ. સિદ્ધાંતમાં “તેવા સ્વરૂપવાળા અરિહંત ભગવંતના નામ ૌત્રને શ્રવણ કરવામાં મહાફળ છે, તે હે મહાનુભાવ! તેમને અને ભિગમન, વંદન, નમસ્કાર અને પર્ય પાસનાથી તે થાય તેમાં શું કહેવું?” એમ કહેવાથી નામ અનારાધ્ય હેત તે મહાફળનું કથન કરત નહિ. હેમજ વળી ગુરૂ મહારાજે સ્વીકારેલ કામળ વિગેરે ઉપકરણ જ્ઞાનાદિ રહિત હોવા છતાં પણ તેને પગને સ્પર્શ થઈ જતાં આપ લેકોના વડે પણ આશાતના સ્વીકારવામાં આવે છે. આરાધ્યનું અપમાન એ સંસારના હેતુભૂત કહેવાય છે. હેમજ શ્રી જિનાગમમાં જ ઘાચારણ,વિદ્યાચારણ સાધુઓએ નંદીશ્વરદ્વીપ, રૂચકદ્ધીપ, અને સુમેરુ ગિરિના શિખર વિષે ભૂષણરૂપ નંદન, પાંડુક વનમાં રહેલ શ્રી જિનમંદિરમાં શ્રી જિનપ્રતિમાઓને વંદન કર્યું, એમ કહ્યું છે. અનારાધ્ય હોય તે તેઓ તેમ કેમ કરે?
અમે દષ્ટિરાગી તે નથી, કેમકે સિદ્ધાંતમાં તેમજ જોવામાં આવે છે. “સ્થાપનાના આરાધનમાં ઈચ્છિત ફળની પ્રાપ્તિ ન થઈ શકે.” એમ પણ કહી શકાશે નહિ, કારણકે નાગસારથિની ગૃહિણી સલસાએ હરિગેંગમેષિ દેવની સ્થાપનાની પૂજા કરવાથી છ પુત્રે પ્રાપ્ત કર્યો; એમ સંભળાય છે. હેમજ ચીતરેલી અથવા ઘડેલી સુંદર રૂપવાળી અલંકાર યુક્ત પૂતળી જેવાઈ છતી રાગની વૃદ્ધિ ઉત્પન્ન કરે છે. આ કારણથી જ કહ્યું છે કે
બચીતરેલી (ચિત્રવાળી) ભીંતને અથવા સારી રીતે અલંકૃત થએલી નારીને જેવી નહિ. હેમ સૂર્યને જોઈ દષ્ટિ પાછી ફેરવી લેવામાં આવે છે. તેમ દષ્ટિને ખેંચી લેવી જોઈએ. ૧” તેવીજ રીતે નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર દષ્ટિ સ્થાપીને રહેલી, રાગ, દ્વેષનાં ચિહ્નોથી કલુષિત નહિ થયેલી ભગવાનની મૂર્તિ જોવામાં આવી હોય તે વૈરાગ્યની વૃદ્ધિ કેમ ન ઉત્પન્ન કરે ? આ હેતુથી જ સમ્યત્વ પ્રાપ્ત કરવા પહેલાં શ્રી હરિભદ્ર સૂરિએ શ્રી જિન પ્રતિમાને જોઈ કહ્યું હતું કે
“वपुरेव तवाचष्टे भगवन् ! वीतरागताम् । नहि कोटरसंस्थेऽग्नौ तरुर्भवति शाहलः ॥१॥"

Page #82

જિન આના ફળ વર્ણન. ભાવાર્થ-“હે ભગવાન ? આપનું શરીરજ આપમાં વીતરાગપણું હોય તેમ કહે છે. ઝાડની બખોલમાં અગ્નિ હોય તે ઝાડ લીલું નજ હોઈ શકે. ૧”
“ભગવાનના સમયમાં તેમના એક લાખ, ઓગણસાઠ હજાર શ્રાવકે હતા, પરંતુ કોઇએ પણ અરિહંતની પ્રતિમાની પૂજા નથી કરી.” એમ કહેવું યુક્ત નથી. પહેલાં તે તેઓને જ પૂછવું જેઈએ કે-“શું આપ તે સર્વનાં નામે જાણે છે ? તે સર્વનાં નામનું કથન સિદ્ધાંતમાં પણ સાંભળવામાં આવતું નથી, આનંદ, કામદેવ, અંબડ વિગેરે જે કેટલાક શ્રાવકનાં નામ સંભળાય છે; તેઓનું તે સ્પષ્ટજ-અન્યતીથિએ સ્વીકારેલ ચૈત્ય” ઈત્યાદિ પાઠમાં અન્યતીર્થિકેએ સ્વીકારેલ ચૈત્યને વંદન કરવાના પ્રતિધથી સ્વતીર્થિકએ સ્વીકારેલ ચૈત્યને વંદનાદિ કરવાનું ભગવંતે કહ્યું છે જ; એથી કોઈ પણ પ્રકારની શંકા કરવી યુક્ત નથી.
વળી ચૌદ પૂર્વધર શ્રી ભદ્રબાહસ્વામિએ પણ શ્રી આવશ્યક નિર્યુક્તિમાં કહ્યું છે કે –“સંયમમાં પરિપૂર્ણ પ્રવૃત્તિ ન કરી શકનારા શ્રાવકેને સંસારને પ્રતનુક્ષય કરનાર આ દ્રવ્યસ્તવ યુક્તજ છે. કેઈ કહે કે જે સ્વભાવથી જ અસુંદર તે શ્રાવકેને પણ કેમ યુક્ત હોઈ શકે ? એ ઉપર કૂવાનું દ્રષ્ટાંત છે. જેમ નવાનગર વિગેરેની સ્થાપનામાં કેટલાક બહોળા પાણીના અભાવથી તૃષ્ણદિયુક્ત થયા છતા તેને દૂર કરવા માટે કૂવાને ખણે છે. જો કે તેઓની તૃષ્ણા વિગેરે વધે છે અને માટી, કાદવ વિગેરેથી તેઓ મલિન થાય છે, તે પણ તેનાથી ઉત્પન્ન થએલા પાણી વડે તેઓની તે તૃષ્ણ વિગેરે અને પૂર્વને મળ નાશ થાય છે, તથા ત્યાર પછીના સમયમાં તેઓ અને બીજા લેકે સુખભાગી થાય છે. એવી રીતે દ્રવ્યસ્તવમાં જેકે અસંયમ છે, તે પણ તેનાથી જ તે પરિણામશુદ્ધિ થાય છે. અસંયમથી ઉપાર્જિત કરેલ બીજું સર્વ પાપ ક્ષય પામે છે, તેથી “શુભાનુબંધિ અને અત્યંત નિજર ફળ દાયક છે.” એમ જાણે શ્રાવકે એ આ દ્રવ્યસ્તવ કર જોઈએ. ૧”
એવી રીતે “ભાવસ્તવનું હેતુભૂત હેવાથી દ્રવ્યસ્તવ પણ મેક્ષનું અંગ છે.” એમ જણાવ્યું. જેવી રીતે ગૃહસ્થને કુવાના

Page #83

૭૦
શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર દષ્ટાંતથી સ્નાન વિગેરે યુક્ત છે, એવી રીતે મુનિરાજને પણ તે યુક્ત જ છે. એમ હોવા છતાં મુનિરાજ સ્નાન વિગેરેમાં કેમ અધિકારી નથી ?” એ પૂર્વપક્ષ છે. એ વિષયમાં ઉત્તર કહેવાય છે.-“મુનિરાજે સર્વથા સાવધ વ્યાપારેથી નિવૃત્ત થયેલા હોય છે, તેથી કૂવાનાં ઉદાહરણથી પણ તેમાં પ્રવૃત્તિ કરતાં તેઓના ચિત્તમાં પાપ જ ફરે છે, ધર્મ ફરતો નથી. કેમકે તેઓ હમેશાં શભધ્યાન વિગેરેથી તેમાં જ પ્રવૃત્ત હોય છે. અને ગૃહસ્થ તે સ્વભાવથી સાવવામાં નિરંતર પ્રવતેલા હોય છે જ, નહિ કે જિનપૂજનાદિ દ્વારા સ્વપપકારરૂપ ધર્મમાં. તે કારણથી તેમાં પ્રવર્તતાં તેઓના ચિત્તમાં ધર્મ જ લાગે છે, પરંતુ પા૫ નથી લાગતું. એવી રીતે કરનારના પરિણામના વશથી અધિકાર, અનધિકાર જાણો જોઈએ. સ્નાન વિગેરેમાં ગૃહસ્થ જ અધિકારી હોય છે, પરંતુ મુનિરાજ અધિકારી નથી. આગમમાં પણ એ જ વ્યવસ્થા છે.
દ્રવ્યસ્તવમાં છવકાયની રક્ષારૂપ સંપૂર્ણ સંયમ વિરૂદ્ધ છે, તેથી સંપૂર્ણ સંયમને જાણનાર (મુનિરાજ) પુષ્પ વિગેરે દ્વારા દ્રવ્યસ્તવ કરવા ઈચ્છતા નથી.” ૩૬.
દ્રવ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવના ફળમાં તફાવત શો છે? એજ
मेरुस्स सरिसवस्स य, जत्तियमित्तं तु अंतरं होई । હવા -માવસ્થા, અંતરે તરાં નેથે | ૭ |
મેરૂ પર્વત અને સરસવનું જેટલું અંતર છે, તેટલું અંતર દ્રવ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવનું જાણવું. ૩૭.
લાખ જનના પ્રમાણવાળા સુવર્ણચલ-મેરૂને અને સરસવને જેટલું વિભેદ–તફાવત છે. અર્થાત્ મહત્વમાં મેરની ઉત્કૃષ્ટ કેટિ છે. અને અત્યંત લઘુ સરસવ છે. તેટલા પ્રમાણુવાળું અંતર દ્રવ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવનું જાણવું. ભાવસ્તવમાં છ જવનિકાયના વધને અસંભવ હોવાથી તેને મેરુની સમાન કહેલ છે. કેમકે ભાવસ્તવને આરાધના જીવે કાળ વિગેરે સમગ્ર સામગ્રી વિદ્યમાન હોય તે તે જ ભવમાં સિદ્ધિરૂપી મહેલમાં આરૂઢ થાય છે.

Page #84

૭
નામધારી ગ૭ વર્ણન. અને દ્રવ્યસ્તવ તે છ જવનિકાયના વધ વિના ન થઈ શકતું હોવાથી તેને સરસવ સમાન કહ્યું છે. દ્રવ્યસ્તવને આરાધનારા જીવ ઉત્કૃષ્ટથી અચુત દેવલોક સુધી જ જાય છે. ત્યાંથી આગળ જઈ શકતા નથી. ૩૭.
કથન કરવામાં આવેલા દ્રવ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવ એ બને ગચ્છમાં વસનારનાં જ બહુમાન પામે છે, પરંતુ પિતાની મતિક
લ્પનાથી આજીવિકા ચલાવનારનાં તે બહુમાન પામતાં નથી. એથી ગચ્છના સ્વરૂપને પ્રકટ કરવા ઈચ્છતા ગ્રંથકાર પ્રથમ બે ગાથા વડે નામધારિ ગ૭ને ત્યાગ કરવાનું દર્શાવે છે –
जत्थ य मुणिणो कयविक्कयाइ कुव्वंति निचमुभट्ठा । तं गच्छं गुणसायर , विसं व दूरं परिहरिजा ॥ ३८॥
જે ગચ્છમાં નિત્ય અત્યંતભ્રષ્ટ મુનિ કય, વિક્રયને કરતા હોય; તે ગચ્છને હે ગુણસાગર ! તું વિષની માફક દૂરથી પરિહરજે-ત્યાગ કર. ૩૮.
જે ગચ્છમાં–સાધુઓના સમુદાયમાં સદા સાધુઓના આચારથી અત્યંત પતિત થયા છતાં નામથી જ યતિ કેય, વિકય વિગેરે કરે છે. તેમાં મૂલ્ય વડે બીજાની પાસેથી વસ્તુ ગ્રહણ કરવી તે કય. અને મૂલ્ય વડે બીજાને પિતાની વસ્તુ આપવી તે વિકય કહેવાય છે. મુનિએ ય, વિકય ન કરવો જોઈએ. તે સંબંધમાં શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સિદ્ધાન્તમાં કહ્યું છે કે –
મૂલ્ય વડે વસ્તુ ખરીદ કરનાર સાધુ કયિક તેવા પ્રકારના બીજા લોકોની જે થાય છે. મૂલ્ય ગ્રહણ કરી વસ્તુ વેચતે સાધુ વેપારમાં પ્રવૃત્ત થવાથી વણિક બને છે. કય-વિક્રયમાં વર્તતે ભિક્ષુ-સાધુ તેવા પ્રકારનો ન થઈ શકે કે–જેવા પ્રકારને સાધુ સિદ્ધાંતમાં કહ્યો છે. ભિક્ષાથી વૃત્તિ ચલાવનાર ભિક્ષુએ તેવા પ્રકારની વસ્તુની યાચના કરવી, પરંતુ વસ્તુ ખરીદ કરવી નહિ. કેમકે કય-વિક્રય એ મહાન દેષ છે. ભિક્ષાવૃત્તિ સુખ કરનાર છે.” મૂળમાં આદિ શબ્દ મૂકેલ હોવાથી રાંધવું-રંધાવવું વિગેરેનું ગ્રહણ કરવું. હે ગુણસાગર ! હે ક્ષમા વિગેરે ગુણેના સમુદ્ર !

Page #85

શ્રી સંધ સહતિકા-ભાષાંતર. ગુણવાન શિષ્ય જ ઉપદેશને યોગ્ય હોવાથી આવું સંબોધન મૂક્યું છે. મેક્ષના અભિલાષી સાધુ અથવા શ્રાવકે તે ગચ્છને કાલકૂટ ઝેરની જેમ ગણી દરથી પરિહર જોઈએ. જેમ ઝેર ખાવાથી પ્રાણને પરિત્યાગ કરાવે છે, એથી એ દૂર જાય છે, તેમ ભ્રષ્ટાચારિ સાધુઓના સમુદાયરૂપ આ ગચ્છ પણ સંયમરૂપિજીવિતને નાશ કરનાર હોવાથી પરિહરવાં એગ્ય છે. ખરાબ સંગત દેને જ ઉત્પન્ન કરે છે, એથી તેને પરિહાર કરે એ જ ઉત્તમ છે. ૩૮. કથ , વિરામયિ લિવિયુવાન ! परिभुजइ साहूहि, ते गोयम ! केरिसं गच्छं १ ॥३६॥
જે ગચ્છમાં સાધ્વીઓએ પ્રાપ્ત કરેલ પાત્ર વિગેરે વિવિધ ઉપકરણ સાધુઓ વડે ઉપગમાં લેવાય, હે મૈતમ ! તે ગચ્છ કેવા પ્રકારને? ૩૯.
વ્યાખ્યાર્થ-જે ગચ્છમાં વેષમાત્રથી આજીવિકા ચલાવનાર મુનિવડે સાધ્વીઓએ આણેલ વિવિધ પ્રકારનાં પાત્ર વિગેરે ધર્મસાધન ઉપકરણે કારણે સિવાય સેવાય છે, સાધુઓ વડે સાધ્વીએને દેવાય છે, પરંતુ સાધ્વીઓએ આણેલું સાધુઓ વડે ન સ્વીકારાય. તેમ કરતા પાસસ્થા થાય છે. કહ્યું છે કે-“કાર્ય વિના નિષ્ણજન દેવેન્દ્ર વિગેરેના અવગ્રહની અનુજ્ઞા માગે, દિવસે સુવે, સાધ્વીઓના લાભને ખાય, સ્ત્રીઓના આસન ઉપર (તેઓના ઉઠયા પછી તરતજ બેસે. ૧
હે ગતમ! તે કેવા પ્રકારને ગચ્છ?” આ પ્રમાણે શ્રી વર્ધમાન સ્વામિયે ગતમસ્વામીને ઉદ્દેશીને કહ્યું છે. એથી એવા પ્રકારના ગચ્છને પરિહરો જોઈએ. એમ સમજાવ્યું છે. ૩૯
जत्थ हिरएण-सुवएणं, हत्थेण पराणगंपि नो छिप्पइ । कारणसमल्लियपि हु, गोयम ! गच्छं तयं भणियं ॥४०॥
જે ગચ્છમાં મુનિયે કારણ પ્રસંગથી પ્રાપ્ત થવા છતાં પણ ગૃહસ્થાવસ્થાના પિતાના અને પારકા પણ સેના રૂપાને હાથવડે સ્પર્શ કરતા નથી; હે ગૌતમ ! તેને ગ૭ કહ્યો છે. આ

Page #86

૭૩"
બાર ભાવનાનું વર્ણન. ' વ્યાખ્યાર્થ-જે ગચ્છમાં ઘડેલું અથવા ન ઘડેલું સોનું અને રૂપું કેઈપણ નિમિત્ત પ્રાપ્ત થવા છતાં પણ સાધુઓથી પોતાના ' હાથવડે સ્પર્શ કરાતું જ નથી. હે ગતમ! સર્વ તીર્થકરેએ તેને ગચ્છ કહ્યો છે. પિતાનું સોનું, રૂપું વિગેરે દ્રવ્ય તે દીક્ષા ગ્રહણ કરવાના સમયેજ તજી દીધેલ હોવાથી અહિં પારકું એવું પદ મૂકયું છે. દ્રવ્ય ગ્રહણ કરવું એ સાધુઓનાં વ્રતથી વિરૂદ્ધ છે. કહ્યું છે કે“સેંકડે દેના મૂળ–જાળરૂપ, પૂર્વ ઋષિાથી વિવજિત, મુનિ
થી વમી નખાયેલા અનર્થરૂપ અર્થને જે તું વહન કરે છે, તે પછી નિરર્થક તપ શામાટે આચરે છે? ૧.
વળી કહ્યું છે કે –
આરંભમાં દયા નથી, મહિલાના સંગથી બ્રહ્મચર્ય નાશ પામે છે. શંકાથી સમ્યકત્વ નાશ પામે છે. અને દ્રવ્ય ગ્રહણ કરવાથી પ્રવ્રજ્યા નષ્ટ થાય છે.”
' હવે ગચ્છમાં શીલવંત સાધુએજ વંદન કરવા યોગ્ય છે. એથી શીલનું ફળ કહે છે –
जो देइ कणयकोडि, अहवा कारेइ कणयजिणभवणं । तस्स न तत्तिय पुरणं, जत्तिय बंभव्वए धरिए ॥४१॥
જે કઈ કરાડ સેનયા આપે અથવા સેનાનું જિનભવન દેહરું કરાવે, તેને તેટલું પુણ્ય ન થઈ શકે કે જેટલું બ્રહ્મચર્ય વ્રત ધારણ કરવાથી થાય છે. ૪૧
વ્યાખ્યાર્થ—જે કઈ દાનવીર યાચકોને કરેડ સેનયા આપે, અથવા જે કઈ સુવર્ણમય જિનમંદિર કરાવે તે કરેડ સેનિયા આપનારને અથવા સેનાનું ચિત્ય કરાવનારને તેટલું પુણ્ય (ધર્મ) ન થઈ શકે કે જેટલું પુણ્ય શીલવ્રત ધારણ કરવાથી થાય છે. કેમકે શીલવ્રતનું પાળવું સર્વ ધર્મ કરતાં દુષ્કર છે. કહ્યું છે કે –
દાન, તપ, ભાવના વિગેરે ધર્મો કરતાં શીલ અત્યંત દુષ્કર છે. એમ જાણીને હે ભવ્ય ! તે વ્રત પાળવામાં જ અત્યંત યત્ન કરે. ૧

Page #87

૭૪
શ્રી સંબધ સપ્તતિકા ભાષાંતર.'
બીજા વ્રતરૂપી ભારે વહન થઈ શકે તેવા છે, અને તે ભારે વિસામો લેતાં પણ વહન કરાય છે; શીલવ્રતરૂપી ભાર તે જાવજજીવ સુધી વિસામે લીધા વિના જ વહન કરવું જોઈએ. ૨
તે જ કહે છે – सीलं कुल-आहरणं, सीलं रूवं च उत्तमं लोए । सीलं चिय पंडिच्चं, सीलं चिय निरुवमं धम्मं ॥ ४२ ॥
શીલ એજ ફળનું આભૂષણ છે, શીલજ આ લેકમાં ઉત્તમ રૂપ છે, શીલ એજ પાંડિત્ય છે અને શીલજ નિરુપમ ધર્મ છે. ૪૨
વ્યાખ્યાર્થ–બ્રહ્માવત કુળનું ભૂષણ છે. શીલ એ ઉત્તમ રુપ છે. જેમ લેકમાં રૂપ આલાદકારક છે, તેમ શીલ પણ સઘળા લોકોને આહ્લાદ ઉપજાવે છે. અથવા શીલવંતનું જ રૂપ વખાણવા લાયક છે. શીલરહિત મનુષ્યના રૂપથી શું? તથા શીલ એજ પંડિતાઈ-ચતુરાઈ છે. દુઃશીલીઆઓનું પંડિતપણું શા કામનું ? કહ્યું છે કે
સંસારથી ભયભીત થયેલા શ્રેષ્ઠ મનુષ્ય પણ ધર્મ તરવા જાણે છે, ધર્મતત્ત્વ કહે છે-ઉપદેશ આપે છે અને ભાવનાઓ ભાવે છે, પરંતુ શીલ ધારણ કરી–પાળી શકતા નથી. ૧
તથા શીલજ અસાધારણ પુણયને ઉપાય છે. કહ્યું છે કે – તેજ દાન, તેજ તપ, તેજ ભાવ, તેજ વ્રત ખરેખર પ્રમાણુ થઈ શકે કે જેમાં આંતરિક શત્રુઓના હૃદયને ભેદવામાં નવીન પ્રકારના ખીલા (શલ્ય) જેવું શીલ ધારણ કરવામાં આવતું હોય. ૧
શીલવંતે કુમિત્રને સંગ પરિહર જોઈએ, એથી ત્રણ ગાથાઓ વડે કુમિત્રેના સંગને પરિહાર કરાવતા ગ્રંથકાર કહે છે –
वरं वाही वरं मच्चू, वरं दालिद्दसंगमो। वरं अरण्णवासो य, मा कुमित्ताण संगमो ॥ ४३ ॥
ગાથાર્થ-વ્યાધિ ભલે હો, મૃત્યુ ભલે હો, દારિદ્રને સંગ ભલે થાવ, અરણ્યમાં વાસ પણ ભલે હે પરંતુ કૃમિને સંગમ ન હો. ૪૨

Page #88

ઉત્તમ અને મિત્ર સંગનુ વન.
૭૫
વ્યાખ્યાથ વ્યાધિશરીરની મંદતા ( કુમિત્રાના સંગમની અપેક્ષાએ ) શ્રેષ્ઠ છે. મરણ શ્રેષ્ઠ છે. નિ નતાના ચાગ શ્રેષ્ઠ છે, વનેચર પણુષ્ટિ છે, પરંતુ કુમિત્રાના-ખરાબ સહાયકોનો સંગમ ન હેા. કહ્યું છે કે
જેમ ખાવામાં આવેલ હલાહલ ઝેર પ્રાણાના વિનાશ કરે છે, તેમ કુમિત્રાના સયાગ પણ દુ:ખાના હેતુભૂત થાય છે; એમાં સંશય નથી. ઝેર એકજ જન્મમાં મારું છે અને કુમિત્રાના સંચાગ તા દરેક જન્મમાં દુ:ખદાયક થાય છે. પ્રાણિયા કુમિત્રાના સ ંગમથી દુ:ખ પામે છે અને સુમિત્રથી પરમ સુખ પામે છે. આ વિષયમાં દિવાકરનું ઢષ્ટાંત છે.
દિવાકરની કથા.
આ ભરતક્ષેત્રમાં અવંતિ દેશમાં સુવિદ્યા નામની નગરીના રાજા જયરાજના ચતુર્ભુ જ પુરાહિતને દિવાકર નામના પુત્ર હતા. પર તુ તે અત્યંત વ્યસની હતા. પુત્ર ગુણવાન હેાય તેજ ચુક્ત છે. તેજ માટે કહ્યું છે કે—
" वरं गर्भस्रावो वरमृतुषु नैवाभिगमनं,
वरं जातः प्रेतो वरमपि च कन्यैव जनिता । वरं वन्ध्या भार्या वरमगृहवासे प्रयतितं,
न चाविद्वान् रूपद्रविणबलयुक्तोऽपि तनयः ॥ १ ॥ ભાવાર્થ——ગર્ભ ગળી જાય એ સારૂં, ઋતુઓમાં સ્ત્રી સંસર્ગ નજ કરવા એ સારૂં, મરેલાજ પુત્ર અવતરે એ સારૂં કન્યાજ ઉત્પન્ન થાય એ સારૂ, ભાર્યા વાંઝણી રહે એ સારૂ, ગૃહવાસમાં પ્રયત્ન ન કરવા એ સારૂ', પરંતુ રૂપ, દ્રવ્ય અને ખળથી યુક્ત હોવા છતાં ભૂખ પુત્ર હાય એ સારા નહિ. ૧ તેથી પિતાએ અંતકાળે તેને કહ્યું કે હું વત્સ ! તુ સુસંગ કરજે. કુસંગ કરીશ નહિ. કેમકે—
જે જેવાનો સાથે મૈત્રી કરે, તે થાડા વખતમાં તેવા થાય છે, ફૂલાના સહવાસમાં રહેતા તલ પણ તે ફૂલાની ગંધવાળા થઈ જાય છે. ૧

Page #89

શ્રી સંધ સાતિકા-ભાષાંતર દિવાકરે પણ પિતાનું વચન સ્વીકાર્યું. કેટલાક દિવસ પછી તે પુરોહિત પદથી ભ્રષ્ટ થવાથી કોઈક ગામમાં “જર” નામના ઠાકેરની સેવા કરવા લાગ્યું. અને તે ઠાકરના સેવક પિંગલ સાથે તેણે મિત્રી કરી, તથા તેના ઘરની દાસી મિત્રસેનાની સાથે સ્નેહ બી. કેઈ એક વખતે જરઠાકોરે દિવાકરને કહ્યું કે-“જયપુરના રાજા વિચારધવલની સેવા કરી અમારી કાંઈ પણ વૃત્તિ-આજીવિકા કર.” એથી દિવાકર ત્યાં ગયો. અને તેણે પોતાની વચન રચનાથી રાજા વિગેરે જાને રંજિત કર્યા. કોઈ દિવસે રાજાએ “સમાનશવ્યાપુ સચ” આવું કાવ્યનું ચોથું ચરણ બનાવીને કહ્યું કે-“આ સમસ્યા જે પૂરે, તેને હું ઈચ્છિત વરદાન આપું.” એ સાંભળી દિવાકરે તે સમસ્યા આવી રીતે પૂરી– " मृगा मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति, गावश्च गोभिस्तुरगास्तुरङ्गैः । मूर्खाश्च मूखैः सुधियः सुधीभिः, समानशीलव्यसनेषु सख्यम्"
મૃગલાઓ મૃગલાની સાથે, ગાયે અથવા બળદ ગાય અને બળદ સાથે, ઘેડાએ ઘોડાની સાથે, મૂર્ખ મનુષ્ય મૂર્ખાઓની સાથે, બુદ્ધિમાન વિદ્વાને વિદ્વાનોની સાથે સંગ કરે છે. સમાન શીલ અને વ્યસનવાળાઓની “મૈત્રી હોય છે.”
તેથી પ્રસન્ન થઈ રાજાએ કહ્યું કે-“ભદ્ર! શું આપું?” દિવાકરે જણાવ્યું કે-“મારા સ્વામી જરઠાકોરના દારિદ્મને નાશ કરે.” ત્યારે વિચારધવલ રાજાએ ૭૫૦ ગામ સાથે શ્રીપુર નામનું નગર આપ્યું. દિવાકરે તે પોતાના સ્વામીને ભેટ કર્યું. તેથી જરઠાકરે પણ “હું પણ તારૂં કાંઈક કાર્ય કરીશ.” એમ સ્વીકાર્યું. અન્યદા મદ્યપાનમાં આસક્ત પિંગલને જરાકેરે જે. એથી રાજાએ તેની જીભ કાપવાને હુકમ આપ્યું. ત્યારે દિવાકરે મિત્રરૂપ માનેલા પિંગલને જીવિત અપાવવાથી તેના ઉપર ઉપકાર કર્યો. એક વખતે મેરના માંસ ખાવાને દેહદ પૂરવાથી પોતાની પત્ની મિત્રસેના દાસી ઉપર ઉપકાર કર્યો. ત્યારપછી રાજા કોપાયમાન થયે અને પિતાનું જીવિત જ્યારે સંદેહવાળું થઈ પડયું, ત્યારે દિવાકર કુસંગતિની પરીક્ષા કરી મંગલપુરમાં જઈ પૂર્ણચંદ્ર

Page #90

ઉત્તમ અને કૃત્રિમ સંગનું વર્ણન.
૭૭ રાજાના સગુણ કુમાર ગુણચંદ્રને સેવવા લાગ્યો. કેઈક વખતે કુમાર વિપરીત શિક્ષા પામેલા ઘોડા ઉપર આરૂઢ થવાથી અટવીમાં પહોંચ્યો. તેને તૃષાથી વ્યાકુળ જેઈને પાકેલાં ત્રણ આમળાં લઈ દિવાકર તેની સમીપ ગયે. દિવાકર તરફ જઈ ગુણચંદ્ર કુમાર બે કે-“તું મને પાણી પા.” ત્યાં પાણી ન હોવાથી દિવાકરે કહ્યું કે-તૃષાની ઉપશાંતિ કરનાર હોવાથી આ ત્રણ આમળાંના ફળનું મૂલ્ય નથી. એથી આ ફળ આપ ખાવ.” રાજકુમારે પણ તે ફળો ખાધાં અને તૃષા શાંત થઈ. કુમાર દિવાકર ઉપર અત્યંત પ્રસન્ન થયું. ત્યારપછી કેટલાક વખતે ગુણચંદ્ર કુમાર રાજા થયે. ગુણચંદ્ર રાજાને ત્યાં સંપૂર્ણ દિવસે પુત્ર ઉત્પન્ન થયે ૫રિવાર સહિત તે બાળ મત્રી દિવાકરને ઘરે જવા લાગ્યા. ત્યારે દિવાકર મન્ત્રીએ વિચાર્યું કે–“જે રાજા મહારો મહાન દેષ સહન કરે, તે રાજાનું ઉત્તમપણું જણાય. ત્યાર પછી દિવાકરે કેઈક વખતે ઘરે આવેલા તે કુમારને લક્ષ્ય રાખી સાવધાનીથી અત્યંત ગુપ્તસ્થળે ભોંયરામાં રાખ્યા. રાજાએ કુમારને ભેજન સમયથી માંડી સૂર્યોદય થતાં સુધી શોધ્યું, પરંતુ કુમાર મળે નહિ. પરિવારના મનુષ્યએ કહ્યું કે- સ્વામિન્ ! કુમારને મન્નિના ઘરમાં પ્રવેશ કરતાં અહે યે હતે. છેવટે રાજાએ કુમારની શોધ કરવા માટે પડદે વજડા. તેવામાં દિવાકર મન્ત્રીએ પોતાના મિત્ર) મરથદત્ત નામના શેઠને ઘરે જઈ કહ્યું કે-હેશેઠ! હારી ભાર્યાને (તેનું માંસ ખાવાને) દેહદ ઉત્પન્ન થવાથી ઉન્મત્ત થઈ મેં રાજાના કુમારને મારી નાંખે છે. સાહસથી આ કામ કર્યું છે.” આવી રીતે વસંતસેના વેશ્યાને ઘરે જઈને પણ જણાવ્યું. ત્યાર પછી શેઠે અને તેની ભાર્યાએ પણ રાજા આગળ જઈને કહ્યું કે તે કુમારને મેં માર્યો છે.” ત્યાર પછી મંત્રીએ પૂર્વોપકૃત રાજા પાસેથી બન્નેને અભય દાન અપાવવા પૂર્વક સુસંગતિની પરીક્ષા કરી. ત્યાર પછી મંત્રીએ રાજાને પિતાને ત્યાં ભેજન માટે બોલાવ્યા. રાજાને ભેજન કરાવી સર્વ અલંકારથી વિભૂષિત રાજકુમારને તેના ખેાળામાં મૂક્યુંવિસ્મય પામેલા રાજાએ અંત:કરણથી આનંદિત થઈ કહ્યું કે- આ શું કર્યું?”દિવાકરે જણાવ્યું કે “સ્વામિનું !

Page #91

શ્રી સંબધ સતિકાભાષાંતર. આપનું ઉત્તમપણું જોયું. ત્યાર પછી ત્યાં ઉદ્યાનમાં આનંદસૂરિને પધારેલા સાંભળી દિવાકર મંત્રી ત્યાં ગયો અને વંદન કરી બેઠા પછી પૂછયું કે- ભગવાન ! સર્વોત્તમપણું ક્યાંય છે?” ગુરૂએ કહ્યું કે-“સાંભળ-ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નામના નગરમાં જિતશત્રુ રાજાને સોમદત્ત નામને મંત્રી હતા. તેણે સહમિત્ર ૧, પર્વમિત્ર ૨, પ્રણામમિત્ર ૩. એમ ત્રણ મિત્રે કર્યા હતા. અન્યદા રાજા રુઝ થવાથી ભયભીત થઈ તે રાત્રે એક સહમિત્રને ઘરે ગયે અને સહમિત્ર આગળ તેણે તે સ્વરૂપ કહ્યું. ત્યારે સહમિત્રે કહ્યું કે ત્યાં સુધી મૈત્રી, કે જ્યાં સુધી રાજા ન થાય; માટે તું હારા ઘરથી ચાલ્યા જા.” ત્યાર પછી તે પર્વ મિત્રને ઘરે ગયો. તેણે પણ એમજ કહ્યું. પછી તે પ્રણામમિત્રને ઘરે ગયે. ઉત્તમ હોવાથી તેણે પ્રશ્ન કર્યો કે- આ કેવા પ્રકારની અવસ્થા?” સેમદત્તે કહ્યું કે-“મારા ઉપર રાજા કોપે છે.” ત્યારે પ્રણામમિત્રે કહ્યું કે“કઈ પણ પ્રકારે તું ભય ન રાખ, હું ત્યારે પીઠ રક્ષક છું.” તેથી તે નિર્ભય થયો. પછી આચાર્ય મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી સહમિત્ર સમાન દેહને. પર્વ મિત્ર સમાન કુટુંબને, અને પ્રણામમિત્ર સમાન ધર્મને જાણું દિવાકરે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. તે દેવ અને મનુષ્યભવની દ્ધિ પામી છેવટ મેક્ષ પામશે. આ પ્રમાણે ઉત્તમની સેવા ઉપર દિવાકરની કથા.
अगीयत्थक्कुसीलेहि, संगं तिविहेण वोसिरे। मुक्खमग्गमिमे विग्धे, पहंमि तेणगे जहा ॥४४॥
ગાથાર્થ અગીતાર્થ કુશીલીઆએ સાથે મન, વચન અને કાયાથી સંગ તજ જોઈએ. કેમકે માર્ગમાં ચેરની જેમ મોક્ષમાર્ગમાં આ લેંકે વિધ્વરૂપ છે. ૪૪.
વ્યાખ્યાર્થ–સૂત્ર તથા અર્થને જાણનાર સાધુએ ગીતાથે કહેવાય છે. કહ્યું છે કે
સૂત્ર એ ગીત કહેવાય છે. તેનું વ્યાખ્યાન એજ અર્થ ગીત અને અર્થ એ બનેથી યુક્ત પુરુષને તું ગીતાર્થ જાણું. ૧
ગીતાર્થથી ભિન્ન તે અગીતાર્થ–સૂત્ર તથા અર્થને ન જાણુ

Page #92

નજીક
અંગીતાર્થ વિગેરેને સંગ તજવા વિષે.
૭૯ નારા. અર્થાત્ મૂકે. જેઓનું શીલ-આચરણ નિંદિત હેય તે કુશીલીઆ-તેવા પ્રકારના જૂગારી વિગેરે. કહ્યું છે કે –
જૂગારી, ઉäઠ, ઉન્માર્ગગામી અને નિંદા કરનારા વિગેરે જેઓ કુશીલીઆ હાય છે. તેઓને પ્રયત્નપૂર્વક વજેવા જોઈએ. ૧
અથવા પાસસ્થા વિગેરે કુશલીઆ કહી શકાય. તેઓની સાથે આલાપ વિગેરે સંબંધ મન, વચન અને કાયાથી તજવો જોઈએ. કહ્યું છે કે
જૂગારી, વેશ્યા, નટ, વિટ, ભાટ તેમજ કુકર્મ કરનારાએના ઘર, હાટને સંવાસ વર્જ જોઈએ અને તેઓની સાથે મૈત્રી પણ તજવી. ૧
કુતીથીઓને સંસર્ગ, કુતીર્થગમન, ભ્રષ્ટાચારીઓ સાથે પરિચય અને આલાપ વર્જ જોઈએ. ૨ તેમજ કહ્યું છે કે –
“જ્યાં અવિરતિ અસંયતની વસતિ હોય, ત્યાં ગમનાગમન ન કરવું જોઈએ. કારણકે–ગમનાગમન કરવાથી તેઓની સાથે આલાપ થાય અને આલાપ પ્રીતિ–નેહ ઉત્પન્ન કરે છે, પ્રીતિથી દાક્ષિણ્ય અને દાક્ષાયથી ઉચિત કાર્યોને સ્વીકાર કરે પડે, ઉચિત કાર્યોની પ્રતિપત્તિ કરવાથી તેઓની સાથે વારંવાર પરિચય કરવો પડે, એમ પરિયાદિક કરવાથી સમ્યકત્વ દૂષિત થાય, સમ્યકત્વ દૂષિત થતાં જિનેશ્વર પ્રભુને કહેલ ધર્મ નાશ પામે અને જિનેશ્વર પ્રભુના ધર્મ વિના આ અપાર સંસાર રૂપી મહાસાગર તરી શકાય નહિ, તેથી ત્યાં ગમન કરવાનું નિષેધ્યું છે.
અગીતાર્થ અને કુશીલીઆના સંગને પરિત્યાગ કરવામાં ઉપનય સહિત હેતુ કહે છે–(કારણમાં કાર્યને ઉપચાર થત હેવાથી) આ અગીતાર્થ અને કુશીલીઆઓ મેક્ષના માર્ગમાં વિદનરૂપ છે. અર્થાત તેઓની સંગતિથી મોક્ષગમન દૂરજ રહી જાય છે. જેમ માર્ગમાં જતા મુસાફરોને ચેર લેકે વિશ્વના કારણરૂપ છે, તેમ આ લેકે પણ છે.
अंबस्स य निंबस्स य, दुएहं पि समागयाइ मूलाई। . संसग्गीइ विणटो, अंबो निंबत्तणं पत्तो ॥१५॥

