Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ રત્ન સંગ્રહ
વિભાગ ૨ જે.
પંચસંયત, દ્વીપસાગરપ્રજ્ઞપ્તિ, પુદુગળપરાવ પ્રકરણ, સમ્યક્ત્વસ્તવ પ્રકરણ અને જીવાભિ
ગમસંગ્રહણી—પાંચ પ્રકરણને સંગ્રહ
: પ્રકાશક : શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
500
શ્રી પ્રકરણ રત્ન સંગ્રહ
વિભાગ જિ.
પ
હોઇ ''
૧૦) ૦
છે પસંયત, દ્વિીપસાગરમણી, અગાનારા આ
પ્રકરણ, સમ્યકત્વસ્તવ પ્રકરણ અને જીવાભિ- છે ગમસંગ્રહણી-પાંચ પ્રકરણોને સંગ્રહ
આ સાધ્વીજી લાભશ્રીજીના નામસ્મરણાર્થે તેમના પરિવાર વારના સાધ્વીઓની પ્રેરણાથી તૈયાર કરી
છપાવી પ્રસિદ્ધ કરનાર શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર.
કા
E
Co કથા
વીર સંવત ૨૪૬૭ ]
:
:
[ વિક્રમ સં. ૧૯૯૭
S
.
. કિંમત આઠ આના..
( Pop
કિov૦૦ િ.
' y
o
-
e
,
vie -- પિત
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા.
ગાથા ૧૦૬
ગાથા ૨૨૦
ગાથા ૧૧
૧ શ્રી પંચાયત પ્રકરણ. સાર્થ. ૨ શ્રી દીવસાગરપતિ સૂત્ર, સાર્થ. શ્રી પુગળપરાવર્ત પ્રકરણે.. સટીક.
સદરહુ પ્રકરણનો અર્થ. ૪ શ્રી સમ્યકૃત્વસ્તવ પ્રકરણ. સટીક -
સદરહુ પ્રકરણને અર્થ. ૫ શ્રી જીવાભિગમસંગ્રહણી પ્રકરણસાર્થ.
- ગાથા ૨૫
ગાથા ૨૦
૧૧૭ થી ૧૬૮
મુદ્રકઃ-શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈ શ્રી મહાદય પ્રીટિંગ પ્રેસ, દાણાપીઠ-ભાવનગર
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના.
66
ગુરુણીજી લાભશ્રીજીના દીક્ષાપર્યાય ( ૫૭ ) વર્ષાના હતા. તેઓ સ. ૧૯૯૬ ના કાર્ત્તિક દિ નામે કાળધમ પામ્યા છે. ભાવનગરનૌ શ્રાવિકા સમુદાય ઉપર તેમને અસીમ ઉપકાર છે. શ્રાવિકાવગે તેમની યાગિરિ કાયમ રાખવા સારુ એક ફ્ડ કરીને “ શ્રી લાભશ્રીજી શ્રાવિકાશાળા ”તું સ્થાપન તેમની હયાતીમાં કર્યું છે જે અવિચ્છિન્નપણે ચાલે છે. તે શ્રાવિકાશાળામાં શ્રાવિકાએ અને માટી ઉમરની કન્યાએ પ્રકરણાદિકના અભ્યાસ કરે છે. અધ્યાપન નિમિત્તે સ્ત્રીશિક્ષિકાએ રાખેલ છે. સાધ્વીજી લાભશ્રીજીને શાસ્ત્રાભ્યાસ બહુ સારા હતા. ઘણી શ્રાવિકાએ તથા સાધ્વીઓને તેઓ અભ્યાસ કરાવતા હતા. તેમનું ચારિત્ર નિર્મળ હતું. તેમની શિષ્યા— પ્રશિષ્યાની સારી સંખ્યા છે કે જે પેાતાની ફરજ બજાવે છે. એમના પરિવારના સાધ્વીઓની વારંવારની પોતાનાં ગુરુણીજીની યાદગિરિ પુસ્તકરૂપે કાયમ રાખવાની પ્રેરણાથી શ્રી જૈનધર્મ પ્રસારક સભા મારફત તેમણે ધણાં સૂત્રેા તથા પ્રકરણા વિગેરે બહાર પાડેલ હાવાથી તે સભાના સભ્યોએ તેમની પ્રિયતા પ્રકરણા તરફ વિશેષ હેાવાથી પ્રથમ પ્રકરણરત્નસંગ્રહ તેમની હયાતિમાં બહાર પાડેલ છે, તેના ખીજા વિભાગ તરીકે આ પુસ્તકમાં અત્યંત જરૂરી અને અપ્રસિદ્ધ પાંચ પ્રકરણા બહાર પાડી તેમની યાદગિરિ પુસ્તકરૂપે કાયમ રાખવા માટે આ પગલું ભર્યુ છે.
આ વિભાગમાં પાંચ પ્રકરણા સમાવેલા છે. તેમાં મુખ્યત્વે નીચે જણાવેલ હકીકતા છે.
૧. પ્રથમ પંચસયત પ્રકરણ-પડિત શ્રી જીવવિજયવિરચિત ગાથા ૧૦૬ નું અ સાથે આપ્યું છે. આ પ્રકરણ શ્રીભગવતી સૂત્રના ૨૫મા શ્વેતકના સાતમા ઉદ્દેશા ઉપરથી રચેલુ છે. તેમાં સામાયિકાદિ પાંચ પ્રકારના સયત ઉપર ૩૬ દ્વાર ઉતારેલા છે. પાંચનિ થી પ્રકરણ પ્રમાણે જ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ ).