Page #93

શ્રી સંબધ સતિકા-ભાષાંતર ગાથાર્થ-આંબાનાં અને લીંબડાના બંનેનાં મૂળીઓ એકઠાં થયાં. તેમાં સંસર્ગથી અવિનાશ પામી લીંબડાપણું પાયે.૪૫
વ્યાખ્યાર્થ–લાંબા કાળથી પડેલા કડવા લીંબડાના પાણીથી વાસિત થયેલી ભૂમિમાં આંબાનું ઝાડ ઉત્પન્ન થયું. પછી ત્યાં આંબાના અને લીંબડાનાં બનેનાં મૂળો એકઠાં થતાં સંગતિથી આંબે નષ્ટ થઈને કડવાં ફલવાળે લીંબડે થઈ ગયે કહ્યું છે કે "गुणा गुणज्ञेषु गुणीभवन्ति, ते निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषाः। सुस्वादुतोयप्रवहा हि नद्यः, समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः ॥१॥"
ગુણે ગુણ જાણનારાઓને વિષે ગુણરૂપ થાય છે, તે જ ગુણે નિર્ગુણને પામી દેષરૂપ બની જાય છે. અત્યંત સ્વાદિષ્ટ પાણીના પ્રવાહવાળી નદીઓ સમુદ્રને પ્રાપ્ત કરી–મળી પી ન શકાય તેવી ખારા પાણીવાળી બની જાય છે. ૧
આ કથન વડે ભાવુક દ્રવ્ય હોવાથી મધ્યસ્થાનેજ સંસર્ગથી ગુણ અને દેષ થાય છે. કહ્યું છે કે
- સંસર્ગ થી ગુણ દેષ થાય છે. એ મધ્ય જનની સ્થિતિ છે. ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યવાન અથવા ઉત્કૃષ્ટ પાપી સંસર્ગથી ગ્રહણ કરી શકાતા નથી. ૧
- અમધ્યસ્થને તે સંસર્ગથી પણ ગુણ દોષ થઈ શકતા નથી. જેમ કહ્યું છે કે
વૈર્યમણિ ઘણા વખત સુધી કાચમણિના સંસર્ગમાં રહેવા છતાં પણ પોતાના પ્રાધાન્યગુણથી કાચપણું પામતે નથી.
જે તમને સંસર્ગજ પ્રમાણ હોય, તે ઘણા લાંબા વખત સુધી શેરડીના વાઢમાં રહેવા છતાં પણ નતંબ મધુર કેમ નથી થ ? ૧. ૫
હવે સજનોના સંસર્ગથી જે ફળ થાય તે ઉપનયપૂર્વક દર્શાવતા કહે છે.
उत्तम जण संसग्गी, सीलदरिदं पि कुणइ सीलड्ढे । . जह मेरुगिरिविलग्गं, तणं पि कणयत्तणमुवेइ ॥ ४६॥

Page #94

પાંચ પ્રકારના મિથ્યાત્વનું વર્ણન. ગાથાર્થ–ઉત્તમ જનોને સંસર્ગ શીલ રહિત જનને પણ શીલયુક્ત કરે છે. જેમ મેરૂગિરિને વળગેલ તૃણુ પણ કનકપણું પામે છે. ” ૪૬
વ્યાખ્યાર્થ–સુશીલ લોકોને સંગ શીલ રહિત મનુષ્યને પણ શીલસમૃદ્ધ કરે છે. અર્થાત્ શીલહીન પ્રાણું પણ શીલવંતેની સંગતિથી શીલ પાળવાનું માહામ્ય સાંભળવાથી શીલ આદરે છે. જેમ મેરગિરિનું આશ્રિત તૃણ પણ સુવર્ણ પણું પ્રાપ્ત કરે છે. મેરૂ પર્વત ઉપર ઉગેલાં તૃણુ પણ સુવર્ણગિરિના સાન્નિધ્યથી સુવપણું પામે છે. એ ભાવાર્થ છે. ૪૬
હવે શીલવંત સાધુઓએ તથા શ્રાવકેએ મિથ્યાત્વ તજવું " જોઈએ. એથી મિથ્યાત્વનું અત્યંત દુષ્ટપણું કહે છે.
नवि तं करेइ अग्गी नेय विसं नेय किएहसप्पो य ।। जं कुणइ महादोसं, तिव्वं जीवस्स मिच्छत्तं ॥४७॥ .
ગાથાર્થ “તીવ્ર મિથ્યાત્વ જીવને જે મહાદેષ કરે છે, તે મહાદેષ અગ્નિ, ઝેર કે કાળે સર્પ પણ કરતા નથી. ૪૭
વ્યાખ્યાર્થ–પ્રજ્વલિત થયેલો અગ્નિ તે મહાઅનર્થને નથી કરતે, કાલકૂટ ઝેર પણ નથી કરતું અને કાળે સાપ પણ તે મહાદેષને નથી કરતે, કે જે મહાદેષને અત્યુત્કટ મિથ્યાત્વ–અતત્ત્વને અધ્યવસાય કરે છે. કેમકે અત્યંત કુપિત થયેલા તે અગ્નિ વિગેરે તે એક ભવમાંજ મરણના હેતુરૂપ થાય છે અને મિથ્યાત્વ તે અનન્ત ભવ સુધી જન્મ-મરણના હેતુભૂત બને છે. એજ મિથ્યાત્વનું મહાદેષ કર્તુત્વ જાણવું. આભિગ્રહિક ૧, અનાભિગ્રહિક ૨, આભિનિવેશિક ૩, સાંશયિક ૪ અને અનાગ ૫ એમ મિથ્યાત્વ પાંચ પ્રકારનું છે. તેમાં–‘આજ દર્શન (મત) સુંદર છે, બીજાં દર્શન સારું નથી.” આવા પ્રકારના કુદર્શન વિષયક અભિગ્રહવડે થતું મિથ્યાત્વ આભિગ્રહિક કહેવાય છે, જેના વિશથી મનુષ્ય કુદ
નેમાંથી કોઈ પણ એક દર્શનને ગ્રહણ કરે છે. ૧ એનાથી વિપરીત અનાભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ કહેવાય છે, કે જેનાથી “સઘળાં દર્શને
૧૧

Page #95

શ્રી સંબધ સતિકા-ભાષાંતર સારાં છે એવા પ્રકારનું અ૫ માધ્યચ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. ૨ અભિનિવેશથી થયેલું મિથ્યાત્વ આભિનિવેશિક ગેછામાહિલ વિગેરેની જેમ ૩. જેના વશથી અરિહંત ભગવંતે ઉપદેશેલાં જીવ વિગેરે તમાં સંશય ઉપજે, જેમકે- હું નથી જાણી શકો કે–આ ભગવંતે કહેલ ધર્માસ્તિકાય વિગેરે સાચું હશે કે અન્યથા”? આવા પ્રકારના સંશયવાળું મિથ્યાત્વ સાંશયિક ગણાય છે ૪. અનાગિક મિથ્યાત્વ કે જે અનાગથી થયેલું હોય છે, તે એકેદ્રિય અને હોય છે ૫. તે મિથ્યાત્વને શ્રાવક પણ ત્રિવિધ ત્રિવિધે પ્રત્યાખ્યાન કરે છે–તજે છે; પરંતુ અણુવ્રતની જેમ દ્વિવિધ ત્રિવિધ વિગેરે પ્રકારથી નહિ. કહ્યું છે કે-“મિથ્યાત્વ સ્વયં મનથી ન કરે, બીજા પાસે ન કરાવે, કરતા એવા બીજાને અનુજ્ઞા ન કરે. એવી રીતે વચનથી અને કાયાથી પણ સમજવું.” તથા “ આ પૂર્વોક્ત મિથ્યાત્વ હું કરૂં” અથવા “એ સ્વયં કરે” અથવા “બીજાએ કર્યો છતે આ સારું કર્યું ” એમ મનવડે ન ચિંતવે. વચનવડે
હું કરૂં” એમ ન બોલે, “તું કર’ એમ બીજાને ન કહે, અને બીજાએ કરેલાની પ્રશંસા ન કરે. કાયાવડે સ્વયં ન કરે, કરસંજ્ઞા હાથને ઇસારે, ભ્રકુટિ ચડાવવી ઈત્યાદિ દ્વારા બીજા પાસે ન કરાવે અને બીજાએ કર્યું હોય તે ચપટી, તાળી, હસવું, વિગેરે ચેષ્ટાઓ કરી વખાણે નહિ.” તેથી જ્યારે મિથ્યાત્વ વિષયક અનુમતિને પણ નિષેધ કર્યો છે, ત્યારે જે મનુષ્ય કરવું, કરાવવું અને અનમેદવું એ ત્રણે પ્રકારથી કુટુંબને મિથ્યાત્વમાં સ્થિર કરતે મિથ્યાત્વને સ્થાપે, તે પિતાને અને પોતાના વંશને સંસારરૂપી સમુદ્રમાં નાખે, એમાં શું કહેવું ? કહ્યું છે કે–જે મનુષ્ય ઘરને અને કુટુંબને સ્વામી થઈને મિથ્યાત્વનું રેપણ કરે, તેણે પિતાના સઘળા વંશને સંસારરૂપી સમુદ્રમાં નાખે. ૧ તે મિથ્યાત્વે પૂવન અષિએ કરેલા કુલકથી જાણવાં, તે આ પ્રમાણે,
“ સામાન્ય કેવલીઓમાં શિરોમણિ એવા દેવ-જિનેશ્વરના અને ગુરૂઓના ચરણકમળને પ્રણામ કરી શ્રતને અનુસારે હું સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ દર્શાવું છું. દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ વિષયક શ્રદ્ધા તે સમ્યકત્વ, શ્રુતમાં કહેલા ગુણવડે યુક્ત દેવ. ગુરૂ અને ધર્મને

Page #96

જન આના કુળ વર્ણન. સ્વીકારવા તે સભ્યત્વ કહેવાય છે અને જે સદગુણથી રહિત અન્ય દેવ વિગેરેમાં શ્રદ્ધા ધારણ કરવી તે સમ્યકત્વથી વિપરીત મિથ્યાત્વ ઉપાધિથી ચાર પ્રકારનું છે. દેવસંબંધિ અને ગુરૂસંબંધિ બન્ને પ્રકારનું મિથ્યાત્વ લેકિક અને કેત્તર એમ બે ભેદવાળું છે, તે સૂત્રથકી આવી રીતે જાણવું જોઈએ. સમ્યગદષ્ટિએ નિશ્ચયથી હરિ, હર, બ્રહ્મા વિગેરે દેવના મંદિરમાં ગમન, પૂજન, નમન વિગેરે વર્જવું જોઈએ ૧, મંગલ માટે કાર્યોના પ્રારંભમાં ગણેશ વિગેરેના નામનું ગ્રહણ કરવું ૨, ચંદ્ર, રેહિણનાં ગીત ગાવાં વિગેરે ૩, વિવાહમાં–ગણેશની સ્થાપના કરવી ૪, છઠ્ઠીની પૂજા ૫, માતૃસ્થાપના ૬, બીજના ચંદ્રનું દર્શન કરવું ૭, દુર્ગાદેવી વિગેરેને વાજિંત્ર, તેત્ર, લય વિગેરેથી મહિમા કરે ૮, ગ્રહ વિશેરેને મહિમા ૯, ચૈત્રાષ્ટમી મહિમા, નવમી પાળવી ૧૦, સૂર્યરથ કાઢ ૧૧, સૂર્યગ્રહણ વિગેરે માનવું ૧૨, હોળીને પ્રદક્ષિણા દેવી ૧૩, પિંડ પાડ ૧૪, સ્થાવની પૂજા ૧૫, દેવકીસાતમ, નાગપાંચમ, મલ્લિકા વિગેરે માતાને રવિવાર, સોમવારને દિવસે તપ કરે, મિથ્યાષ્ટિ ગોત્રવિગેરે દેવની પૂજા, દૂર્વા આઠમ, સંક્રાંતિ, રેવંતપર્વ, દેવની પૂજા, શિવરાત, વત્સબારશ, ખેતરમાં હળ વિગેરેની પૂજા, નવરાત વિગેરેમાં નવ પૂજાવિગેરે બુધાષ્ટમી, અગ્નિહિમ, સુન્નિણિ રૂપિણિ અને રંગિણિ દેવીની પૂજા, માઘ મહિનામાં ઘી, કામળ આપવાં, કાજળત્રીજ, તલ અને ડાભનું દાન, દાનમાં પણ જલાંજલિ, શ્રાવણચંદન છઠ, ગપુચ્છ .વિગેરેમાં કરેન્સેધ, અર્ક છઠ, ગરીભક્ત, શક્યની અને પૂર્વજોની પ્રતિમા, ઉત્તરાયણ, પ્રાણુઓને પીડાકારક છાણ વિલેપન, દેવને સૂવાની અને ઉઠવાની તિથિ. ( અષાડ શુ. :૧૧ ને કાર્તક શુ. ૧૧) આમલી, કૃષ્ણ અને પાંડવોની તિથિ, અગીઆરશને તપ વિગેરે, પરતીર્થમાં ગમન, ઓચ્છવ કરે, ઈત્યાદિ લૈકિક દેવ સંબંધિ કૃત્યે અહિં મિથ્યાત્વરૂપ જાણવાં. એ અને બીજા પણ મિથ્યાત્વિનાં ઉપદેશેલાં “શ્રાદ્ધ કરવું ? વિગેરે કર્તવ્ય સમ્યગુદણિયે વર્જવા જોઈએ. માસિક-છ માસિક વિગેરે શ્રાદ્ધ, પર્વ દાન, કર્ણ, હળ .... પાના ઘડાઓનું દાન તેમ જ મિથ્યાષ્ટિને લાહણું

Page #97

થી સંબોધ સતિકા-ભાષાંતર દેવું, કુમારિકા ભક્ત, ધર્મ માટે ચૈત્રમાં ચશ્ચર, અસંયતિ કેની અક્ષયતૃતીયા, અકર્તાન, જેઠ પૂનમે સાંઢને વિવાહ, અમાવાસ્થાએ વિશેષે ભોજન. કૂવા વિગેરે દાવવા, ગોચર હિંડવું, પ્રિયરથ, કાગડા, બિલાડા વિગેરેને પિંડ આપ, પવિત્રતા માની ઝાડ રોપવાં, તાલાચર પાસે કથા સાંભળવી, ધનપૂજા, ઇંદ્રજાળ, ધર્મમાં નટ જેવા, પાળાઓનું યુદ્ધ જેવું. એવી રીતે બ્રાહ્મણ, તાપસ વિગેરે લૈકિક ગુરૂઓને પણ નમવું. મૂળ અને અલેષા નક્ષત્રમાં બાળક ઉપન્ન થતાં ભવનમાં બ્રહ્માસ્નાન, તેઓ (બ્રાહ્મણે) ની કથા સાંભળવી, તેઓ (બ્રાહ્મણોને દાન આપવું, તેઓને ઘરે જવું, ભેજન વિગેરે. એવી રીતે લૈકિક દેવ સંબંધિ અને ગુરુસં બંધિ મિથ્યાત્વ પરિહરીને લકત્તરમિથ્યાત્વમાં અન્યતીથી એાએ ગ્રહણ કરેલાં બિંબને વજેવાં જે જિનમંદિરમાં પણ રાત્રે અબળાઓને પ્રવેશ, સાધુઓને વાસ, નંદિ, બલિદાન, સ્નાન, નૃત્ય પ્રતિષ્ઠા, તંબોલ વિગેરે આશાતનાઓ, જલક્રીડા, દેવેનું આદેલન, એવું બીજું પણ લાકિક દેવળની જેમ અસમંજસ યુકત થતું હોય, ત્યાં પણ આદરપૂર્વક સમ્યકત્વને રક્ષણ કરવામાં તત્પ૨, ઉસૂત્ર વર્જનાર સ્વતંત્ર સમ્યગ્દષ્ટિયાને જવું ક૫તું નથી. હરવિગેરે દેવના મંદિર કરતાં જિનમંદિરની આજ વિશેષતા છે કે–જિનમંદિરમાં સર્વ વિધિપૂર્વક થાય છે, ત્યારે અન્યત્ર સઘળું વિપરીત હોય છે. જેમ તેમ પ્રવૃત્તિયુક્ત કરવું, તેજ જે પ્રમાણ હોય તે “નિષ્ઠીવનથી ન કરવું.” એ વિગેરે નિરર્થક જ થઈ જાય. વળી જિનેશ્વર પ્રભુની પૂજામાં જે ત્રણ સંધ્યાને નિયમ કર્યો છે, તે પણ નિરર્થક થઈ જાય. તથા પવિત્ર થઈને શ્રાવકે જિનેશ્વરની પૂજા કરવી, જિનબિંબની પ્રતિષ્ઠા, અધિકારિ સૂરિનું પ્રસાધન યુગપ્રધાનએ આગમાં વિરચિત પ્રતિષ્ઠાક૯પ એ વિગેરેનું પણ શું પ્રજન? તેથી જ્યાં પ્રતિષ્ઠા, પૂજા વિગેરે સર્વ કર્તવ્ય વિધિપૂર્વક કરવામાં આવતું હોય ત્યાં જ સમ્યગ્દષ્ટિને નિશ્ચયે ગમન વિ ગેરે યુક્ત છે.
જે લકત્તમ લિંગ (જેન સાધુ વેષ)થી વિભૂષિત દેહવાળા હોવા છતાં પણ ફૂલ, તાંબુલ, સર્વ આધાકમિ અને સચ્ચિત્ત

Page #98

મધ્યાત્વ વર્ણન
જળ, ફળને ભેગ કરતા હોય, સ્ત્રી પ્રસંગ, વ્યવહાર (વેપાર) ગ્રંથને સંગ્રહ, શેભા, એકાકિપણે ભમવું, સ્વછંદી ચેષ્ટા અને સ્વછંદી વચન, ચૈત્ય, મઠ વિગેરેમાં વાસ, વસતિ (ઉપાશ્રય) માં પણ નિત્ય સ્થિતિ, ગાયન, સોનાનાં ફૂલેથી પોતાના પગ પૂજાવવા અથવા કેવળ આગમને જ અવલંબીને આચરણ કરે, તેમાં જ તત્પર રહેવા છતાં પણ વચન માત્રથી તેને આલાપ કરે. “સંપૂર્ણ ચૈત્યવંદન, અને વખત છ પ્રકારનાં આવશ્યક, પ્રાસુક પાણી, મુહપત્તિ રાખી જિનબિંબ આગળ વાંદણાં દેવાં, પકવાન વિગેરે બલિદાન, જિનબિંબનું દૂધ વિગેરેથી સ્નાન પ્રક્ષાલન એ શ્રાવકને અયુક્ત છે. એમ પિતાની મતિથી કૃતના અર્થને વિકલ્પનારા જેઓ શ્રાવકપદના સ્વરૂપને કહેતાં કહે છે. તેઓ અતિશય મૃતધર યુગ પ્રધાનની પણ અવગણના કરે છે. જે યુગપ્રધાને શ્રુતને અનુસારે આ પ્રરૂપ્યું છે, તે સઘળું માર્ગોનુસાર પુરૂએ બહુ પ્રકારથી સમર્થન કર્યું છે. ચૈત્યવાસીઓની જેમ એને કેઈપણ શાસ્ત્રમાં નિષેધ દિઠે નથી. તેથી તેઓનું કહેવું એ વિગેરે ઉસૂત્ર જ જાણવું. સૂત્રને અનુસારે તેઓને વંદન કરવું વિગેરે પણ કલ્પ નહિ, કારણ કે શ્રુતમાં પાસસ્થા વિગેરે અવંદનીય કહ્યા છે. તેથી આવી રીતે સર્વત્ર શ્રતના વિપરીતપણુથી થતું મિથ્યાત્વ કૃતના જાણ પુરૂષોએ સ્વયમેવ સારી રીતે વિચારવું. આ પ્રમાણે ચારે પ્રકારના મિથ્યાત્વને વજીને સૂત્રોમાં દર્શાવેલ વિધિ પ્રમાણે વર્તન તા સમ્યગઢષ્ટિયે જિનમંદિરે અને સાધુઓના તરફ આદર કર
. જેઓએ ત્રિવિધ (મન, વચન, કાયાથી)ત્રિવિધ (કરવું, કરાવવું અને અનમેદવું) મિથ્યાત્વને દૂરથી વર્યું છે તેજ નિશ્ચયથી શ્રાવકે છે, બીજા તે નામથી જ જાણવા. જિનેશ્વર પ્રભુના મતને અનુસરતા જેઓ આ સમ્યકત્વને પાળે છે, તેઓ જલ્દી નિવિદને નિશ્ચયે સુખકારક મોક્ષને પામે છે. તેથી કુલકમાં કહેલાં આ અને બીજા પણ લેક પ્રસિદ્ધ સર્વ મિથ્યાત્વ વજેવાં એ રહસ્ય છે. કેમકે– न मिथ्यात्वसमः शत्रुर्न मिथ्यात्वसमं विषम् न मिथ्यात्वसमो रोगो न मिथ्यात्वसमं तमः ॥१॥

Page #99

થો સંબધ સમિતિકા-- ભાષાંતર frષ-વિષ-તો-ને બેત્ર તીરે मिथ्यात्वेन दुरन्तेन, जन्तोर्जन्मनि जन्मनि ॥२॥ वरं ज्वालाविले क्षिप्तो, देहिनाऽऽत्मा हुताशने । न तु मिथ्यात्वसंयुक्तं, जीवितव्यं कदाचन ॥३॥
ભાવાર્થ –મિથ્યાત્વ સમાન કોઈ શત્રુ નથી, મિથ્યાત્વ સમાન ઝેર કહી શકાય નહિ, મિથ્યાત્વ સમાન કોઈ રોગ નથી, મિથ્યાત્વ સમાન અજ્ઞાન અથવા અંધકાર પણ ગણું શકાય નહિ; કેમકે-દુશ્મન, ઝેર, અંધકાર અને રોગો જ્યારે એકજ ભવમાં દુ:ખ આપે છે, ત્યારે દુરંત–દુ:ખે ઉચ્છેદી શકાય એવું મિથ્યાત્વ તે પ્રત્યેક જન્મમાં જીવને દુઃખ આવ્યા કરે છે. વાલાએથી વિકરાલ અગ્નિમાં પોતાના દેહને હેમી દે એ અપેક્ષાથી શ્રેષ્ઠ છે, પરંતુ મિથ્યાત્વયુક્ત જીવિત ધારણ કરવું તે કદાપિ પ્રશસ્ત નથી.” ૪૭
મિથ્યાત્વ ઉસૂત્ર ભાષણથી ઉત્પન્ન થાય છે; એથી હવે ઉત્સવની દુષ્ટતા દર્શાવે છે–
कट्ठ करंति अप्पं, दमंति अत्थं चयंति धम्मत्थी। इक्कं न चयइ उस्सुत्तविसलवं जेण बुडंति ।। ४८ ॥
ગાથાર્થ –ધર્માથી પ્રાણીઓ કષ્ટ કરે છે, આત્માને દમે છે, દ્રવ્ય તજે છે, પરંતુ એક ઉસૂત્રરૂપી ઝેરના લેશને તજતા નથી, જેથી ડૂબે છે. ૪૮
વ્યાખ્યાર્થ–કષ્ટ–પીડા સહન કરવી તે, “સારી રીતે લેચ કર, ઉષ્ણ પાણી પીવું, પૃથ્વી એજ શય્યા, રાતે બે પહોર સૂવું, ટાઢ, તડકે સહન કરવો, મહા કષ્ટકારી છ૬, અદ્મ વિગેરે વિવિધ પ્રકારનો બાહ્ય તપ કરે, ડાં ઉપકરણે રાખવાં અને તેની શુદ્ધિ રાખવી.” ઈત્યાદિ કરે છે. તથા ઇંદ્રિય અને નોઈદ્રિયને દમવાથી આત્માને દમે છે. તથા દ્રવ્યથી છેદન, ભેદન, વ્યસન, આયાસ, કલેશ, ભય, વિપાક, મરણ, ધર્મબંશ અને અરતિ એ સર્વ થાય છે. ૧ એમ જાણી સુકૃતના અભિલાષી પ્રાણીઓ દ્રવ્યને તજે છે, પરંતુ અજ્ઞાનથી યા ગુરુનિયેગથી એક મિથ્યાત્વને

Page #100

જયણાનું વર્ણન તજતા નથી. કહ્યું છે કે–સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ ઉપદેશેલા પ્રવચન ઉપર પણ શ્રદ્ધા રાખે છે અને અનાગથી અથવા ગુરુનિયોગથી અસદ્ભાવ ઉપર પણ શ્રદ્ધા રાખે છે. ૧ તે શું ? એ કહે છે – સૂત્રનું અતિક્રમણ કરી નીકળેલું વચન તે ઉસૂત્ર, તેજ ઝેરના લેશની જેમ મારવામાં હેતુરૂપ હોવાથી વિષલવર ઉસૂત્રરૂપી વિષલવથી દુઃખસાગરમાં ડુબે છે. જેમ કેઈ વિષલવના ભક્ષણથી મિષ્ટાન્ન વિગેરે દ્રવ્ય ભક્ષણ કરવા છતાં પણ ઝેરથી થતા શ્વાસ વિગેરે દુ:ખદરિયામાં ડૂબે છે, તેમ મૂર્ણ મનુષ્ય બીજાં કષ્ટો કરવા છતાં પણ વિષલવ સમાન ઉસૂત્રવડે અનંત દુ:ખસાગરમાં બે છે. કહ્યું છે કે–ઉત્સુત્ર આચરતે જીવ અત્યંત ચીકણું કર્મ બાંધે છે, સંસાર વધારે છે અને માયામૃષાવાદ કરે છે. ૧
ઘણા ખેદની વાત છે કે–બીજાં કો કરવા છતાં પણ કદાગ્રહથી ગ્રસ્ત થયેલા અજ્ઞાની જીવે જમાલિ વિગેરેની જેમ ઉસૂત્રને તજતા નથી.
'उस्सुत्तभासगाणं, बोहीनासो अणंत संसारो। पाणचए वि धीरा, उस्सुत्तं ता न भासंति ॥१॥'
ભાવાર્થ–ઉસૂત્ર ભાષણ કરનારાઓને ઓધિને નાશ અને અનંત સંસાર થાય છે, તેથી ધીર પુરૂષેપણતે પણ પ્રાણત્યાગને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થવા છતાં પણ ઉત્સુત્ર બોલતા નથી. ૧
'फुडपागडमकहता, जहठ्ठियं बोहिलाभमुक्हणइ। जह भगवओ विसाला, जर-मरणमहोयही आसि ॥१॥'
ભાવાર્થ-રકુટ, પ્રકટ, યથાસ્થિત કથન ન કરનાર મનુષ્ય બોધિબીજના લાભનો નાશ કરે છે. જેમ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને જરા-મરણરૂપ સંસાર મહાસાગર વિશાળ થયું હતું. ૧ તેથી ઉત્સુત્ર ન બોલવું જોઈએ. એ સારાંશ છે. ૪૮
ઉત્સત્રને પરિત્યાગ કરનારાઓએ જણપૂર્વકજ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ, એથી જયણાનેજ વિશેષણ આપતા ગ્રંથકાર કહે છેजयणा उ धम्मजणणी, जयणा धम्मस्स पालणी चेव । .. तव्वाडकरी जयणा, एगंतसुहावहा जयणा ॥ १६ ॥

Page #101

શ્રી સુબોધ સસતિકા-ભાષાતર. ગાથાર્થ–જયણું એજ ધર્મને ઉત્પન્ન કરનારી જનની છે, ધર્મનું પાલન કરનારી જયણાજ છે, ધર્મવૃદ્ધિ કરનારી જયણાજ છે, એકાંત સુખ આપનારી પણ જયણજ છે. ૪૯
વ્યાખ્યાર્થ–કર્તવ્ય કરવું અને અકર્તવ્ય ન કરવું. એ યતનાજ શ્રુતચારિત્ર રૂપ ધર્મને ઉત્પન્ન કરનારી–ધર્મજનની છે, પુત્રને ઉત્પન્ન કરનારી જેમ માતા હોય છે તેમ. તથા ધર્મનું પાલન કરનારી જયણજ છે, જેમ માતા પુત્રની રક્ષા કરે છે, તેમ જયણુ વડેજ ધર્મનું રક્ષણ કરાય છે. તથા તે ધર્મનીજ ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ કરનારી છે, જેમ માતા પુત્રને રસવાળા આહારેથી વૃદ્ધિ પમાડે છે, તેમ સેવાયેલી જયણ પણ ધર્મવૃદ્ધિ કરે છે. બીજું વિશેષ શું કહેવામાં આવે ? જયણું એકાંત અવ્યભિચારી પરમા
લ્હાદરૂપ સુખને કરનારી નેસ્થયિક આત્યંતિક પરમ આનંદ આપનારી છે. આ ગાથાના આજ ભાવને કેટલાક આચાર્ય સંસ્કૃત ભાષા દ્વારા આ પ્રમાણે કહે છે.
यतना सुधर्मजननी, यतना धर्मस्य पालनी नित्यम् । - તકિયા , સુવર્ણ ચતના ૬ "कमठेन्दुदर्शनमिव, प्राप्य दुरापां जिनाधिपतिदीक्षाम् । शयनासनादिचेष्टा, सकलाऽपि हि यतनया कार्या ॥१॥"
ભાવાર્થ-કાચબાને થયેલ ચંદ્રના દર્શનની જેમ દુર્લભ જિનેશ્વરપ્રભુની દીક્ષાને પામી શયન, આસન વિગેરે સઘળી ચેષ્ટા જયણા પૂર્વકજ કરવી જોઈએ. આ ધર્મમાં મન, વચન, કાયાના
ગથી પ્રયત્નપૂર્વક જયણા કરવી જોઈએ. જયણજ ધર્મને સાર છે. એમ વીતરાગ જિનેશ્વરેએ કહ્યું છે. જયણું પૂર્વક ચાલે, જયણ પૂર્વક ઉભા રહે, જયણ પૂર્વક બેસે, જયણ પૂર્વક સંવે, જયણું પૂર્વક ખાનાર અને બેલનાર, પાપકર્મ બાંધતે નથી. एकामेव हि यतनां संसेव्य विलीनकर्ममलपटलाः। प्रापुरनन्ताः सत्वाः शिवमक्षयमव्ययं स्थानम् ॥
ભાવા–ફક્ત એકજ જયણા સેવીને અનંતા પ્રાણીઓ કર્મરૂપી મલને દૂર કરી અક્ષય, અવ્યય શિવસ્થાનને પામ્યા છે. એમ હોવાથી સુવિહિત સાધુઓએ જ્યણુંજ કરવી જોઈએ. કેમકે
૧ આ શ્લોકનો અર્થ ઉપર આવી ગયો છે.

Page #102

કષાયેનું વર્ણન. કાળની હાનિ વતે છે, સંયમને યોગ્ય ક્ષેત્ર નથી; એથી જયણપૂર્વકજ વર્તવું જોઈએ, યતનાવંતનું અંગ ભગ્ન થતું નથી. સુવિહિત સાધુઓએ સમિતિ, કષાય, ગારવ, ઇંદ્રિય, મદ અને બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિમાં સ્વાધ્યાય, વિનય, તપ શક્તિથી જયણુજ પાળવી જોઈએ. સમયોચિત જયણાવડે મત્સર રહિત ઉદ્યમ કરતા
કયાત્રા રહિત યતિને સદા યતિપણું હોય છે. જયણું કરવા છતાં પણ પ્રમાદની બહુલતાથી કેઈપણ પ્રકારે ખલના થાય તે પણ ચારિત્રની વિરાધના થતી નથી. કહ્યું છે કે–જયણાવંત મુનિરાજની પ્રમાદથકી થતી ખલના કાંટાવાળા માર્ગ થકી થતી ખલનાતુલ્ય ગણાય છે, પરંતુ તે ચારિત્રનો નાશ કરતી નથી.” તેમજ કહ્યું છે કે–સૂત્રમાં કહેલ વિધિયુત જયણા કરનાર અધ્યવસાયની વિશુદ્ધિવાળા મુનિરાજથી થતી વિરાધના નિર્જરારૂપ ફળવાળી હોય છે. ૪૯
જયણાવંત સાધુએ કષામાં પ્રવૃત્તિ ન કરવી જોઈએ. એથી કષાયેનું ફળ કહે છે. . जं अज्जियं चरितं, देसूणाए वि पुवकोडीए। . तं पि कसाइयमित्तो, हारेइ नरो मुहुत्तेणं ॥ ५० ॥
ગાથાર્થ–અ૫ અંશથી ન્યૂન પૂર્વકડી વરસ સુધીમાં જે ચારિક ઉપાર્જન કર્યું હોય, તેને પણ કષાયયુક્ત તે મનુષ્ય એક મુહૂર્તમાં હારી જાય છે. ૫૦ - વ્યાખ્યાર્થ–પૂર્વકેડીથી અધિક આયુષ્યવાળા, અકર્મભૂમિ વિગેરેમાં ઉત્પન્ન થયેલા મનુષ્યને તે વ્રત જ હેતું નથી, પૂર્વકેડી આયુષ્યવાળા મનુષ્યને પણ આઠ વરસથી ઉપરજ દીક્ષા હાઈ શકે; એ હેતુથી દેશે ઉણુ પૂવ કેડી સુધીમાં દુઃખે પાળી શકાય એવું તપશ્ચર્યારૂપ જે ચારિત્ર મેળવ્યું હોય, તે સઘળાને કઈ ક.
ના વશ થકી ફક્ત અંતર્મુહૂર્ત કાળ સુધી પણ અંનતાનુબંધિ કષાયેના ઉદયમાં વર્તતે કઈક મનુષ્ય નિષ્ફળ કરે છે. તેવા પ્રકાર

Page #103

૩૦
શ્રી સમેષ સમ્રુતિકા-ભાષાંતર.
ની કષાયાની તીવ્રતામાં મરણ પામેલે જીવ કદાચિત્ નારકીમાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે. એ સારાંશ છે.
ઉપશાંત કષાયવાળા પ્રાણી પણ વારંવાર અનંત પ્રતિપાત પામે છે, તેથી ઘેાડા કષાય પણ ખાકી હોય તે તમારે વિશ્વાસ રાખવા નહિ. થાડું ઋણ, ઘેાડા ત્રણ (ઘા), ઘેાડા અગ્નિ, થાડા કષાય એ ઘેાડું પણ બહુ થાય છે. તેથી તેને વિશ્વાસ રાખવા નહિ. ઋણ દાસપણું આપે છે, ફેલાતા ત્રણ ઘેાડા વખતમાં મરણુ આપે છે, અગ્નિ સ`ના દાહ કરે છે અને કષાયા અન તાભવ આપે છે,
હવે ચારે કષાયાનુ દુ જૂદું ફળ કહે છે-कोहो पीई पासे, माणो विषयनासो । माया मित्ताणि नासेई, लोहो सव्वविणासो ।। ५१ ।।
ગાથા ક્રોધ પ્રીતિના નાશ કરે છે, માન વિનયના નાશ કરે છે. માયા મિત્રાના નાશ કરે છે, અને લેાભ સર્વને વિનાશ કરે છે. ૫૧
-
વ્યાખ્યા ક્રોધ-દ્વેષ કરવામાં આવે તે જે કાઈ પણ સાથે પ્રેમ હાય તે નાશ પામે છે. ક્રોધ કરવાથી પ્રેમને તે લાંજલિજ દીધી જાણવી. કેમકે ક્રોયાંય મનુષ્યનાં વચનથી પ્રીતિનેા ઉચ્છેદ થતા આપણે જોઇએ છીએ, તથા માન-અહંકાર વિનયન નાશ કરે છે–(માનરૂપી ગજેંદ્ર ઉપર આરૂઢ થયેલ પ્રાણી) જેનાવડે માઠે પ્રકારનાં કનેિ દૂર અથવા વિલીન કરી શકાય છે, તે અણુસ્થાનાદિક ઉપચારરૂપ વિનયનો વિનાશ કરે છે. કેમકે–અભિમાની મનુષ્ય મૂખ તાથી વિનય કરવા ઉચિત સમજતા નથી. તથા માયા –શઢપણું એ મિત્રાના નાશ કરે છે, કુટિલતા ધારણ કરનાર મનુધ્યેાના મિત્ર ત્યાગ કરે છે, એવુ જોવામાં આવે છે. મૈત્રી અને કપટભાવ એ બન્નેને છાયા અને તડકાની જેમ વિરાધ છે. કહ્યુ` છે કે:
" शादयेन मित्रं कलुषेण धर्म, परोपतापेन समृद्धिभावम् । सुखेन विद्यां परुषेण नारी, बाञ्छन्ति ये व्यक्तमपण्डितास्ते ॥
''

Page #104

કષાયોનું વર્ણન ભાવાર્થ-જેઓ શઠતાથી મિત્રને, કલુષિત કર્મ દ્વારા ધર્મને, બીજાઓને દુઃખ ઉપજાવવા દ્વારા સમૃતિને, સુખવડે વિવાને, અને કઠોરતાથી નારીને વછે છે, તેઓ પ્રકટ મૂર્ખાઓ જ છે.
તથા લોભ-પ્રીતિ વિગેરે સર્વનો વિનાશ કરે છે. કેમકે વાસ્તવિક રીતે લાભ થકી ક્રોધ, માન અને માયા થાય છે. તેથી કરીને –
ઉપશમથી ક્રોધને હણ, માર્દવથી માનને જીત, બાજુતાથી માયાને જીતવી અને સંતોષથી લાભને જીત.”
ક્ષમા-ઉપશમ વડે ઉદયમાં નહિ આવેલા ક્રોધને રોકવાથી અને ઉદયમાં આવેલા ક્રોધને નિષ્ફળ કરવાથી હણ. એવી રીતે માનને માર્દવવ-નિરભિમાનિતાવડે ઉદય નિધિ વિગેરેને જીતવે, અને માયાને ત્રાજુ ભાવથી–અશઠતાથી ઉદયનિરોધાદિવડે જીતવી, એવી રીતે લોભને સંતોષ થકી–નિસ્પૃહપણાથી ઉદયને નિરોધવડે અને ઉદય પામેલને નિષ્ફળ કરવાવડે જીત, કહ્યું છે કે- નિગ્રહ નહીં કરવામાં આવેલા–ઉશૃંખલ ક્રોધ અને માન તથા વૃદ્ધિ પામતા માયા અને લેભ એ ચારે સંપૂર્ણ, કૃષ્ણ અથવા કિલષ્ટ કષા, અશુભ ભાવરૂપી પાણી વડે
પુનર્જન્મરૂપી વૃક્ષનાં તેવા પ્રકારનાં કર્મરૂપી મૂળીઓને સિંચે છે. આ અત્યંત અધમ ચાર કષામાંથી એકેક કષાય પણ સંસાર સંબંધિ દુ:ખ આપવામાં કારણ બને છે. તે સઘળા કષાયે એકઠા થયા હોય ત્યારે તે શું કહેવું એ ઉપર દષ્ટાંત કહે છે.
કોઈ બે સાધુઓ ' પ્રતિજ્ઞા કરીને દેવલેકમાં ગયા. આ તરફ એક નગરમાં કોઈ એક શેઠની ભાર્યા પુત્રને માટે નાગદેવતાની આરાધના કરવા ઉપવાસ કરી રહી હતી. નાગદેવે કહ્યું કે-દેવલેકમાંથી વેલે જીવ હારો પુત્ર થશે. ત્યારપછી તે બે સાધુ
- ૧ એક બીજાને પ્રતિબોધવા રૂ૫.

Page #105

ર
શ્રી સ ંબધ સાતિકા-ભાષાંતર.
માંથી એકના જીવ દેવલેાકમાંથી ચ્યવીને તેણીના પુત્ર થયા. તે પુત્રનું ગુણનિષ્પન્ન (નાગદેવે આપેલહાવાથી ) ‘ નાગદત્ત ’ એવુ નામ પાડયું. તે છર કળાઓમાં નિપુણ થયા. ગાંધર્વ સંગીત તેને અત્યંત પ્રિય હાવાથી લેાકેા તેને ગાંધવ નાગદત્ત ’ એવા નામથી ખેલાવતા હતા. મિત્રવર્ગ થી પરવાછતા તે સુખને અનુભવતા હતા. દેવ તેને ઘણા ઘણા પ્રકારથી બેધ કરતા હતા, પણ તે એધ પામતે ન હતા. ત્યારે તે દેવ અવ્યક્ત ચિહ્નથી જણાતા નહિ, કે- આ સાધુ છે. ’ કેમકે તેને રજોહરણ, ઉપકરણ વિગેરે ન હતાં. કાઇ એક દિવસે ચાર સપ્ના કર'ડીઆઆને હાથમાં ગ્રહણ કરી ઉદ્યાનમાં રહેલા તે નાગદત્તની સમીપમાં આવી ઉતા. મિત્રએ તેને કહ્યુ` કે- આ સર્પ ખેલાવનારા મદારી છે. ’ ત્યારે નાગદત્ત તેની પાસે ગયા અને પૂછ્યુ કે આ કરડીઆએમાં શું છે? ” વે કહ્યું કે- સર્પો છે..’ ગંધવ નાગદત્તે કહ્યુ કે–તું મ્હારા સર્પો સાથે રમ-ક્રીડા કર અને હું હારા સૌ સાથે રમુ ક્રીડા કરૂં. દેવ તેના સર્પા સાથે ક્રીડા કરવા લાગ્યા, તે સર્પોએ ડંખ દેવા છતાં મર્યો નહિ. ગ ધનાગદત્તે અમ-અદેખાઇ ધરી કહ્યું કે હું પણ હારા સર્પ સાથે રમીશ. દેવ આલ્યા કે તને જો ડસશે તા મરીશ. ' જ્યારે આગ્રહ પૂર્વક તે કહેવા લાગ્યા ત્યારે દેવે માંડળુ આળેખી ચારે દિશામાં કરડીઆ સ્થાપ્યા. પછી તેના સઘળા મિત્રા, રિજન અને સ્વજનને મેળવી તેની સમક્ષ નાગદત્તને કહ્યું કેહે લેાકેા ! અહિં ગંધવ નાગદત્ત સોની સાથે ખેલવાને ઈચ્છે છે, કોઇ પણ પ્રકારે જો તેને સર્પ ડસે તે એમાં મ્હારા દોષ નથી. આ મ્હારા સર્પો સામાન્ય માહાત્મ્યવાળા નથી. કેમકે-વિજળીની માક ચપલ જીષવાળા, ઊગ્ર ઝેર વાળા, ઊગતા સૂર્યની સમાન (લાલ) નેત્રવાળા સાક્ષાત્ જમની જેવા, આ રાષ નામના વિષધર પ્રલય કાળની જેવા છે. આઠ ફેણવાળા, જમની જેવી જીભવાળા, મેરુની જેવા ઉંચા આ માન નામના ફણીધર છે, કે જેનાથી ડસાચેલા મનુષ્ય ઈંદ્રને પણ તૃણુ સમાન ગણતા નથી. એ જીભવાળી કુટિલગતિ, છળમાને શેાધનારી, વિષમ સ્વભાવવાળી, જેના મધ્યભાગ કાઈથી પામી શકાતા નથી તેવી આ માયા નામની શ્રેષ્ઠ
જરૂર

Page #106

કાયાનું વર્ષોંન.
૩
નાગણી છે. તથા ઉગ્ર વિષવાળા, ઘાર ફૂંફાડાવાળા, જેના સ્પર્શી માત્રથી મનુષ્ય સમુદ્રની જેમ દુ:ખે પૂરી શકાય તેવા થાય છે; તે આ લેાણ નામના મહાનાગ છે. આ ક્રોધ, માન, માયા અને લાભ એ ચારે દુષ્ટ સર્પો છે, કે જેથી સદા સંતપ્ત થયેલ જગત્ જીણું થચેલ હાય તેમ કળકળે છે દુ:ખી થઇ રહ્યુ છે. એમ કહી તેણે તે સ મૂકયા. ભયંકર આકાર ધારણ કરનાર તે વિષધરાએ તેને ડંખ દીધો, તેથી તે મૂર્છાવશ થઈ ભૂમિ ઉપર પડયા અને મરેલાની જેમ ચેષ્ટારહિત થયા. દેવે કહ્યુ “હા હા ! શું થયું ? ! વાર્યાં છતાં પણ રહ્યો નહિ. ’ તેને પૂર્વે કહેલા મિત્રાએ આસડા કર્યાં, પરંતુ આસડો કાંઇ ગુણકારી થયાં નહિ પછી તેના સ્વજનવગે પગે પડી કહ્યું કે હું સત્પુરુષ ! દયા કરેા. ’ દેવે કહ્યું કે• આવીજ રીતે હું પણ ડસાયા હતા, મને પણ ડંખ દીધા હતા. જો આવા પ્રકારનું આચરણ કરે તેા જીવે. જો તેમ પાલન ન કરે તે સજીવન થવા છતાં પણ ફ્રી મરે. ' સ્વજનાએ કહ્યું- કેવી રીતે ? ’ દેવે કહ્યું કે–આ ચાર પ્રકારના દુષ્ટ આશીવિષ સોંથી ડસાયેલે હું વિષના નાશ કરવા માટે વિવિધ તપ ને આચરું છુ, પ તા, જગલા, મસાણા, શૂન્ય-ઉજ્જડ ઘરા, ઝાડાનાં મૂળાને સેવું છું. તે દુષ્ટ સર્પના ક્ષણ વાર પણ વિશ્વાસ રાખતા નથી. અતિ આહાર પણ સહતા નથી. અત્યંત સ્નિગ્ધ આહારવર્ડ પણુ તેઓ ઉદયમાં આવે છે. નિર્દોષ આહારને પણ હું અત્યંત ઈચ્છતા નથી. સ્વજનાએ ‘એમ’કહી સ્વીકાર્યું, ત્યારે દેવે ધ્યાન માર્યુ. ધારણા રાખી, શિખાબ ધ કર્યા, મંત્રજાપ દીધા. તે આવી રીતે—
,
,,
“ સિદ્ધે નમંત્તિળ, સંન્નાર્થા ય ને મહાવૈજ્ઞા | वrच्छामि डंककरियं, सव्वविसनिवारणीविज्जं ॥ १ ॥ सव्वं पाणाइवायं पच्चक्खाई सव्वं अलियवयणं च, સભ્યમત્તાવાળ, મેહુળ, પરિાદું સ્વાહા । ભાવાર્થસિદ્ધોને અને સંસારમાં રહેલા મહાવૈદ્યોને નમસ્કાર કરી કકરી સર્વ વિષનિવારણી વિદ્યા હું કહીશ. સર્વ પ્રા ણાતિપાત, સર્વ અલિક-અસત્ય વચન, સર્વ અદત્તાદાન, મૈથુન અને પરિગ્રહનું પ્રત્યાખ્યાન કરવું.

Page #107

શ્રી સંધ સાતિકા-ભાષાંતર.
ત્યારપછી ગધ નાગદત્તે સહેજ અંગે ચલાવ્યાં, બન્ને આખા ઉઘાડી, સ્વજનાએ વૃત્તાંત નિવેદિત કર્યા, જીવિતની આશાએ તેણે વ્રત અંગીકાર કર્યું. કેટલાક દિવસસુધી તેની પાછળ ચાલનાર થયા, તેને મૂકી દોડયા. પાછા તેવીજ રીતે ભૂમિ ઉપર પડયા. તે વૃત્તાંત જાણનાર લેાકેાએ આવીને દેવને કહ્યું – આને સજ્જ કરો, એકવાર અપરાધ માક્ કરો. ’દેવે ક્રીથી તેને પુનર્જીવિત કર્યાં. એમ એ ત્રણ વાર કર્યું. એક વખતે એક સ્થળે સ્વાધ્યાય કરતા મુનિયા દેખાડ્યા. તેઓની સમીપે ગયા, ધમ સાંભળ્યા. દેવે કહ્યું કે–‘ જો પ્રત્રજ્યા લે, તે મૂકું.’ તેણે કહ્યુ કે બહુ સારૂ ' પછી પૂર્વા સબંધ કહ્યો, તેણે પ્રવ્રજ્યા સ્વીકારી. એવી રીતે સર્પોની જેવા આ કષાયે દુરત સંસારના કારણભૂત હાવાથી અપ્રશસ્ત છે. ૫૧
૪
ક્રોધના ઉપશમ એજ ક્ષાંતિ છે, આથી તેને સુખ વિગેરેના કારણભૂત દર્શાવવાવડે ઉપનય સહિત કહે છે
खंती सुहाण मूलं, मूलं धम्मस्स उत्तम खंती । हर महाविज्जा इव, खंती सव्वाइँ दुरियाई ॥ ५२ ॥ ગાથા—ક્ષાંતિ–ક્ષમા એ સુખાનુ મૂળ છે. ઉત્તમ ક્ષાંતિ એ ધર્મનું મૂળ છે, મહાવિદ્યાની જેમ ક્ષાંતિ સર્વ દુરિત-પાપ કષ્ટોને હરે છે. પર
99
जिणजणणी रमणीणं, मणीण चिंतामणी जहा पवरो । कप्पलया य लयाणं, तहा खमा सव्वधम्माणं ॥ १ ॥ 'ભાવા—જેમ સર્વ રમણીએમાં જિનજનની શ્રેષ્ઠ છે, જેમ સઘળા મણિએમાં ચિંતામણી શ્રેષ્ઠ છે, જેમ સઘળી વેલડીએમાં પવેલડી ઉત્તમ છે; તેમ સર્વ ધર્મોમાં ક્ષમા એ શ્રેષ્ઠ છે. ૧
66
આ લેાકમાં ફક્ત એકજ ક્ષાંતિને સ્વીકારી, પરિષહા અને કષાયા ઉપર જીત મેળવી અનત પ્રાણીએ અનત સુખવાળા પરમપદને પામ્યા છે. તથા—
પૂર્વીનાં કર્મોથી નિર્માણ કરેલાં, દુન મનુષ્યનાં મુખરૂપી ધનુષ્યમાંથી નીકળેલાં, વચનરૂપી ખાણેા ક્ષાંતિરૂપી ઢાલને વહુન કરનારા સાધુઓને લાગતાં નથી,

Page #108

કાયાનું વર્ણન.
૫
ક્ષમારૂપી ધનુષ્યને જો ગ્રહણ કર્યું, તે પછી દુર્જન શુ` કરી શકનાર છે ? તૃણુ વિનાની ભૂમિ ઉપર પડેલા અગ્નિ સ્વયમેવ ઉપશાંત થઈ જાય છે,
કાપ ઉપર અચકારી ભટ્ટાનુ અને ક્ષમાના વિષયમાં ક્ષુદ્ઘક મુનિનુ` ઉદાહરણ છે. કાપ થકી ભટ્ટા દુ:ખ પામી, અને ક્ષમાથકી ક્ષુલ્લક મુનિને દેવે પણ નમ્યા હતા. પર
ક્ષાંતિ ધારણ કરનાર હેાવા છતાં પણ આવા પ્રકારનાં અશુભ કોમાં પ્રવનાર સાધુ · પાપશ્રમણ ' કહેવાય, તેથી એ પાપ શ્રમણુપણુ જ કહે છે
(
>
सयं गेहूं परिश्वज, परगेहंमि वावडे | निमित्तेण ववहरइ, पावसमणो ति वुच्चई || ५३ ॥ ગાથા—પાતાના ઘરના ત્યાગ કરી, પરઘરમાં પ્રવૃત્ત ચનાર; નિમિત્તથી વ્યવહાર કરનાર ‘ પાપશ્રમણ ’ કહેવાય છે, ૫૩ વ્યાખ્યાર્થ—જે મુનિ પ્રત્રજ્યા અંગીકારકરવાથી પેાતાના ઘરના પરિત્યાગ કરી પિંડના અભિલાષી થઈ સ્વય અન્યના ઘરમાં વ્યાધૃત થાય—તેનાં કાર્યો કરે, શુભ અશુભ સૂચક વચનવડે દ્રવ્યેાપાર્જન કરે તે પાપશ્રમણ પાપતિ કહેવાય છે. ૫૩
હવે તપ સંબંધિ પાપશ્રમણપણું કહે છે— दुद्ध दही विगईओ, आहार अभिक्खणं ।
रए अ तवोकम्मे, पावसमयो ति बुच्चई ॥ ५४ ॥ ગાથાર્થ—જે સાધુ દૂધ, દહીં વગેરે વિકૃતિયા વાર ંવાર ભક્ષણ કરે અને તપ કર્મીમાં આસક્ત ન થાય તે પાપશ્રમણ કહેવાય છે. ૫૪
વ્યાખ્યા –દહીં અને દૂધ વિકૃતિ કરવાનાં કારણ હાવાથી વિકૃ તિ-ઉપલક્ષણથી ઘી વિગેરે બધી વિકૃતિયાને તેવા પ્રકારના ખાસ કારણ વિના આહારમાં ગ્રહણ કરે. કહ્યું છે કે‘ જે રસકસવાળા આહારને વાપરનાર હાય તે નિગ્રંથ ન હાય એમ કેમ કહ્યું ?–રસ કસવાળા ભાજન-પાનના આહાર કરનાર નિ થને બ્રહ્મચર્ય માં

Page #109

શ્રી સંબધ સસતિકા-ભાષાંતર. શંકા અથવા કાંક્ષા અથવા વિચિકિત્સા ઉપન્ન થાય અથવા ભેદને પામે અથવા ઉન્માદને પામે અથવા લાંબા કાળ સુધી ટકનાર રે ગોની પીડા થાય, અથવા કેવલિ ભગવંતે પ્રરૂપેલા ધર્મ થકી ભ્રષ્ટ થાય; તેમ હોવાથી નિગ્રંથ સાધુએ રસકસવાળે આહાર વાપર ન જોઈએ. બીજે સ્થળે પણ કહ્યું છે કે–આત્માની ગવેષણું કરનાર મનુષ્યને વિભૂષા, સ્ત્રીસંસર્ગ અને સ્નિગ્ધ રસવાળું ભેજન એ તાલપુટ વિષ સમાન છે. - તથા-વર્ષાવાસ-ચાતુર્માસ રહેલ હણ, નરેગી, બલવંત શરીરવાળા નિર્ચથ–સાધુ અથવા નિગ્રંથી–સાધવીઓને દૂધ, દહીં, માખણ, ઘી, તેલ, ગોળ મધ, મદિરા અને માંસ એ નવ રસ વિકૃતિ વારંવાર વાપરવી ન કપે.” વળી જે તપ કર્મમાં પ્રીતિમાન ન હોય તે પાપભ્રમણ કહેવાય છે. ૫૪
પાપભ્રમણપણું પ્રમાદથી થાય છે, એથી ભેદ સહિત પ્રમાદનું ફળ જ કહે છે –
मजं विसय-कसाया, निदा विगहा य पंचमी भणिया। एए पंच पमाया, जीवं पाडेंति संसारे ॥ ५५ ।।
ગાથાર્થ–મધ, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને વિકથા એ પાંચ પ્રમાદો જીવને સંસારમાં પાડે છે. પપ
વ્યાખ્યાર્થ–મધ-મદિરા, ઉપલક્ષણથી મેરેય, સરક, માંસ, રસ વિગેરેનું ગ્રહણ કરવું. મા તે આ લોકમાં પણ ઘણી વિડંબનાએનું કારણ છે.
દુર્ભાગી મનુષ્ય પાસેથી સ્ત્રી જેમ દૂર થાય છે, તેમ દારૂડીઆની બુદ્ધિ તેનાથી દૂર પલાયન કરી જાય છે, દારૂડીએ અત્યંત નિંદા પામે છે. અને ગુરૂનાં વાકથી સજાવાથી ફ્લેશ પામે છે. | દારૂડીઓ વિહૂલ બની પ્રિયાને માતા સમાન અને માતાને પ્રિયા સમાન ગણી તેવું આચરણ કરે છે, કુબુદ્ધિવાળો તે છાકટ. રાજાને જોઈ તેને કિંકર સમાન ગણે છે અને કિંકરને રાજા સમાન ગણે છે.

Page #110

પ્રમાદનું સ્વરૂપ દારૂડીને સર્વ મનુષ્ય તરફથી ઉપહાસ કરે છે, તેનાં વસોને ચાર લેકે હરી જાય છે, જ્યાં ત્યાં પડેલા તે છાકટાના પહોળા થઈ ગયેલા મહેમાં કૂતરાઓ ખાડે ધારી મૂતરે છે. ' મદિરાથી વ્યાકુળ મતિવાળે થઈ મનુષ્ય જલ્દી મૂર્શિત થાય , છે, ડરે છે, કંપે છે, પોકારે છે, બળે છે, વમન કરે છે, છે, અલના પામે છે, દિશાઓ તરફ જુએ છે, રડે છે, શ્વાસ લે છે, હાંફે છે, હસે છે, ખાય છે, ઈર્ષા કરે છે, ગાય છે, ભમે છે, ગ૬ગદ બેલે છે, પોક મૂકે છે, દેડે છે. ગ્લાનિયુક્ત બને છે, હણે છે, હર્ષિત થાય છે, હિત સમજતું નથી અને વિષાદ પામે છે. તે - મદિરાના મદથી મત્ત થયેલા શાંબ વિગેરે કૃષ્ણના કુમારેએ બિચારા દ્વૈપાયન ઋષિને તે કદર્શિત કર્યો કે–જેથી તે દ્વારકાનાં જાદવ જનની ૧૩૨ કુલકેટિના ક્ષયને હેતુ બની મહાપાપને પર્વત થયા..
મદિરા પીવાથી ચિત્તની બ્રાંતિ થાય છે, ચિત્તના ભ્રમિતપણાથી મનુષ્ય પાપજનક આચરણે આચરે છે, મદિરાથી મૂઢ બની ગયેલા–વિહલ થયેલા માણસો પાપ કરી દુર્ગતિને પામે છે. તેથી મદિરા કેઈને દેવી નહિ અને પીવી પણ નહિ. તથા વિષયે શબ્દ વિગેરે પાંચ છે એ વિષયનું સ્વરૂપ આવું છે.
કામ ક્ષણ માત્ર સુખ આપે છે અને ઘણું કાળ સુધી દુઃખ આપનાર છે. ખરી રીતે જોઈએ તે અત્યંત દુ:ખદાયક છે. સુખ આપનાર છેજ નહિ. સંસાર સંબંધિ સુખના પણ વિપક્ષ રૂપ કામગો અનર્થોની ખાણ રૂપ જ છે.
વિષયમાં વાસ્તવિક રીતે સુખ નથી, પરંતુ ધતૂરા વગેરેનું પાન કરવાથી ભ્રમિત નેત્રવાળા મનુષ્યોને જેમ પત્થરાને વિષે પણ આ સુવર્ણ છે એવી બુદ્ધિ થાય છે, તેમ જીવોને પણ આ સુખ છે એવું અભિમાન થાય છે. તેમજ કહ્યું છે કે આ ભેગે ભગવતી વખતે મધુર જણાય છે, પરંતુ પરિણામે વિષ હોવાથી કિંપાક ફળ જેવા છે, ખુજલી ખણવાની જેમ દુઃખ આપનાર હોવા છતાં “સુખકારક ૧૩

Page #111

૯૮
શ્રી સુધ સતિકા ભાષાંતર.
'
છે ’ એવી બુદ્ધિ આપે છે—કરાવે છે, મધ્યાહ્ન સમયે ઝાંઝવાના જળની જેમ નિર’તર મિથ્યા દૃષ્ટ વિચારો કરાવે છે અને ભાગળ્યા છતા મહાવૈરી આ ભોગા કુયાનિયામાં જન્મ આપે છે. વિષયાથી વ્યાકુળ ચિત્તવાળા થયેલા આ જ ંતુરહિત અથવા અહિતને જાણતા નથી, તેથી અનુચિત આચરણ આચરતા જીવ લાંખાકાળ સુધી દુઃખરૂપી અરણ્યમાં રખડ્યા કરે છે. તથા કષાયા–જેમાં પ્રાણી પરસ્પર હણાય તે કષ–સંસાર. જેએ વડે જ તુએ સંસારમાં ગમન કરે તે કષાય અથવા કષના–સ'સારના લાભ જેએથી થાય તે કષાયાક્રોધ, માન, માયા અને લાભ કહેવાય છે. તેમાં ક્રોધ-અક્ષમાના પરિણામરૂપ છે, માન—જાતિ વિગેરે થકી ઉત્પન્ન થયેલા અહુ કાર, માયા-ખીજાને ઠગવું વિગેરે સ્વરૂપવાળી, લાભ અસ તાષ રૂપ લુબ્ધતાના પરિણામ. તે અન તાનુખધિ વિગેરે ભેદથી ૧૬ છે. તેમાં અનંત સંસારના અનુબંધ કરાવવાના સ્વભાવવાળા કષાયા અનંતાનુબંધિ કહેવાય છે. કહ્યું છે કે—કોધ, માન, માયા અને લેાભ આ ચારે કષાયેા પ્રાણિયાને અનંત સંસારના અનુબંધ કરાવે છે તેથી તેઓની · અન ંતાનુબંધી ' એવી સંજ્ઞા રાખેલી છે. જો કે બાકીના કષાયેાના ઉદય વિના તેઓના ઉડ્ડય નથી, તેા પણ અવશ્ય અનત સંસારના મૂળ કારણ મિથ્યાત્વના ઉદયને ખેંચી લાવનાર હાવાથી જ અનંતાનુષધિ ’ શબ્દથી ઉચ્ચરાય છે. બાકીના કષાયેા અવશ્ય મિથ્યાત્વના ઉદયને ખે’ચીઆણુતા નથી. આ હેતુથી તેઓના ઉદયનુ યુગપણું હાવા છતાં પણ આ બ્યપદેશ થતા નથી. એથી આ કષાયાનુ જ મા અસાધારણ નામ છે.
:
6
તથા જેઆના ઉદયથી લેશમાત્ર પણ પ્રત્યાખ્યાન થઈ શકતુ' નથી, એથી તે કષાયેા અપ્રત્યાખ્યાન કહેવાય છે. કહ્યું છે કે—આ સંસારમાં જેઆના ઉદયથી પ્રાણી ઘેાડા પ્રત્યાખ્યાન તરફ પણ ઉત્સાહ કરી શકતા નથી; એથી આ બીજા પ્રકારના કષાયે ( ક્રોધ, માન, માયા અને લાભ ) ની · અપ્રત્યાખ્યાન ’સંજ્ઞા
સ્થાપી છે.
તથા સર્વ વિરતિરૂપ પ્રત્યાખ્યાનને આચ્છાદિત કરનાર તે

Page #112

પ્રમાદનું સ્વરૂપ. '
કષા પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કહેવાય છે. કહ્યું છે કે–અંહિ સર્વ પ્રકારના સાવદ્ય વ્યાપારોથી વિરતિ કરવી, તે પ્રત્યાખ્યાન કહેવાય છે, તેને આવરણ કરનાર હોવાથી તે ક્રોધ, માન, માયા અને લાભ ત્રીજા પ્રકારના કષાયની “પ્રત્યાખ્યાનાવરણ” એવી સંજ્ઞા સ્થાપન કરવામાં આવી છે.
- તથા પરિષહે, ઉપસર્ગો આવી પડતાં ચારિત્રધારી મુનિને પણ (અંહિસા શબ્દ પર અર્થમાં છે. ) સેજ વલિત કરે દીપ્ત કરે છે, એથી એ સંજવલન કષાયે કહેવાય છે. આવી રીતે એ ચારે કષાયોના પ્રત્યેકના ચાર ચાર ભેદ થવાથી તે ૧૬ થાય છે. તે કષાયને દોષ આ પ્રમાણે છે. - અસંલિષ્ટ–સંકલેશ વિનાનું ચિત્તરૂપી રત્ન એ આંતરિક . ધન કહેવાય છે. જેનું એ આંતરિક ધન દે (રે) વડે ચેરાઈ ગયું હોય તેને વિપત્તિજ બાકી રહે છે. . હવે નિદ્રા–સૂવું. તેને દેષ દર્શાવવામાં આવે છે –
નિદ્રાશીલ-નિદ્રામાં જ વિશેષ પ્રવૃત્ત થનાર મનુષ્ય જ્ઞાનને અથવા દ્રવ્યને મેળવવા શક્તિમાન થઈ શકતું નથી. નિદ્રાશીલ પ્રાણી જ્ઞાન અને દ્રવ્યથી હીન બને છે. જ્ઞાન અને દ્રવ્યના અભાવથી લેકમાં અદ્વિતીય દુઃખભાગી થાય છે. માટે નિદ્રાવડે સર્યું. - તે નિદ્રા પાંચ પ્રકારની છે. જેમાંથી સુખે જાગૃત થઈ શકાય તે નિદ્રા. ૧, જેમાં દુઃખથી મુશ્કેલીથી જાણી શકાય તે નિદ્રાનિદ્રા , ઉભા રહેતાં અને બેઠાલાને નિદ્રા આવે તે પ્રચલા ૩, ચાલતાં ચાલતાં નિદ્રા આવે તે પ્રચલા પ્રચલા ૪, દિવસે ચિંતવેલ કાર્યને (રાત્રે) કરનારી, વાસુદેવથી અર્ધા બળવાળી નિદ્રા ત્યાનધેિ કહેવાય છે.
તથા પાંચમો પ્રમાદ વિકથા કહેલ છે. તે સાત પ્રકારની છે. સ્ત્રીકથા ૧, ભક્તકથા ૨, દેશકથા ૩, રાજકથા ૪, મૃદુકાછણિકી ૫. દર્શનભેદિની ૬ અને ચારિત્રભેદિની. તેમાંથી
સી કથા–સ્ત્રીઓની નિન્દા પ્રશંસા વિગેરે સ્વરૂપવાળી

Page #113

૧૦૦
શ્રી સમધ સાતિકા-ભાષાંતર.
જાણવી. જેમકે તે સ્ત્રી ઉંટ જેવી ગતિવાળી, કાગડાના જેવા સ્વરવાળી, દાર્ભાગ્યવાળી, લાંખા પેટવાળી, પીળી આંખેાવાળી, દુ:શીલ, દુર્ભાષણ કરનારી છે. ધિક ધિક તેણીનું મ્હાં કાણુ જીવે ? તેમજ તે સ્ત્રી પાતળા શરીરવાળી, સુભગા, સામ્ય મુખવાળી, પદ્મ પગના જેવાં નેત્રાવાળી, ભારે-મોટા નિતંખવાળી, ઉંચા પુષ્ટ સ્તનાવાળી, લલિત–સુંદર ગતિ–ચાલવાળી છે.
ભતકથા આવી રીતે—(મશાલા વિગેરેથી ન સંસ્કારેલા, વાશી) કળથી, કાંગ, કાલિંગ, કારેલાં અને કેરડાંઓથી થતા ભાજનને ધિક્કાર હેા. અહા ! ઘીની અધિકતાથી શ્રેષ્ઠ શાક-પકવાન્નવાળું, ભાત-દાળ વિગેરે અશનવાળુ, ઘી, ખાંડથી યુક્ત ખીરનુ ભાજન મનુષ્યને અમૃતરૂપ છે. હું વાદી ! રાગોના નાશ કરવામાં બ્યાલી–વાઘણુસમાન મગની દાળ તુષ વિનાની–ફાતરાં રહિત કેમ ? પ્રત્યુત્તર—આદન-ચાખારૂપ પ્રિયના સંચાગ થવાથી એ કાંચળી રહિત થયેલી છે.
દેશકથા—સારા ધાન્યને ઉત્પન્ન કરનાર માળવા દેશ રમ ણીય છે, કાંચી દેશનું તે શું વર્ણન કરી શકાય ? ગુજરાતની ભૂમિ દુર્ગા –દુ:ખે ગમન કરી શકાય તેવી છે. ઉદ્ભટ ભટાવાળા લાદેશ ભિટ્ટ જેવા છે, સુખના નિધિરૂપ કાશ્મીર દેશમાં વસા તા સારૂ, કુંતલદેશ તા સ્વર્ગ જેવા છે. આવા પ્રકારની દેશ સંબંધિ કથા દુ નાના સંગની જેમ વવા ચાગ્ય છે. તથા
રાજકથા આ પ્રમાણે—આ રાજા દુશ્મનાના સમૂહના નાશ કરવામાં સમર્થ, ક્ષેમ કરનાર અને ચારાના વિનાશ કરનાર છે. તે એ રાજાઓનું ભયંકર યુદ્ધ થયું અથવા તે રાજાએ આ રાજાના સારા પ્રતિકાર કર્યાં. આ દુષ્ટ રાજા મરી જાએ, આ રાજા મારા આયુષ્યવડે પણ ઘણુ લાંખા વખત સુધી રાજ્ય કરો. આવા પ્રકારની ઘણા કર્મ બંધના કારણભૂત રાજકથાને ડાહ્યા મનુષ્યાએ તજવી.
મૃદુકારણિકી—શ્રોતા જામાં હ્રદયને મૃદુતા ઉત્પન્ન કરતી હાવાથી મૃદુ અને પુત્ર વિગેરેના પ્રલાપની મુખ્યતાવાળી હાવાથી કાણિકી કથા મૃદુકાણકી કહેવાય છે. તે આવી રીતે—

Page #114

- પ્રમાદનું સ્વરૂપ
૧૦૧ જ હા પુત્ર ! હા પુત્ર! હા વત્સ! હા વત્સ! મહને અનાથ કેમ કરી મૂકી? એવા કરૂણ પ્રલાપ કરતી તે સ્ત્રી (પુત્રની માતા) પ્રજવલિત અગ્નિમાં પડી. • દર્શનભેદની -જ્ઞાન વિગેરેના અતિશયથી કુતીર્થિનીમિથ્યાત્વિ લેકની પ્રશંસારૂપ કથા. જેમકે સેંકડે સૂક્ષમ બુદ્ધિચેથી યુક્ત, સૂક્ષ્મ બુદ્ધિ કરનાર, સૂક્ષમ અને જાણી શકે તેવી બુદ્ધિ ધરાવનારાઓએ રચેલ શ્રેષ્ઠ બિદ્ધશાસન સાંભળવા ગ્ય છે.
ચારિત્રભેદની–જે કથાવ અંગીકાર કરેલ વ્રતવાળા–ત્રતિના અથવા વ્રતને માટે ઉપસ્થિત થયેલા ભાવયતિના ચારિત્રને ભેદ કરવામાં આવે તે ચારિત્રભેદની કથા કહેવાય છે. જેમકે – * કેવળજ્ઞાની, મન:પર્યવજ્ઞાની, અવધિજ્ઞાની, ચદ પૂવી, દશ પૂર્વ અને નવ પૂવી પુરૂથી રહિત એવા આ કાળમાં શુદ્ધ અથવા અશુદ્ધ ચારિત્ર યા તેના ભાવને કોણ જાણી શકે? તેમજ જેમ ખાટલા ઉપરથી પડેલા મનુષ્યને બહુ થોડી શરીર પીડા થાય છે, પરંતુ પર્વતની ટેચથી પડેલાને અત્યંત પીડા થાય છે, તેમ ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ થયેલાને અનંત ભવ થાય છે.
પ્રમાદની બહાળતાવાળો કાળ છે દર્શન અને જ્ઞાનવડે તીર્થ વતે છે, ચારિત્ર તે વિચ્છેદ થયું છે, તેથી ઝહિ ધર્મ–શ્રાવકધર્મ કરે શ્રેષ્ઠ છે.
આવા પ્રકારની વિસ્થા છે. વિકથા ઉપર રેહિણની કથા–
આ લેકમાં નીતિની રીતિથી શોભતી કુંડની નામની નગરી છે. ત્યાં જિતશત્રુ નામને રાજા હતું કે જે દુર્જન જનેને શત્રુ હતું. ત્યાં પ્રાયે વિકથાઓથી વિરક્ત, સત્કથાઓ અને ગુણેરૂપી રત્નને ઉત્પન્ન કરવામાં રેહણગિરિ સમાન સુભદ્ર નામને શેઠ વસતે હતે. તેને અનેરમા નામની ભાર્યા હતી. તેમને ગુણોથી પરિપૂર્ણ, જિનેશ્વરના સિદ્ધાંતમાં લબ્ધાર્થ, ગ્રહીતાર્થ અને પૃષાર્થ રેશહિણી નામની બાળવિધવા પુત્રી હતી. તે રેહિણી પ્રતિદિન ત્રિસંધ્ય જિનેશ્વરેને પૂજતી હતી, તથા કેઈ પણ દિવસને નિષ્ફળ ન થવા દેતાં અધ્યયનાદિ આચરતી હતી, તેમ જ

Page #115

શ્રી સ ધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર નિશ્ચિત થઈને નિત્ય આવશ્યક વિગેરે કૃત્ય કરતી હતી, ધર્મરૂપી કલ્પવૃક્ષને સિંચતી હતી, કેઈને પણ વંચિત કરતી-ઠગતી ન હતી, ગુરૂમહારાજના ચરણ પૂજતી હતી, કમ્મપયડી વિગેરે ગ્રંથને પિતાના નામની જેમ વિચારતી હતી, શ્રેષ્ઠ દાન દેતી હતી, ગંગા નદીના પાણીની જેવું ઉજજવલશીલ ધારણ કરતી હતી, યથાશક્તિ તપ કરતી હતી, અને પ્રશસ્ત મનવાળી તેનું શુભ ભાવનાઓ ભાવતી હતી. આવી રીતે નિર્મળ ગ્રહધર્મ–શ્રાવકધર્મને પાળતી, પાપ થકી પાછી વળતી, દઢ સમ્યકત્વથી ચલિત ન થતી, સત્ય જિનમતને પ્રકટ કરવામાં પંડિતા તે રોહિણી દિવસ વીતાવતી હતી.
આ તરફ ચિત્તરૂપી પ્રસિદ્ધ અટવીમાં ભુવન ઉપર આકમણ કરવામાં અતિશય પ્રચંડ મેહ નામને રાજાનિષ્કટક રાજ્ય પાળે છે. તે મેહરાજા કદાચિત્ ચર પુરૂષના મુખ થકી પોતાના દેને ઉઘાડા પાડવામાં તત્પર એવી રહિણીને સાંભળી અત્યંત ઉદ્વિગ્ન બની ચિંતા કરવા લાગ્યો કે–અહો ! જુઓ તે ખરા. અતિશઠ હૃદયવાળા સદાગમથી વાસિત ચિત્તવાળી આ (હિણી) ને અમારા દેશે ગ્રહણ કરવામાં કેટલો બધો રસ પ્રસર છે ! ! જે કોઈ પણ પ્રકારે આ (રેહિણી) કેટલાક કાળ સુધી આવી તેજ રહેશે તે નાસતાં અમારી ધુળને પણ કોઈ જોઈ શકશે નહિ.” એવી રીતે ચિંતા કરતા તે મેહ રાજાની પાસે તેને રાગ કેસરી નામને પુત્ર આબે, પ્રણામ કરતા તે પુત્રને પણ તેણે જાણે નહિ, તેથી અત્યંત દુઃખિત થઈ એ (રાગ) બે કે–પિતાજી! આપ પૂજ્યપાદ પિતાજીને આટલી બધી ચિંતા કરવાની શી જરૂર છે? કેમકે-આ જગતમાં આપની સમ અથવા વિષમ એવા કોઈ બીજાને હું જેતે નથી.” ત્યારે મહારાજાએ રેહિણીનું યથાસ્થિત વૃત્તાંત તેને કહ્યું. તે સાંભળી આ (રાગ) પણ મસ્તકમાં વાથી આઘાત પામ્યા હોય તેમ દિલગીર થઈ ગયા. ત્યારપછી સઘળું સૈિન્ય પણ નૃત્ય, ગીત વિગેરે વ્યાપારને એકાએક બંધ કરીને પુષ્પ, તાંબૂલ વિગેરે મૂકી દઈ અત્યંત ખિન્ન બની ગયું. એવામાં એક બાળક તથા એક સ્ત્રીએ અટ્ટહાસ શબ્દપૂર્વક હાસ્ય કર્યું

Page #116

પ્રમાદનું સ્વરૂપ.
૧૦૩ અને તે મેહરાજાએ સાંભળ્યું. ત્યારે અત્યંત શેકના વેગથી. લાંબા નસાસા મૂકી મેહરાજા ચિંતવવા લાગ્યા કે “હું દુઃખી છતાં આવી રીતે અત્યંત સુખી થઈને કણ ક્રીડાઓ કરે છે?” પછી કુપિત થયેલા પિતાના શ્રેષ્ઠ સ્વામિના અભિપ્રાયને જાણું લઈ
દુષ્ટાભિસંધિ” નામના મંત્રીએ ભ્રાંતિ રહિત થઈ આ પ્રમાણે વિજ્ઞપ્તિ કરી–“હે દેવ ! રાજકથા, સ્ત્રીકથા, દેશકથા અને ભક્તકથા રૂપ ચાર મુખવાળી, યોગિનીની જેમ ભુવનના જનેને મેહિત કરનારી આ વિકથા નામની મારી ભાર્યા છે અને આ બાળક અત્યંત ઈષ્ટ પ્રમાદ નામને મહારાજ શ્રેષ્ઠ પુત્ર છે, છતાં જે હેતુથી તેઓએ એકાએક હાસ્ય કર્યું, તે તે તેઓને જ પૂછવું જોઈએ.” ત્યાર પછી રાજાએ તેઓને બોલાવીને પૂછયું કે-“તમે કેમ હસ્યા?” તેમાંથી સ્ત્રી બેલી-પૂજ્ય! આપ સારી રીતે સાંભળે. બાળક માત્રથી સાધી શકાય એવા કાર્યમાં પિતાજી આટલી બધી ચિંતા શા માટે વહન કરે છે? એ વિસ્મયને વશ થઈ આ પુત્ર સાથે મેં હાસ્ય કર્યું. કેમકે–આપપિતાજીના પસાયથી હું આ રેહિણીને એક અર્ધ ક્ષણમાં ધર્મથી પાડવામાં સમર્થ છું. અથવા આ બિચારી મારી આગળ કઈ ગણતરીમાં છે? જેઓ ઉપશાંત મન:પર્યવજ્ઞાની હતા તથા જેઓ શ્રુતજ્ઞાનથી યુક્ત હતા, તેવા કેટલાએ જીને મેં પૂવે ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ કર્યા છે; તેઓની સંખ્યા પણ કોઈ જાણતા નથી. વળી મેં જે ચાદ પૂર્વધારેને ધર્મથી ખડહડાવ્યા છે–ભ્રષ્ટ કર્યા છે, તેઓ તે આજે પણ આપ પૂજ્ય પિતાજી પાસે ધુળની માફક રેળાય છે.” તે સાંભળી રાજાએ વિચાર્યું કે-“હું ધન્ય છું કે, જેના (મારા)સૈન્યમાં આ અબળાઓ પણ ભુવનવતી જનસમૂહને જીતવામાં સમર્થ બળવાળી છે.” એમ વિચારી રાજાએ પિતાને હાથે બીડું આપી, હર્ષપૂર્વક મસ્તક પ્રદેશમાં ચુંબન કરી “તમારા માગે વિઘરહિત છે, તમારી પાછળ જ સિન્ય પણ આવશે.” એમ કહી તે સ્ત્રીને તે પુત્ર સાથે તત્કાળ વિસર્જન કરી. તેવિકથા રહિણીની પાસે પહોંચી.
ત્યારપછી ચેગિની વિકથાથી અધિષ્ઠિત થયેલી તે રહિણી જિનમંદિરમાં પણ બીજી શ્રાવિકાઓ સાથે વિવિધ પ્રકારની વિક