આ પ્રકરણની રચના છે. આ પ્રકરણ બનેલું છે એવી હકીકત તજવીજ કરતાં પણ ન જણાવાથી અમે આ પ્રકરણે ગુજરાતી ભાષામાં બનાવીને છપાવેલું છે, જેમાં શ્રીભગવતી સૂત્રની ટીકામાંથી એ પ્રકરણ પૂરત ભાગ મૂળ પણ છપાવેલ છે. ત્યારપછી આ પ્રકરણની ટબાવાળી પ્રત લભ્ય થવાથી અમે આ બુકના પ્રારંભમાં અર્થ સાથે તે મૂકેલ છે. આ પ્રકરણ મુનિ મહારાજ માટે અત્યંત ઉપયોગી છે, વાંચવાથી અનેક વસ્તુઓને બેધ થઈ શકે તેમ છે.
૨. બીજું શ્રી દીવસાગરપન્નત્તિ સૂત્ર-જે ગાથાબદ્ધ પ્રકરણ જેવું છે. તેની ગાથા ૨૨૦ છે તે અર્થ સાથે દાખલ કરેલ છે. તેને માટે ઘણું જ પરિશ્રમ કરવો પડ્યો છે. પ્રતોમાં ગાથા પણ અશુદ્ધ જણાવાથી તેની ચાર પ્રતો મેળવ્યા છતાં શુદ્ધ પ્રત ન મળવાથી યથામતિ શુદ્ધ કરી કરાવીને તેના અર્થ લખ્યા છે. તેમાં જ્યાં બરાબર ન સમજાણું ત્યાં તે હકીકત સ્પષ્ટ જણાવી છે. આ સૂત્રમાં માનુષાર પર્વતથી માંડીને ચકને કુંડળીપ તથા તે નામના સમુદ્ર સુધીની હકીકત આપવામાં આવી છે. તેમાં નવી જાણવા જેવી અનેક બાબતો સમાવેલી છે તે વાંચવાથી સમજાય તેમ હોવાથી અહીં તેને વધારે વિસ્તાર જણાવ્યો નથી. ખાસ કરીને અસંખ્ય સમુદ્રોમાં પણ લવણસમુદ્ર પ્રમાણે બંને બાજુના દીપની જગતીથી ૯૫૦૦૦ એજન ગોતીર્થ છે અને ત્યારપછી બાકી રહેતા મધ્ય ભાગમાં એકસરખા એક હજાર યોજન બધા સમુદ્રો ઊંડા છે એ બાબત છે. તે સિવાય અનેક દ્વીપ ને સમુદ્રમાં અનેક દેવેની રાજધાનીઓ-નગરીઓ ઉત્પાતસ્થાને વિગેરે છે તે બતાવેલ છે. શક્ર ને ઇશાન ઇદ્રના ૮૪૦૦૦ ને ૮૦૦૦૦ સામાનિક દેવની તેટલી સંખ્યામાં રાજધાનીઓ છે. બીજા પણ લોકપાળ, ત્રાયન્નિશ દેવો વિગેરેની રાજધાનીઓ છે. ચકીપમાં ૫૬ દિશાકુમારિકાઓ પૈકી ૪૦ દિશાકુમારિકાઓના કૂટે છે તેનું વર્ણન છે. આવી અનેક જાણવા જેવી બાબતો સમાવેલી છે. ( . ત્રીજું પુદ્ગળ પરાવર્ત સ્તવન-પ્રકરણ રૂપે જ ગાથા ૧૧ નું ટીકા સાથે આપેલું છે. તેમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ ને ભાવ–એ ચારે પ્રકારના
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ )
અને દરેક સૂક્ષ્મ ને બાદર મળી આઠ પ્રકારના પુદગળપરાવર્તાનું સ્વરૂપ આપેલું છે. તેની મૂળ ગાથાઓનો અર્થ પણ અમે આપે છે. આ નાનું સરખું પ્રકરણ પણ બહુ ઉપયોગી અને સમજવા યોગ્ય છે.
૪. ચોથું સમ્યક્ત્વસ્તવ પ્રકરણ-ગાથા ૨૫ નું ટીકા સાથે આપેલું છે. તેમાં સમકિતનું સ્વરૂપ અને તેના એક, બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ ભેદો સારી રીતે સમજાવ્યા છે. પ્રકરણ ખાસ અભ્યાસ કરવા લાયક છે. આ પ્રકરણ અમે પ્રકરણરત્નસંગ્રહ ભાગ પહેલાના પ્રારંભમાં વિસ્તારયુક્ત અર્થ સાથે છપાવેલ છે. આમાં એની મૂળ ગાથા ૨૫ નો ગુજરાતી અર્થ આપો છે.
૫. પાંચમું જીવાભિગમસંગ્રહણુ નામનું પ્રકરણ-૨૨૦ ગાથાનું અર્થ સહિત આપ્યું છે. આ પ્રકરણમાં જીવાભિગમ સૂત્રમાં આપેલી છવ સંબંધી નવ પ્રતિપત્તિઓ પૈકી પહેલી પ્રતિપત્તિમાં જીવના બે પ્રકાર ત્રસ ને સ્થાવર છે તેનું સ્વરૂપ આપ્યું છે. ત્રણ પ્રકારના સ્થાવર ને ત્રણ પ્રકારના ત્રસના ઉત્તરભેદ ઉપર ૨૩–૨૩ દ્વાર ઉતાર્યા છે. ઉપલક્ષણથી ૨૪ મું તે તે જીવોની સંખ્યાનું દ્વાર પણ આપ્યું છે. આ પ્રકરણમાં ઘણી હકીકત જાણવા જેવી સમારેલી છે તેથી તે ખાસ વાંચવા ને વિચારવા લાયક છે.