Page #117

૧૦૪
શ્રા સંબધ સતસકિા-ભાષાંતર. થાઓ કરવા લાગી, પ્રસન્ન મનવાળી થઈ રહિણું જિનેંદ્રિને પૂજતી ન હતી, ગુરૂદેવને પણ વંદન કરતી ન હતી, બહુ હાસ્ય કરતી, બહુ બેલી તેણે બીજાઓને પણ વ્યાઘાત કરતી હતી. મહર્થિક–પૈસાદાર શેઠીઆની દીકરી એટલે કેઈપણ તેણુને કાંઇ પણ કહી શકતું નહિં. અતિ પ્રસંગ થવાથી સ્વાધ્યાય ધ્યાનથી રહિત થયેલી તે રેહિણીને એક શ્રાવકે કહ્યું “બહેન ! અતિ પ્રમત્ત થઈ ધર્મસ્થાનમાં પણ આમ વાત શું કરે છે? કેમકે જિનેશ્વરેએ ભવ્ય અને વિકથાનો સદા નિષેધ કર્યો છે. શૃંગાર રસની મુખ્યતાવાળી, મેહમયી, હાસ્ય-ક્રીડા ઉત્પન્ન કરનારી, બીજાના દે કથન કરનારી વિકથા ન જ કરવી જોઈએ, માટે જિનેશ્વરે, ગણુધરે, મુનીઓ વિગેરેની સત્કથારૂપી તરવારથી વિકથારૂપી વેલડીને છેદી તું ધર્મધ્યાનમાં લીન મનવાળી થા.”
ત્યારે રેહિણીએ કહ્યું કે– ભાઈ પીયરની જેવા જિનમંદિરને પામી મહિલાઓ પોત–પિતાનાં સુખ–દુ:ખ કહેવાથી ક્ષણવાર સુખી થાય છે. ફક્ત વાતને માટે કઈ પણ કોઈને ઘરે . ખાસ મળતું નથી, માટે મહેરબાની કરી અહને તય્યારે કંઈ .. કહેવું નહિ.” આમ કહેવાથી “આ સર્વથા અગ્ય છે.” એમ જાણે તે શ્રાવક મન રહ્યો. રોહિણી પણ પિતાને ઘરે ગઈ ત્યારે તેણીના પિતાએ તેને કહ્યું કે–વત્સ! વિકથાના વિષયમાં લેકમાં , ત્યારે અપવાદ અત્યંત સંભળાય છે, આ સાચો હોય અથવા છેટે હાય પરંતુ તે પ્રકટ મહિમાને પણ હણે છે. કહ્યું છે કે –
વિરૂદ્ધ હાય, સત્ય હોય અથવા અસત્ય હાય, પરંતુ સવ સ્થળમાં પ્રસિદ્ધ લોકવાદ મહિમાને હરે છે-નાશ કરે છે. તુલા (રાશિ) માંથી પસાર થયેલા, પ્રકટ રીત્યા સમસ્ત અંધકારને નાશ કરનારા સૂર્યનું પણ કન્યા (રાશી) માં ગમન કરતાં તેવું તેજ હોતું નથી.
તેથી હે પુત્રિ! જે તું સુખ ચાહતી હો, તે મુક્તિથી પ્રતિકૂલ વર્તનારી નરકની વાટ જેવી પરદેષકથા-વિકથાને મૂકી દે. કહ્યું છે કે –

Page #118

તે પ્રમાદનું વર્ણન ' ' જે તું એકજ કવડે જગતને વશ કરવા ઈચ્છે, તે પરના અપવાદરૂપી ધાન્યમાંથી ચરતી ગાયને રેક.
ભાવાર્થ–જ્યારે મન પરગુણ, પરદેષના કીર્તન કરવા સજજ થાય ત્યારે તેને વિશુદ્ધ ધ્યાનમાં મગ્ન કરવું શ્રેષ્ઠ છે.
ત્યારે રોહિણી બેલી કે–પિતાજી ! પ્રથમ તે આગમજ વજ જોઈએ; કે જેનાથી આ સઘળી પરગુણ–પરદેષની કથાઓ પ્રવૃત્ત થઈ છે. આ જગતમાં કઈ મન ધારણ કરનાર જોવામાં આવતું નથી. કેમકે–આ મહર્ષિ પણ વિશિષ્ટ ચેષ્ટા કરનાર હેવા છતાં પણ બીજાનાં ચરિત્રને કથન કરવામાં તત્પર રહે છે. ઈત્યાદિ જેમ તેમ આળઝાળ બેલતી રહિણીની તેના પિતાએ અવગણના કરી, તેમજ ગુરૂ વિગેરેથી પણ ઉપેક્ષા કરાયેલી તે રહિણી સ્વછંદતાથી ભમવા લાગી. કેઈ વખતે રાજમાર્ગમાં રાજાની પટરાણીના શીલ સંબંધમાં બેલતી રોહિણીને દાસીએએ સાંભળી, દાસીઓએ રાણીને કહ્યું, રાણીએ રાજાને કહ્યું, તેથી કોપાયમાન થયેલા રાજાએ રહિણીના પિતાને બોલાવી ઠપકે આપે કે-“તારી દીકરી આવી રીતે અમ્હારૂં પણ વિરૂદ્ધ બેલે છે.” શેઠે કહ્યું કે–દેવ! એ (હિણી) અહારૂં કહ્યું કરતી નથી.” ત્યારે રાજાએ રોહિણને બહુ વિડંબના કરી દેશપાર કરી. ત્યારપછી હલકા માણસોથી પણ પગલે પગલે નિંદાતી સજ્જને વડે સ્નેહાદ્ધ દ્રષ્ટિથી જોવાતી, વિકથામાં આસક્ત જેને આ લોકમાં પણ કેવો દારૂણ વિપાક પ્રાપ્ત થાય છે? ” એમ સત્કથા કરનારા પ્રાણીઓને વૈરાગ્યરસમાં વૃદ્ધિ કરાવતી, “ નિશ્ચયે આ લેકોને ધર્મ પણ આવે છે, કે આવું ફળ પ્રાપ્ત થયું,” એમ ઠેકાણે ઠેકાણે બધિબીજને નાશ કરાવતી ઘણા પ્રકારનાં શીત, આત૫ (તડકે), ભૂખ, તરસ, વર્ષા વિગેરે દુઃખેથી પીડાતી મરણ પામીને નારકીમાં ગઈ. ત્યાંથી નીકળી ઘણું ભવે સુધી તિર્યમાં, અનંતકાળ નિગદ માં ભમીને અનુક્રમે મનુષ્યજન્મ પામી રહિણી છેવટ સિદ્ધિ પામી. રેહિણને પિતા સુભદ્ર શેઠ પિતાની પુત્રીની વિડંબના જે અત્યંત વૈરાગ્ય પામી ૧૪.

Page #119

૧૦૬
થો સંબંધ સાતિકા-ભાષાંતર પાપોને શાંત કરનાર શ્રમણ (સાધુ) થયે અને તપ, ચરણ, કરણ, સ્વાધ્યાય, સકથાને આચરતે, પ્રમાદરહિત થઈ વિકથાથી વિરક્ત ચિત્તવાળો બની અનુક્રમે સુખ પામે.”
આવી રીતે વિકથાઓ કરનારા પ્રાણીઓને અસહ્ય અનંત દુ:ખો પ્રાપ્ત થાય છે, એમ જાણું ભવ્ય મનુષ્યોએ નિરંતર વૈરાવ્યાદિથી વિભૂષિત કર્મબંધના કારણથી રહિત એવી સકથાઓ જ બોલવી જોઈએ.
આ દેખાતે વડે પૂર્વે જણાવેલ પાંચ પ્રમાદે સેવવામાં આવ્યાથી આત્માને સંસારમાં પાડે છે, સંસારરૂપી સાગરના તીર પર પહોંચેલા છે પણ પ્રમાદને વશ થયા છતાં ફરીથી સંસારવૃદ્ધિ કરે છે, એ કથનને સાર છે.
- તેમાં પ્રમાદ-પ્રમત્તતા અર્થાત્ સદુપયેગને અભાવ એવો અર્થ જાણવો. મદ્ય વિગેરે પાંચે પ્રમાદના કારણરૂપ હોવાથી પ્રમાદજ કહી શકાય. અન્ય વિદ્વાનોએ પણ કહ્યું છે કેकेवलं रिपुरनादि मान यं, सर्वदैव सहचारितामितः । यः प्रमाद इति विश्रुतः परा-मस्य वित्त शठकुण्ठिताम् ॥१॥ यत् करोति विकथाः प्रथावतीर्यत् खलेषु विषयेषु तृप्यति । सुप्रमत्त इव यद विचेष्टते, यन्न वेत्ति गुण-दोषयोर्भिदाम् ॥२॥ क्रुध्यति स्वहितदेशनेऽपि यद्, यच्च सीदति हितं विदन्नपि । लोक एष निखिलं दुरात्मनस्तत् प्रमादकुरिपोर्विजृम्भितम् ॥३॥ इत्यवेत्य परिपोष्य पौरुषं, दुर्जयोऽपि रिपुरेष जीयताम् । यत्सुखाय न भवन्त्युपेक्षिता व्याधयश्च रिपवश्च जातुचित् ॥४॥"
ભાવાર્થ-જે પ્રમાદ એવા નામથી પ્રખ્યાતિ પામેલ છે, તે અનાદિકાળથી સર્વદા સહચારિણાને પ્રાપ્ત થયેલે સર્વથા દુશ્મન છે; એ પ્રમાદરિપુની તીણ શઠતાને તમે જાણો.
આ લેક જે વિસ્તારવાળી વિકથાઓ કરે છે, જે દુષ્ટ વિષયમાં વૃદ્ધિ પામે છે, જે અત્યંત પ્રમત્તની જેમ વિરૂદ્ધ ચેષ્ટાઓ કરે છે, જે ગુણ અને દેષન ભેદ જાણતા નથી, પોતાના હિતનું કથન કરતાં પણ જે કોધ કરે છે, વળી જે હિત જાણતા છતાં પણ નષ્ટ થાય છે, તે સઘળું દુરાત્મા પ્રમાદ-મનનું આક્રમણ જાણવું.

Page #120

પ્રમાદનું વર્ણન.
, ૧૦૭ એમ જાણે પુરૂષાર્થને પુષ્ટ કરી, દુર્જય એવા પણ આ દુશ્મનને જીતો; કારણકે-ઉપેક્ષા કરાયેલા વ્યાધિ અને દુશ્મને કદાપિ સુખને માટે થતા નથી–અર્થાત્ અત્યંત દુ:ખ આપે છે.
તેમાંથી તેના એક અંશરૂપ નિદ્રા પ્રમાદના ફળને સૂત્રકાર વિશેષ પ્રકારે દર્શાવે છે.
जइ चउदसपुव्वधरो, वसइ निगोएसु णंतयं कालं । निद्दापमायवसगो, ता होहिसि कह तुम जीय ! ॥५६॥
ગાથાથ–ાદ પૂર્વધર પણ નિદ્રા પ્રમાદને વશ થઈ જે નિગોદમાં અનંતા કાળ સુધી વસે છે તે હે જીવ! હારૂં શું થશે? પદ
વ્યાખ્યાર્થ-જ્યારે ઉત્પાદ પૂર્વ વિગેરે ૧૪ વિશેષશ્રત (પૂર્વ) ના અભ્યાસી, (નવ પૂર્વધર, દશ પૂર્વધર વિગેરે તે રહે.) નિરંતર નિદ્રારૂપી મદિરા વડે ઘેરાતી આંખેવાળા થઈ પઠન-પાઠન વિગેરે પ્રસંગના અભાવથી ૧૪ પૂને ભૂલી જઈ મરણ પામી સૂક્ષ્મ-બાદર ભેટવાળા, અનંતજીવાત્મક નિગોદમાં અનંત કાળ–અનંત ઉત્સર્પિણું–અવસર્પિણું સુધી વાસ કરે છે. જેમ જીવાનુશાસનવૃત્તિમાં કહ્યું છે કે-“ચંદપૂર્વધર શ્રુતકેવલીઓ પણ (પૂર્વ સંબંધિ કૃતના અભાવમાં મરણ પામીને) અનંતકાયમાં નિવાસ કરે છે, તે હે આત્મા ! પાંચે પ્રમાદેને સેવતે તું કે (દુ:ખી) થઇશ? હારી શી ગતિ થશે? એ અમે જાણતા નથી. આ વાયવડે “ અપ્રમત્ત થઈને જ પ્રવર્તવું” એમ બોધ કર્યો. કેમકે લક્ષ્મી હાથીના કાનની માફક ચંચળ છે, પ્રેમ સંધ્યાના રંગની જેમ ક્ષણવિનાશી છે, જીવિત પાણીના પરપોટાની જેવું ચપળ છે, તારૂણ્ય-તરૂણાવસ્થા નિઝરણાના ધોધની માફક ચંચળ છે, વાહો (મનુષ્ય, પદાર્થો) ને સમાગમ સ્વપન સમાન ક્ષણવાર સુધીનો છે, કાયા રોગથી ભરપૂર છે, બહુ કહેવાથી શું ? સંસાર અસંખ્ય દુઃખને ભંડાર છે. પદ
પ્રમાદને પરિહાર જ્ઞાનકિયાવાન સાધુએ કરવો જોઈએ, એ

Page #121

શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર માટે સમર્થ છતાં એકલા જ્ઞાનનું અને એકલી ક્રિયાનું ઈષ્ટ ફલમાં અસાધકપણું-નિરર્થકપણું દર્શાવતા સૂત્રકાર કહે છે – हयं नाणं कियाहीणं, हया अन्नाणो किया । पासंतो पंगुलो दड्डो, धावमाणो य अंधश्रो ॥ ५७॥
ગાથાર્થ–કિયાવિનાનું જ્ઞાન નકામું છે, અજ્ઞાનીની ક્રિયા નિરર્થક છે, તે છતે પાંગળે બળે અને દેડતે આંધળો બન્યા. પ૭
વ્યાખ્યાર્થ-ક્રિયા–સંયમથી રહિત કૃત કાર્યને ન સાધતું હોવાથી હણાયા જેવું ગણાય, તેમજ અજ્ઞાનીની ક્રિયા-અજ્ઞાનીનું ચરણ પણ તેવું છે. તેથી જ ત્યાં દષ્ટાંત કહે છે–
આંખવડે જેવા છતાં પણ પાંગળ દાઝ-બળે અને દેડવા છતાં પણ આંધળો બન્યો. એ ગાથા અક્ષરાર્થ છે. ભાવાર્થ તે ઉદાહરણથી સમજી શકાય તેમ છે. તે આ પ્રમાણે.
એક હેટા નગરમાં આગ લાગી, તેમાં એક પાંગળો અને એક આંધળો એવા બે જણે અનાથ હતા. અગ્નિના સંજમથી વિહ્મલનેત્રવાળા બની પલાયન કરતા નગરલેકેને જેતે પાંગળે પલાયનના માર્ગને જાણતા છતાં પણ ગમનકિયાના અભાવથી અને નુકમે અગ્નિવડે ભસ્મીભૂત બન્ય; આંધળે પણ ગમનક્રિયાથી યુક્ત હોવા છતાં પણ પલાયનમાર્ગને ન જાણવાથી જલ્દીથી અગ્નિ તરફ થઈ જતાં અગ્નિથી ભરેલી ખાઈમાં પડી બળી ગયે. આ દષ્ટાંત છે.
ઉપનય—એવી રીતે ક્રિયારહિત જ્ઞાની પણ કર્મરૂપી અગ્નિથી પલાયન કરવામાં અસમર્થ બને છે તેમજ અજ્ઞાની ક્રિયા સહિત હેવા છતાં જ્ઞાન રહિતપણાથકી ઉપર પ્રમાણે અસમર્થ બને છે. પ્રગ-જ્ઞાનજ વિશિષ્ટ ફળને સાધનાર થઈ શકતું નથી, સલ્કિયાના વેગથી રહિત હોવા થકી, નગરના દાહમાં પાંગળાના નેત્રવિજ્ઞાનની જેમ. ક્રિયાજ વિશિષ્ટ ફળને સાધનારી થઈ શકતી નથી, સભ્ય જ્ઞાનના વેગથી રહિત હોવાથી, નગરના દાહમાંજ આંધળાની પલાયન ક્રિયાની માફક. કેઈ વાદી કહે કે-એવી રીતે

Page #122

નાન અને ક્રિયાનું વર્ણન.
106 એકત્ર મળેલ જ્ઞાન-ક્રિયાને પણ નિર્વાણ સાધવામાં અસામર્થ્યને પ્રસંગ આવી જશે, પ્રત્યેકમાં સામર્થ્ય નહિ હોવાથી, વેળુ-રેતીના તેલની જેમ, અને તે અનિષ્ટ છે. એને ઉત્તર–સમુદાયનું સામર્થ્ય તે પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે, કેમકે જ્ઞાન અને ક્રિયાવડે સાદડી વિગેરે કાર્યોની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે, પરંતુ વેળુ-રેતીનું તેલ ન થઈ શકે, જોવામાં આવેલ વસ્તુને અ૫લાપ કરી શકાય તેમ નથી, એવી રીતે આ બને જ્ઞાન-ક્રિયા વડે જેવાએલી કાર્યસિદ્ધિ પણ અવિરૂદ્ધજ છે. તેથી ઉપરનું કથન ઉપેક્ષણીય છે, તેમ છતાં સર્વથાજ જ્ઞાન-ક્રિયાને સાધન રૂપ નથી ઈચ્છવામાં આવતું, દેશેપકારિપણું સ્વીકારાય છેજ. ૧૭
જેથી કહે છે.-- संजोगसिद्धीइ फलं वयंति, न हु एगचकेण रहो पयाइ। अंधो य पंगू य वणे समिच्चा, ते संपउत्तां नगरं पविट्ठा॥ ५८
ગાથાર્થ-જ્ઞાન અને ક્રિયાના સંગની સિદ્ધિથી ફળ કહે, છે, એક ચકવડે રથ પ્રયાણ કરી શકતો નથી; વનમાં આંધળે અને પાંગળો એ બન્ને મળી એક બીજાના સંપ્રયોગે નગરમાં પ્રવેશ કરી શક્યા. ૫૮
વ્યાખ્યાર્થ–પરંતુ તેજ સમુદાયમાં સમગ્રપણું હોવાથી ઈષ્ટ ફળને સાધનાર થાય છે, કેવળ ભિન્ન ભિન્ન તે વિકલ હોવાથી એક બીજા અપેક્ષા-યુક્ત હોવાથી સાધક થતાં નથી, એમ હોવાથી ભિન્ન ભિન્નનું અસાધકપણું પ્રતિપાદન કર્યું છે. વિસ્તારથી સ. સંબંધ કહ્યો, ગાથાનું વ્યાખ્યાન પ્રકટ અર્થવાળું હોવાથી અમે નથી વિસ્તારતા, પરંતુ “સત્ય” એવું પદ કહેવા છતાં પણ “
” એવા પદનું પુનઃ કથન આત્યંતિક સંગ દર્શાવવા માટે છે. એ ઉપર ઉદાહરણ
રાજાના ભયવડે લેકે નગરમાંથી નીકળી–નગરને શૂન્ય કરી એક અરણ્યમાં આવીને રહ્યા, ત્યાંથી પણ ધાડના ભયથી વાહને તજીને પલાયન કરી ગયા, તેમાં અનાથપ્રાય અંધ અને પંગુ એ બનેને તજી દીધા. ધાડ ગઈ ત્યારે લેકની અગ્નિના પવનવડે દાવા

Page #123

૧૦ શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર નળ લાગે, તે બને ભયભીત થયા. જેના કાછડી છુટી ગઈ છે, એ અંધ અગ્નિ તરફ પલાયન કરવા લાગે, પાંગળાએ કહ્યું કે અંધ! એ તરફ નાશ માં એ તરફજ આગ છે.” તેણે કહ્યું કેત્યારે ક્યાં થઈને જાઉં? ” પાંગળાએ કહ્યું કે હું પણ આગળ અતિ દૂર માર્ગ બતાવવામાં અસમર્થ પંગુ છું, તે હને બંધ કરી લે, જેથી સાપ, કાંટા, અગ્નિ વિગેરે અપાયેને પરિહરાવતે હુને સુખે નગર પહોંચાડું. તેણે “બહુ સારૂં” એમ કહી–વચન સ્વીકારી પંગુના વચનને કાર્યમાં મૂકયું અને શ્રેમ-કુશળતાથી બન્ને જણ નગરમાં ગયા, આ દષ્ટાંત છે, ઉપનય–જ્ઞાન ક્રિયાવડે સિદ્ધપુર પમાય છે.”
પ્રવેગ-વિશિષ્ટ કારણેને સંગ ઈચ્છિત કાર્યને સાધક બને છે, સમ્યક ક્રિયાની ઉપલબ્ધિરૂપ હોવાથી, અંધ અને પંગુની નગરપ્રાપ્તિની જેમ જે ઈચ્છિત ફળને સાધનાર નથી થતું, તે સભ્ય કિયાની ઉપલબ્ધિરૂપ પણ નથી હોતે. ઈષ્ટ ગમનક્રિયાથી રહિત જુદા પડેલ એક ચકવાળા રથની જેમ. એ વ્યતિરેક દર્શાવ્યો. ૫૮
હવે ચારિત્ર વિના ઘણું જ્ઞાન પણ ઈષ્ટ ફળને સાધી શકતું નથી અને ચારિત્રયુક્ત અલ્પજ્ઞાન પણ ઈષ્ટફળને સાધી શકે છે; એ બે ગાથાવડે કહે છે –
सुबहुंपि सुयमहीयं, किं काही चरणविप्पहीणस्स १ । अंधस्स जह पलित्ता, दीवसयसहस्सकोडी वि ॥५६॥ अप्पंपि सुयमहीयं, पगासयं होइ चरणजुत्तस्स । इकोवि जह पईवो, सचक्खुयस्सा पयासेइ ॥६॥
ગાથાર્થ–ઘણું ભણવામાં આવેલું કૃત પણ અંધ આગળ દેદીપ્યમાન લાખ અને કરડે દીવા હોય તેની જેમ ચારિત્રહીનને શું કરી શકે ? ૫૯ ચારિત્રથી યુકત મનુષ્યનું ડું પણ ભણાયેલું શ્રુત પ્રકાશક થાય છે, જેમ એક દિ પણ આંખવાળા મનુષ્યને પ્રકાશ કરી શકે છે. ૬૦
વ્યાખ્યાર્થ—અત્યંત ઘણું શ્રુત-આગમ ભણવામાં આવ્યું

Page #124

ચારિત્રના મહિમાનું વર્ણન. હોય છતાં તે ચારિત્રથી રહિતને શું કરશે? અર્થાત સ્વકાર્યને સાધતું ન હોવાથી કાંઈપણ નહિ. કેમકે
ચારિત્રથી રહિત જ્ઞાન, દર્શન–સમ્યકત્વથી રહિત વેષને સ્વીકાર, અને સંયમ વિના તપસ્યા જે આચરે; તેનું તે નિરથક જાણવું. - તેમાં દાત કહે છે—જેમ અંધને–આંખરહિતને તેલ વિગેરે સિંચવાવડે અત્યંત દેદીપ્યમાન કરવામાં આવેલ લાખો કે કરેડે દીવા પણ કાંઈ પ્રકાશ આપી શકતા નથી.
તથા થોડું પણ શ્રત–આગમ ભણવામાં આવ્યું છતું ચારિ. ત્રવંત માષતુષ વિગેરેની જેમ સ્વર્ગ અને મેલના માર્ગને ઉદ્યાત કરનારૂં થાય છે. જેમ ઘણું દીવા તે દૂર રહ્યા, ફક્ત એક દીવો પણ આંખવાળાને પદાર્થના સમૂહને પ્રકાશ કરે છે. એ ગાથાને અર્થ જણાવ્યો. - અહિં એજ આશયવાળી આવશ્યકનિયુક્તિમાંની આ બે ગાથાઓની પહેલાની ગાથાઓ ઉપયોગી હોવાથી વ્યાખ્યા સહિત લખવામાં આવે છે.
“सुयनाणंमि वि जीवा, वट्टतो सो न पाउणइ मोक्खं । જો તવ સંગમમgs, ગોપ જ ચા હું જે” | ગમનિકા–શ્રુતજ્ઞાનમાં તેમજ મતિજ્ઞાનાદિમાં વતે છત પણ જીવ મેક્ષ પામતો નથી, એ કથનવડે પ્રતિજ્ઞાર્થ સૂચવ્યું. કે જીવ? જે તપ સંયમરૂપ યોગેને વહન કરી શકતા નથી, આ કથનવડે હેત્વર્થ દર્શાવ્ય, દષ્ટાંત તે જાણી લેવું અથવા કહેશે. પ્રગ––માત્ર એકલું જ્ઞાન ઈચ્છિત અર્થ પ્રાપ્ત કરાવનાર થતું નથી. સદ્ધિયા રહિત હેવાથી, પોતાના દેશને પ્રાપ્ત કરવા ઈચ્છતા, ગમનક્રિયાથી રહિત, માગ જાણનાર મનુષ્યના જ્ઞાનની જેમ. અથવા સૂત્રમાં જણાવેલુંજ દ્રષ્ટાંત-માર્ગ જાણનાર નિયમક–ખલાસીથી યુકત, ઈચ્છિત દિશામાં લઈ જનાર પવનની ક્રિયાથી રહિત વહાણની જેમ.
જે કારણવડે જેમ. છેક-દક્ષ નિર્ધામક પ્રાપ્ત કરનાર વહાણ

Page #125

૧૨
શ્રી સંબધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર. સારા કર્ણધાર (સુકાની) થી અધિષ્ઠિત થયેલ હોવા છતાં પણ પવન વિના મહાસાગર તરીને વણિક લેકેની ઈષ્ટભૂમિને પ્રાપ્ત કરવા સમર્થ થઈ શકતું નથી, તેમ શ્રુતજ્ઞાનરૂપી નિર્ધામકને પ્રાપ્ત કરનાર જીવરૂપી વહાણ, સુનિપુણ મતિજ્ઞાન-કર્ણધારથી અધિષિત હોવા છતાં પણ ( સંસાર સાગર તરીને સિદ્ધિ વસતિને પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી.) બાકીનું શબ્દસિદ્ધ છે, નિપુણ પણુ–પંડિત પણ સામાન્ય શ્રુતજ્ઞાનનું કથન કરવા છતાં પણ તેને અતિશય પ્રકટ કરવા નિપુખ પદ મૂકયું છે” તેથી તપ સંયમ અનુષ્ઠાનમાં અવશ્ય અપ્રમાદી થવું. તે બાબતમાં નિર્યુક્તિકારે કહ્યું છે કે
જેમ કેઈ કાચ ઘણું તૃણ, પાંદડારૂપ છિદ્ર વિનાના આવરણવડે આચ્છાદિત થયેલા પાણીથી અંધકારવાળા મહાદ્રહમાં અને નેક જળચર જીવડે થતા ક્ષોભ વિગેરે સંકટથી મનમાં પીડાતે, પરિભ્રમણ કરતે, માંડ માંડ-ઘણી મુશ્કેલીથી આવરણના છિદ્રને પ્રાપ્ત કરી, ત્યાંથી નીકળી, શરઋતુમાં ચંદ્રના કિરણેના સ્પર્શથી થતા સુખને અનુભવી, ફરી પણ પોતાના બંધુ તરફના નેહથી ચિત્ત આકર્ષાતાં “અદષ્ટકલ્યાણ-કલ્યાણને ન જોનાર તે બિચારાએને પણ હું આ દેવલેક સમાન કાંઈક દેખાડું.” એમ નિશ્ચય કરી તે દ્રહમાંજ નિમગ્ન થયે, પછી બંધુઓને લઈ તે છિદ્ર મેળવવા માટે ભ્રમણ કરતા છતાં તેને ન જોતાં અત્યંત કષ્ટમય સંકટ અનુભવવા લાગે; એવી રીતે આ જીવરુપી કાચ પણ અનાદિ કમ પરંપરાના પડલવડે આચ્છાદિત થયેલા, મિથ્યા દર્શન વિગેરે અંધકારથી યુક્ત, વિવિધ પ્રકારનાં શરીર-મન-સંબંધી આંખવેદના, તાવ, કઢ, ભગંદર, ઈષ્ટવિયાગ, અનિષ્ટસંગ વિગેરે દુઃખરૂપી જળચરેવાળા સંસાર થકી પરિભ્રમણ કરતાં માંડમાંડ-ઘણી મુશ્કેલીથી મનુષ્યભવ સંવર્તનીય કર્મરૂપી છિદ્રને પ્રાપ્ત કરી મનુષ્યત્વની પ્રાપિવડે ઉંચે આવતાં જિનંદ્રચંદ્રના વચનરૂપી કિરણેના બેધને પામી “આ દુર્લભ છે એમ જાણતે સ્વજનેમાં અને નેહવાળા વિષયમાં અનુરાગી ચિત્તવડે કાચબાની જેમ ફરી તેમાં મ ડે. પ્રશ્ન-અજ્ઞાની કાચ તે ડૂબેજ, પરંતુ હિતની પ્રાપ્તિ અને અહિતના પરિહારને જાણનાર જ્ઞાની કેમ ડૂબે? ઉત્ત–ચારિત્રના

Page #126

શ્રાવકની ૧૧ પ્રતિમાનું'. વર્ણેન
૩
ગુણુાથી રહિત, ઘણું જાણનાર પણ છે. થાડું જાણનાર પણ છે. અથવા નિશ્ચયનયની દ્રષ્ટિયે જ્ઞાનના ફળથી શૂન્ય હાવાથી એ અન્નજ છે. વિસ્તારથી શું? ૫૯-૬૦
>
सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः આ તત્ત્વાર્થના ૧ સૂત્રના કથનથો સમ્યગ્દર્શન વિગેરે ત્રણ પણ સમુદાયરૂપ હાય ત્યારે જ નિર્વાણુના કારણભૂત થાય છે, પરંતુ પૃથક હાય તા નહિ. એ પહેલાં નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે.
હવે એવા પ્રકારના ૧૧ પ્રતિમા વહન કરનાર શ્રાવક ચારિત્ર સ્વીકારે છે. કહ્યું છે કે——
શ્રાવક તે ૧૧ પ્રતિમાઓને ભાવી-વહનકરી પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરે અથવા પેાતાની ઉચિતતા જાણી ગૃહસ્થભાવને પ્રાપ્ત કરે. ૧ પ્રશ્ન—શા માટે પ્રતિમાઆવડે આત્માને ભાવિત કરવામાં આવે ? ઉત્તર—અયેાગ્ય મનુષ્યાએ પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરવી નિયમત: અન રૂપ છે, તેથી ખીર મનુષ્યેા આત્માની તુલના કરી એવી રીતે પ્રત્રજ્યા સ્વીકારે છે. ૧
"
જો કે તુલના વિના પણ કેટલાક વિશિષ્ટ પ્રાણીઓને સમ્યક્ પ્રત્રજ્યા સભવે છે, તેા પણ સામાન્ય રીતે આ ક્રમ ન્યાયસંગત છે. તેમજ કહ્યુ છે
પરંતુ હાલ આદ્ય વિશેષ વડે આ ક્રમ યુકત છે, કારણ કે કાળ અશુભ છે, આ કાળમાં સયમ દુ:ખે પાળી શકાય તેવા છે ૧ આ હેતુથી એક ગાથા વડે શ્રાવકની ૧૧ પ્રતિમા કહે છે. ૧ હંસાથ—સામાય—પોર્રદરિમા-અવંગ-સચિત્ત આરમ—વેશ—૩દિકણ સમાસૂ ય ॥ ૬૨ II
૬
ગાથા—દન ૧, વ્રત ૨, સામાયિક ૩, પેાસહ ૪, પડિમા પ, બ્રહ્મચર્ય ધારી ૬ સચિત્ત ત્યાગ વાળા ૭ આરંભ વ - નાર ૮, પ્રેષણ વર્જનાર ૯, ઉદ્દિષ્ટ વનાર ૧૦ શ્રમણભૂત ૧૧. ૬૧ વ્યાખ્યા --દન-સમ્યકત્વ, વ્રત–અણુવ્રત વિગેરે, સામાયિક-પાપકારી યાગાનું વર્જીવ અને નિદોષ યાત્રાનુ સેવન

Page #127

૧૧૪
શ્રી સ`ાધ સપ્તતિકા ભાષાંતર.
,
કરવું, તે પાષધ-અષ્ટમી, ચતુર્દશી વિગેરે પ ના દિવસેાએ આચરવાનું અનુષ્ઠાન, પ્રતિમા–કાઉસગ્ગ, અબ્રહ્મ-અબ્રહ્મચર્ય અને સચ્ચિત્ત–સચેતન દ્રવ્ય ( આ સમાહાર દ્વંદ્વે છે. ) આ વિષયમાં ‘ પ્રતિમા ’ પ્રસ્તાવથી જાણવી. મામાં દર્શીન વિગેરે પાંચમાં વિધિ દ્વારા પ્રતિમાભિગ્રહ જાણવા અને મબ્રહ્મ તથા સચિતમાં પ્રતિષેધ પૂર્ણાંક જાણવા. તથા આર ંભ–પોતે ખેડ વિગેરે કરવુ. પ્રેષ-પ્રેષણ બીજાને પાપકોમાં પ્રેરવા–જોડવા ઉદ્દિષ્ટ—તે જ શ્રાવકને ઉદ્દેશી ચિત્ત અથવા અચિત્ત પકાવેલું વજ્ર-પરિહરે તે મમ્મÀોવિજ કહેવાય છે.
પ્રતિમા તે પ્રસ્તુત છે જ તથા અહિં ભૂત શબ્દ ઉપમાન અ વાળા હેાવાથી શ્રમણ-સાધુની જેવા જે હાય તે શ્રમણ ભૂત જાણવા. આદનપ્રતિમા, પ્રતિમાપ્રતિમા, પ્રતિમાત્રત ઇત્યાદિ જાણવું. આ શ્રાવકાની ઉપાસકેાની ૧૧ પ્રતિમા પ્રતિજ્ઞા અભિગ્રહ શ્રાદ્ધપ્રતિમા કહેવાય છે.
હવે આ પ્રતિમાઓનું જ પ્રત્યેકનુ સ્વરૂપ અન્ય ગ્રંથથી કહેવામા આવે છે.
જેટલી સંખ્યાવાળી અર્થાત પહેલી બીજી વિગેરે પ્રતિમા હાય, તેમાં તેટલા માસ-તેટલી સ ંખ્યાવાળા મહિના હાય છે. આ પ્રમાણે ભાષા છે. પહેલી પ્રતિમામાં કાળનું પ્રમાણુ એક માસ છે, બીજામાં એ માસ, ત્રીજામાં ત્રણ માસ, એમ અગીઆર સુધી ૧૧ મી પ્રતિમામાં ૧૧ માસ, જો કે તે કાળપ્રમાણ દશાશ્રુતસ્કંધ વિગેરેમાં સાક્ષાત્ ઉપલબ્ધ થતું નથી, તેા પણ ઉપાસક દશાંગમાં પ્રતિમા કરનાર આનદ વિગેરે શ્રમણેાપાસકશ્રાવકાનું ૧૧ પ્રતિમાનું પ્રમાણ પા વર્ષ પ્રતિપાદન કરેલ છે, અને તે પ્રમાણુ પૂર્વ માં કહેલ એકથી માંડી એકેક માસની વૃદ્ધિવડે સંગત થાય છે. તથા ઉત્તરાત્તર કરાતી તે પ્રતિમામાં પૂર્વ પૂર્વની પ્રતિમાઆમાં પ્રતિપાદન કરેલી અનુષ્ઠાન વિશેષરૂપ સઘળી ક્રિયા, કરવીજ જોઇએ. અહિ આવુ તાપ છે-મીજી પ્રતિમામાં, પ્રથમ પ્રતિમામાં કહેલું સઘળું અનુષ્ઠાન કરવુ જોઇએ, ત્રીજી પ્રતિમામાં તેા પહેલી અને ખીજી પ્રતિમામાં કહેલુ અનુષ્ઠાન પણ કરવુ જોઇએ.