આ પ્રકરણમાં છવ સંબંધી પ્રચલિત સ્વરૂપ કરતાં કેટલીક વિશિષ્ટતાઓ દર્શાવેલી છે પરંતુ તે પ્રકરણ જ વાંચવાની ભલામણ કરવી એગ્ય લાગવાથી અહીં તે બતાવેલ નથી.
આ છવાભિગમસૂત્રમાં બીજી આઠ પ્રતિપત્તિઓમાં શું શું અધિકાર છે? તે પ્રસંગે પાત જાણવા-સમજવા માટે આ નીચે બતાવીએ છીએ.
બીજી પ્રતિપત્તિમાં ૩ પ્રકારના જીવ ત્રણ વેદવાળા છે તેનું સ્વરૂપ કહ્યું છે.
ત્રીજી પ્રતિપત્તિમાં ચાર ગતિઆશ્રી ચાર પ્રકારના જીવો છે તેનું
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્ણન બહુ વિસ્તારથી આપ્યું છે. જીવભિગમ વૃત્તિના એમાં ૩૨૦ પૃષ્ઠ રોથાં છે.
ચોથી પ્રતિપત્તિમાં પાંચ પ્રકારના છ એકેંદ્રિાદિ છે તેનું સ્વરૂપ કહ્યું છે.
પાંચમી પ્રતિપત્તિમાં આ પ્રકારના જીવ પૃથ્વીકાયાદિ છકાયના છે તેનું સ્વરૂપ કહ્યું છે.
છઠ્ઠો પ્રતિપત્તિમાં જીવના સાત પ્રકારનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. નારકીને ૧, તિર્યંચના ૨, મનુષ્યના ૨, દેવના ૨ એમ છ પ્રકાર બતાવેલ છે.
સાતમી પ્રતિપત્તિમાં આઠ પ્રકારના જીવનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. પ્રથમ સમયનિષ્પન્ન નારકી ને અપ્રથમસમયનિષ્પન્ન નારકી એમ ચારે ગતિ આશ્રી આઠ ભેદ કહ્યા છે.
આઠમી પ્રતિપત્તિમાં નવ પ્રકારના છનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. પાંચ પ્રકારના સ્થાવર અને ચાર પ્રકારના ત્રસ.
નવમી પ્રતિપત્તિમાં દશ પ્રકારના જીવનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. પ્રથમસમયનિષ્પન્ન એયિ ને અપ્રથમસમયનિષ્પન્ન એકેયિ એમ પાંચે ઇંદ્રિયવાળા જીવ આશ્રી બે બે ભેદ કરીને દશ ભેદનું સ્વરૂપ કહ્યું છે.
આ પ્રતિપત્તિઓનું સ્વરૂપ પ્રકરણરૂપે કોઈ પૂર્વપુરુષે કરેલું હોવા સંભવ છે, પરંતુ અમને લભ્ય થયેલ નથી. કોઈના જાણવામાં હોય કે જાણવામાં આવે તો તે અમને જણાવશે તે ઉપકાર માની તેને પ્રગટ કરવા પ્રયત્ન કરશું.
ઉપર પ્રમાણે આ બુકમાં આવેલાં પાંચ પ્રકરણેની ટૂંકી હકીક્ત છે. પ્રથમ પ્રકરણમાં કર્તાનું નામ છે. બાકીના ચારેમાં કર્તાનું નામ નથી, પરંતુ પ્રાચીન આચાર્યના રચેલા છે તે ચોક્કસ છે.
આ પાંચ પ્રકરણે પૈકી ત્રીજા, ચેથા પ્રકરણની સટીક પ્રેસકોપી પાટણથી મુનિરાજશ્રી પુણ્યવિજયજીએ મેકલેલી હોવાથી તેને આભાર
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ )
માનવામાં આવે છે. પ્રથમ પ્રકરણની તબાવાળી પ્રત પં. ગંભીરવિજયજી મહારાજના પુસ્તકમાંથી મળી આવેલ છે. દીવસાગરપન્નત્તિની ચાર પ્રત આચાર્યશ્રી વિજયનેમિસુરિની, આ. શ્રી વિજય મેહનસૂરિની, આ. શ્રી વિજયસિદ્ધિસૂરિની અને પ્રવર્તક કાંતિવિજયજી મહારાજની આવી છે તે બદલ તેમનો આભાર માનવામાં આવે છે. જીવાભિગમ સંગ્રહણીની લખેલી પ્રત તે પ્રવર્તક શ્રી કાંતિવિજયજી તરફથી જ મળી છે. બીજે કોઈ સ્થળેથી મળી શકી નથી. એકલનાર મહાપુરુષોને આભાર માનીએ છીએ.
આ પાંચે પ્રકરણ છપાવતાં રહી ગયેલી અશુદ્ધિનું શુદ્ધિપત્ર કરાવીને આ સાથે આપવામાં આવેલ છે. આ વિભાગ છપાવવા માટે પાંચ પ્રકરણનો અર્થ લખવામાં છવાસ્થપણથી જે અશુદ્ધિ રહી ગઈ હેય કે સૂત્રવિરુદ્ધ અર્થ લખાયા હોય તેને માટે ક્ષમાયાચના છે.