Page #128

શ્રાવકની ૧૧ પ્રતિમાનું વર્ણન
૧૧૫ એવી રીતે યાવત ૧૧ પ્રતિમામાં પૂર્વની દશે પ્રતિમાઓમાં કહેલું સમસ્ત અનુષ્ઠાન કરવું જોઈએ હવે દર્શન પ્રતિમાના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવા માટે કહે છે–
સમ્યગદર્શન–સમ્યક્ત્વ એ દર્શન પ્રતિમા થાય છે. એ સંબંધ દર્શાવ્યું. પ્ર. કેવું સમ્યગ્દર્શન ?, ઉત્તર–પ્રશમાદિ-પ્રશમ, સંવેગ, નિવેદ, અનુકંપા અને આસ્તિકય એ પાંચ ગુણેથી વિશિષ્ટ-યુક્ત તથા કુગ્રહ-તત્વ તરફ શાસ્ત્રવાદિ તત્તવવડે નિન્જ અભિનિવેશ–આગ્રહ, શંકાદિ–શંકા' આકાંક્ષા વિચિકિત્સા, મિથ્યાદષ્ટિ પ્રશંસા કે મિથ્યાષ્ટિ પરિચય ૫. એ પાંચ સમ્યકત્વના અતિચારે. જેઓનાવડે જન્ત બોધ પમાડાય તે શલ્ય. કુગ્રહ, શંકા વિગેરે શથી રહિત. આવું હોવાથી અનઘ-નિર્દોષ અંહિ આવો ભાવાર્થ છે.-કુગ્રહ, શંકા વિગેરે શલ્યથી રહિત, અણુવ્રત વિગેરે ગુણેથી ન્યૂન સમ્યગદર્શનને જે સ્વીકાર તે પ્રતિમા, સમ્યગદર્શન પ્રતિમાની પ્રાપ્તિ તેને પૂર્વે પણ હતી. ફકત અંહિ શંકા વિગેરે દેથી અને રાજાભિયોગ વિગેરે છ આગાથી રહિત હોવાવડે વળી બરાબર સમસ્ત દર્શનાચારને વિશિષ્ટતાથી પરિપાલન કરવાના સ્વીકારવડે પ્રતિમા પણું સંભવે છે. અન્યથા ઉપાસક દશાંગમાં પ્રથમ પ્રતિમાને એક માસ પાળવાવડે, બીજી ને બે માસ પાળવાવડે એવી રીતે યાવત્ ૧૧ મીને ૧૧ માસ પાળવાવડે; અર્થાત પ વર્ષ કેમ પ્રતિપાદન કરવામાં આવે ? દશાશ્ર. તસ્કંધ થકી આ અર્થ ઉપલબ્ધ નથી થતું, કારણ કે ત્યાં તેને શ્રદ્ધામાત્રરૂપ પ્રતિપાદન કરેલ છે. એવી રીતે દર્શનપ્રતિમા વિગેરેમાં પણ યથાયોગ્ય ભાવના કરવી. હવે વ્રત, સામાયિક અને પિષધ એ ત્રણ પ્રતિમા કહે છે–
અણુવ્રત–સ્થલપ્રાણાતિપાત વિરમણ વિગેરે, ઉપલક્ષણથી ગુણવ્રત,શિક્ષાવ્રત, બંધ, વધવિગેરે અતિચારોથી રહિત અપવાદ વિના ધારણ કરનાર, સમ્યફ પરિપાલન કરનારને બીજી વ્રતપ્રતિમા થાય છે. (સૂત્રમાં પ્રતિમા અને પ્રતિભાવાનના અભેદ ઉપચારથી આ નિર્દેશ કર્યો છે.) તથા ત્રીજી સામાયિક પ્રતિમામાં––સર્વ સાવદ્ય–પાપકારી ના વર્જન અને નિરવદ્ય-નિર્દોષ મેંગેના

Page #129

૧૧૬ શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર. સેવન સ્વભાવવાળું સામાયિક કરનાર. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–પિષધ ન સ્વીકારનાર, દર્શનવ્રતથી યુક્ત શ્રાવકે પ્રતિદિન બને સંધ્યાએ સામાયિક કરવું એ ત્રીજી પ્રતિમા. તથા ૪ થી પોષધ પ્રતિમા–જેમાં ચાદશ, આઠમ વિગેરે દિવસમાં ચૌદશ, આઠમ, અમાવાસ્યા, પુનમ અને પર્વતિથિમાં આહાર વર્જન ૧, શરીરસત્કાર ત્યાગ ૨, અબ્રાચર્ય ત્યાગ ૩, વ્યાપાર પરિવર્જન ૪, રૂપ ચારે પ્રકારના પરિપૂર્ણ કોઈપણ પ્રકારથી ન્યૂનતા વિનાના પિષધ સમ્યમ્ આગમમાં કહેલ વિધિપૂર્વક પ્રતિમા અંગીકાર કરનાર અનુપાલન કરે-સેવે. આ ચારે વ્રત વિગેરે પ્રતિમાઓમાં અન્ય વિગેરે_બંધ, વધ, છવિચ્છેદ વિગેરે બારદ્રત સંબંધી અતિચારેને પ્રયત્નથી મોટા--પત્નથી વજે.પરિહરે.
હવે પ્રતિમાપ્રતિમાના સ્વરૂપને કહે છે– સમ્મસમ્યકત્વ, (મકાર અલાક્ષણિક છે.) અણુવ્રત, ગુણવ્રત અને શિક્ષાવ્રતવાળો-પૂર્વમાં કહેલી ચારે પ્રતિમાથી યુક્ત, સ્થિર-સત્વથી ચલિત ન થાય તે, કેમકે અસ્થિર મનુષ્ય પ્રતિમાને વિરાધક બને છે, કારણકે–આ પ્રતિમામાં રાત્રે ચોટા વગેરેમાં કાર્યો
સર્ગ કરવામાં આવે છે, તેમાં ઘણા ઉપસર્ગો સંભવે છે. જ્ઞાનીપ્રતિમાના આચાર વિગેરેના પરિજ્ઞાનમાં કુશળ, કેમકે અજ્ઞાની સર્વત્ર અગ્ય છે, તે આ પ્રતિમા સ્વીકારવામાં તે શું કહેવું ? અષ્ટમી, ચતુર્દશીનું ઉપલક્ષણ હોવાથી અષ્ટમી, ચતુર્દશી, અમાવાસ્યા, પૂર્ણિમારૂપ પિષધ દિવસોમાં પણ પ્રતિમા–કાયેત્સર્ગ કરે. કેટલા વખતના પ્રમાણવાળી ? ઉત્તર–એક રાત્રિ પ્રમાણવાળી–સર્વ રાત્રિકી. તેને પ્રતિમા થાય છે. એ સિવાયના દિવસોમાં જે એ હોય, તે દર્શાવવા કહે છે--
અસ્નાન-સ્નાન વર્જનાર, વિકટ -પ્રકટ-પ્રકાશમાં દિવસે–રાત્રે નહિ-દિવસે પણ પ્રકાશવાળા પ્રદેશમાં અશન વિગેરે ભજન કરનાર, પહેલાં રાત્રિભેજનને નિયમ ન હતું તેથી આ કહ્યું છે, મઉલિય-પહેરવાને કચ્છ ન બાંધનાર, દિવસ બ્રહ્મચારી-દિવસે બ્રહ્મચર્ય પાળનાર, fસ રાતે. શું ? ઉત્તર-સ્ત્રીઓનું

Page #130

૨૭
શ્રાવકની ૧૧ પ્રતિમાનું વર્ણન. અથવા તેના ભેગેનું પરિમાણું કરનાર, કયારે ? ઉત્તર–પ્રતિમા સિવાયના–કાયેત્સર્ગવિનાના અપર્વ દિવસમાં. ૧
હવે કાર્યોત્સર્ગ–કાઉસગ્નમાં રહેલ શ્રાવક જે ચિંતવે તે " કહે છે-- - પ્રતિમામાં–કાર્યોત્સર્ગમાં રહેલ શ્રાવક ત્રણ લેકના પૂજ્ય, કષાને જીતનાર, દ્વેષ વિગેરે સમસ્ત દેને દૂર કરનાર, જિનતીર્થકરેનું ધ્યાન ધરે-ચિંતવન કરે; અથવા અન્ય-જિનરાજની અપેક્ષાએ પોતાના કામ, ક્રોધ વિગેરે દેના પ્રતિપક્ષરૂપ કામનિંદા, ક્ષમા વિગેરે ચિંતવે. પ્રશ્ન- આ પાંચમી પ્રતિમા કેટલા પ્રમાણવાળી છે ? ઉત્તર–પાંચ માસ સુધી.
હવે છઠ્ઠી પ્રતિમા કહે છે
શૃંગારકથા-કામકથા અને સ્નાન, વિલેપનધપન વિગેરે વિભૂષાના ઉત્કર્ષને વજેતે–પરિહરતે, ડાઉ શબ્દના ગ્રહણ કરવાથી શરીરમાત્રને અનુસરતી વિભૂષા કરી પણ શકે. તથા સી સાથે એકાંતમાં સ્નેહવાર્તાને વર્જતે એક અબ્રહ–મૈથુનને વજે. કોણ? ઉ–પ્રતિમા અંગીકાર કરનાર અબ્રહાવર્જન નામની છઠ્ઠી પ્રતિમામાં છ માસ સુધી. પૂર્વની પ્રતિમામાં દિવસે જ મૈથુન પ્રતિયું હતું, પરંતુ રાત્રે પ્રતિષેધ્યું ન હતું; અને આમાં તે દિવસે અને રાતે પણ સર્વથા મૈથુનને પ્રતિષેધ કરવામાં આવ્યું છે, આથી જ આ પ્રતિમામાં ચિત્તવિપ્લવ કરનાર કામકથા વિગેરેને પ્રતિષેધ કર્યો છે. '
હવે સાતમી પ્રતિમા કહે છે –
સચિરાહારવર્જન નામની સાતમી પ્રતિમામાં છ માસ સુધી સચિત્ત અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ આહાર ન વાપરે, તથા પૂર્વે કહેલી પ્રતિમાઓનું તે તે સર્વ અનુષ્ઠાન ઉપરની પ્રતિમાઓમાં જાણવું.” આ પૂર્વમાં કહેવાઈ ગયેલ હોવા છતાં વિસ્મરણશીલ–ભૂલી જવાના સ્વભાવવાળા શિષ્યોના અનુગ્રહ માટે ફરી પ્રતિપાદન કર્યું છે. એમ અન્યત્ર પણ જાણવું.
હવે આઠમી નવમી પ્રતિમાને પ્રતિપાદન કરવા કહે છે -

Page #131

શ્રી સંધ સાતિકા-ભાષાંતર.
પેાતે આરભ વજ્ર વા.' એ આઠમી પ્રતિમા છે. જેમાં આઠ માસ સુધી પૃથ્વી વિગેરેના ઉપમન રૂપ માર ભનુ તે કરવુ વજ્ર –પરિહરે. આજીવિકા માટેના આર ંભેામાં તેવા પ્રકારના તીવ્ર પરિણામથી રહિત શ્રાવક ખીજાક કર વિગેરે દ્વારા સાવધ વ્યાપાર પણ કરાવે. પ્રશ્ન-પાતે પ્રવૃત્તિ નહિ કરવા છતાં પણ આરંભામાં કર્મ કરાને પ્રેરનારને પ્રાણીહિંસા તેા રહી જ ? ઉત્તર—સાચું, પરંતુ સવ થા પાતે આર ંભા કરવાથી અને અન્યદ્વારા કરાવવાથી જે ઉભયજન્ય હિંસા થતી હતી; તે પાતે નહિ કરવાથી તા પરિહરીજ, અત્યંત વિસ્તાર પામતા મહાભ્યાધિમાંથી અત્યંત થાડામાં પણ ઘેાડા વ્યાધિને ક્ષય જેમ હિતકારી છે, તેમ તજાતા થાડા પણ આરભ હિતકારીજ છે. નવમી પ્રેબ્યારભવજનપ્રતિમા. તેમાં નવ માસ સુધી પુત્ર, ભાઈ વિગેરે ઉપર કુટુંબ વિગેરેના સમસ્ત કાર્યભાર સ્થાપન કરવાવડે અને ધન, ધાન્ય વિગેરે પરિગ્રહામાં થેાડી આસક્તિથી આરાને ખેડ વિ ગેરે મોટા પાપકારી વ્યાપારેશને સ્વયં તે વર્ષે જ, પરંતુ પ્રેષ્ય-ક કર વિગેરે દ્વારા પણ વજે; છતાં આસન આપવુ વિગેરે લઘુ પ્રવૃત્તિઓના તા અનિષેધ જ જાણવા, કેમકે તેવા પ્રકારના કર્મ બંધના કારણના અભાવ હાવાથી તેને આરંભ કહી શકાતા નથી.
૧૧૮
હવે દશમી પ્રતિમા કહે છે.-
ઉષ્ટિભક્તવ નરૂપ દશમી પ્રતિમા દસ માસ સુધી થાય છે, તેમાં તેને પાતાને ઉદ્દેશીને કરેલા ભાત વગેરે ભાજનને પણ પ્રતિમાધારી શ્રાવક ન ખાય. બીજા સાવદ્ય વ્યાપારના કારણભૂત આહાર તા દૂર રહેા. તે દશમી પ્રતિમાને અંગીકાર કરનાર કોઇ શ્રાવક ક્ષુરથી મસ્તક મુંડાવે છે, અથવા કાઇ મસ્તકમાં શિખા ધારણ કરે છે. તથા—
દશમી પ્રતિમામાં રહેલ શ્રાવક, ભૂમિવિગેરેમાં સ્થાપન કરેલ સુવર્ણ વિગેરે દ્રવ્ય પૂછતા પુત્રાને ઉપલક્ષણથી ભાઈ વિગે૨ને જો જાણતા હાય તે કહે, કેમકે નહિ કહેતાં વૃત્તિછે-આજીવિકાભંગ થાય; અને ન જાણતા હાય તા ‘હું કંઈ પણ જાણતા

Page #132

શ્રાવકની ૧૧ પ્રતિમાનું વર્ણન ૧૧૯ નથી.” એમ કહે. માત્ર આ સિવાય બીજું કંઈ પણ ઘર સંબંધી કૃત્ય કરવું તેને કપે નહિ, એ તાત્પર્ય છે.
હવે ૧૧ મી પ્રતિમા કહે છે – | મુરમુંડ-શ્રુરથી મંડિત બની અથવા લેચથી–હાથવડે કેશનું લુંચન કરવાવડે મુંડ થઈ રહરણ અને પાત્રને ઉપલક્ષણથી સાધુના સર્વ ઉપકરણેને ગ્રહણ કરી શ્રમણભૂત-શ્રમણ–નિગ્રંથના અનુષ્ઠાન કરવાથી સાધુસમાન થઈ વિહરે ઘરથી નીકળી સાધુઓની સમસ્ત સમાચાર આચરવામાં ચતુર થઈ, સમિતિ ગુપ્તિ વિગેરેને સારી રીતે પાળતે, ભિક્ષા માટે ગૃહસ્થના ઘરમાં પ્રવેશ કરતાં “ પ્રતિમ પ્રતિપન્ન શ્રમણે પાસકને ભિક્ષા આપે.” એમ બોલતે “તું કેણુ છે?” એમ કઈ પૂછે ત્યારે “હું શ્રમણોપાસક છું.” એમ બેલતે, ગામ, નગર વિગેરેમાં અનેગારની જેમ માસક૫ વિગેરે પ્રકારે ૧૧ માસ સુધી વિચરે. આ કાલમાન ઉત્કૃષ્ટથી કહ્યું છે, જઘન્યથી તે અગીઆરે પ્રતિમાઓ પ્રત્યેક અંતર્મુહૂતાદિ કાળ પ્રમાણ વાળી જ છે, તે અંત કાળમાં અથવા પ્રવ્રજિત થવામાં ગ્રહણ કરાય છે, અન્યથા નહિ તથા— | મમકાર-મારૂં એ અભિમાન નાશ પામતાં, આ કથનથી:સ્વજનનું દર્શનાભિલાષી પણું કહ્યું સંજ્ઞાત-સ્વજનેની પલ્લી–વસતિ તરફ સંજ્ઞાત સ્વજનેને જોવા જાય. ત્યાં–સંજ્ઞાતપલીમાં પણ સાધુસંયતની જેમ વતે, અન્યત્ર તો શું કહેવું?; પરંતુ સ્વજનના ઉપરેધ–આગ્રહથી ગૃહચિંતા વિગેરે ન કરે. જેમ સાધુ પ્રાસુક અને એષણ્ય ગ્રહણ કરે છે, તેમ તે પણ શ્રમણભૂત પ્રતિમાધારી પ્રાસુક- . અચેતન ગ્રહણ કરે. ઉપલક્ષણથી એને એષણીય અશન વિગેરે આહરને ગ્રહણ કરે. જ્ઞાતિબંધુઓ સ્નેહથી અનેષણીય ભક્ત વિગેરે કરે છે અને આગ્રહથી તે ગ્રહણ કરાવવા ઈચ્છે છે, તેમ પ્રાયે તેઓ અનુવર્તનીય હોય છે, એથી અનેષણયનું ગ્રહણ સંભવે છે, તે પણ આ શ્રમણભૂત પ્રતિભાધારી ન ગ્રહણ કરે એ આશય છે.
આમાં છેલ્લી પ્રતિમાઓમાં આવશ્યકર્ણિમાં પ્રકારોતર પણ જોવામાં આવે છે. “ચાપfજા પાંચમમાં, રાત્રિ

Page #133

૧ર૦
શ્રી સંધ સસતિ–ભાષાંતર. ભેજન ત્યાગ કરનાર, છઠ્ઠીમાં “સચિનrtifજાપ” અર્થાત સચિત્ત આહારને પરિત્યાગ કરનાર, સાતમીમાં “ટ્યિા પછ
છે તો કિર દિવસે બ્રહ્મચારી, રાત્રે પરિમાણ કરનાર. આઠમીમાં દિવસે અને રાત્રે બ્રહ્મચારી સ્નાન ન કરનાર તથા કેશ, અશ્ર, રેમ, અને નખ ત્યાગ કરનાર, નવમીમાં ‘જા - મારા ' સ્વયં આરંભને પરિત્યાગ કરનાર, દસમીમાં
જarvfvg પ્રેષ-કર્મ કરદ્વારા પણ આરંભને વર્જનાર, અગીઆરમીમાં “મિલિયou avમૂ” ઉદિષ્ટ–ઉદ્દેશીને કરેલ આહારને પણ વર્જનાર શ્રમણભૂત થાય છે. તેને આવી રીતે હોય છે. સર્વ પ્રાણાતિપાત થી વિરમણ યાવત્ સર્વ રાત્રિ જનથી વિરમણ ૧૧ મી પ્રતિમા વહન કરનાર ક્ષુરમુંડ અથવા કેશકુંચન કરનાર તેમ એકશાટિક–એકવચવાળો હોય છે ઈત્યાદિ ૧૧ શ્રાવકપ્રતિમાઓની વ્યાખ્યા થઈ. ૬૧
હવે ઉત્કૃષ્ટ શ્રાવકે પણ બહાચારી જ થવું જોઈએ. કહ્યું છે કે
ઉત્કૃષ્ટ શાવક સચિત્ત આહારને વર્જનાર, એકાસણે લેજન કરનાર, તેમજ બાચારી હોય છે. ૧
- પ્રન–એમ શા માટે? ; ઉત્તર–મૈથુનમાં આસક્ત થયેલા સ્ત્રી-પુરૂષને ઉત્કૃષ્ટથી સૂક્ષ્મ નવ લાખ જી વિનાશ પામે છે. એજ કહે છે –
मेहुणसमारूढो, नव लक्ख हणेह सुहमजीवाणं ।
तित्थयरेणं भणियं, सदहियध्वं पयत्तेखं ॥ ६२ ॥ * ગાથાર્થમૈથુનસંજ્ઞામાં આરૂઢ થયેલ પ્રાણી નવ લાખ સુમ જીવેને હણે છે, એમ તીર્થકર ભગવંતે કહ્યું છે, એ કથનને આદરપૂર્વક શ્રદ્ધાથી માનવું. દર
વ્યાખ્યાર્થ—અખ્રસેવવામાં તત્પર થયેલ પુરૂષ ઉત્કૃષ્ટથી નવ લાખ સુક્ષમ છેને કેવળીથી જાણી શકાય એવા પ્રાણિયને હણે છે. આગમમાં કહ્યું છે કે--
“લ્લી સંમતિ વિના ૩ બેડા - િ file ૪ પાદુ જ છે !

Page #134

પ્રમાદનું સ્વરૂપ.
ફરા
A
पुरिसेण सह गयाए, तेर्सि जीवाण होइ उद्दवणं । વૈશુવિદ્યુત સાયલાનાપન ॥ ૨ ॥’ ભાવાથ સીચેાનિમાં જે એઇંદ્રિય જીવા ઉત્પન્ન થાય છે, તે એક અથવા એ અથવા ત્રણ અને ઉત્કૃષ્ટ એ લાખથી નવ લાખ ઉત્પન્ન થાય છે. પુરૂષ સાથે ગમન કરતી સ્ત્રીથી તે જીવાના વિનાશ થાય છે; જેમ વાંસડાની નળીમાં રહેલ રૂના તપાવેલ લાઠાના સળીઆથી વિનાશ થાય છે, તેમ અહિ પણુ સમજવુ. ૧–૨.
ભગવતી અંગના બીજા શતકના પાંચમા ઉદ્દેશામાં કહ્યુ છે કેપ્રશ્ન-મૈથુન સેવનારથી કેવા અસંયમ કરાય છે? ગાતમ ! તે જેમ કેાઇ પુરૂષ રૂની ભરેલી વાંસની નળી અથવા પુર (બી)નળીને તપાવેલ કનકવડે અથવા લેાઢાવડે ખુખ ઘણુ કરે, ગતમ! એવી રીતે મૈથુન સેવનારથી અસંયમ કરાય છે.” સસક્ત યાનિમાં આ એઇન્દ્રિય જીવા જણાવ્યા. આ કાઇક પ્રાકૃત મનુષ્ય-સાધારણ વ્યક્તિયે કહ્યુ હશે ? ’ એનુ નિરસન કરતા કહે છે.
'
તીર્થંકરે—સર્વ આસવદ્વારના કારણને જાણનાર અરિહંત પ્રભુએ આ અનેક સુર, અસુર અને મનુષ્યેાની સમક્ષ પ્રતિપાદન કર્યું છે; તે ભગવદ્ભાષિત ‘ આ સત્ય છે. ’ એમ મોટા ઉદ્યમવડે સહેવુંશ્રદ્ધાથી માનવું. તેમાં શંકારૂપી પિશાચણીને અવકાશ ન દેવા. એ આશય છે.
વીય અને લેાહી (રજસ) થી ઉત્પન્ન થતા ગ જ પચે ક્રિય જીવા આ દર્શાવવામાં આવે છે..
ભાવા—એક નરથી ભાગવાયેલી નારીના ગર્ભ માં એક વારમાં ઉત્કૃષ્ટ નવ લાખ પચેંદ્રિય મનુષ્યા ઉત્પન્ન થાય છે. નવ લાખમાંથી એક અથવા એની અસ્તિતા થાય છે અને બાકીના તા એમને એમજ વિનાશ પામે છે. ૧–૨. ૬૨.
હવે સ્ત્રી-પુરૂષના સંચાગથી ઉત્પન્ન થતા અસંખ્યાતા સમૂમિ પંચેન્દ્રિય મનુષ્યાનુ કથન કરે છે.
असंखगा थी - नर- मेहुणा भो, मुच्छंति पंचिदिममाणुसाओ । नीसेस अंगाण विभत्तिचंगे, भगह जिणो पद्मवाउगे ॥ ६३ ॥
',
૧૬

Page #135

૧૨
શ્રી સબોધ સતિકા-ભાષાંતર ગાથાર્થ સ્ત્રી-પુરૂષના મૈથુનથી અસંખ્યાતા પંચંદ્રિય (સંમૂછિમ) મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે; એમ જિનરાજ સમસ્ત અંગેના વિભાગથી મને પ્રજ્ઞાપના ઉપાંગમાં કહે છે. ૬૩.
વ્યાખ્યાર્થ–સ્ત્રી-નરની અબ્રાસંજ્ઞાથી અસંખ્યાતા પંચંદ્રિય મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે; પ્રશ્ન–આ કેણ, ક્યાં કહે છે? ઉત્તર–જિન-તીર્થકર પ્રજ્ઞાપને પાંગમાં કહે છે. “સૂત્ર ત્રિકાલવિષયક હેવાથી “કહ્યું છે” એમ જાણવું.”કેવા ઉપાંગમાં?, સમસ્ત આચારાંગ વિગેરે સિદ્ધાંતની વિભક્તિવડે-વિશેષતાવડે ચંગરમણીય ઉપાંગમાં. જેમાં સર્વ અંગેની વિશેષતા સ્પષ્ટતાથી પ્રરૂપેલ છે. એ આશય છે; અથવા સમસ્ત અંગેમાં વિચિત્રતાવડે રમણુય એવા ઉપાંગમાં. પ્રજ્ઞાપનામાં ભગવંતે જે કહ્યું છે, તે એ છે કે –“હે ભગવંત ! સંમૂછિમ મનુષ્ય કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે?; હે ગતમમનુષ્યક્ષેત્રમાં ૫ લાખ જેજન પ્રમાણ અઢી દ્વિીપ સમુદ્રમાં, ૧૫ કર્મભૂમિમાં, ૩૦ અકર્મભૂમિમાં, પ૬ અંતરદ્વીપમાં ગર્ભજ મનુષ્યોના જ ઉચ્ચારમાં, વિષ્ટામાં, મૂત્રમાં, ખેલમાં, બડખામાં, નાકના મેલમાં, ઉલટીમાં, પિત્તમાં, વીર્યમાં, લેહીમાં, વીર્યના પુદગલેના પરિશાટનમાં, વિકૃત કલેવરમાં,
સ્ત્રી-પુરૂષના સંગમાં, ગામની ખાળ-ગટરમાં, નગરની ગટરેમાં, સર્વ અશુચિસ્થાનેમાં અંગુલના અસંખ્યાતા ભાગમાત્ર અવગાહનાવડે સંમૂઈિમ મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે, તે અસંસી, મિથ્યાદષ્ટિ, અજ્ઞાની, સર્વ પર્યાપિવડે અપર્યાપ્તા, અંતર્મુહૂર્ત આયુષ્યવાળા થઈને જ કાળ કરે છે.” ઘોર પાપના હેતુભૂત હેવાથી મૈથુન વર્જવું જ જોઈએ. ચોથા વ્રતના ભંગમાં બાકીનાં ચારે વતેને પણ ભંગ થતો હોવાથી કેવી રીતે મેહુરજો ઈત્યાદિ પદવડે શીલભંગમાં જીની-કેવળજ્ઞાનિયેથી જાણું શકાય તેવા પ્રાણિયાની હિંસા પ્રરૂપેલી હોવાથી પ્રથમ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત તે વિરાધ્યું જ, બીજું વ્રત તે–
ભાવાર્થ-કામી-વિષયાતું મનુષ્યને સત્યવાદિપણું સંભવતું નથી, એ સકલજન પ્રસિદ્ધ છે. કહ્યું છે કે

Page #136

પ્રમાદનું સ્વરૂપ
૧ર૩
“-જવાના-હ્યુ-હૂત-લરિયા द्वारपालश्च कौलश्च सप्तासत्यस्य मन्दिरम् ॥ १ ॥"
ભાવાર્થ-વણિક ૧, વેશ્યા ૨, ચેર ૩, જૂગારી ૪, પર સ્ત્રો લંપટ ૫, દ્વારપાલ દ અને નાસ્તિક છે. એ સાત અસત્યનાં મંદિર જાણવાં.
પ્રશ્ન–પિતા વિગેરેની અનુજ્ઞાવડે પરણેલી પિતાની સ્ત્રી સાથે મૈથુન સેવનારને પણ ત્રીજા વ્રતને ભંગ કેમ થાય? ઉત્તર– અબ્રહ્મ સેવતાં તીર્થકરાદત્ત, સ્વામ્યદત્ત વિગેરે અદત્ત પણ થાય. તેમાં તીર્થકરાદત્ત-ક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત થયેલાઓને સર્વથા મૈથુંનને નિષેધ હોવાથી, સ્વામ્યદત્ત-સ્વામી-દેશાધિપતિએ પણ અદત્ત અનુજ્ઞા ન આપેલ. અમુક શબ્દથી વારા ગ્રહણ કરવું. જેમ આગમમાં કહ્યું છે કે
સ્વામ્યદત્ત ૧, જીવાદર ૨, તીર્થકરાદત્ત ૩ સને ગુદત્ત ૪. એમ ચાર પ્રકારે અદત્તાદાન ગીતાર્થો કહે છે. ૧ ,
એ પ્રમાણે શીલભંગ કરવામાં ત્રીજા વ્રતને ભંગ પણ જાણ. અબ્રહ્મ-ચોથા વ્રતને ભંગ તે પ્રકટ જ છે. પાંચમું તે અપરિગ્રહીને કામિની જ ન હોય, સેવન દુર રહો. અપરિગ્રહવ્રતને ભંગ કર્યા વિના કામિની પણ સંભવતી નથી એ અર્થ છે. ૬૩
જેમ મૈથુન વસંસક્તિમાં હેતુ છે, તેમ મઘ વિગેરે પણ છે એ દર્શાવતા કહે છે ___ मजे महुंमि मंसंमि, नवणीयंमि चउत्थए ।
उप्पज्जति अणंता, तव्वएमा तत्थ जंतुणो ॥६४॥
ગાથાર્થ–મદ્ય (મદિરા-દારૂ) માં ૧, મધમાં ૨, માંસમાં ૩ અને ચેથા માખણ ૪માં એ ચારેમાં તેના વર્ણના જેવા અનંત, જતુઓ ઉપજે છે. ૬૪
વ્યાખ્યાથ––મદિરામાં તથા મધમાં તથા માંસમાં તથા ચોથા માખણમાં ઉત્પન્ન થાય છે–સંમૂછિમ થાય છે. કેણ? તે. મદિરા વિગેરેના વર્ણની જેવા વર્ણવાળા-તકૂ૫, અનંત-નિગદ--

Page #137

૧૨૪
શ્રી સંબધ સતસકિા–ભાષાંતર રૂપ જતુએ. આથીજ આ ચારે અભક્ષ્ય વિકૃતિ કહેવાય છે. તેમાં મદ્યના દેશે “જજ શિવજીએ ગાથાની વ્યાખ્યામાં પહેલાં દર્શાવ્યા છે જ, મધ વિગેરેના દેષો આ કહેવાય છે. તેમાં મધ
પ્લેચ્છ લોકેના મોંની લાળવડે દૂષિત, મદિરા-માંસવાળા વાસણમાં રહેલ એવું મધ ખાનાર નિર્લજજ-નિર્દયને પવિત્રતા કેવા પ્રકારની હોય એ કહે. જે કઇ ઔષધની ઈચ્છાથી મધ ભક્ષણ કરે, તે પણ અલ્પકાળમાં પ્રચંડ દુ:ખ પામે છે; જીવિતની ઈચ્છાથી ખવાયેલું ઝેર શું જલ્દી જીવિતને નાશ કરતું નથી ? કરે છેજ. તેમ મધ માટે પણ સમજવું. ૧–૨.
માખીઓના મુખથી થુંકાયેલું, લાખ જંતુઓના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થયેલું, નરક પ્રાપ્ત કરાવનારૂં મધ બુદ્ધિમાન મનુષ્યથી કેમ ખવાય?
અન્ય લેકેએ પણ કહ્યું છે કે – " सप्तग्रामेषु यत् पापममिना भस्मसात्कृते ।
તલેતા તે પા કપુનિન્જામત ?”
ભાવાર્થ-અનિવડે સાત ગામને બાળી રાખરૂપ કરવામાં જે પાપ ઉત્પન્ન થાય, તે પાપ મધના એક બિંદુના ભક્ષણથી ઉત્પન્ન થાય છે. ૧
તથા માંસ પણ મહાપાપનું ઉપાદાન નિમિત્ત છે.
જે દુરાશય મનુષ્ય પોતાના બળની પુષ્ટિ કરવા માંસ ખાય છે, તેઓ જીને ઘાત કરે છે, કેમકે–ખાનાર વિના ઘાતક હાઈ શકે નહિ.” જે હણે છે , માંસ ખાય છે ૨, વેચે છે ૩, મત આપે છે ૪, જાય છે ૫, સંસ્કાર કરે છે–પકાવે છે . તે છએ જણ દુગતિ પામે છે; એ સ્કુટ–પ્રકટ જ છે કે ખરેખર પરલોકમાં પાપીએની સ્થિતિ નથી. જે મનુષ્ય કૃમિના સમૂહથી વ્યાપ્ત દુર્ગધિ લેહી, ચરબી વિગેરેથી મિશ્રિત માંસ ખાય છે, તે મનુષ્યમાં કુતરાથી કાંઈ વધારે ઉચ્ચતા શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા વિદ્વાનેને જોવામાં આવતી નથી. હવે માખણ માટે જણાવે છે.

Page #138

પ્રમાદનું સ્વરૂપ.
૧૨૫
જેમાં નિરંતર સૂફશરીરવાળા વિવિધ જંતુઓ ઉત્પન્ન થાય છે, તે માખણ સેવનારા પ્રાણિયાને પાપથી નરક આપે છે. જેમાં અંતર્મુહૂર્ત પછી બહુ જંતુઓ થાય છે, તે માખણવિવેકી મનુષ્યથી કેવી રીતે ખાઈ શકાય? અર્થાત્ માખણ ન આવું જોઈએ.
મા વિગેરે ચારેમાં સામાન્ય રીત્યા અનંત જંતુઓની ઉત્પત્તિ કહી, હવે માંસમાં ફરીથી તે વિશેષતાથી કહે છે.
आमासु य पक्कासु य, विपञ्चमाणासु मंसपेसीसु । सययं चिय उववानो, भणिो य निगोयजीवाणं ॥६५॥
ગાથાથ–કાચી, પાકી અને પકાવાતી માંસની પેશીઓમાં નિરંતર નિગદીયા જીવોની ઉત્પત્તિ કહેલી છે. ૫
વ્યાખ્યાથ–અગ્નિવડે ન સંસ્કારેલી, અગ્નિવડે સંસ્કારેલી તથા અગ્નિવડે સંસ્કારાતી માંસની પેશીઓમાં નિરંતર જ નિદરૂપ જીની ઉત્પત્તિ તીર્થકરેએ કહી છે. આ સંબંધી હેમાચાર્ય મહારાજે યોગશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે"सद्यः संमूर्छितानन्तजन्तुसन्तानदक्षितम् । नरकाध्वनि पाथेयं कोऽश्नीयात् पिशितं सुधीः ॥१॥"
ભાવાર્થ –જંતુઓને મારવાના વખતે જ ઉત્પન્ન થતા અનંત-નિગેદરૂપ જંતુઓની વારંવાર ઉત્પત્તિવડે દૂષિત નરકના માર્ગમાં ભાતા સમાન માંસને કર્યો બુદ્ધિમાન મનુષ્ય ખાય?
તથા સંદેહદેલાવલીની બહત્તિમાં આલોચનાધિકા૨માં “ á૪ ર ર રજા-- હિમાયા આ પાઠની વ્યાખ્યામાં–પ્રશ્ન “ બીજા પણ નીવીના પચખાણમાં સચિજ વસ્તુઓને નિયમ કરવામાં આવે છે, તે આલેચના સંબંધિ નીવીના પચ્ચકખાણમાં તે હોયજ એમાં શું કહેવું? દ્રાક્ષા વિગેરે તે સચિત્ત છે તેથી તેને ભક્ષણ કરવાનું કેમ સંભવે? કે જેથી તેને વર્જવાને ઉપદેશ સફળ થાય ?
ઉત્તર-માંસ સિવાયની સઘળી સચિત્ત વસ્તુ ઉપાય વડે પ્રાસુક થાય છે જે તેથી અહીં તેને વર્જવાને ઉપદેશ સંભવે છેજ.”