સાધ્વીજી લાભશ્રીજીનું ટૂંકું ચરિત્ર શ્રી લધુ ક્ષેત્ર માસની બુકના પ્રારંભમાં મૂકેલું છે અને તેમના પ્રયાસથી પ્રસિદ્ધ કરેલ સૂત્ર ગ્રંથાદિનું લીસ્ટ લધુ ચોવીશીવીશીસંગ્રહમાં આપેલ છે; તેથી અહીં તેનું પુનરાવર્તન કરવામાં આવ્યું નથી.
કુંવરજી આણંદજી.
ભાવનગર
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરુણીજી વિવેકશ્રીજીના શિષ્યા ગુલાબશ્રીજીના શિષ્યા લાભશ્રીજી. તેમની શિષ્યા ૧૧.
૧ દયાશ્રીજી
+ ૨ માણેકશ્રીજી + ૩ તિલકશ્રીજી
+ ૪ કમળશ્રીજ + ૫ નિધાનશ્રીજી
+ ૬ ક્ષમાશ્રીજી
+ ૭ કંચનશ્રીજી
૮ હરકારશ્રીજી
૯ તિલકશ્રીજી
+૧૦ સુભદ્રાશ્રીજી ૧૧ કાન્તિશ્રીજી
સા. ઉત્તમશ્રીજીની
૧ મગળશ્રીજી
૨ મણિશ્રીજી ૩ ચંપકશ્રીજી
સા. હેમતશ્રીજીની ૧ રતનશ્રીજી + ૨ વિમળાશ્રીજી
તેની શિષ્યા ઉત્તમશ્રીજી, દનશ્રીજી, +વિજ્ઞાનશ્રીજી
તેની શિષ્યા બુદ્ધિશ્રીજી તેની શિષ્યા હરખશ્રીજી
તેની શિષ્યા જ ખુશ્રીજી તેની શિષ્યા હેમતશ્રીજી તેની શિખ્યા +અમરશ્રીજી
તેની શિષ્યા નવલશ્રીજી તેની શિષ્યા પુષ્પાશ્રીજી, મનેરશ્રીજી[ તેની શિષ્યા શાન્તિશ્રીજી
૩ મહિમાશ્રીજી
૪ પ્રધાનશ્રીજી
૫ પુષ્પાશ્રીજી
+ સા. વિજ્ઞાનશ્રીજીની શિષ્યા
૧ વીરશ્રીજી તેની શિષ્યા ન ંદનશ્રીજી, લલિતશ્રીજી
+ આ નિશાનીવાળા સાધ્વી કાળધર્મ પામેલા છે એમ સમજવું.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્રક,
અશુદ્ધ
પૃષ્ઠ પંક્તિ ३ १२
१३
१२
-
Jી
१९
२
सुहुमं
२६ ૨૭
१ ૧૬
अहखाओ अहक्खाओ લાગે
લગે सुहुमं
सुहुम सर्लिंगो
सलिंगो परिशरो
परिहारो सुहुममस्स सुहमस्स યથાખ્યાત સંવત યથાખ્યાત સંયત
કહે છે सुहुयं ત્રીજા અને ચેથા ત્રીજા ચેથા હવે ત્રીશમું હવે એકત્રીશમું હવે ૩૧ મું હવે ૩૨ મું હવે ૩૨ મું હવે ૩૩ મું કોચરચા ગોળાવાડું, . આ ગાથાનો શબ્દાર્થ | આ ન જોઈએ. બેઠે નથી भूयवणं
સપ્તપર્ણ ભૂતવન
ચૂતવન पुंडरिं
૩૩.
૧૫
૩૪
૩૪
- ૧૧
૪૭
૧૯
चूयवणं
૨૦ ૨૧ ૨૨
૪૮ ૪૯
શતપણે
पुंडरी
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १० )
गुमाय
गुम्माय
_१५
एयं
एया
બે અરૂણ
is
a
दीवाहिवइ उत्तरेणं तहो सोमजणाणं
એ અરૂણ दीवेसु उत्तरेण तहा सोमंजणाणं भगवंस्तव
2
w
do
भगवस्तव
पुरं
9
o
im
१२५ १२६ ૧૨૮ १३० ૧૩૨ १३९ १५८
४ ११ ૨૧ १० ૧૯ १३ २०
अव्रत्तोऽपि उपशभ दोहि तिलेह चिंतण અંતમુદ્દત્તની सुइमुहा ફલબિટકા जिर्णिदेहिं पंय .
अव्रतोऽपि उपशम दोहिं तिलेहिं चिंतणं અંતર્મુહૂર્તની सूइमुहा
બિટકા जिणिंदेहिं
.
पंच
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
पंडित श्रीजीवविजयजीविरचित पंचसंयत प्रकरण
अनुवाद सहित
वंदित्तु वद्धमाणं, तित्थयरं भवजियहियष्ठाए । सामाइयाइसंजय-सरूवलेसं पवक्खामि ॥१॥
અર્થ–શ્રીવર્ધમાનસ્વામી તીર્થકરને નમસ્કાર કરીને ભવ્યજીના હિતને માટે સામાયિકાદિ પાંચ સંત(સંયમોનું સ્વરૂપ હું કહું છું. ૧. આ ગાથામાં મંગળ, અભિધેય ને પ્રોજન उत्तम मताच्या छे. संप तो अापत्तिगम्य छे. (१).
पण्णवण १, वेय२, रागे ३, कप्प४, नियंठ ५, पडिसेवणा६, नाणे ७ तित्थे८, लिंग ९, सरीरे १०, खेत्ते ११, काल १२, गइ १३, संजय १४, निगासे १५ ॥२॥ जोगुवओग १६-१७, कसाए १८, लेसा १९, परिणाम २०, बंध २१, वेएय २२। कम्मोदीरण २३, उपसंपजहण २४, सना य २५, आहारे २६॥३॥ भव २७, आगरिसे २८, कालंतरे २९-३०, समुग्घाय ३१, खेत्त ३२, फुसणा ३३ य । भावे ३४, परिमाणे ३५, खलु अप्पाबहु ३६, संजयाणमिमे ॥ ४॥
અથ–આ ત્રણ ગાથામાં પાંચ પ્રકારના સંયત ઉપર ઉતારવાનાં ૩૬ દ્વારનાં નામ કહ્યાં છે. વાચકની અનુકૂળતા માટે જણાવેલ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ ). પાંચ સંયતનાં નામ આ પ્રમાણે છે–૧. સામાયિક, ૨. છેદેપસ્થાપનીય,૩. પરિહારવિશુદ્ધિક, ૪. સૂમસં૫રાય ને પ યથાખ્યાત.
છત્રીશ દ્વારનાં નામ ત્રણ ગાથામાં કહ્યાં છે તે આ પ્રમાણે –
૧. પ્રજ્ઞાપના, ૨. વેદ, ૩. રાગ, ૪. ક૫, ૫. નિયંઠ એટલે નિર્ચથ, ૬. પ્રતિસેવના(વિરાધના), ૭. જ્ઞાન, ૮. તીર્થ, ૯. લિંગ, ૧૦. શરીર, ૧૧. ક્ષેત્ર, ૧૨. કાળ, ૧૩. ગતિ, ૧૪. સંયમ, ૧૫. નિકાસ (સંનિકર્ષ), ૧૬. યેગ, ૧૭. ઉપગ, ૧૮. કષાય, ૧૯૦ લેશ્યા, ૨૦. પરિણામ, ૨૧. બંધ, રર. વેદ (કર્મનું વેદવું -ઉદય), ૨૩. કર્મોદીરણ (ઉદીરણા ), ૨૪. ઉપસંપદ ને હાન (સ્વીકાર ને ત્યાગ), ૨૫. સંજ્ઞા, ૨૬. આહાર, ૨૭. ભવ, ૨૮. આકર્ષ, ૨૯. કાળમાન, ૩૦. અંતર, ૩૧. સમુદ્દઘાત, ૩૨. ક્ષેત્ર, ૩૩. સ્પર્શન, ૩૪. ભાવ, ૩૫. પરિમાણ અને ૩૬. અ૯૫બહુવ. પાંચ પ્રકારના સંયતનું સ્વરૂપ જાણવા માટે આ દ્વારા જાણવાં. (૨–૩–૪).
પ્રથમ પ્રરૂપણાદ્વાર કહે છે – तवसंजमजोगेसुं, सम्मजया तेउ संजया वुत्ता। विसयकसायाईणं, जेहिं कओ वा वि सम्मजओ ॥५॥
અર્થ–સંયત કોને કહીએ? ઉત્તર-બાર પ્રકારને તપ, સત્તર પ્રકારે સંજમ તથા મન, વચન, કાયાના ગતેને વિષે સમ્યફ પ્રકારે યતનાવંત તેમજ ઉદ્યમવંત તેને પરમાત્માએ સંયત કહા છે. અથવા પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષય અને ચાર કષાયાદિ પ્રમાદ તેને જેણે સમ્યક્ પ્રકારે જય કર્યો છે તેને સંયત કહ્યા છે. (૫). સંતા-ના-ના-રિણિ, સંવરિજ-વસમગ-દુનિrir અખબાર-મિતપણુણા, પતિ નહી પડાયા છે
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ–સમ્યક પ્રકારે જીત્યા તે સંયત, યતનાવંત તે યત, પ્રયત્નવંત તે યતિ, તત્વ જાણે તે મુનિ, ઇંદ્રિયોને જીતે તે રષિ, તપસ્યા કરે તે તપસવી, વ્રત પાળે તે વતી, સમતામાં વર્તે તે શ્રમણ, સાધના કરે તે સાધુ, બાહ્ય અભ્યતર ગ્રંથિ વિનાના તે નિગ્રંથ, અગાર—ઘરવિનાના હોય તે અણગાર અને નિર્દોષ ભિક્ષાવડે જે જીવે તે ભિક્ષ. ઉપરાંત મુમુક્ષુ, વાચંયમ, યેગી, તપોધન, શમી ઈત્યાદિ અનેક નામે સંયતનાં કહાં છે. તે યથાર્થ સદથવાળા શબ્દ હોવાથી પર્યાય અથવા નામાંતર કહેવાય છે. (૬).