Page #139

૧૨૬
શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર. આ ઉપર્યુકત લખાણથી જણાય છે કે કઈ પણ ઉપાય વડે માંસ અચિત્ત થઈ શકતું નથી. તેથી મૂળ ગાથામાં કાચી પાકી અને પકાવાતી માંસની પેશીઓમાં છત્પત્તિ જણાવી છે. સ્માર્યોએ પણ કહ્યું છે કે – " न मांसभक्षणे दोषो न मद्ये न च मैथुने । प्रवृत्तिरेषा भूतानां निवृत्तिस्तु महाफला ॥१॥"
આ ગાથાના યથાકૃત અર્થવ્યાખ્યાનમાં અસંબદ્ધ પ્રલા૫ જણાય છે. કેમકે જે આચરવામાં દેષ નથી જ, તે આચરણથી નિવૃત્ત થવામાં મહાફળ કેવી રીતે થઈ શકે ? એમ તે યજ્ઞ, અધ્યયન, દાન વિગેરે થકી પણ નિવૃત્તિને પ્રસંગ આવે. તેથી આ લેકનું તાત્પર્ય જૂદું છે. લેકાર્થ–માંસભક્ષણમાં અદેષ નથી, અપિતુ દેષ છે જ; એવી રીતે મદ્યમાં અને મિથુનમાં પણ સમજવું. પ્રશ્ન--અદેષ કેમ નથી?; ઉત્તર-આ ઇવેનું ઉત્પત્તિસ્થાન છે તે તે પ્રકારના અને ઉપજવામાં હેતુભૂત છે. મધ, માંસ, મદિરા અને મૈથુન એ છત્પત્તિનું મૂળ કારણ છે, એ આગમમાં પ્રસિદ્ધ છે. અવારિત પ્રસરતાથી નિગોદજીને સર્વત્ર ઉત્પત્તિને સદ્ભાવ હોવાથી સર્વ વસ્તુના ત્યાગને પ્રસંગ આવતું હોવાથી, ઉપર કહેલ મૂળ ગાથાને અર્થ સહૃદય-વિદ્વાનેને અહૃદયંગમહદયને ન ગમે તે જાણે કેટલાક વ્યાખ્યાતાઓ નિગોદ જેવા રસથી ઉત્પન થતા સૂક્ષ્મ જીવની ઉત્પત્તિ થાય છે.” એવી વ્યાખ્યા કરે છે. આ હેતુથીજ પૂર્વગાથામાં કેટલાંક આદર્શ પુસ્તકમાં કwitત અક્ષણ એ પાઠ જોવામાં આવે છે, તેનું પણ આથી સમર્થન થાય છે. મધમાં રસ જ જીવની ઉત્પત્તિ હેવાથી અસંખ્યાત જીવપણુ શ્રી હેમાચાર્યજી મહારાજે પણ અભિધાનકેષમાં “સરકા મારાથા' આ નિરૂપણવડે સ્વીકાર્યું છે. રસજજી બેઈદ્રિયજ હોય છે અને તે જ અસંખ્યાતાજ હોય, અનંતા ન હોઈ શકે. તથા તેમણે જ યેગશાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે
अन्तर्मुहूर्तात् परतः सुसूक्ष्मा जन्तुराशयः । यत्र मूर्छन्ति तन्नाय नवनीतं विवेकिभिः ॥ १ ॥

Page #140

દેવદ્રવ્યનું સ્વરૂપ
૧ર૭ વ્યાખ્યાર્થઅંતમુહૂર્ત પછી અત્યંત સૂક્ષમ જંતુઓને સમૂહ જે માખણમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે માખણ વિવેકી મનુષ્યએ ન ખાવું જોઈએ. આ લેકની વ્યાખ્યામાં પણ અંતર્મુહૂર્ત પછી જતુરાશિની ઉત્પત્તિ પ્રતિપાદન કરવાથી દષાવહ નિદજીવોની ઉત્પત્તિ નથી કહી, નિગોદ છની ઉત્પત્તિને તેમાં પહેલાં પણ સંભવ હોવાથી કાલનિયમ ન હોય. તેથી “નિગદ જીવડે એ માદિક ભક્ષ્યાભક્ષ્ય નથી, પરંતુ અસંખ્ય રસ જ જીવો વડેજ ? એ વિચારવું. ૬૫
એ પૂર્વમાં કહેલા સૂક્ષમ ભાવે તીર્થકરે પ્રતિપાદન કર્યા છે, એથી તીર્થકરપણાનું જ કારણ કહે છેનિાપવાનુ, માવાં નાજ--જુIT I बटुंतो जिणदव्वं तित्थयरत्तं लहइ जीवो ॥ ६६ ॥
ગાથાથ-જિનપ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર, જ્ઞાન, દર્શનના ગુણેના પ્રભાવક જિનદ્રવ્યને વધારનાર-વૃદ્ધિ પમાડનાર જીવ તીWકરપણું પામે છે. ૬૬
વ્યાખ્યાર્થ-જિનદ્રવ્ય–દેવસંબંધિ દ્રવ્ય વધારનાર–સારા સ્થાનમાં વ્યાજે મૂકવું વિગેરે ઉપાયથી વૃદ્ધિ પમાડનાર જીવ–ભવ્યપ્રાણ તીર્થકરપણું–અરિહંતપણું પ્રાપ્ત કરે છે. દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરનારને તીર્થકરપણને લાભ તે અહેવચનની અત્યંત ભક્તિથી સુપ્રસિદ્ધજ છે. જિનદ્રવ્ય કેવું છે? જિનપ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનારૂં કેવી રીતે ? દેવદ્રવ્ય હોય તે પ્રતિદિન જિનમંદિરમાં પૂજા–સત્કારને સંભવ રહે છે, અને ત્યાં પ્રાય: મુનિજનનું આગમન થાય, મુનિજનના વ્યાખ્યાન સાંભળવા વિગેરેથી જિનપ્રવચન નની વૃદ્ધિ થાય. તથા જ્ઞાન અને દર્શનના ગુણેનું પ્રભાવક–વૃદ્ધિ કરનાર, જિનપ્રવચનની વૃદ્ધિ વડે જ્ઞાન વિગેરે ગુણની પ્રભાવના થાય છે જ; તે દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિ પણ આજ્ઞાવડેજ કરવી જોઈએ, અન્યથા નહિ. કહ્યું છે કે –
ખિજાઈ, જરિતા જિ નિ જિના સુતિ મવારે સૂકા મોજ ? ” ,

Page #141

૧૨૮
શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર ભાવાર્થ-જિનેશ્વરની આજ્ઞારહિતપણે જિદ્રવ્યને વધારનારા પણ મૂઢ મનુષ્ય ભવસાગરમાં બુડે છે.
આજ્ઞારહિત વૃદ્ધિ આવી રીતે–શ્રાવકે દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિ માટે કલાલ-દારૂ વેચનાર, મચ્છી પકડનાર, મારનાર, -મચ્છીમાર, હિંસક, વેશ્યા, ચામડાના વેપારી-મચી વિગેરે લેકેને વ્યાજ વિગેરેથી આપવું, તથા દેવદ્રવ્યવડે અથવા ભાડા વિગેરેના હેતુ ભૂત દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિ માટે જે દેવનિમિત્તે સ્થાવર વિગેરેની નિષ્પત્તિ કરવી, તથા મેંઘા કાળમાં વેચાણવડે ઘણું દેવદ્રવ્ય ઉત્પન્ન કરવા માટે ગૃહસ્થ જે દેવદ્રવ્યવડે સેંઘું ધાન્ય સંઘરવું, તથા દેવ માટે કૂવા, વાડી, ખેતર વિગેરે કરવું, તથા શુષ્કશાલા-જકાત ચેકી વિગેરેમાં ભાંડ-કરિયાણાં વસ્તુને ઉદ્દેશી રાજગ્રાહ્ય ભાગથી અધિક કર ઉત્પન્ન કરવાથી ઉત્પન્ન દ્રવ્યવડે જિનદ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરવી એ જિનવરની આજ્ઞાથી રહિત છે. તથા કહ્યું છે કે –
પરંતુ અહિં ધર્માધિકારમાં સ્થાવર અત્યંત અગ્ય કૂવા કરાવવા વિગેરે, તેમજ ઉત્પન્નમાંથી કર ઉપજાવવા વિગેરે ઉત્સુત્ર છે.–સૂત્ર વિરુદ્ધ વર્તન છે. તેમાં સ્થાવર વિગેરે કરાવવા ઈત્યાદિમાં છકાયને આરંભ, અસંતવાસ વિગેરે કારણથી મહાસાવદ્યપણું હોવાથી, નિવારણ કરેલ હોવાથી દેવને માટે ઉ. ત્પન્નમાંથી કર ઉપજાવવાનું લેકને અપ્રીતિ ઉપજાવનાર હોવાથી, અધિના હેતુભૂતહેવાથી સૂત્ર વિરુદ્ધ વર્તન છે. કહ્યું છે કે-ધ
ને માટે ઉદ્યમ કરનારે કેઈને પણ અપ્રીતિ ઉત્પન્ન કરવી ન જોઈએ, એ વર્તનથી સંજમ પણ શ્રેયસ્કર છે. આ વિષય પર ભગવંત-મહાવીરદેવજ ઉદાહરણ રૂપ છે. ભગવંત મહાવીરદેવ તાપસોની અપ્રીતિને પરમ અધિબીજ રૂપ જાણું તે તાપસના આશ્રમમાંથી ચોમાસાના કાળમાં પણ ચાલ્યા ગયા હતા.
તે એવી રીતે જિનદ્રવ્યને વધારનારા પણ, ખાનારા તે દૂર રહે.” કેમકે દેવદ્રવ્યનું ભક્ષણ મહા અનર્થના હેતુભૂત છે. શું ?,

Page #142

દેવદ્રવ્ય સંબંધી વર્ણન
૧૨૯ મૂઢમંદ મનુષ્ય સંસાર સમુદ્રમાં બુડે છે. કેવા લેકે?, મેહવડે-મેહનીય કર્મવડે અજ્ઞાની-વિશુદ્ધજ્ઞાન વિનાના દેવદ્રવ્યને વધારનાર હોવા છતાં સંસારસાગરમાં ડૂબે છે, કેમકે તેવા પ્રકારે વૃદ્ધિ એ જિનાજ્ઞાના ભંગમાં હેતુભૂત છે.
પ્રશ્ન–શું ત્યારે જિનદ્રવ્ય વૃદ્ધિ ન પમાડવું? ઉત્તર-એમ નથી, કેમકે-જિનદ્રવ્યની વૃદ્ધિનો પ્રયોગ આગમમાં બહુ પ્રકારે શુભફળના હેતુરૂપ કહેલ છે. | ભાવાર્થ એમ જાણીને જે સુશ્રાવક દ્રવ્ય ( દેવદ્રવ્ય) વૃદ્ધિ પમાડે છે, તેઓની ઋદ્ધિ, કીર્તિ, સુખ તથા બળ અત્યંત વૃદ્ધિ પામે છે. દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિ પમાડનારના પુત્રે ભક્ત, શૌર્યશાલી, બુદ્ધિમાન, સર્વલક્ષણસંપન્ન, સુશીલ અને જનસમુદાયમાં સમ્મત થાય છે. ૧-૨
દેવદ્રવ્યની જેમ સાધારણદ્રવ્ય પણ વધારવું જોઈએ જ, કેમકે દેવદ્રવ્ય અને સાધારણદ્રવ્યને વધારવા વિગેરેમાં તુલ્યતા શાસ્ત્રમાં સાંભળવામાં આવે છે. કહ્યું છે કે –
ભાવાર્થ-શ્રાવકોએ દેવદ્રવ્ય, જ્ઞાનદ્રવ્ય અને સાધારણ દ્રવ્ય એમ ત્રણ પ્રકાર કરી તે ત્રણે દ્રવ્ય આદરપૂર્વક વૃદ્ધિ પમાડવાં જોઈએ. ૧
જે મુગ્ધમતિ મનુષ્ય ચૈત્યદ્રવ્ય અને સાધારણ દ્રવ્યને દ્રોહ. કરે, તે મનુષ્ય ધર્મને જાણતા નથી. અથવા નરકમાં જવાનું આ યુષ્ય તેણે બાંધ્યું હોવું જોઈએ. જેમ જિન દ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરવી જોઈએ; તેમ તેનું રક્ષણ પણ કરવું જોઈએ. કહ્યું છે કેजिणपवयणवुड्डिकर, पभावगं नाणदंसणगुणाणं । भक्खंतो जिणदव्वं, अणंतसंसारिओ होइ ॥ ६७ ॥
જિનેશ્વરના પ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનારા, જ્ઞાન, દર્શન વિગેરે ગુના પ્રભાવક જિનદ્રવ્યની રક્ષા કરનાર મનુષ્ય સંસારમાં થડે વખતજ સ્થિતિ કરનાર હોય છે—અલ્પ સમયમાં મુક્તિગામી હોય છે.
૧૭

Page #143

૧૩૦
શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર. જિનદ્રવ્ય વૃદ્ધિ પમાડનારને અને જિનદ્રવ્ય રક્ષકને જે ફળ થાય છે. તે કહ્યું, હવે જિનદ્રવ્યના ભક્ષકને જે ફળ થાય છે, તે
ગાથાર્થ-જિન પ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર, જ્ઞાન, દર્શન વિગેરે ગુણોના પ્રભાવક એવા જિનદ્રવ્યને ભક્ષણ કરનાર મનુષ્ય અનંતસંસારી થાય છે. ૬૭ - વ્યાખ્યાર્થ–ગાથા નિગદસિદ્ધ જ છે, વિશેષમાં જિનદ્રવ્યનું ભક્ષણ કરનાર–મૂઢતાથી દેવદ્રવ્યને ઊપભોગ કરનાર જીવ અનંતસંસારી થાય છે.-અનંતા ભ સુધી ભમે છે–અર્થાત્ દુર્લભધિ થાય છે. આમ હોવાથી ચેત્યદ્રવ્યનું ભક્ષણ ન કરવું જોઈએ. છતાં જે ભક્ષણ કરે તે સંકાશ વિગેરે શ્રાવકની જેમ મહા અનર્થભાગી થાય છે.
અહિં ગંધિલાવતી નગરીમાં સ્વભાવથી જ સંસાર તરફ વરાગ્યવાન સંકાશ નામનો શ્રાવક હતા. તે શકાવતાર ચૈત્યમાં ઘર સંબંધિ વ્યાક્ષેપ વિગેરે કારણો વડે ચૈત્યદ્રવ્યને ઉપયોગ કરનારે–દેવદ્રવ્યને આશ્રિત થઈ અજ્ઞાન, સંશયવિષયક પ્રમાદથી, આલેચના કર્યા વિના અને તે પાપને પ્રતિકમ્યા વિના મરણ પાપે, તેથી સંસારમાં ભમે.
ભૂખ, તરસથી પીડિત થઈ સંખ્યાતા ભ ભમી, પ્રત્યેક ભવમાં ઘાતન-તરવાર, ભાલાં વિગેરેથી છેદન, વાહન-લવણની ગાડી વિગેરેને ખેંચવું, ચુર્ણન-મુગર વિગેરેથી કુદૃન એ વેદના
ને અનેકવાર પામી, દરિદ્રકુળમાં ઉત્પત્તિ અને ત્યાં જન્મથી માંડી બહુવાર દારિદ્ર પામી તથા જે તે નિમિત્ત થકી અથવા નિમિત્ત વિના ઘણું માણસે તરફથી ધિક્કાર-અવર્ણવાદને પામી, મનુષ્યોમાં ઉત્પન્ન થવા છતાં પણ બીજું પણ નિંદ્ય પુત્ર-કલત્રાદિ બહુવાર પ્રાપ્ત કરીને ફરી ફરીને ચાર પદ ધિકકાર વિગેરેની અધિકતા બતાવવા મૂકયું છે.” પછી તે કર્મની–ત્યદ્રવ્યના ઉપયોગકાળમાં ઉપાર્જન કરેલ લાભાન્તરાય વિગેરે કર્મની અવશિષ્ટતા રહી ત્યારે તે તારા નગરીમાં શેઠને પુત્ર થયે, પરંતુ ત્યાં પણ દારિદ્ર-નિર્ધનપણું, વાંછિતની અપ્રાપ્તિ અને વારંવાર

Page #144

* જિન મંદિર બંધાવવા સંબંધી વર્ણન. હૃદયને ઉદ્વેગરૂપ ચિત્તનિર્વેદ પામે. અન્યદા કોઈક વખતે કેવળ જ્ઞાનીને વેગ થયા ત્યારે તેણે પૂછ્યું કે હે ભગવંત! મેં ભવાંતરમાં શું કર્મ કર્યું છે? કે જે કર્મવડે હું અપૂર્ણ મનેરથવાળો થયે છું.” ત્યારપછી કેવળીએ સંકાશ વિગેરે વિગ્રહણનું વૃત્તાંત કહ્યું ત્યારે તેને બેધિ-જિનધર્મની પ્રાપ્તિ અને તેથી સંવેગ થયું. તેણે પૂછયું કે “ ચૈત્યદ્રવ્યનો ઉપયોગ કરવા રૂપ અપરાધ વિષયે મહારે શું કરવું ઉચિત છે?” ત્યારે કેવળીએ કહ્યું
ચૈત્યદ્રવ્યની-જિનમંદિર, જિનબિંબની યાત્રા, સ્નાત્ર વિગેરે પ્રવૃત્તિ માટે હિરણ્ય વગેરેની વૃદ્ધિ કરવી ઉચિત છે.” ત્યારપછી તેને “ભેજન, આચ્છાદન મૂકી એથી અધિક જે કાંઈ પણ વેપારમાંથી મહને મળે તે મહારે ચૈત્યદ્રવ્ય તરીકે આપવું, પરંતુ તે
હારે ભેગવવું નહિં.” એ અભિગ્રહ ચાવજ જીવ હતે. એવી રીતે મહાભિગ્રહ ગ્રહણ કરનાર તે મહાત્માને શુભભાવમાં પ્રવૃત્ત થવાથી ચૈત્યદ્રવ્ય આપવાની અત્યંત ઈચ્છાને વશ થવાથી ઉલ્લાસ પામતા વિશિષ્ટ પરિણામના સંગથી લાભાંતરાયને ક્ષયોપશમ થયા અને તેથી ઘણી વિભૂતિની પ્રાપ્તિ થઈ. વિભૂતિ પ્રાપ્ત થવા છતાં પણ અભિગ્રહમાં નિશ્ચલતા પિતાના નિયમમાં દઢતા રાખી, પરંતુ “જેમ લાભ થાય તેમ લોભ વધે.” એ કથન પ્રમાણે તેને દ્રવ્યને ઉપભેગ કરવાની ઈચ્છા સ્વમમાં પણ ન થઈ. ત્યારપછી તેણે તગરા નગરીમાં જ જિનમંદિર કરાવ્યું, તે ચૈત્ય કરાવવામાં સદાગ-શાસ્ત્રમાં જણાવેલ વિધિને વિચાર કરવા પૂર્વક ભૂમિ વિગેરેની સર્વ પ્રકારે શુદ્ધિ રાખવામાં આવી હતી. ૧-૭ કહ્યું છે કે –
જિનમંદિર કરવાની વિધિ-શુદ્ધ ભૂમિ-દ્રવ્યથી હાડકાં વિગેરે શલ્યથી રહિત કરવી અને ભાવથી શુદ્ધ ભૂમિ બીજાને ઉતપાત ન કરનારી, દળ-લાકડાં, ઈંટ વિગેરે તેને કરનાર લોકો પાસેથી ઉચિત મૂલ્યવડે ખરીદી અથવા બળદ વિગેરેને પીડા ન ઉપજે તેવી રીતે આણેલ, ભૂતકાસંધાન-કામ કરનાર મજૂર લેકેની મજૂરી ન ઠગવી, સ્વાશયવૃદ્ધિ-પશ્ચાત્તાપ વિગેરે દેથી રહિત હોવાથી

Page #145

૧૩ર
શ્રી સુબોધ સપ્તતિકા–ભાષાંતર. પિતાના ચિત્તને ઉત્સાહ, યતના–વસથી ગળેલ પાણી વગેરે વાપરવું તે રીતે કરવી. વેદાંતમાં પણ કહ્યું છે કે –
તક સુદનારાય, કૃષિ ના ત્રત II ૨ प्रभास्वे मा मतिं कुर्यात् प्राणैः कण्ठगतैरपि! अग्निदग्धाः प्ररोहन्ति, प्रभादग्धा न जीवति॥२॥ प्रभास्वं ब्रह्महत्त्या च, दरिद्रस्य च यद्धनम्। ગુરુપત્ની સેવાર્થ,
રામ પતિત / રૂ . ” ભાવાર્થ–દેવદ્રવ્યવડે જે વૃદ્ધિ, ગુરૂ દ્રવ્યવડે ધન તે ધન કુળનાશ માટે સમજવું. મરીને પણ નરકમાં જાય. કઠે પ્રાણે આવે તે પણ પ્રભાદ્રવ્યમાં મતિ ન કરવી; અગ્નિથી બળેલા પુનજીવન પામે છે, પ્રભાથી બળેલો જીવતું નથી. પ્રભાદ્રવ્ય, બ્રહ્મહત્યા, દરિ દ્રનું ધન, ગુરૂપલી અને દેવદ્રવ્ય એ સ્વર્ગમાં રહેલને પણ પાડે છે. - હવે ભક્ષણની જેમ ઉપેક્ષા પણ દેષ માટેજ થાય છે, એથી ઉપેક્ષાને અનર્થના હેતુરૂપ કહે છે.
भक्खेइ जो उवक्खेइ जिणदव्वं तु सुसावओ। पण्णाहीणो भवे सो उ, लिप्पेई पावकम्मुणा ॥ ६८ ॥
ગાથાર્થ-જે કઈ સુશ્રાવક જિનદ્રવ્યનું ભક્ષણ કરે અથવા ભક્ષણ કરાતા જિન દ્રવ્યની ઉપેક્ષા કરે; તે પ્રજ્ઞાહીન થાય અને પાપ કર્મથી લિપ્ત થાય. ૨૮
વ્યાખ્યાર્થ–-કઈ નિધૃણ અનંત ભવભ્રમણ હેતુભૂત જિન દ્રવ્યના ઉપભોગને ન જાણનાર જિન દ્રવ્યનું ભક્ષણ કરે, તથા જિન ધર્મથી વાસિત ચિત્તવાળો હોવાથી જે સારે શ્રાવક જિન દ્રવ્યના ભક્ષણ-ઉપભેગ કરનારની ઉપેક્ષા કરે-જે કદાચ
એ જિન દ્રવ્યનું ભક્ષણ કરે છે, તે મારું શું જાય છે?” એવા વિચારથી દેવદ્રવ્યના રક્ષણ માટે પ્રયત્ન ન કરે–અર્થાત્ દેવદ્રવ્ય ભક્ષણમાં દેષ દર્શાવવા વિગેરે ઉપાથી નિવારણ ન કરે તે પિતાને તે દ્રવ્યના ઉપગને અભાવ હોવા છતાં પણ ઉપેક્ષા કર

Page #146

ચૈત્યદ્રવ્ય સંબંધી વર્ણન.
૧૩ વાથી પરભવમાં બુદ્ધિ રહિત મૂર્ણ થાય અને પાપ કર્મવડે લિપ્ત થાય-અશુભ કર્મથી યુક્ત થાય. ૬૮ હવે ચૈત્ય દ્રવ્ય વિગેરેના વિનાશમાં જે ફળ થાય છે, તે કહે છેचेईदव्वविणासे, रिसिघाए पवयणस्स उड्डाहे । संजइचउत्थभंगे, मूलग्गी बोहिलाभस्स ॥६६॥
ગાથાર્થ-ચેત્ય દ્રવ્યને વિનાશ કરવામાં, ત્રાષિને ઘાત કરવામાં, પ્રવચનને ઉરૂાહ કરવામાં, સંયતિનીના ચતુર્થવ્રતને ભંગ કરવામાં બોધિબીજના લાભના મૂળને અગ્નિ અપાય છે. ૬૯
વ્યાખ્યાર્થ—અહિં ચૈત્ય-સામાન્ય રીત્યા જિન મંદિર સમજવું. જિનમંદિર સંબંધિ હિરણ્ય, સુવર્ણ વિગેરે દ્રવ્યને વિનાશ કરતાં તથા મુનિને વિનાશ કરતાં અત્યંત હેટાં અકૃત્યે કરવાથી પ્રવચનને ઉડ્ડાહ-પ્રવચનની હેલના કરતાં, અને સાધ્વીના ચતુર્થવ્રતનો ભંગ કરતાં પ્રાણિએ સમ્યકત્વ લાભ રૂપી વૃક્ષના મૂળને અગ્નિ આપે સમજ. સાર--બીજાં મહા પાપ કરવાવડે પ્રાણિયે અનંતા ભવમાં ભમે છે જ, પરંતુ આ ઉપર્યુક્ત મહા પાવડે દારૂણ દુઃખ પામવા પૂર્વક ઘણું ઘણું ભામાં જમણ કરે છે. બધિ તે સર્વથા પામતા નથી, કદાચ કઈ પામે તો તે પણ અત્યંત કષ્ટવડે જ પામે છે.
હવે ભાવની વિશુદ્ધિ પૂર્વક કરાયેલ શ્રી જિનપૂજા પ્રણિધાન ધિલાભને ઉત્પન્ન કરનાર થાય છે, તે કહે છે.
सुव्वइ दुग्गयनारी, जगगुरुणो सिंदुवारकुसुमेहिं । .. પૂયાષિા, પન્ના તિયોનિ ૦૦
ગાથાથ–-દુર્ગતા નારી જગદ્ગુરૂ-પરમાત્માને સિંદુવાર કુલેવડે પૂજવાથી પૂજાના પ્રણિધાનવડે દેવકમાં ઉત્પન્ન થઈ સંભળાય છે. ૭૦
વ્યાખ્યાર્થ–-શ્રી જિનાગમમાં-જિનપૂજાના અધિકારમાં, સંભળાય છે. શું? દુતા નારી–દરિદ્ર સ્ત્રી જગદગુરૂ-ત્રિલોકીને તત્વને ઉપદેશ આપનાર શ્રી જિનરાજને સિંદુવાર

Page #147

૧૩૪
શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર. નિર્ગડીના કુલવડે પૂજા કરતાં અશુભ મન, વચન અને કાયાને રોકવાથી તેમ શુભ મન, વચન અને કાયા કરવાવડે અથવા ધ્યાનવડે દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થઈ. તેનું દષ્ટાંત “કકંદી નગરીમાં કેઈ દરિદ્ર ડોસી પ્રાત:કાળે નદીમાં પગ વિગેરે અંગો ધોઈ, વનનાં પુષ્પ ગ્રહણ કરી, ભેજન માટે મસ્તક ઉપર લાકડાને ભારે ધારણ કરી, શ્રી વીરપ્રભુને પૂજવા એકાગ્રમનવાળી થઈ સમવસરણની પ્રતેલીમાં ખલના પામી મરણ પામી. પાછળથી આવેલ જિતારિરાજાએ તેણીના દેહને અગ્નિસંસ્કાર વિગેરે કરાવ્યું. આ ડેસી ક્યાં ગઈ?” એમ રાજાના પૂછવાથી વીરપ્રભુ બેલ્યા કે “સધર્મ દેવકને પ્રાપ્ત કરી અહિંજ ધર્મ સાંભળવા આવેલ આ દેવ મહાવિદેહમાં કનકપુરને રાજા કનકવજ થશે, ત્યાં “સવિડે ગળાતા-દેડકાને, કુરરવડે ગળાતા તે સપને, અને જગરવડે ગળાતા તે કુરને જોઈ; ઉપનયમ-નિગિ–અધિકારી પુરૂવડે ઉપદ્રવ પમાડાતા માણસેને, રાજાવડે ઉપદ્રવ પમાડાતા તે અધિકારી પુરૂષને અને મૃત્યુવડે તે રાજાઓ ઉપદ્રવ પમાડાતા છે.” એમ વિચારી પ્રવજ્યા અંગીકાર કરી મુક્તિમાં જશે.” ૭૦
હવે જિનપૂજાના પ્રકારે કહે છે – વરપુ-વ-અવય-વ-ક્ષણ પૂર-નીરહૈિં नेविञ्जविहाणेहिं य, जिणपूया अट्ठहा भणिया ॥ ७१ ।।
ગાથાર્થ – શ્રેષ્ઠ પુષ્પ, ગંધ, અક્ષત, પ્રદીપ, ફળ, ધૂપ, નીરપાત્ર અમે નેવેદ્ય સ્થાપન કરવું. એમ જિનપૂજા આઠ પ્રકારે કહેલી છે. ૭૧
વ્યાખ્યાર્થ–શ્રેષ્ઠ પુષ્પ, ગંધ, અક્ષત, દી, ફળ, ધૂપ, પાણી પાત્ર અને નૈવેદ્ય કરવાવડે જિનપૂજા આઠ પ્રકારે થાય છે. અહિં ગંધ ગ્રહણ કરવાવડે ચંદનવિલેપન વિગેરેને સ્વીકાર સમજ. ધૂપ ગ્રહણ કરવાવડે કપૂર, અગર વિગેરે ગ્રહણ કરવું.
પુર-મિ નુ ૬ gf fષણાઃ ” અર્થાત વિ

Page #148

શ્રી જિનેંદ્રપૂજા ફળ વર્ણન.
૧૩૫ ચક્ષણ-ચતુર મનુષ્ય અગર અને કપૂરથી મિશ્રિત ધૂપ બાળ જોઈએ. એવી રીતે ફૂલ વિગેરે પણ વસ્ત્ર વિગેરેનું ઉપલક્ષણ છે, તે સંભવ પ્રમાણે સમજવું. ૭૧
' હવે પૂજાથકી થતું આ લેકસંબંધિ અને પરલોકસંબંધિ ફળ કહે છે.
उवसमइ दुरियवग्गं, हरह दुहं जणइ सयनसुक्खाई ॥ चिंताईअं पि फलं, साहइ पूया जिणंदाणं ॥७२॥
ગાથાર્થ–-જિદ્રોની પૂજા પાપસમૂહને ઉપશમાવે છે, દુખ હરે છે, સઘળાં સુખ ઉત્પન્ન કરે છે, ચિંતાતીત-ચિંતવી ન શકાય તેવું ફળ પણ આપે છે. ૭૨ જિનપૂજનનું ફળ કહ્યું, હવે સાધુવંદનનું ફળ કહે છે--
तित्थयरत्तं सम्मत्तखाइयं सत्तमीइ तइयाए ! . साहूण वंदणेणं, बद्धं च दसारसीहेणं ॥ ७३ ॥
ગાથાથ–સાધુઓને વંદન કરવાથી દશાર્વસિંહ-કૃષ્ણ વાસુદેવે તીર્થકરપણું, ક્ષાયિસમ્યકત્વ અને સાતમી નારકીથી ઘટાડીને ત્રીજી નારકીનું આયુષ્ય બાંધ્યું હતું. ૭૩
વ્યાખ્યાર્થ–દશાહ–સમસ્ત યદુવંશમાં પૂજ્ય સમુદ્રવિજય વિગેરે દશ ભાઈઓ જાણવા. તે આ પ્રમાણે–સમુદ્રવિજય ૧, અભ્ય ૨, સ્તિમિત ૩, સાગર ૪, હિમાવાન પ, અચલ દ, ધરણ ૭, પૂરણ ૮, અભિચંદ્ર ૯ અને પરાક્રમી વસુદેવ ૧૦. દશાકુળમાં શોર્ય વિગેરે અતિશય વડે સિંહસમાન દશાર્વસિંહ અથવા દશાડું–વસુદેવને પુત્ર દાશાહ સિંહની જેમ શૂરતાવડે પ્રશંસનીય દાસાહે–દાશાઈસિંહ.
ઉત્તરપદમાં વ્યાવ્ર, પુંગવ, ઋષભ, કુંજર, સિંહ, શાલ, નાગ વિગેરે શબ્દ હોય તે તે તથા તલૂજ, મતલ્લિકા, મચચિકા, પ્રકાંડ, ઊદ્ધ એ શબ્દ પ્રશસ્ય અર્થ કહે છે. તે શ્રી વાસુદેવે સાધુઓને-જૈન મુનિને દ્વાદશાવતે વંદન કરવાવડે આટલું બાંગ્યું–આત્મસંયુક્ત કર્યું. શું તે? ઉ –તીર્થકરપણું તથા

Page #149

૧૩૬
શ્રી સંબંધ સપ્તતિકા–ભાષાંતર ક્ષાયિક યકત્વ સાતમી નારકમાં જવા ગ્ય આયુષ્ય કર્મ થકી ત્રીજી નારકીમાં જવા ગ્ય આયુષ્ય કર્મ બાંધ્યું.
દ્વારકામાં વાસુદેવ વસતા હતા, તેને વીરે. સાળવી ભક્ત હતું. વર્ષાકાળમાં ઘણું જ હણાઈ જાય એમ જાણું વાસુદેવ બહાર નીકળતા ન હતા. તે વીરે દ્વાર ન મેળવતાં પ્રતિદિન ફૂલછજિજકાની પૂજા કરી જતું હતું, પરંતુ જમતે ન હતે એથી અત્યંત દુર્બળ થઈ ગયે, વર્ષાકાળ વીત્યા પછી રાજા (વાસુદેવ) બહાર નીકળ્યા, સઘળા રાજાઓ તેની પાસે હાજર થયા. વીરે તેને પગે પડ. રાજાએ પૂછયું વીરે દુર્બળ કેમ છે? દ્વારપા
એ યથાસ્થિત વૃત્તાંત કહ્યું. રાજાને અનુકંપા ઉત્પન્ન થઈ વીરકને પ્રવેશ ન અટકાવવાનું કર્યું. વાસુદેવ પોતાની સઘળી પુત્રીઓ જ્યારે વિવાહ કાળે પાદવંદન કરવા આવતી, ત્યારે તેણીએને પૂછતા કે-“પુત્રિ! તું દાસી થઈશ કે સ્વામિની? તે પુત્રીઓ કહેતી કે-“અ સ્વામિની થઈશું.” ત્યારે રાજા કહેતા કે તે ભટ્ટારક-પૂજ્યના ચરણ સમીપે પ્રવજ્યા સ્વીકારે. પછી હેટા નિષ્ક્રમણ સત્કારવડે દીક્ષા લેવા જતાં ઓચ્છવ વડે સત્કાર પામતી તે કન્યાઓ પ્રત્રજ્યા અંગીકાર કરતી હતી. એમ કાળ જતે હતે. અન્યદા એક રાણીને પુત્રી હતી, તે રાણી વિચારવા લાગી કે“સઘળી કન્યાઓને પ્રત્રજ્યા અપાવાય છે.” તેણુયે પુત્રીને શિખવ્યું કે-“તું કહેજે કે હું દાસી થઈશ. સર્વ અલંકારોથી વિભૂષિત થઈ તે કન્યા રાજા સમીપે ગઈ. પૂછ્યું ત્યારે તેણુએ કહ્યું કે-હું દાસી થઈશ. ” વાસુદેવે વિચાર્યું કે-“મહારી પુત્રીએ સંસારમાં જમણ કરે અને અન્ય મનુષ્ય વડે કેમ અપમાનિત થાય; એ તે ઠીક નહિ. શે ઉપાય ? કે જેથી અન્ય કોઈ પુત્રી પણ એમ ન કરે.” વિચાર કર્યો, ઉપાય મેળવ્ય, વીરકને પૂછયું કે હું કાંઈ અપૂર્વ કર્યું છે?” તેણે કહ્યું કે નથી કર્યું.” રાજાએ કહ્યું કે-વિચારી છે. ત્યારપછી ઘણુ વખત સુધી વિચારીને તેણે કહ્યું કે-બરડી ઉપર એક કાકડે હતું, તેને મેં પથરાથી હણને પાડ્યો હતો અને તે મરી ગયે હતે. ગાડાના ચિલામાં પાણી વહેતું હતું, તેને તે ડાબા પગથી ધારી રાખ્યું હતું, તે મર્યાદા

Page #150

શ્રી મુનિચંદન ફળે.
૧૩૭ બહાર ગયું હતું.ખેળના ઘડામાં માખીઓ પેઠી હતી, “આ શું. મગુમ કરતી રહે,” એવા વિચારથી મેં તે માખીઓને હાથ વડે ઢાંકી દીધી હતી.” બીજે દિવસે કૃષ્ણ રાજસભામાં ૧૬ હજાર રાજાઓની મધ્યમાં કહ્યું કે-“હે રાજાઓ! આ વીરકની કુત્પત્તિ સાંભળો. તેનાં કર્મો સાંભળ્યાં છે?” “ક્યા કર્મો?” એમ પૂછવાથી વાસુદેવે કહ્યું કે
જેણે રાતા માથાવાળો, બેરડીના વનમાં વસતે નાગ પૃથ્વીશસ્ત્ર (ઢેફાં) વડે પાડ્યો હતે; તે આ વિરક) ખરેખર ક્ષત્રિય છે. જેણે ચકવડે ઉખેડી નાખેલી, ડેલું પાણી વહેતી ગંગાને ડાબા પગવડે ધારી રાખી હતી; તે આ મતિ (સાળવી)ખરેખર ક્ષત્રિય છે. જેણે અવાજ કરતી, કળશીપુરમાં વસતી સેનાને ડાબાહાથવડે રેકી હતી; તે આ મતિ (સાળવી) ખરેખર ક્ષત્રિય છે. આ વીરકને હું હારી પુત્રી આપું છું. એમ કહી તેને કહ્યું કે- ત્વને
હારી પુત્રી આપું છું.” તે ઈચ્છતું ન હતું, રાજાએ ભવાં ચડાવ્યાં, કન્યા આપી, વીરક તેણુને ઘરે લઈ ગયે. રાજકુમારી શચ્યામાં બેસી રહેતી અને વીરક તેણીનું સર્વ કાર્ય કરતે. અ
ન્યદા રાજાએ પૂછ્યું કે-“કેમ હારૂં વચન કરે છે?” વીરકે કહ્યું કે-“હું સ્વામિનીને દાસ છું.” રાજાએ કહ્યું કે-“જો તું સઘળું તેની પાસે નહિ કરાવે, તે હારે છૂટકો નથી. તેણે રાજાનો
અભિપ્રાય જાણી ઘરે જઈ કહ્યું કે- ખેળ કર.” તેણી ગુસ્સે થઈ બેલી ડે-કેલી ! પિતાને જાણ નથી?” તેણે ઊડીને દેરડેથી મારી તેથી રડતી રડતી રાજા પાસે ગઈ અને પગે લાગીને બોલી કે-“તે કેલિ (સાળવી) એ મહને મારી.” રાજાએ કહ્યું કે-“તેજ સમયે મેં હને કહ્યું હતું કે સ્વામિની થા, તે પણ હું તે દાસીપણું માગ્યું. હું એમાં પડતું નથી.” તેણીએ કહ્યું કે-“સ્વામિની થાઉં.” રાજાએ કહ્યું કે-વીરક જે માનશે તો.” એમ કહી તેણીને મૂકાવી અને પ્રત્રજ્યા અપાવી. તેટલામાં અરિષ્ટનેમિસ્વામી સમેસર્યા, રાજા વાંદવા નીકળ્યો, સર્વ સાધુઓને દ્વાદશાવર્ત વંદન. વડે વાંદ્યા, રાજાઓ થાકી ગયા, વીરક વાસુદેવની અનુવૃત્તિથી વાં

Page #151

૧૩૮
શ્રી સંધ સપ્તતિકાભાષાંતર દતે હતે. કૃષ્ણને પરસેવે થઈ ગયે. ભટ્ટારકને પૂછયું-“હે ભગ વન!ત્રણસેં ને સાઠ સંગ્રામ કરવાવડે હું આ થાક ન હતે.” ભગવંતે કહ્યું-કૃષ્ણ! ક્ષાયિક સમ્યકત્વ અને તીર્થકર નામગોત્ર હું ઉપાર્જન કર્યું છે. જ્યારે કૃષ્ણ પગે વિંધાયે ત્યારે નિંદા, ગવડે સાતમી નારકીનું બાંધેલું આયુષ્ય છોડતાં ત્રીજી નારકીએ આપ્યું. જે આયુષ્ય ધારણ કરતા તે પહેલી નારકીએ આ ણત. અન્ય આચાર્યો કહે છે –“અહિં વાંદતાંજ સાતમીથી ત્રીજી નારકીએ આયુષ્ય આપ્યું હતું. એમાં વાસુદેવનું ભાવવંદન અને વીરકનું દ્રવ્યવંદન જાણવું. આવશ્યકવૃત્તિની અપેક્ષાએ આ
વાસુદેવના ભવમાં તીર્થકરપણું બાંધ્યું.' એમ કહ્યું. વસુદેવહિંડિમાં તે આવું જોવામાં આવે છે-“કૃષ્ણ ત્રીજી નારકમાંથી નીકળી આજ ભારતવર્ષમાં શતદ્વાર નગરમાં જિતશત્રુરાજાના પુત્ર તરીકે ઉત્પન્ન થઈ માંડલિકપણું પામી, પ્રવ્રજ્યા અંગીકાર કરી, તીર્થકર નામકર્મ ઉપાર્જન કરી, બ્રહ્મ દેવલોકમાં દશ સાગરેપમના આયુષ્યવાળો દેવ થઈ, ત્યાંથી એવી બારમા અમમનામના અહંન થશે.” આ કથનથી તે ભવથી ત્રીજા ભવમાં તીર્થકર નામકર્મ બાંધ્યું જણાય છે. તથા શ્રી રત્નસંચય પ્રકરણમાં પણ કહ્યું છે કે--
0 નરકના આયુષ્ય પછી, નરભવ પામ્યા પછી, પાંચમા દેવલેકમાં દેવ થઈ ત્યાંથી આવીને બારમા અમમ તીર્થકર થશે. આ રીતે વિસંવાદ પ્રાપ્ત થતાં તત્ત્વ તે બહુશ્રુત અથવા કેવળજ્ઞાનીઓ જાણે, ૭૩ - સાધુઓ વાંદવામાં આવ્યા છતા શ્રોતાઓનું ભવ્યપણું વિચારી, આશુત્રત વિગેરેના ફળ પ્રતિપાદન કરતા પિષધના ફળને પણ દર્શાવે છે, એથી તેજ કહે છે. - पोसेइ सुहे भावे, असुहाइ खवेइ नत्थि संदेहो। ..
छिदइ तिरि--नरयगई, पोसहविहिअप्पमत्तो य ॥ ७४ ।। ૧ પગ વિંધાવાની વાત બીજે જણાતી નથી. ૨ આયુષ્ય તે ભવમાં એકજ . વાર બંધાય છે. બાંધ્યા પછી ફરતું નથી. તેથી તે ગતિના દળ મેળવ્યા સમજવા.