હવે એ પાંચ સંતનાં નામ કહે છે – सामाइय १ छेओवछावण २, परिहारसुद्धि ३ नामो य । तो सुहुमसंपराओ ४, अहखाओ पंचमो ५ चेव ॥७॥
અર્થ–સામાયિક ચારિત્રવત તે સામાયિકસંયત, જેમનાં ચારિત્રના પ્રથમ પર્યાયને છેદ કરીને નવી ઉપસ્થાપના કરવામાં આવે તે બીજા દેપસ્થાપનીયસંયત, ત્રીજા પરિહારવિશુદ્ધિસંયત, ચોથા સૂક્ષ્મસંપરાયસંયત અને પાંચમા યથાપ્રખ્યાત સંયત નિશ્ચયે જાણવા. (૭). .. सावजजोगपरिवजणाओ, समआयओ य सामईओ। सो इत्थभवे दुविहो, इत्तरिओ आवकहिओ य ॥ ८॥
અર્થ–સર્વસાવધ યેગના વજનથી સમતાને આય જે લાભ તે છે જેમાં તેને સામાયિક સંયત કહીએ. તે અહીંઆ બે પ્રકારે કહેલ છેઃ ૧. ઈરિક અને ૨. યાવસ્કથિક. (૮). इत्तर थोवं कालं, सामइओ तो पवजए छेयं । મંતિમવિધેિ , રરર સામાવો ૧ ,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
અ—ઇવર-થોડા કાળ લાગે–એટલે જઘન્યથી અંતહૂત્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી છ માસ લગે સામાયિક ચારિત્ર હાય. તે પછી માંડલીઆ જોગ વહીને ઉપસ્થાપના કરે એટલે ઈંદ્યાપસ્થાપનીય ચારિત્ર પડિવજે-અંગીકાર કરે. આ ચારિત્ર ભરત, અરવત ક્ષેત્રને વિષે પહેલા ને છેલ્લા તીર્થંકરને વારે હાય. તે ચારિત્રવાળાને ઇશ્વરસામાયિકસયત કહીએ. ( ૯ ).
जावज्जीवं मज्झिम - जिणाण तित्थे महाविदेहे य । चाउजामं धम्मं, फासह सो आवकहिओ उ ॥ १० ॥
અ—દીક્ષાદિવસથી માંડીને જાવજ્જીવ લગે ભરત, ભૈરવતે ખાવીશ જિનને વારે અને મહાવિદેહ ક્ષેત્રે સદા ય ચાર મહાવ્રતરૂપ ધર્મ પાળે તે ચાવતુકથિક સામાયિકચારિત્રી કહીએ. (૧૦) શ્રી ભગવતીસૂત્રમાં કહ્યુ છે કે—
सामाइयंमि उकए, चाउज्जामं अणुत्तरं धम्मं । તિવિદે હ્રાસયતો, સામાયસંગત્રો સવજી | ?? ||
અસામાયિક ચારિત્ર ઉચ્ચચે સતે ચાર મહાવ્રતરૂપ ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રધર્મ જાવજ્જીવ લગે ત્રિવિધે−મન, વચન, કાયાએ ફરસે-પાળે તેને નિશ્ચયે સામાયિકસયત કહીએ. ( ૧૧ ).
छेत्तूण य परियायं, पोराणं जो ठवेइ अप्पाणं । धम्मंमि पंचजामे, छेओवढावणो स खलु ॥ १२ ॥
અ—છેઢાપસ્થાપનીયના અર્થ કહે છે—પૂર્વ પર્યાયનુ મલિનપણું' છેદીને જે સાધુ પેાતાના આત્માને પાંચ મહાવ્રતરૂપ શુદ્ધ ધર્મને વિષે સ્થાપે તે નિશ્ચયે છે પસ્થાપનીયસ યત કહીએ. (૧૨).
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) सो पुण दुविहो बुत्तो, साईयारो य निरइयारो य । पढमंतिम जिणतित्थे, भरहेरवएसु सो हुज्जा ॥ १३ ॥
અથ—તે છેોપસ્થાપનીય સયત એ પ્રકારે કહ્યો છે સાતિચાર છેદાપસ્થાપનીય અને નિરતિચાર છેદેપસ્થાપનીય. તે ભરત એરવત ક્ષેત્રને વિષે પહેલા ને છેલ્લા તીથ કરને વારે હાય, અન્યત્ર ન હેાય. ( ૧૩ ).
मूलगुणभंगओ साई - यारं छेत्तु पुव्वपरियायं । कीरs पुण वयरोवण, साईयारो उ सो छओ ॥ १४ ॥
અ—પાંચ મહાવ્રતરૂપ સાધુના મૂળગુણના ભંગ થયે સતે સાતિચાર–મલિન પૂર્વ પર્યાયને છેઢીને આચાર્ય ક્ીને શુદ્ધ વ્રતનુ આરેાપણ કરે તે સાતિચારછેદેપસ્થાપનીય સંયત કહીએ ( ૧૪ ). इत्तर सामइओ जो, जो तित्थातित्थसंकमो वावि । નદ શી—ગમેયા, નિરૂવારો ૩ સો ઢેલો ॥ ૧ ॥
''
અ—જે ભરત, એરવતક્ષેત્રના પહેલા, છેલ્લા તીથંકરના વારાના ઇશ્વરસામાયિકસયતને આપવામાં આવે તે તથા જે સાધુ એક તીથ થી બીજા તીથૅ સંક્રમે એટલે કે ત્રેવીશમા તીર્થંકરના તીના સાધુ ચાવીશમા તીર્થંકરના તીમાંશાસનમાં સંક્રમે જેમ શ્રી પાર્શ્વનાથના પર પરાગત શિષ્ય કેશી ગણધર તથા ગાંગેય પ્રમુખ શ્રી મહાવીરના શાસનમાં આવે તેને નિરતિચારછેદ્યાપસ્થાપનીયસયત કહીએ. ( ૧૫ ). परिहरइ जो विसुद्धं तु, पंचजामं अणुत्तरं धम्मं । तिविण फासतो, परिहारियसंजओ स खलु ॥ १६ ॥
અ—હવે રિહારશુદ્ધિના અર્થ કહે છે-જે વિશુદ્ધ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ મહાવ્રતરૂપ ધર્મ છાંડીને સર્વોત્કૃષ્ટ–અનુત્તર ધર્મને વિવિધ કરી ફરસે તે પરિહારવિશુદ્ધસંયત કહીએ. ( ૧૬ ). 'एगो वाणायरिओ, चउरो तविणो तदणुचरा चउरो।
मुणि नवगं निग्गच्छई, परिहारविसुद्धिचरणाय ॥ १७ ॥ ' અર્થ-આ ચારિત્ર પહેલા, છેલ્લા તીર્થકરને વારે ભરત, ઐરાવત ક્ષેત્રમાં હોય. તેમાં ઉત્કૃષ્ટ પરિણામવાળી નવ મુનિ ગુરુની આજ્ઞા લઈને ગચ્છથી જુદા નીકળે. નવમાંથી એક વાચનાચાર્ય થાય, ચાર મુનિ ઉત્કૃષ્ટ તપ કરે અને ચાર મુનિ તપસ્વીની સેવા કરે. આ પ્રમાણે પરિહારવિશુદ્ધિચારિત્રને માટે કરે. (૧૭).
परिहारियाण उ तवो, जहण्णमझुक्कसो उ गिम्हम्मि । स चउत्थछमछम, सिसिरे छठमो दसमो ॥ १८ ॥ अहम दसम दुवालस, वासासु य पारणे य आयामं । कप्पठिया पइदिणं, करंति एमेव आयामं ॥ १९ ॥
અર્થ–હવે પરિહારવિશુદ્ધિચારિત્રાને તપ કહે છે–તેના જઘન્ય, મધ્યમ ને ઉત્કૃષ્ટ એમ ત્રણ પ્રકાર છે. ચાર મુખ્ય પરિહાર વિશુદ્ધિ ચારિત્રવાળા ગ્રીષ્મ ઋતુમાં જઘન્ય ચઉથ, મધ્યમ છઠ્ઠ અને ઉત્કૃષ્ટ અઠ્ઠમ તપ કરે. શિશિર ઋતુમાં જઘન્ય છઠ્ઠ, મધ્યમ અઠ્ઠમ અને ઉત્કૃષ્ટ દશમ તપ કરે. વર્ષાઋતુમાં જઘન્ય અઠ્ઠમ, મધ્યમ દશમ ને ઉત્કૃષ્ટ દ્વાદશમ તપ કરે, (આમાં છઠ્ઠ તે બે ઉપવાસ, અઠ્ઠમ ત્રણ ઉપવાસ, દશમ તે ચારઉપવાસ.ને દ્વાદશ તે પાંચ ઉપવાસ જાણવા) અને પારણે આયંબિલ કરે. તથા બીજા કલ્પસ્થિતમાંથી. એક વાચનાચાર્ય ને ચાર સેવા કરનાર એમ પાંચ જણ પ્રતિદિન અભિગ્રહ સહિત આયંબિલ કરે. (૧૮-૧૯ ).
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ). एवं छम्मासतवं, चरित्रं परिहारिया अणुचरंति । अणुचरगे परिहारिय-पयहिए जाव छम्मासा ॥ २० ॥
અર્થ આ પ્રમાણે છ માસ પર્યત તપ કરીને પરિહારવિશુદ્ધિચારિત્રીયા સેવાકારી થાય અને સેવાકારી હતા તે પરિહારવિશુદ્ધિચારિત્રપસ્થિત થાય. અને તે છ માસ પર્યત પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે તપ કરે. ( ૨૦ ). कप्पडिओ वि एवं, छम्मासतवं करेइ सेसा उ । अणुपरिहारिय भावं, वयंति कप्पठियत्तं च ॥ २१ ।।
અર્થ—એ જ પ્રમાણે કલ્પસ્થિત જે આચાર્ય તે પણ છે માસ પર્યત તપ કરે અને બાકીના આઠમાંથી સાત અનુપરિહારિક-સેવકભાવ સ્વીકારે અને એક કલ્પસ્થિત આચાર્ય થાય. (૨૧). एवं सो अठारस-मासपमाणो उ वण्णिओ कप्पो । संखेवओ विसेसो, विसेससुत्ताओ नायबो ॥ २२ ॥
અર્થ–આ પ્રમાણે અઢાર માસ પ્રમાણ પરિહારવિશુદ્ધચારિત્રનો ક૯૫–આચાર સંક્ષેપથી કહો. વિશેષ જાણવાના ઈચ્છકે તે વિશેષ સૂત્ર-ગ્રંથેથી જાણવો. (૨૨ ).