Page #152

શ્રી પાષધ વિધિ.
૧૩૯
ગાથા-પાસહુની વિધિમાં પ્રમાદ ન કરનાર મનુષ્ય શુભ ભાવને પાષે છે—પુષ્ટ કરે છે, અશુભ ભાવાના ક્ષય કરે છે, એમાં સ ંદેહું નથી. વળી તિય ચગતિ અને નરકગતિને છેદે છે. અર્થાત્ પેાસહુ કરનાર તિય ચગતિમાં કે નરકગતિમાં ગમન કુરતા નથી. ૭૪ વ્યાખ્યા જુલૢ જુદી ” એ ધાતુ ઉપરથી પાષ કરે-ધમની વૃદ્ધિ કરે. ’ એવી વ્યુત્પત્તિથી પાષધ શબ્દ અનેલ છે. પાષધ એ અષ્ટમી, ચતુર્દશી, પૂર્ણિમા, અમાવાસ્યા વિગેરે પર્વ દિવસેામાં આચરવાનું એક વ્રત છે. સૂત્રકૃતાંગમાં શ્રાવકવણું નવાળા વિધિબાદમાં કહ્યું છે કે- ચતુર્દશી, ઋષ્ટમી, ઉષ્ટિ ( અમાવાસ્યા ), પૂર્ણિમાઓમાં સ`પૂર્ણ પાસહુનુ પ્રતિપાલન કરતા વિહરે. તથા- જ્યાં પણ તે ચતુર્દશી, અષ્ટમી, ઉષ્ટિ ( અમાવાસ્યા ), પૂર્ણિમાઓમાં પ્રતિપૂર્ણ પોષધ સમ્યક અનુપાલન કરે, ત્યાં પણ તે એક આશ્વાસન પામે, આશ્વાસન પામે, આશ્વાસન પામે. ’ સ્થાનાંગના ચતુર્થ સ્થાનકમાં કહ્યું છે. તથા ઐપપાતિક ઉપાં ગમાં શ્રાવકના વર્ણન પ્રસંગે પણ કહ્યુ છે. એવી રીતે સર્વત્ર આ પાષધ પ દિવસેએ આચરવાનુ અનુષ્ઠાન છે. ’ એમ જાણવું.
""
એમ
• ઉપર્યુ ક્ત દિવસેામાં પેાષધવ્રત કરવુ ોઇએ, અન્યદા-એ સિવાયના બીજા દિવસેામાં પેાષધ કરવાનું શાસ્ત્રમાં નિષેધ્યુ નથી. ’ એમ ન કહેવુ, કારણકે પ્રતિદિવસ પાષધ કરવાના શાસ્રમાં નિષેધ જોવામાં આવે છે. આવશ્યકબૃહદ્ધત્તિમાં કહ્યું છે કે—“ તેમાં પ્રતિનિયત દિવસે આચરવા ચેાગ્ય સામાયિક અને દેશાવકાસિક પુનઃ પુનઃ ઉચ્ચારવાં એ ભાવના છે. પાષધાપવાસ અને અતિથિસ વિભાગ તા પ્રતિનિયત દિવસે આચરવાનાં છે, પ્રતિદિવસ આચરણીય નથી. ” તથા પચાશચૂર્ણિમાં— “તેમાં પ્રતિદિવસ અનુòય–આચરવા ચેાગ્ય સામાયિક અને દેશાવકાસિક પુન: પુન: ઉચ્ચરાય છે, એમ કહેવુ છે. પાષધેાપવાસ
* આવું કથન મુદ્ધિ પૂર્વક વિચાર્યા વિનાનું છે, તે માટે આગળ સાધકની કુંટ માંધ જીવે.
. મ.

Page #153

૧૪૦
શ્રી સ ંખેધ સપ્તતિકા—ભાષાંતર.
99
અને અતિથિસ વિભાગ તે પ્રતિનિયત દિવસે અનુòયઆચરવા ચેાગ્ય છે, પ્રતિદિન અનુòય–આચરવા ચોગ્ય નથી. તથા તત્વાર્થવૃત્તિમાં—“ સામાયિક, દેશાવકાશિક, પૌષધ અને અતિથિસવિ ભાગ એ ચાર શિક્ષાવ્રતા છે. સામાયિક અને દેશાવકાશિક એ એ પ્રતિદિવસ અનુષ્ઠય-આચરવા ચેાગ્ય છે. અર્થાત્ પુનઃ પુનઃ ઉચ્ચરાય છે. પાષધ અને અતિથિસ વિભાગ તા પ્રતિનિયત દિવસે અનુòય–આચરવા ચેાગ્ય છે, પ્રતિદિવસ આચરવાનાં નથી, પુન: પુન: અષ્ટમી વિગેરે તિથિયામાં આચરાય છે. તથા હરિભદ્રાચાયે કરેલી શ્રાવક પ્રગતિ વૃત્તિમાં— તેમાં પ્રતિદિવસ અનુષ્ઠેય આચરવા ચેાગ્ય એ સામાયિક અને દેશાવકાશિક પુન: પુન: ઉચ્ચારવાં એ ભાવ છે. પાષધાપવાસ અને અતિથિ સંવિભાગ તા પ્રતિનિયત દિવસે અનુðય આચરવા ચાગ્ય છે, પ્રતિદિવસ આચરણીય નથી. ” એવી રીતે પંચાશક વૃત્તિમાં અને શ્રી શ્રીચ દ્રસૂરિએ કરેલી ષડાવશ્યક વૃત્તિમાં પર્દિનામાં પૈષધ કરવાના અને અન્ય દિનેમાં નિષેધપર વાકયવિસ્તાર સંભળાય છે. આ
66
,,
૧ અહિં પૌષધવ્રતને માત્ર પદિવાનુ` ક બ્ય ઉદ્દેશી દર્શાવેલા સધળા પાડોનો ઇષ્ટ અર્થ જો કે સ્થૂલ બુદ્ધિ મનુષ્યોને તત્કાળ જણાય છે, તા પણ બન્ને પક્ષવાળાઓને સમ્મત આચાયોએ રચેલ શાસ્ત્રો સાથે એકવાક્યતા અને સયુક્તિયાની ગવેષણા કરતાં પ્રતિભાશાલિ પુરૂષોને તે અર્થ વિરૂદ્ધજ ભાસે છે. તે આ પ્રમાણે—પૂર્વ ધર્ શ્રીમ ્ ઉમાસ્વાતિ વાચકજીએ રચેલ તત્ત્વાર્થ ભાષ્યના “ સેડટમાં ચતુરંગી પચીમન્યતમાં વા તિથિમિगृह्य આ પાઠની વ્યાખ્યા કરતાં શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિજીએ આ અપ્રકાશિત કર્યો છે કે તે પૌષધાપવાસ બન્ને પક્ષમાં ( શુદ, વદમાં ) અષ્ટમી વિગેરે તિથિના બુદ્ધિવડે નિશ્ચય કરી, તે તિથિએ અથવા અન્યતમાં થા–અન્ય કોઇ પ્રતિપદા ( પડવા ) વિગેરે તિથિએ આ કથનવડે અન્ય તિથિયામાં અનિયમ દર્શાવે છે. અન્ય તિથિયામાં અવશ્ય કવ્યુ નથી, પરંતુ અષ્ટની વિગેરે તિથિયામાં નિયમેન–અવશ્ય કરવા જોઇયે. આ ભાષ્યના અને વિવાદાસ્પદ પાડેને અ કાઇ પણ રીતે અનુગત થતા નથી; તેવા પ્રકારના પ્રામાણિક સ્પષ્ટ અને અપલાપ કરવા પણ યુક્ત નથી. આમ હોવાથી ‘પ્રતિવિલાનુઝૈયે સામાયિજ--ઢેચાયાશિ ’ એ પાઠમાં ‘ પ્રતિવિજ્ઞાનુવ્હેચે ’ એ પદના ‘ પુનઃ પુનરુચાએઁ ” આવા તાત્પર્યા કહીને તે બન્ને તેના આખા
""
ܕܕ

Page #154

શ્રી પાષધ વિધિ.
૧૪૧
વિષયમાં વિશેષ અભિલાષીએ અમ્હારા ગુરૂ શ્રી જયસામ ઉપાધ્યાયે કરેલ સ્થાપન્ન પાષધ ષટ્ ત્રિશિકાવૃત્તિ જોવી, કેમકે તેમાં વિસ્તારથી પૌષધને આશ્રિ આક્ષેપાના પરિહારનું કથન કર્યું છે.
તે પેાસહ આહાર વિગેરે ભેદથી ચાર પ્રકારના છે. કહ્યું છે કે- તે પાસહુ ચાર પ્રકારના જણાવ્યા છે, તે આ પ્રમાણે— આહારપેાસહ ૧, શરીર સત્કાર પાસહ ૨, બ્રહ્મચર્ય પાસહ ૩, અને અવ્યાપાર પાસહ ૪, પ્રત્યેક પાસહુ દેશથી અને સર્વથી
દિવસના વ્યાપિપણાની શ ંકાનુ નિવારણ કરી ‘ પૌષધોપવાસાતિથિસંવિ भागौ तु प्रतिनियतदिवसानुष्ठेयौ न प्रतिदिवसाचरणीयौ' भे પ્રમાણે વ્યાખ્યા કરનાર પૂજ્ય શ્રીમદ્દ હરિભદ્રસૂરિજીને પણ ‘ પૌષધાપવાસ અને અતિથિ સવિભાગ દિવસમાં પ્રતિનિયત- એકજવાર આચરવા યાગ્ય છે, પુનઃ પુનઃ નહિ. ' આ જ અર્થાં ઇષ્ટ જણાય છે. જો કદાચ · TM પ્રતિવિલાવરળીચૌ” એ પદનું પ સિવાયના સિામાં નિષેધપર વ્યાખ્યાન કરવામાં આવે, તે પહેલાં ‘ પુનઃ પુનરુચારું ’ એવો તાત્પર્યા કેમ સ્વીકારાય ? એક જ પ્રકરણમાં એકજ પદના ભિન્ન અર્થે ખાધક વિના યુક્ત નથી. એકાતામાં તો ઉલટુ સાધક પણ સ્પષ્ટ ભાષ્ય વ્યાખ્યાન દર્શાવ્યું. બીજું સાધક પણું શ્રીમદ્ વિપાકાંગમાં આવેલા સુબાહુરિત્ર, નંદણિકાર ચરિત્ર વિગેરેમાં ત્રણ દિવસના અને શ્રી શાંતિનાથરિત્રમાં આવેલા વિજયષના ચરિત્રમાં સાત દિનના પૌષધવ્રતનુ અનુષ્ઠાન જોવાથી વ્યક્ત જ જોવાય છે. આ અર્થમાં વિષયમાં વચનયુક્તિ પણ પ્રાળ છે—કે પ દિવસાની જેમ અન્ય દિવસેામાં પણ સાવદ્ય વ્યાપારાના પ્રત્યાખ્યાન કરવાથી શું વિરતિ નથી થતી ? શું વિરતિ મેાક્ષના સાધનભૂત હાવાથી પ્રાધાન્યપદને યાગ્ય નથી ? અન્ય દિવસેામાં વિરતિના નિષેધ કરવાથી સયત મનવાળા સાધુઓનુ શું ઇષ્ટ સિદ્ધ થાય છે ? વળી ઉપધાન, પૌષધપ્રતિમા વિગેરે પ` સિવાયના દિવસેામાં ક્રમ કરાવાય છે ? વળી પોષધેાપવાસ સાથે ઉચ્ચારેલ અતિથિ સવિભાગ તા પ દિવસોમાં કરવો ઇજ નથી અને પૌષધોપવાસ ઈષ્ટ છે; એમાં નિયામક શુ ? તેથી પૌષધાપવાસ અને અતિથિસ વિભાગ પદિવસે અવશ્ય કરણીય છે અને અન્ય દિવસામાં કરણીય છે. ' આવા અર્થ ઉપરના સ પાડા જણાવે છે. તેવા અઈમાં જ તે તે શાસ્ત્ર અને યુક્તિ અનુસરાયેલી છે. અતિથિ સવિભાગ તા પૌષધને પારણે પર્વે જ કરાય છે. શાસ્રલેખ પણ તે પ્રમાણે કરવાના છે.

Page #155

૧૪૨
શ્રીસંબધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર એમ બે ભેદવા છે. દેશથી આહાર પિસહ-વિકૃતિ ત્યાગરૂપ આયંબિલ અથવા નવી અથવા એકાસણું કરવું તે. સર્વથી– ચારે પ્રકારનો આહાર તજવો (ચોવિહાર ઉપવાસ કરે) તે. દેશથી શરીર સત્કાર પિસહ-આખા શરીરે સ્નાન વિગેરેને નિયમ; સર્વથી–વિભૂષાત્યાગ પગ વિગેરે દેવાની પણ વિરતિ. દેશથી બ્રહ્મચર્ય પિસહ–સ્ત્રીસંગ વર્જક સર્વથી–બ્રહ્મચર્યની નવ ગુપ્તિ (વાડ) નું પાલન. દેશથી અવ્યાપાર પિસહ-રાંધવું, ખાંડવું વિગેરેમાંથી કોઈ પણ વ્યાપાર નિવાર; સર્વથી સર્વ સાવદ્ય વ્યાપાર ન કરે, ન કરાવે. તેમાં જ્યારે સર્વથા અવ્યાપાર પિસહ સ્વીકારે, ત્યારે આ વિધિ છે –
મણિ, સુવર્ણને મૂકી, સર્વ અલંકારોથી રહિત થઈ, પાંચ પ્રકારના વિષયે તરફ રાગ, દ્વેષને દઢતાપૂર્વક વજી, પિસહશાલા વિગેરે ચાર સ્થાનકે માંથી કોઈ પણ એક સ્થાનકમાં ગુરુસાક્ષીએ શ્રાવક એવી રીતે પસહવત સ્વીકારે. ૧-૨.
જે દિવસે શ્રાવક અથવા શ્રાવિકા પિષહ ગ્રહણ કરવાના હોય, તે દિવસે પ્રભાતમાંજ બીજા વ્યાપાર-બીજી પ્રવૃત્તિને પરિત્યાગ કરી, પિસહના ઉપકરણે ગ્રહણ કરી પસહશાલામાં અથવા સાધુ સમીપે જાય. ત્યારપછી rft of પડિક્રમીને ગુરુસમીપે અથવા સ્થાપનાચાર્ય સમીપે બે ખમાસમણ પૂર્વક પિસહમુહપત્તિ પડિલેહી, પહેલા ખમાસમણુવડે પસહ સંદિસાઉ” બીજા ખમાસમણવડે પિષહ ઠાઉં” એમ કહે. ત્યારપછી ત્રણ નવકાર કહી “મિ મત્તે ઈિત્યાદિ દંડક “સિનિ' સુધી કહે. (ગુરૂ ઊચ્ચરવે) ત્યાર પછી પૂર્વે કહેલી વિધિ પ્રમાણે સામાયિક ગ્રહણ કરે. વષકાળમાં કટાસણું અને બીજા આઠ મહિનામાં ઉછળ સંદિસાવિય કહી બેસણે સંદિસા ઉં ને બેસણું ઠાઉના આદેશ માગી સઝાય સંદિસાઉને સઝાય કરૂંના આદેશ માગી સઝાય કરતે પડિક્કમણું વેળાસુધી બેસી રહી ગ્ય વખતે પ્રભાતનું પ્રતિક્રમણ કરે. ત્યારપછી આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, | ૧ એક નવકારની પ્રવૃત્તિ છે.

Page #156

શ્રી પાષધ વિધિ.
૧૪૩
સર્વ સાધુઓને વાંદે, ત્યારપછી જો પડિલેહણ કરવાની વાર હાય તા સજ્ઝાય કરે, પડિલેહણના વખત થાય, ત્યારે એ ખમાસમણુથી • હિછે.ળ વિસાવેમિ, ધિ ંડલે રેમિ ’ એમ કહી મુહુપત્તિ ડિલેહે. એવી રીતે એ ખમાસમણુવડે અંગપડિલેહણ કરે. મહિ' સઁન શબ્દથી મંગપર રહેલ કેડનું વસ્ત્ર વિગેરે જાણવું. એમ ગીતા પુરૂષા કહે છે. ત્યારપછી સ્થાપનાચાય ને પડિલેહી ત્રણ નવકારવડે સ્થાપી, કેડનું વસ્ત્ર પડિલેહી કરી મુત્ત પડેલેહી, એ ખમાસણવર્ડ ‘ ઉપધિપડિલેહણુ સદિસાવિય ’( ઉપધિ પડિલેહું કહી ) કામળ, વસ્ત્ર વિગેરે અને દિવસના પાછલા ભાગમાં ફરી વસ્ર, કામળ વિગેરેની પડિલેહણ કરે. ત્યારપછી પાસહશાલા પ્રમા કાજો લઈ વિધિએ પરઢવી, રિયા પડિમી, સઝાય ધ્યાન કરે. એટલે ભણવુ, ગણવું, પુસ્તક વાંચવુ, કથાનક સાંભળવું વિગેરે કરે. ત્યારપછી પ્રથમારિસી થાય ત્યારે બે ખમાસ મણે પડિલેહણુ સદિસાવિય કહી મુહપત્તિ પડિલેહી ભેાજન, પાણીના પાત્રાની પડિલેહણ કરે. ત્યારપછી સઝાય કરે. જ્યારે કાળવેળા થાય, ત્યારે આવશ્યકીપૂ ક ચૈત્યગૃહ (જિનમ ંદિર) માં જઇ દેવ વાંઢે. ઉપધાન વહન કરનાર પાંચ શક્રસ્તવ (નમુન્થુળ ) વડે દેવ વાંદે, ત્યારપછી જો પચ્ચકખાણ પારવું હાયા પચ્ચકખાણના કાળ પૂર્ણ થાય ત્યારે એ ખમાસમણુપૂર્ણાંક મુહપત્તિ પડિલેહી, ગુરૂને વાંદીને કહે-‘ મનવાન ! માત પાળી પરાવૈદ ’ઉપધાન • વહન કરેલ હાય તે મેલે- નથહારદિર (વિદાર ' ત્રીજો બેલે- પેનિત્તિ પુમિઢો થા ત્તિવિહાર થા જાસળૐ નિવી મત્રિનું વા યાવદ્ર જાદુ વેલાતીય મત્તાનું પારાવૈમિ। ' ત્યારપછી શક્રસ્તવ ( નમ્રુત્યુ ) કહી ક્ષણવાર સજ્ઝાય કરી યથાસ`ભવ અતિથિસવિભાગ કરી મુહપત્તિ પડિલેહી, નવકારપૂર્વક, રાગ, દ્વેષ રહિત થઇ, ‘ સુરસુર ’• ચમચમ ’ શબ્દ ન થવા દઈ, જલ્દી પણ નહિ અને વિલંબ કરીને પણ નહિ એવી રીતે જમે, પરંતુ તે પેાતાને ઘરે જઈને જમે અથવા પેાસહશાળામાં પૂર્વે કહી રાખેલ સ્વજનાએ આણેલ હાય તે જમે, ભિક્ષા માટે ભ્રમણ ન કરે. પછી આસનથી ચલિત થયા વિનાજ ‘ દિવસચરમ ’ પચ્ચક્ખાણુ કરે,
6
"

Page #157

૧૪૪
શ્રીસંબધ સામતિકા-ભાષાંતર. ત્યારપછી રિવાહિયા પડિક્કમી શકસ્તવ કહે. જે કદાચ શરીરચિંતા (સ્થડિલ જવા રૂ૫) પ્રજન હોય તે નિયમથી બે વાર આવેશ્યિકી કરી સાધુની જેમ ઉપગથી નિર્જીવ થંડિલ (શુદ્ધ ભૂ મિ) માં જઈ “અgrgrદ ' અર્થાત્“જેને અવગ્રહ હોય તે અનન્ના આપે.” એમ કહી, દિશા, પવન, ગામ, સૂર્ય વિગેરે તરફ સિદ્ધાંત વિધિ પ્રમાણે બેસી ઉચ્ચાર, પ્રશ્રવણ (મલ, મૂત્ર) સરાવી, પ્રાસુક પાણથી પ્રક્ષાલન કરી, પિસહશાળામાં આવી, “નિશીહિ” પૂર્વક પ્રવેશ કરી, રિયારિયાં પડિક્કમી, ખમાસમણપૂર્વક કહે કે-“છાવરેજ ક્ષત્તિ , મમणागमणं आलोयहं, इच्छंडीआवंतजंतेहिं जं खंडियं जं विराहिપંતરસમિતુિ અર્થાત-આવતાં જતાં જે ખાંડયું હોય, જે વિરાખ્યું હોય, તે સંબંધિ હારૂં દુષ્કૃત્ય મિથ્યા થાઓ.” એમ કહે. ત્યારપછી પાછલે પહેર થાય, ત્યાંસુધી સઝાય કરે. પાછલે પહોર થાય, ત્યારે ખમાસમણપૂર્વક “દિf fમ,
તાતારું જુમોનિ” અર્થાત્ “ પડિલેહણ કરૂં, પિસહશાળા પ્રમાણું.” એમ કહી પૂર્વની જેમ અંગપડિલેહણ કરી, પિસહશાળાને દંડપુછણ ( દંડાસણ) વડે પ્રમાઈ કાજે ઉદ્ધરી,
જા. પડિક્કમી, સ્થાપનાચાર્ય પડિલેહી સ્થાપે. ત્યાર પછી ગુસમીપે અથવા સ્થાપનાચાર્ય સમીપે બે ખમાસમણપૂર્વક મુહપત્તિ પડિલેહી, પ્રથમ ખમાસમણે છાયા સહિત મોવર! રક્ષાજં સંવિસાયિ” બીજે ખમાસમણે “
મ” એમ કહી સઝાય કરી, વાંદણું દઈ ગુરૂસાક્ષી એ પશ્ચકૂખાણ કરે. ત્યારપછી બે ખમાસમણવડે “૩દિ-અંહિ ળિ રંજિનિક બે ખમાસમણવડે “વત્ત સરિતાર, વાઈ
મિ!' એમ કહી વસ્ત્ર, કામળ વિગેરેની પડિલેહણ કરે. અહિં જે અભકતાથી “ઉપવાસી હેય તે, સર્વ ઉપધિની પડિલેહણ કર્યા પછી કેડનું વસ્ત્ર (પંચીયુ વિગેરે) પડિલેહે અને જે ભક્તાથી હાય (જેણે ખાધું હાય) તે, કેડનું વસ્ત્ર પડિલેહ્યા પછી ઉપધિ પડિલેહે . એટલું વિશેષ સમજવાનું છે. ત્યારપછી કાળવેળા થાય ત્યાંસુધી સઝાય કરે. કાળવેળા થાય ત્યારે ઉચ્ચાર, પ્રશ્રવણ

Page #158

શ્રી પાષધ વિધિ.
૪૫
( મળ, મૂત્ર ) ૨૪ સ્થડિલેાને પડિલેહી, માંડલા કરી જો તે દિવસે ચઉદ્દેશ હાય તા પાખી, અથવા ચેામાસી, આઠમ, અમાવાસ્યા અથવા પૂનમ હાય તે। દેવસી, અને ભાદરવા શુક્ર ચેાથ હાય તેા સંવચ્છરી પડિક્કમણુ પડિક્કમણાની સમાચારીપૂર્વક કરી સાવિશ્રામણામુનિવૈયાવચ્ચ કરે. ત્યાર પછી પેારિસી થાય ત્યાં સુધી સઝાય કરે, એ ઉપર વધારે સમય સમાધિ હાય તે હળવા સ્વરથી સ્વાધ્યાય કરે કે જેથી ક્ષુદ્ર જંતુઓ ન ઉઠે. ત્યાર પછી સખ્ત કહેવા પૂર્વક ભૂમિ પ્રમાન વિગેરે વિધિથી શરીર ચિંતા કરી એ ખમાસમણુ વડે મુહપત્તિ ડિલેહી, એક ખમાસમણુવડે ‘Triથાપ્ત્યસંસિાથિય’બીજા ખમાસમણુ વડે ‘ રાËÉથાપ યામિ ” એમ કહી શક્રસ્તવ ભણે. ત્યારપછી સંથારા અને ઉત્તરપટ્ટ (ઉપર પાથરવાનું વસ્ત્ર) ઢીંચણુ ઉપર મેલી, પ્રમાન કરી, ભૂમિ ઉપર પાથરે. ત્યારપછી શરીર પ્રમા ‘ નિરીદી નમો લમસમળાનું ' એમ કહી સંથારા તરફ થઇ ત્રણ નવકાર, ઉચ્ચારી આ પાઠ કહે—
"
66
अणुजाणह परमगुरू !, गुणगणरयणेहिं भूसियसरीरा । बहुपडिपुन्ना पोरिसि, राईसंथारए ठामि ॥ १ ॥ अणुजाणह संथारं, बाहुबहाणेण वामपासेण । कुक्कुडिपायपसारण, अतरं तु पमज्जए भूमिं ॥ २ ॥ संकोय संडासे, उब्बते य कायपडिलेहा । दव्वाईउवओगं, ऊसासनिरंभणालोए ॥ ४ ॥ जर मे हुआ पमाओ, इमस्स देहस्स इमाइ रयणीए । आहारउवहिदेहं तिविहं तिविहेण वोसरियं ॥ ४ ॥ खामेमि सव्वजीवे०
29
ભાવા—ગુણગણું રત્નાવડે વિભૂષિત શરીરવાળા હું પરમગુરૂ ! આપ અનુજ્ઞા આપે; પારિસી બહુ પ્રતિપૂર્ણ થઈ છે, એટલે રાત્રિના સંથારામાં રહું. આપ સ ંથારાની અનુજ્ઞા આપે; માહુના ઉપધાન-એશીકાવડે, ડાબે પડખે, કુકડીની જેમ પગ પસારતાં ( પગ સ ંકાચીને સુતાં) આંતરાની ભૂમિનુ પ્રમાજ ન
૧૯

Page #159

શ્રી સંબધ સતિકા ભાષાંતર. કરે. સંડાસા સંકેચી, શરીર ફેરવતાં કાયાની પડિલેહણ કરવા પૂર્વક, (જાણું તે) દ્રવ્યાદિના ઉપગપૂર્વક, ઉસ નિર્ધન કરવાપૂર્વક બરાબર જાગૃત થઈને જોઉં. જે કદાચ આ રાતમાં આ હારા દેહને પ્રમાદ-વિનાશ થાય, તે આહાર, ઉપાધિ અને દેહ એ મેં ત્રિવિધ ત્રિવિધ સરાવ્યું છે. હું સર્વ જીને ખમાવું છું. વિગેરે.
ઈત્યાદિ ગાથાઓ કહી ડાબા હાથનું ઓશીકું કરી નિદ્રા મેક્ષ કરે. (ઉંઘે) જે શરીર ફેરવે તે શરીર અને સંથારે પ્રમાઈને ફેરવે. કદાચ શરીર ચિંતા (મળ, મૂત્ર વિગેરે) માટે ઉઠે તે શરીરચિંતા કરી, રિચાહિયા પડિઝમી જઘન્યથી પણ ઓછામાં ઓછી ત્રણ ગાથા ગણીને સુવે. છતાં જે નિદ્રા ન આવે તે ધર્મજાગરિકાએ જાગતે સ્થૂલભદ્ર વિગેરે મહર્ષિનાં ચરિત્ર ચિંતવે. ત્યારપછી પાછલી રાતે ઉઠી, જાદવા પડિકકમી કુસુમિ-કુસુમા-સે ઉસને અને મૈથુનસંબંધી સ્વપ્ન આવ્યું હોય તે ૧૦૮ ઉસને કરી, શકસ્તવ કહી પૂર્વોક્ત વિધિયે સજઝાય સંદિસાવિય કરી પડિક્કમણવેળા થાય ત્યાં સુધી સઝાય કરે. ત્યાર પછી વિધિયે પડિક્રમણ કરી, પડિલેહણવેળા થાય ત્યારે પૂર્વે જણાવેલ વિધિયે પડિલેહણ કરી, જઘન્યથી પણ મુહૂર્તમાત્ર સઝાય કરી, પિસહ પારવા ઈચ્છનાર બે ખમાસમણવડે મુહપત્તિ પડિલેહી, ખમાસમણપૂર્વક કહે –“દુછાપારેખ સંવિદ ૮ grદ અર્થ ઈચ્છાએ આદેશ આપે, પિસહ પારા, ગુરૂ કહે–પુણો વિ જય” અર્થ– ફરી પણ કરે. પછી બીજા ખમાસમણવડે જાન રેનિ'–પિસહ પારું? કહે. ગુરુ કહે-ગાજે બેરો –આચાર ન મૂકછે. ત્યારપછી ઉભા રહી ત્રણ નવકાર ગણે, પછી મુહપત્તિ પડિલેહી પૂર્વે દર્શાવેલ વિધિપૂર્વક સામાયિક પારે. પિસહ પાર્યા પછી જરૂર સંભવ હોય તે સાધુઓને પડિલાભીઆહાર આપી પચ્ચખાણ પારવું. વિધિ પૂર્ણ કરે. માત્ર રાતને પસહ લે, તે ઉપધિ—પલેહણ કરતે હે ” કહી સ્થડિલ જેવું વિગેરે સર્વ વિધિ કરે. વિશેષ એટલું કે-વાર ફિક્ષ ર રા લુણાવામિ' એ

Page #160

૧૪s
શ્રી પિષધ ઉપર થા. પાઠ ઉચ્ચરે. અને પ્રભાતે પસહ લેનાર કવિ ગો ફિવર જા પyકા ' એ પાઠ ઉચ્ચરે એવી રીતે આઠ પહોરના પોસહને વિધિ સંક્ષેપથી કલ્લો (વિધિમાં કેટલેક ફેક્કાર છે તેમજ સંક્ષેપ છે તે ગુરૂ પાસે સમજી લે.)
આ પિષધના વિધિમાં અપ્રમત્ત-પ્રમાદ રહિત જે સમયે જે કરવાનું હોય તે કરતે શ્રાવક શુભ-પરલેકમાં હિતકારી ભાવ-પરિ
મને પુષ્ટ કરે છે. અશુભ ભાવેને દૂર કરે છે. એમાં શુભ ભાવના પિષણમાં અને અશુભ ભાવના નાશમાં સંદેહ નથી. તથા પિસહમાંજ અપ્રમત્ત થતાં શુભ ભાવનાવડે તિર્યંચગતિ અને નરકગતિને અટકાવે છે, અર્થાત્ તિર્યચપણું અને નરકપણું પામતે નથી. ' હવે પિષધવિધિમાં અપ્રમત્ત અને પ્રમત્તપણાનું ફળ દષ્ટાંતદ્વારા પ્રસંગથી દર્શાવે છે. આ જ જબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં ભારતવર્ષમાં વિશાલા નામની નગરી છે. ત્યાં પુરૂષદત્ત અને કરેણુદત્ત નામના સમ્યગદષ્ટિ અને મિથ્યાષ્ટિ બે શેઠ વસતા હતા. તે બનેને પરસ્પર મૈત્રી અને સંસારિકામાં એક ચિત્તતા હતી, પરંતુ ધર્મ પ્રત્યેાજનેમાં એક ચિત્તતા નહતી. અન્યદા ત્યાં જયભૂષણ નામના સૂરિ પધાર્યા, તેઓ પુરૂષદત્તશેઠના ગૃહોવાનમાં રહ્યા. જોકે તેમના દર્શન માટે આવ્યા, પુરૂષદત્તશેઠે પણ કરે શુદત્ત સાથે ત્રણ પ્રદક્ષિણપૂર્વક આચાર્યને વાંદ્યા. યથાસ્થાને સભા બેઠી. આચાર્ય ભગવંતે સજળ મેઘના જેવા ગંભીર સ્વરે ધર્મ, દેશના પ્રારંભી. જેમકે“પws પvi વિક, પન્મો વાસંપત્તા धम्माउ निम्मला कित्ती, धम्माउ सग्गसुह--मुत्ती ॥१॥ किसिकरणं सायरलंघणं च देसंतरेसु परिभमणं । થાયષભા જોઈ, વિપરીએ ગdir | ૨૦
ભાવાર્થ-ધર્મથી વિપુલ ધન, ધર્મથી જ કામની સંપ્રાપ્તિ, ધર્મથી નિર્મળ કીર્તિ, ધર્મથી સ્વર્ગનાં સુખ અને મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. ખેડ કરવી, સમુદ્ર ઓળંગ અને દેશાંતરમાં પરિભ્રમણ કરવું એ બધું ધર્મ કરનારને સફળ થાય છે અને ધર્મ ન કરનારને નિષ્ફળ થાય છે. ૧-૨. . .

Page #161

૧૪૮
૧૪૮ શ્રી સંધ સપ્તતિકા ભાષાંતર.
એ વિગેરે ધર્મદેશના આચાર્ય મહારાજે કર્યા પછી પુરૂષદત્તે અને કરેણુદત્તે દેશવિરતિ સ્વિકારી. ત્રીજા શિક્ષાવ્રતમાં “અષ્ટમી પ્રમુખ પર્વ તિથિમાં પ્રતિપૂર્ણ પિસહ કરે.” આ નિયમ ગ્રહણ કર્યો. સૂરિ મહારાજે ઉપબૃહણ કરી પ્રશંસ્થા કે–“ તહે ધન્ય છે, કારણ કે પુણ્યહીનેને દેશવિરતિને પરિણામ પ્રકટતે. નથી. કહ્યું છે કે –
સમ્યકત્વ પામ્યા પછી બેથી ૯૫૫મ કર્મસ્થિતિ દૂર થયે સંસાર રૂપી સમુદ્રમાં વહાણ સમાન વ્રત વિગેરે નિશ્ચયે ભાવથી થાય છે. ધન્ય મનુષ્યજ વિરતિ સ્વીકારે છે, ધન્ય મનુષ્યજ વિરતિ પાળે છે, વિરતિ પરિપાલન કરનાર ભવે ભવે કલ્યાણ પામે છે. સર્વ કેઈ પણું કાર્યમાં પ્રતર્તતાં બુદ્ધિમંતે નિશ્ચયે શુભાશુભ વસ્તુપરિણામ વિચારો જોઈયે. પરિણામને વિચાર ન કરતાં જે નરે સહસાજ પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેઓના કાર્યની સિદ્ધિ થતી નથી, કદાચ થાય તે તે સુંદર રહેતી નથી. મેહિત થયે છ–મુગ્ધ બને છતે જે મનુષ્ય સ્વજન, કુટુંબને માટે પાપ કરે છે, તે પાપ કરનાર તેનું ફળ ભેગવે છે, અન્ય જને તે ખાનાર જ છે. સમીપમાં સિદ્ધિ મેળવનાર, ધર્મવંત, ઉત્તમ પુરૂને શુભ પરિણામવાળા શુદ્ધ ધર્મમાં જ આદર હોય છે.
એવી રીતે સૂરિમહારાજે વિશેષ ધર્મદેશના કરી. તે બન્ને પુરુષદત્ત અને કરેણુદત્ત પણ પોતાના આત્માને કૃતાર્થ માનતા આચાર્યને વદી સ્વસ્થાને ગયા. ગ્રહણ કર્યા પ્રમાણે ધર્માનુષ્ઠાન કરતાં દિવસે જતા હતા. કદાચિત્ એકત્ર મળતાં ધર્મ, અર્થ અને કામ પુરુષાર્થ સંબંધી વિચાર કરતાં પુરુષદત્ત અને કરેણુદતે પરસ્પર કહ્યું કે-“પુરુષાર્થોમાં ધર્મ પુરુષાર્થ પ્રધાન છે, પરંતુ તે અનાકુળ ચિત્તવાલાએથી જ કરી શકાય, ચિત્તનું અનાકુળપણું કુટુંબના સ્વસ્થપણુમાં થઈ શકે અને કુટુંબનું સ્વસ્થપણું અર્થદ્રવ્યના નિવડે થઈ શકે. અર્થનિગ મહા વ્યવસાયથી સાધ્ય છે. આમ હોવાથી કાંઈ પણ વ્યવસાય કરી દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરાય તે પછી કુટુંબને ભાર પુત્ર ઉપર સ્થાપી સુશ્રાવક જનેને ઉચિત

Page #162

, શ્રી પિષધ ઉપર કથા..
૧૪૯
ધર્મ પુરુષાર્થ જ સેવી શકાય. “આ યુક્ત છે.” એમ બંનેએ વિચારી દેશાંતરમાં ગમન કરવા યોગ્ય સામગ્રીની તૈયારી કરવા માંડી. ઘણું ભાંડ-કરિયાણું ગ્રહણ કર્યું. પ્રશસ્ત દિવસે ઉત્તર દિશા તરફ ચાલ્યા. નિરંતર પ્રયાણવડે જતાં પાંચોર નામના પાટણે પહોંચ્યા, ત્યાં નગર બહાર આવાસ રાખ્યા. બળદેને ચરવા મૂક્યા, લાકડાંઓ એકઠાં કર્યા, ગંધવાની સામગ્રી તૈયાર કરી, બન્ને પુરૂષદત્ત અને કરેણુદત્ત ન્હાવા બેઠા. એવામાં શ્વાસથી ભરપૂર મુખવાળા, વારંવાર પાછળ ફેરવાતી ભયભ્રાંત તરલ કીકીવાળાં ચોથી યુક્ત, ઘડપણથી જીણું સંકીર્ણ દંડવાળા, ખંડમાત્ર વસ્ત્રવાળા, અનર્ગળ નખથી વિહ્વળ થયેલ અંગોપાંગવાળા, નિરંતર સેઢિકા ઘસાવાથી ધળા હાથવાળા, પાછળ લાગેલા હકારતા જુગારીઓના ચંડ શબ્દ સાંભળવાથી ખળભળેલ મનવાળા, કેમે કેમે કરી માંડમાંડ કરી નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર ટેરવે વળગેલ જીવિતવાળા, “એ અહિંસા એમ બોલતા બે શ્રાવકપુત્ર પુરુષદત્ત અને કરેણુદત્તના શરણે આવ્યા. નવકાર સાંભળવાથી સાધમિક તરફ અનુરાગ ઉપજતાં તેઓએ કહ્યું કે
ભદ્ર! પુરૂષે ! બીવું નહિ.” પોતાના પુરુષોને કહ્યું કે આ બન્નેની પાછળ લાગેલા પુરુષને અટકાવે.” પુરુષએ તેમજ કર્યું. પછી આ બે શેઠિયાઓએ (પુરુષદત્ત અને કરેણુદત્તે) તેએાને પૂછાવ્યું કે-આ બે માણસે એ શું વિણામ્યું છે-બગાડયું છે ?” તેઓએ (જુગારીઓએ) કહ્યું કે- દશહજાર દીનાર હારીને માગતાં આજ દેશું, કાલ દેશું,” ઈત્યાદિ વચનવિસ્તાર વડે કેટલાક દિવસે સુધી અમે રહ્યા. આજ તે અત્યંત કુપિત થઈ સહિએ કહ્યું કે કાલવિલંબ સહન કરવાવડે સયું, આજ કાં તે દીનાર આપે અથવા પ્રાણ આપે. સહિમિત્રનાં વચન સાંભળવાથી મરણુભય ઉપજતાં નાશીને આ બને અહિં પેઠા છે. તે આપને જે કલ્યાણવડે કાર્ય હોય તે આ બને અમને સેપ. ત્યાર પછી “સાધમિકવાત્સલ્ય ગુણકારક છે. એમ માનતા પુરુષદત્ત અને કરેણુદતે જૂગારીઓને દશ હજાર દીનારો આપી, જૂગારીઓ ગયા. આ બન્ને જણને પિતાની સાથે સ્નાન કરાવ્યું. વસ્ત્રની જેડ

Page #163

૧૫૦
શ્રી સÔધ સતિકા-ભાષાંતર.
આપી સુખાસનપર બેસારો અને શ્રાવકપુત્રાને પુરુષદત્તે પૂછ્યું. ‘તમારી કઇ જાતિ છે ?, તમારૂં કર્યુ કુળ છે ? ’ સ્નાન કરી અલકૃત થયેલા તે બન્ને જણે પણ કહ્યું કે- શીલ, સદાચારથી ભ્રષ્ટ થયેલ, પાતાના કુળમાં કલ'કબૂત, પોતાની તિરૂપી જાઇના ફૂલમાં કીટ સમાન એવા અમે, તેની ( અમારી ) જાતિ શુ કરે ?, તે પણ તમને કહીએ છીએ. ’ આંસુથી ભરેલ લાચનવાળા આ અન્નેએ સ્ખલના પામતાં અક્ષરાથી કહ્યું – આર્ય ! વિષ્ણુકુળમાં ઊત્પન્ન થયેલા, પરંતુ કે વડે ચંડાળ, શ્રાવકકુળમાં અધમ, ઉભયલાક વિરૂદ્ધ ક સેવનાર, વિષવૃક્ષની જેમ માત-પિતાને અને અન્યલાકને અપકાર કરવા માટે વૃદ્ધિ પામેલા ધવલ, વિમલ નામવાળા અમે પરમ સભ્યષ્ટિ શેઠના પુત્રા છીએ. પિતાએ વારવા છતાં પણ ક્લિક ના ઉડ્ડયવડે જૂગાર અને વેશ્યાનુ વ્યસન અંગીકાર કરી અમે વિવિધ ઉપાયેાવડે ઘરનું દ્રવ્ય વિનાશ કરવા લાગ્યા. માતા-પિતા શિક્ષા આપતા હતા, સાધુએ પણુ ધર્મપદેશ આપતા હતા, પરંતુ કપાસમાં લાખના રંગની જેમ અમારા મનમાં ઉપદેશ લાગતા ન હતા. ત્યારપછી પિતા વિગેરે આ દુ:ખવડે જ સ્મરણશેષ થયાં–મરણ પામ્યાં. તે પણ અમારાથી વ્યસન મૂકાતુ ન હતું. હાટ, ઘર, પણ હારી ગયા. રિજન પેાતપેાતાને ઈષ્ટ દિશામાં ચાલ્યેા ગયા અને અમે દેવળામાં વસવા લાગ્યા. પરમમુનિની જેમ કદાચિત્ છઠ્ઠ, કદાચિત અઠ્ઠમ પછી ખાતા, તા પણ અમે વ્યસન ન મૂકયું. કિ અહુના ? બહુ કહેવાથી શું ?, અમે આ વચન સાચું કર્યું
――
હે જૂગાર ! ત્હારા પસાયથી નખ ઘસાયેલા, ધેાળા હાથવાળા, સજ્જનાથી દૂર થયેલા અન્હે શૂન્ય દેવળ સેવીએ છીએ. ૧
એવી રીતે આત્માને વિડંબના પમાડતાં કેટલાક કાળ વીત્યા. અન્ય દિવસે સાહસને અવલખી સહિય સમક્ષ દસ હુન્નર દ્વીનારની હાડ કરી. સિદ્ધિએ કહ્યુ –આને તમ્બે તજી દ્યો, જો દીનાર નહિ ઘો તા તમ્હારી જીભ ગ્રહણ કરીશ. અમ્હે સ્વીકાર્યું, રમ્યા અને હાર્યો. સહિએ પકડાવ્યા. અમ્હારો પાસે દીનારો માંગી, · દેશું ’ એમ કહેતાં કેટલાક દિવસા ગુમાવ્યા. આજે તા ધન ધાન્યથી અ
"

Page #164

શ્રી પિષધ ઉપર કથા. ત્યંત ભ્રષ્ટ થયેલા એવા અહને આણે (આ માણસે) મરાવા માં
ડ્યા. અવકાશ મેળવતાં નાસીને તહારે શરણે આવ્યા.” પુરુષદને કહ્યું – “સારું કર્યું, હવે શું કરવું છે?” તેઓએ કહ્યું–‘જે તહે કહે છે. પુરુષદત્તે કહ્યું- આ લેકમાં પણ સકળ અનર્થોને કારણભૂત અને પરલોકમાં દુર્ગતિના કારણરૂપ આ વ્યસનને ૫રિત્યાગ કરે.” તેઓએ કહ્યું- તર્યું જ છે. ત્યારપછી એકને પિતે સંગ્રહ, બીજે કરેણુદત્તને સે. બીજે દિવસે ત્યાંથી પ્રયાણ કર્યું. સારી રીતે સુખે પ્રયાણ કરી પરિમિત દિવસેએ કુબેરની દિશારૂપી વહુ (ઉત્તર દિશા) ના લલાટમાં તિલક સમાન કુબેર સુંદર નગરે પહોંચ્યા, ત્યાં રહ્યા. વ્યવહાર (વેપાર) સારી રીતે ચા. ઘણું દ્રવ્ય ઉપાર્જન કર્યું. ત્યાંથી લેવા લાયક નવું ભાંડ (કરીયાણું) ગ્રહણ કર્યું, આવવાની સામગ્રી તૈયાર કરી, કુશલતા પૂર્વક પિતાના સ્થાને આવ્યા. વધામણું કર્યું–ઓચ્છવ કર્યો. મિત્ર-સ્વજનવર્ગ મળે. તેને પુષ્પ, તાંબૂલ વિગેરેથી સમ્માનિત કર્યો. શ્રેષ્ઠ પ્રાભત (ભટણું) ગ્રહણ કરી પુરુષદન્ત અને કરણદત્ત રાજાનાં દર્શન કર્યા. અવસર મેળવી રાજાને વિજ્ઞપ્તિ કરી દેવ! અમ્હારા દ્રવ્યવ્યયવડે કાંઈક ધર્મસ્થાન કરીશું, ભૂમિખંડ–થોડ જમીનને ભાગ આપવા વડે આપ મહારાજ પ્રસાદ-મહેરબાની કરે. રાજાએ મંત્રીને આજ્ઞા કરી, મંત્રીએ નગરના મધ્યમાં જગ્યા દર્શાવી, પ્રશસ્ત દિવસે સૂત્રધારોને લાવ્યા. પ્રાસુક પાણું, દળ વિગેરે વડે કામ કરનાર-કારિગરેને અને સમીપમાં રહેતા જનેને પીડા અથવા ભય ન થાય તેમ તેઓએ કાર્ય આરંવ્યું. કામ કરનાર નોકરને મજૂરી કહેવાથી અધિક કામની અંદરજ અપાતી હતી. પુરુષદત્ત અને કરેણુદત્ત દ્રવ્યસમૂહને વ્યય કરતા હતા. ધવલ અને વિમલ કામમાં ચિંતા કરતા હતા. થોડા વખતમાંજ પિસહશાલા બનાવી. તે કેવી હતી? –“ સારી રીતે જોડાયેલાં સારાં લાકડાવડે શેભતી, સરલ, સારા બહુ થાંભલાવાળી, સ્થાન સ્થાનમાં સ્થાપન કરેલ શ્રેષ્ઠ ઘેડલાથી વ્યાસ, શ્રેષ્ઠ ઉપરના ભાગ, ઓરડાઓ સહિત, મજબુત કમાડવાળી, અત્યંત પવનના ગુણથી યુક્ત,વિમલ, વિશાળ, મનોહર, શ્રેષ્ઠ મંડપથી મંડિત રમણીય હતી. જે પિસ

Page #165

પર્
શ્રી સખેષ સસતિકા-ભાષાંતર.
હશાળાની રમણીયતા જોવા માટે આવેલા લાકો કાતુકથી નિદ્મળ નયનવાળા બનતા જાણે કે સ્વર્ગ માંથી દેવતાઓ ઉતર્યા હાય તેવા માલૂમ પડતા હતા. જે પેાસહશાળા પવનથી અત્યંત ક્રૂકતી શિ ખરના અગ્રભાગ પર રહેલી શ્રેષ્ઠ વજાએ રૂપ હાથવડે ધાર્મિકલાકને ધ કરવા માટે ખેલાવતી હાય તેમ જણાતી હતી. ” વસ્ત્ર વિગેરે વડે સત્કાર કરી સૂત્રધારાને વિસર્જિત કર્યા. નિમિત્તિયાને એલાવ્યા, તેણે પ્રશસ્ત જ઼િવસ નિરૂપિત કર્યું–જણાવ્યા. તે દિવસે વિપુલ અશન, પાન, ખાદિમ સ્વાદિમ તૈયાર કરાવ્યું. સાધર્મિક બંધુએ સુખાસને બેઠા, પરમ આદરપૂર્વક સ ને જમાડ્યા પછી, વિશાળ મંડપમાં આપેલા આસન ઉપર બેસારી તેઓને ફળ, તખુલ વિગેરે વડે સન્માનિત કર્યા. તેઓની સમક્ષ પુરુષદત્ત અને કરદત્તે પાતાના મ્હાટા પુત્રા પર કુટુંબના ભાર સ્થાપ્યા. તેઆએ પુત્રાને કહ્યું.- ઘરનાં સાવદ્ય કર્મો કરતાં અમ્હને ન પૂછવુ, તેમજ અમ્હારા નિમિત્તે આહારપાંકન કરવા–આહાર ન પકાવવા. પારણે કુટુંબ વાસ્તેજ પકાવેલું અમ્હારે ખાવા યોગ્ય છે, ’ એમ કહી પુરુષદત્તે અને કરેઇત્તે મિત્ર-સ્વજન સહિત, ઘણા મ્હોટા ઉત્સવપૂર્વક પોસહશાલામાં પ્રવેશ કર્યા. અત્યંત વૃદ્ધિ પામતા શુભ પરિણામવાળા ધવલ અને વિમલ સજ્ઝાય ધ્યાનમાં પ્રવૃત્ત થઇ, પડિ મણ, સામાયિક, પાસહ વિગેરે ભાવાનુષ્ઠાન પરિપાલન કરવામાં તત્પર બની, ચેાથ, છઠ્ઠ, અદ્ભૂમ વિગેરે તપકમ કરી, પારણાના દિવસે પાસહ, સામાયિક પારી, ઘરે જઇ કુટુંબમાટે કરેલ આહાર સાધુસ ંવિભાગ કર્યા પછી વાપરતા હતા—ખાતા હતા. ફ્રી પાછા પાસહશાલામાં જઇ નમળાયમને પડિક્કમી, ધર્મ ધ્યાનમાં તત્પર થઈ દિવસેા વીતાવતા હતા. એવી રીતે તેઓનું કુશલાનુષ્ઠાન જોઈ અનેક શ્રાવકા પાસડુશાલામાં આવતા હતા, ભૂમિકા ચેાગ્ય ધર્માનુષ્ઠાન કરતા હતા. મુનિજનાની પ`પાસના કરતા હતા, મુનિએ પાસેસિદ્ધાંત સાંભળતા હતા,સિદ્ધાંતના અને વિચારતા હતા,સિદ્ધાંત અનુસારે ધર્માનુષ્ઠાન કરતા હતા. તે આવી રીતે–ન્યાયપૂર્વક આવેલ એષીય આહાર, વસ્ત્ર વિગેરે વડે, આષધ, ભૃષજય અથવા શય્યા, સંથારા વડે, કાલપ્રાપ્ત કલ્પનીય રજોહરણ, પીઠ,

Page #166

પિષધ ઉપર કથા.
૧૫૩.
ફલક વિગેરે વડે ભક્તિપૂર્વક શ્રમણ સંઘને પડિલાભતાં તેઓના દિવસે જતા હતા. અન્યદા કદાચિત પર્વદિવસે પૂર્ણિમા તિથિ સમુદાય કરી સર્વે પસહશાળાથે પહોંચ્યા. સાવઘ–પાપકારી કાચને નિષેધ કરી, યાદવ પડિકમી, સારી રીતે પડિલેહણ કરેલા અને સારી રીતે પ્રમાર્જન કરેલા સમુચિત સ્થાનમાં બેસીને કેટલાક પાઠ કરતા હતા, કેટલાક ગણતા હતા, કેટલાક ગણતા ને સાંભળતા હતા તથા કેટલાક ક્ષણભંગુર-અનિત્યાદિ ભાવનાઓ ભાવતા હતા, બીજા કેટલાક સામાયિક કરતા હતા, કેટલાક પરિપૂર્ણ પિસહમાં તત્પર બન્યા હતા. કેટલાક કાઉસગ્ગ કરી પરલોકના માગમાં લાગ્યા હતા. તરૂણે ગડગડ ગંભીર મધ્ય પ્રકૃષ્ટ શબ્દ વડે મળી ગયેલા સંવેગની વૃદ્ધિ કરનારાં શ્રેષ્ઠ પ્રકરણે ગણતા હતા. પલિયા કેશથી યુક્ત માથાવાળા. ગળી ગયેલ–પડી ગયેલ દાંતવાળા, વલિયે વડે-કરચલીયે વડે ઢંકાયેલ શરીર વાળા, નિદ્રાવડે ઢળી પડતા વૃદ્ધો–બુદ્દાઓ મણુયાલિ ઢાળતા હતા. અત્યંત ઘસીને સાફ કરેલ નિર્મળ મંડપની ભીંતના ભાગમાં સંક્રમેલા વૃદ્ધો આ ભવમાંજ તરુણ પણું પામ્યા હોય એવા જણાતા હતા. સઘળા શ્રાવકે પોતપોતાની ભૂમિકા યેગ્ય ધર્માનુષ્ઠાન કરતા હતા, મંડપમાં મળીને વંદન વંદેિિદ કરતા હતા. ગીતાર્થ મધ્યસ્થ પુરૂષ અને
અન્ય સમાગમ થતાં આનંદિત થઈ આસન ગ્રહણ કરી બેસીને ધર્મવિચાર કરતા હતા. તસ્વાર્થને વિચાર કરી રહેલા તેઓને દેવના ગુણેનું ઉત્કીર્તન કરી, સાધુના ગુણે વર્ણવી વરદત્ત શ્રાવકે કહ્યું—“હે શ્રાવક! અતિચાર શસ્ત્રવડે જર્જરિત થયેલ ચારિત્રવાળા પુરુષે નિરંકુશ, અભિમાની, ઘોડાની જેમ જલ્દી ચાલનારા, વસ, શરીર વિગેરેમાં વિભૂષાવાળા, કલહ કરનારા, ડમર કરનારા, માયાવી, રેષવાળા, ત્રિદંડવાળા-સન, વચન, કાયાથી પાપકારી પ્રવૃત્તિઓ કરનારા આવા સાધુઓ હાલમાં છે, તેઓને કયે ધર્મ છે અને ક્યા તપ છે,? સાવદ્ય ગાથી–પાપકારી પ્રવૃત્તિઓથી વિરમવા રૂપ શ્રમણ્ય- સાધુપણું સ્વીકાર્યા પછી વિરાધતા યતિજનોને

Page #167

૧૫૪
શ્રી સંધ સંતિકા-ભાષાંતર. ધર્મ નથી. જે શક્ય હોય તે કરવું જોઈએ. બાકીના કાર્યોમાં જયણાએ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. સહણવડે વિશુદ્ધ ફક્ત એકલે શ્રાવકધર્મજ ધારણ કર જોઈએ. ” ત્યાર પછી આ વચન સાંભળી રેષવડે રાતાં નેત્રવાળા અને ફરતા-કંપતા હોઠવાળા ધવલશ્રાવકે વરદત્તને આવી રીતે પૂછયું કે- “રે પરલોક પરામુખ! દુર્મુખ! ભારે કમી! સાધુ શ્વેષી ! જે સાધુધર્મ નથી, તે શ્રાવકધર્મ કેમ હોઈ શકે? મૂળ વિના ડાળ ન હોય, ડાળ વિના શાખાઓ ન હોય. શાખા વિના પુષ્પ ન હોય, પુષ્પ વિના ફળ કયાંથી હેયી નિગ્રંથ વિના તીર્થ ન હોય, તીર્થમાંજ શ્રાવકે હાય છે; જે સાધુધર્મ નથી તે એવી રીતે તીર્થને ઉચછેદ થાય છે. કિંચકેવળજ્ઞાની, મન:પર્યવજ્ઞાની, ચાદપૂવી, દસપૂવી, નવ પૂવીએથી રહિત એવા આ કાળમાં હે અજાણુ! પ્રગટ વચનથી તું ચારિત્રને નિષેધ કેમ કરે છે? સદ્ગતિનાં સુખરૂપી લાકડાંને બાળનાર મુનિ દ્વેષરૂપી અગ્નિ વડે તું અત્યંત દ્વેષી ચિત્તવાળે બની ધર્મરૂપ આરામને ન બાળ, ન બાળ. ગુરુકર્મ વડે ભારે કર્મવડે હિણાયેલા, દુર્ગતિના માર્ગમાં ચાલનારા, હારા સરખા મહા પાપીઓ દેખાય છે. શ્રુતકેવલીએ કહ્યું છે કે–ધીર પુરૂષોની પરિહાની મંદધમી, બુદ્ધિ વિનાના કેટલાક છે, વિહરતા સંવિગ્ન જનની હીલના કરે છે. અકૃતજ્ઞ મનુષ્ય રેષવડે અથવા Àષવડે, મિથ્યા ભાવવડે છતા ગુણેને ઢાંકતે, અછતા ગુણે (અવગુણે) ને બોલે છે. છતા ગુણેને નાશ, પરંપરિવાદ, પરને આળ આપવું, ધર્મમાં અબહુમાન, અને સાધુ તરફ પ્રક્વેષ એજ ખરેખર સંસાર છે. : - તું ધર્મ જાણુતે નથી, આગમ જાણતા નથી તેમ લોક વ્યવહારને જાણતા નથી. વિધિએ હારૂં મુખ દુર્ગતિમાં પાડવા માટે બનાવ્યું છે. મનુષ્ય જન્મ, શ્રાવકધર્મ, સાધમિક પુરૂષની સાથે સંગ એ સર્વ સાધુ તરફના પ્રàષવડે ઝટ ગુમાવ્યું. કેમકે“તપ, નિયમમાં સારી રીતે ઉદ્યમવાળા, સઝાય, ધ્યાનમાં લાગેલ મનવાળા, સુસાધુરૂપી રને આજ પણ વિરલ વિરલ કેઈક કઈક જેવામાં આવે છે,

Page #168

પાષવ ઉપર કથા.
૫૫
,,
ન
એવી રીતે સ્ફુટ પ્રશ્નવ્યાકરણના કટુ વચનેાવડે દર્શાવ્યું, ત્યારે વરદત્તે કહ્યું મ્હે તેા તે દીઠા નહુિં ? ” ત્યારપછી ધવલે કહ્યું કે“ દોષાપ્રિય, મિત્ર (સૂર્ય`) ની ઋદ્ધિથી દુઃખિત થયેલ વડે જો ન દીઠે, તેા સૂર્ય શું ન ઉગ્યા કહી શકાય ? ગાઢઅંધકારને નાશ કરનાર, પેાતાનાં કિરણેાવડે સકળ જીવનતલને પ્રકાશિત નાર ચંદ્રને રતાંધળાએ ન દીઠા તા તે શું ન ઉગ્યા કહેવાય. ? કૂવામાં ઉત્પન્ન થયેલ અને કૂવામાંજ રહેલ કૂવાના દેડકાએ જો રત્નાકર ન દીઠા, તે શું તે ભુવનમાં નથી ? અનેક જનોને વિસ્મય પમાડનાર, વિરલ, વિચિત્ર ભાવાને જો આંધળા ન જીવે તે શું તે ભુવનમાં નથી ? તીર્થંકરે કહ્યું છે કે− ચારિત્ર દુષમાના અંતસુધી છે. ' તેના પણ નિષેધ કરતા તુ તેનાથી પણ અધિક થયા. હું શ્રાવકા ! સઘળા સાંભળો, જો તમને રૂચે તા આ સાધુમત્સરીને આપણા સમુદાયથી બાહ્ય-બહાર કરવા જોઇએ; કેમકે કહ્યુ છે કેજે એમ કહે કે ધર્મ નથી, સામાયિક નથી, તેમજ ત્રતા નથી; તેને તેમ કહેનારને શ્રમણુસ ંઘે શ્રમણસ માહ્ય કરવા જોઇએ.
એ કથન સ્વીકાર્યું. પુરુષદત્ત વિગેરે શ્રાવકેાએવરદત્તને કહ્યું કે- આજથી માંડી તારે અમારી સભામાં ન મળવુ. એમ કહી કાઢી મૂકયા. ત્યારપછી તેજ દિવસે વિશુચિકા દોષવડે મરીને સાધુઓ પ્રત્યેના પ્રદ્વેષવડે ઉત્પન્ન થયેલ ક્લિષ્ટ કર્મીના ઉદયવડે આશીવિષ સ થયા. ત્યાંથી પણ દીધું સંસારવાળા, દુલ ભ આધિ થયા. ‘ સાધુધર્મ નથી. ’ એ વિચાર સાંભળીને કરેણુદત્ત ધમાં વિપરીત પરિણામવાળા થયા, પુરુષદત્ત વિગેરેએ તેને સ્થિર કર્યા, તે પણ ચંચળ ચિત્તવાળાજ રહ્યો. અન્યદા અષાઢ ચામાસામાં સથી પાસહ કરી, અશન વિગેરેના પરિહાર કરવા,પૂર્વક વ્યાપાર પ્રવૃત્તિ વિના છ‰ભત્તવડે રહ્યા, ચામાસી દિવસ વિત્યો. રાત્રિ સારી રીતે અવગાહતાં કરેછ્તત્તને વિપરીત પરિણામવાળા જાણી જિનધર્મ થી પતિત કરવા ઈચ્છતી ( કુલદેવતા ) આવી રીતે કહેવા લાગી જો શીલવ્રતથી નહિ ભ્રષ્ટ થઇશ, તેા તારા મોટા પુત્રના કટકા કરી દિશાખલિ કરીશ. એમ સાંભળી સમભાવથી પતિત થઈ કટાસન ગ્રહણ કરી કરેદત્ત તે તરફ દોડયા, ઉપસર્ગ ઉપ
"

Page #169

૧૫૬
શ્રી સંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર શ, તે પણ ઘર તરફ ચાલે. પુરુષદા વિગેરેએ વાર્યો કે
સર્વથા સિહ ન ભાંગ.”તેણે કહ્યું કે-“જે સાધુધર્મ નથી, તે ત્યાં શ્રાવકોને પિસહ કે?” એમ કહી તેઓના વચનની અવગણના કરી પિતાને ઘરે ગયે. તેણે ચિંતવ્યું–જેમાં આવી રીતે વિઘો થાય છે, તે પિસહનું મારે કાંઈ પ્રયજન નથી.” એવા પ્રકારના પરિણામવાળા થયેલા કરેણુદત્તને રાતે ચરેએ મારી નાંખે, મરીને તે વ્યંતર ઉત્પન્ન થયે. ત્યાંથી ચ્યવી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરશે.
પુરુષદત્ત પણ નિરતિચાર દેશવિરતિનું પરિપાલન કરી, સંપૂર્ણ પિષધ પર્વ દિવસમાં પાળી, માર્ગ આરાધવાપૂર્વક મરણ પામી ઈશાન દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયે. ત્યાંથી ચ્યવને પ્રવજ્યા સ્વીકારી સિદ્ધિસુખને અનુભવશે. - જે હેતુથી પિસહમાં રહેલ શ્રાવકને જિનેશ્વરેએ શ્રમણની જે કહ્યો છે, તેથી નિત્ય આહાર વિગેરેમાં પિસહ કરે. એ યુક્ત છે.
હવે ગ્રંથકાર પિતાના નામથી યુક્ત, પ્રસ્તુત ગ્રંથ પઠન કરવાનું ફળ દર્શાવતા કહે છે–
संवेगमणो संबोहसत्तरि जो पढेइ भव्वजियो । सिरिजयसेहरठाणं सो लहई नस्थि संदेहो ।। ७५ ॥
ગાથાર્થ–સંવેગમાં મનવાળો જે ભવ્ય જીવ સંધસત્તરિ-સંબંધસપ્તતિને ભણે છે, તે શ્રીજગશેખર–સર્વથી શ્રેષ્ઠ સ્થાન પામે છે, એમાં સંદેહ નથી. ૭૫
વ્યાખ્યાર્થ–સંવેગ–મોક્ષ તરફ અભિલાષ અને સંસાર તરફ વૈરાગ્ય જેના મનમાં વિદ્યમાન હોય જે ભવ્ય જીવ– ભવ્ય પ્રાણુ આ “સંબંધસપ્તતિ” નામના ગ્રંથને ભણે છે, ઉપલક્ષણેથી ભણાવે છે અને સાંભળે છે, તે શ્રીસહિત જગતનાચૌદ રાજલોકનાશેખરરૂપ સિદ્ધશિલા સ્થાનને પામે છે. આ ગ્રંથમાં કહેલ ભાવોથી ભાવિત મનવાળો પ્રાણ સમ્યમ્ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર આપી મોક્ષ સંબંધી સુખને પામે છે, એ આ

Page #170

પ્રશસ્તિ .
૧પ૭ શય છે. આમાં સંદેહ-સંશય નથી. પક્ષમાં શ્રીજગખર (શ્રી જયશેખર) સૂરિએ આ શાસ્ત્ર રચ્યું છે. એ છાયાર્થ જાણ. ૭૫ " વાચનાચાર્ય શ્રી પ્રભેદમાણિક્ય ગણિના શિષ્ય, શ્રીઅકબર શાહની સભામાં જયશ્રી મેળવનાર જયમ ઉપાધ્યાયના શિષ્ય વાચનાચાર્ય શ્રીગુણવિનયગણિએ કરેલ શ્રીસંબોધસપ્રતિક પ્રકરણનું વિવરણ પૂર્ણ થયું.
વિવરણકારની પ્રશસ્તિ.
બુધજનેને આનંદકારક, નંદિમિદ (?) , સદા આશ્ચર્ય થી લેવાયેલ, કલાઓથી પૂર્ણ ચાંદ્રકુળ છે. તેમાં ધર્મને ઉલ્લોત કરવામાં સૂર્ય સમાન, શુભ આચારવાળા ઉધોતન સૂરીશ્વર થયા. ત્યારપછી વર્ધમાનાચાર્ય દીપતા હતા, સુવિહિતેમાં અગ્રેસર એવા જેઓએ અઠ્ઠમ તપવડે આરાધેલ ધરણેન્દ્રના નિવેદનથી પ્રથમ શ્રીસૂરિમંત્રની શુદ્ધિ કરી હતી. ત્યારપછી જેઓએ દુર્લભ રાજના રાજ્યમાં ચૈત્યવાસિને જીતી “ખરતર” બિરૂદ ધારણ કર્યું હતું અને વસતિવાસ કર્યો હતે, તે જિનેશ્વર [સૂરિ) થયા. તેમના પદે પ્રકાશ કરતા મુખરૂપી ચંદ્રવાળા શ્રીજિનચંદ્રસૂરિ) થયા, જેઓએ મને હર નવીન સંવેગરંગશાળા બનાવી. જેમણે નવ અંગની વિવૃતિ કરી અને સ્તંભન પાર્શ્વનાથ પ્રકટ કર્યા તેમજ જે યતીશ્વરને સજજનવૃંદ સત્કાર કરતા હતા, તે અભયદેવ સૂરિ થયા. ત્યારપછી જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રના પાત્ર શ્રી જિનવલભ સૂરિ અત્યંત શેભતા હતા, જેણે ચંડી ચામુંડાને પણ પોતાના ગુણેવડે સમ્પર્વ પમાડયું હતું અને તાવથી શેભતાં પિંડવિશુદ્ધિ વિગેરે શાસ્ત્રો કર્યા છે. તેમના પટ્ટે ૬૪ - ગિનીઓના પ્રકૃષ્ટ સાધક, યુગપ્રધાનતાને પામેલા શ્રીજિનદત્ત
સૂરિરા થયા, જેમના નામમંત્રના સ્મરણથી હાલ પણ પૃથ્વી પર વિજળી પડવી વિગેરે કોને સમૂહ નાશ પામતે જોવાય છે,

Page #171

૧૫૮
શ્રી સમાધ સાતિકા-ભાષાંતર.
,
તેમના પટ્ટ પર નરમણથી ભૂષિત થયેલ ભાલવાળા, અનેક ભૂપાલેાથી નમન કરાયેલા શ્રી જિનચંદ્ર, શાસ્ત્રકર્તી જિનપતિ સુરીશ્વર થયા. ત્યારપછી વિશ્વમાં શાલતા વિસ્તૃત યશવાળા જિનેશ્વર પ્રભુ થયા. ત્યારપછી [જિન]પ્રાધ સૂરિ, ત્યારપછી શ્રીજિનચંદ્ર [સૂરિ] થયા, ચાર રાજાઓને પ્રાધ પમાડવાથી જેએથી ‘રાજગચ્છ’ પ્રસિદ્ધ થયા, તે કુશળસુરિ દ્વીપતા હતા, વિશિષ્ટ ભાગ્યને ધારણ કરનારા જેઓએ શ્રીમાનતુંગ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા કરી હતી અને વિષમ માર્ગમાં પણ માગેલ પાણીનુ પાન કરાવ્યું હતુ. ત્યારપછી ‘કૃોલસરસ્વતી ” ખિત્તુથી શ્રેષ્ઠ શ્રીજિનપદ્મ આચાર્ય સર્વ અવધાન પૂરવામાં શક્તિમાન લબ્ધિસૂરીશ્વર થયા. ત્યારપછી શ્રીજિનચદ્ર સૂરિ, ત્યારપછી જિનદય [સૂરિ], ત્યાર પછી ભવ્યજનરૂપી કમળને વિકસાવવામાં સૂર્ય સમાન શ્રીજિનરાજ સૂરિ થયા. તેમના પદ્મ પર થયેલ, નાનકેાશ લખવામાં દક્ષ, દિવ્ય ગુણુસમૂહવાળા શ્રી જિનભદ્રસૂરિ દ્વીપતા હતા. તેમના પટ્ટ પર જિનચંદ્ર [ સુરી ], જિનસમુદ્રસૂરિ શૈાલતા હતા. ત્યારપછી ઘણા ાવાળા જિનહ'સર થયા. તેમના પદ્મરૂપી કમળને વિકસાવવામાં દીપતા સૂર્ય સમાન, ગુણમાણિકયવડે યુક્ત શ્રી જિનસાણિક્યસૂરિ થયા. તેમના પટ્ટરૂપી મ ંદિરના શિખર ઉપર શ્રેષ્ઠ સુવર્ણ કળશ સમાન, ઘણાં સુખ કરનાર સુંદર વચનાવાળા, શ્રી સાહિયે આપેલ અનુમાનરૂપી ધનવાળા, યુગપ્રધાન શ્રી જિનચંદ્નસૂરિ ગુરુ અહિં જયવંતા વતે છે. જેમને ભક્તિ વહન કરનાર સાહિયે ગૂર્જરભૂમિથી ખેાલાવી યાપ્રધાન ભારે લાભપર પરા આપી હતી કે ૧૧ શુખામાં, શ્રાવણ શુદિ અષ્ટમી દિવસથી પૂર્ણિમા સુધી જીવાના કયાંય પણ વધ ન થાય, મ્હારા ક્રમાનથી માછલાં પકડવાની જાળવડે કાઈ પણ મનુષ્ય ખંભાતના દરિયાના માછલાંને પકડી ન શકે. ’ અન્યદા શ્રી સાહિયે પ્રસન્ન થઇ જેને કહ્યું હતું કે− આપતું પદ્મ મા ( જિ ? ) નસિંહ પર મૂકવું અને આપને યુગપ્રધાન પદવી થાએ કે જે કામધેનુ સમાન છે. ’ ભાગ્યશાળીઓને સ ંપત્તા કવચિહ્ન દૂર હાતીજ નથી. તે વખતે ચતુરા

Page #172

- પ્રશસ્તિ.
પહે ઈવડે શ્રેષ્ઠ કર્મચંદ્રમંત્રી બેલ્યા હતા કે- આ પદપ્રતિષ્ઠા મહારેજે કરવી.” ત્યાર પછી તે કુશળ મંત્રીએ તે પવિત્ર પુણ્ય માટે કરેડ દ્રવ્યને વ્યય કર્યો. જેઓ લક્ષમીને તૃણ સમાન ગણે છે, તે કયાંય પણ મુંઝાતા નથી–મુગ્ધ થતા નથી. જેઓએ શ્રીસાહિથી ગૌરવ પામેલા જિનસિંહ નામના આચાર્યને હર્ષપૂર્વક સૂરિમંત્ર આપીને પિતાના પદ ઉપર સ્થાપ્યા હતા. વિકૃતિ (વિગઈ ) ને વર્જનારા જેઓએ સુકૃત માટે કાશ્મીર દેશ તરફ વિહાર કર્યો હતે સાહિના પ્રસાદને મેળવી ત્યાંના સરોવરના માછલાંઓની રક્ષા કરી હતી તે યુગપ્રધાન શ્રીમદ્ જિનચંદ્ર ગુરુના વિજયવંત રાજ્યમાં અબુધ જને માટે આ વૃત્તિ શ્રી જયસમ વાચકના શિષ્ય વાચક ગુણવિનયે સુકૃતની વલ્લી સમાન પાલીપુરમાં સં. ૧૬૫૧ વર્ષે કરી છે. આગમરૂપી સુવર્ણને પારખવામાં કસોટી સમાન, મતિવડેશ્રેષ્ઠ ગુરુ શ્રી જયસેમ પાઠકે દેષરૂપી મળને દૂર કરવાથી આ વૃત્તિને વિમલ કરી છે. અનાગથી ઉપયોગ રહિતપણાથી અથવા સહસા પ્રવૃત્ત થવાથી આ વૃત્તિમાં જે કાંઈ દૂષણ સ્થાપ્યું હોય, તે તે દૂષણને હારા ઉપર અનુગ્રહ બુદ્ધિ રાખી વિદ્વાનેએ આદરથી દૂર કરવું. સૂત્ર ગંભીર અર્થ વાળું છે, મતિ અ૯પ છે, છતાં જે આ ધૃષ્ટતા કરૂં છું, તે શ્રુતજ્ઞ પુરુષોએ ક્ષેતવ્ય ગણવું, કેમકે મહાન પુરુષે કૃપાળુ હોય છે.
શ્રી જિનશલ ક૨વૃક્ષથી સુમનસ-વિદ્વાનરૂપી પુખેથી શોભતી, શુભફળવાળી અહારી શાખા થઈ તેમાં પાઠક વિનયપ્રભ ગુરુ શોભતા હતા, સારા ભાગ્યવાળા જેમને વરની અભિલાષિણી નિર્દોષ વિદ્યારૂપી કન્યાઓ પરણી હતી. તેમના પટ્ટપર મતિવૈભવથી બૃહસ્પતિને જીતનાર, વિદ્વાનેની સભામાં જયતિલક પ્રાપ્ત કરનાર વિજયતિલકસૂરિ થયા. જીરાપલ્લી પાશ્વપ્રભુના પ્રભાવથી ધરણેન્દ્ર નિરંતર આનંદથી સમીપ રહી જેઓને સાન્નિધ્ય કરતે હતે, વળી ગુરુએ વ્રતની ઈચ્છાવાળા ૧૧૦ શિષ્ય કરી પરમ ઉદય નિમિત્તે જિનદયસૂરિ ગુરુને આપ્યા હતા. જેઓ લોકમાં પ્રકટ “મિથ્યાત્વકંદકુદ્દાલ ” બિરુદ ધારણ કરતા હતા.

Page #173

૧૬૦ શ્રી સંબંધ સપ્તતિકા-ભાષાંતર. તેઓના શિષ્ય શ્રી ક્ષેમકીર્તિ વાચક દીપતા હતા, તેમના શિષ્ય કીર્તિવડે હંસને જીતનાર, પવિત્ર વંશવાળા, વાળુ, ક૯પવૃક્ષ, ક્ષેમહંસગણિ શોભતા હતા, તેમના પદને આશ્રય કરનાર સેમધ્વજ વાચક થયા, તેમના શિષ્ય શ્રી ક્ષેમરાજ પાઠક, શિવમું દર, વાચક કનકતિલક થયા, તેઓના સુશિષ્ય દયાતિલક અને વાચક પ્રદ માણિજ્ય થયા. તેઓના પદ પર શ્રી જયસેમ પાઠક, સ્વશક્તિ પૂર્વક ગુરુભક્તિથી શોભતા, દયાળુ ગુણરંગ વાચક, સારા શિષ્ય પરિવારથી આનંદ પામનાર, દયાયુ દયારંગ થયા.
ઈતિ વૃત્તિકાર પટ્ટાવલી.
( શ્રી સંબધ સમતિકા ભાષાંતર
સમાપ્ત,
,
R

Page #174
ეტი იიიიიიიიი- [:] პირიქიჭი કે શાસ્ત્ર શનિડા છે. શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ માસિકે આપે ભેટો. - ઈદ 079 - 1-2 શ્રી નવતત્વને સુંદર બોધ. 2 ... (ભાષાંતર સાથે) 3 શ્રી વવિચાર વૃત્તિ. 4 શ્રી જેતધર્મ વિષયિક પ્ર”નોત્તર. (જુદી જુદી અનેક હકીકતના સંગ્રહ) 5 શ્રી દંડક વિચાર ઇત્તિ. : ... ... (ભાષાંતર સાથે ) 6 શ્રી નયમાર્ગ દર્શ ક. ... (સાત નયનું સ્વરૂપ) 7 શ્રી મોક્ષપદ સોપાન. ... (ચૌદ ગુણસ્થાનકનું સ્વરૂપ) 8 શ્રી જૈન તત્ત્વ સાર. (તત્ત્વ જ્ઞાનનો અપૂર્વ ગ્રંથ) હે શ્રી શ્રાવક ક૯૫૩. (શ્રાવકના બાર વ્રતનું સ્વરૂપ) 10 શ્રી ધ્યાન વિચાર. ... 1 ... ('ધ્યાનનું સ્વરૂપ ) હું 11 શ્રી જંબુસ્વામી ચરિત્ર ... ... ... (અપૂર્વ ચરિત્ર) . છે. 12 શ્રી જૈન ગ્રંથ ગાઈડ. ... ... (શ્રી માર્ગ દર્શક ભોમીયા) , હું 13 શ્રી ચંપકમાળા ચરિત્ર ... ... ( અપૂર્વ સતી ચરિત્ર) છે. 1. 14 શ્રી અનુયાગદ્દાર સુત્ર. ... ... ... ( ભાષાંતર સાથે ) : ( 15 શ્રી ગુરૂ ગુણમાળા અને સમયસર પ્રકરણ. ... (ભાષાંતર સાથે ) 8. છે૧૬ શ્રી જ્ઞાનામૃત કાવ્ય કે જ. ... ... (અપૂર્વ આધ્યાત્મિક ગ્રંથ) છે. 8 17 શ્રી દેવભકિતમાળા. ... ... ... (દેવભક્તિનું સ્વરૂપ) છે 18 શ્રી ઉપદેશ સર ત5. (અનેક જૈન ઈતિહાસિક બાબતોથી ભરપુર) હું 19 શ્રી સંબધ સપ્તતિકા. ... ... (તત્ત્વજ્ઞાનનો અપૂર્વ ગ્રંથ) છે. લહેંક કર્યું કે 96 છે. લખલ હક ટpeetee - echools - છ છછે - કેબલવંકવું રેંકન[: Sજંદખેમ્બેર્બેર્બેરંગ્યું-હું