जम्मोणतीस वरिसो, परियाए ईगुणवीस वरिसो य। परिहारं पठविउं, कप्पइ मणुओ हु एरिसओ ॥ २३ ॥
અર્થ–જન્મથી ઓગણત્રીશ વર્ષને અને દીક્ષા પર્યાયે ઓગણીશ વર્ષને હોય તે મનુષ્ય જ આ પરિહારવિશુદ્ધચારિત્ર આચરે. (૨૩). कप्पसमत्तिए तयं, जिणकप्पं वा उविंति गच्छं वा । વહિવામાન પુજન, શિખરસાણે વિનંતિ છે ૨૪
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ ) અ—આ પરિહારવિશુદ્ધિક કલ્પ પૂર્ણ થયે કરીને પણ તે કલ્પ આદરે અથવા જિનકલ્પ આદરે અથવા ગચ્છમાં આવે એટલે સ્થવિરકલ્પી થાય. આ કલ્પના અંગીકાર કરનારા આ ચારિત્ર તીર્થંકરની સમીપે આચરે-સ્વીકારે. ( ૨૪ ). तित्थयरसमीवासेवगस्स पासे व नेव अण्णस्स । एएसिं जं चरणं, परिहारविमुद्धियं तं तु ॥ २५ ॥
અથ—અથવા જેણે તીથંકર પાસે આ ચારિત્ર પડિવન્ઝ્યુ હાય તેની પાસે આ ચારિત્ર પડિવજે, અન્યની પાસે નહીં જ. એ ચારિત્રીયાનું જે ચારિત્ર તે પરિહારવિશુદ્ધિચારિત્ર કહીએ. (૨૫).
सो परिहारो दुविहो, निविसमाणो निविट्टकाओ य । पढमो तवचरणजुओ, बीओ परिहारनिक्खतो ॥ २६ ॥
અથ—આ પરિહારવિશુદ્ધના એ ભેદ કહ્યા છે : ૧. નિર્વિ શમાન અને નિવૃત્તકાય. તેમાં પહેલા તે કે જે તેવા પ્રકારના તપ ને ચારિત્રસયુક્ત વતા હોય અને બીજો તે ચારિત્રથી નિવૃત લા–નીકળેલા હાય. ( ૨૬ ).
હવે સૂક્ષ્મસ પરાયસયત કહે છે—
लोभाणुं वेदंतो, जो खलु उवसामओ व खवओ वा । સો મુહુમાંપરાબો, ગવાયા ઝાલો દ્રિષિ॥ ૨૭ |
અ—જે ઉપશમશ્રેણિવાળા અથવા ક્ષપકશ્રેણિવાળા દશમે ગુણુઠાણું લાભકષાયના સૂક્ષ્મ અણુઓ-સૂક્ષ્મ ખડા વેદતા હાય તે સૂક્ષ્મસ પરાય સયત કહીએ.તે યથાખ્યાતથી કાંઇક ઊણ્ણા હાય.(૨૭)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ )
सो पुण दुविहो बुत्तो, किलिस्समाणो विसुज्झमाणो य । उवसमसेढिचुओ जो, किलिस्समाणो उ सो सुमो ||२८||
અ—તે સૂક્ષ્મસ’પરાય સયત એ પ્રકારે કહ્યો છે : ૧. સ'કિલશ્યમાન અને ૨. વિશુધ્ધમાન–જે ઉપશમશ્રેણિથી પડતા દશમે ગુણઠાણે આવે તે સબ્લિક્ષ્યમાન સુક્ષ્મસ'પરાયસયત કહીએ–તેના પિરણામ પડતા હાય માટે. ( ૨૮ ). उवसमगखवगसेटिं, आरूहमाणो विसुद्धपरिणामो । सो सुहुमसंपराओ, विसुज्झमाणो मुणेयवो ॥ २९ ॥
અ—ઉપશમશ્રેણિ અથવા ક્ષપકશ્રેણિએ ચડતા વિષ્ણુદ્ધ પરિણામવાળા તે વિશુધ્ધમાન સુક્ષ્મસ પરાય જાણવા. (૨૯ ). उवसंते खीणम्मि व, जो खलु कम्मम्मि मोहणिजम्मि | छउमत्थो व जिणो वा अहवाओ संजओ स खलु ॥ ३० ॥
અ—હવે યથાખ્યાતસયતનું સ્વરૂપ કહે છે.—મેાહનીય કના ઉપશમ થયે સતે અથવા ક્ષય થયે સતે છદ્મસ્થને અથવા કેવળીને ( જિનને) નિશ્ચયે યથાખ્યાત ચારિત્ર હાય છે. (૩૦). અર્થાત્ અગ્યારમે ગુઠાણું માહનીય કને ઉપશમાવે 'સતે અને ૧૨ મે ગુણુઠાણે માહનીય કર્મના સર્વથા ક્ષય કચે સતે યથાખ્યાતચારિત્ર હાય છે. એટલે ૧૧ મે, ૧૨ મે છદ્મસ્થને અને ૧૩ મે, ૧૪ મે જિતને-કેવળીને યથાખ્યાતચારિત્ર હોય છે. छउमत्थो वियदुविहो, उवपसंतो खीणमोहओ वा वि । केवलि जिणो वि दुविहो, हवइ सयोगी अयोगी य ॥ ३१ ॥
અ—છદ્મસ્થ યથાખ્યાતચારિત્ર એ પ્રકારે હાય છે:— ૧. ઉપશાંતમે હવીતરાગયથાખ્યાત ને ૨. ક્ષીણમેહવીતરાગ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) યથાખ્યાત. તે ૧૧ મે ને ૧૨ મે ગુણઠાણ હોય, કેવળ સંબંધી, યથાખ્યાતચારિત્ર પણ બે પ્રકારે છે: ૧. સોગિકેવળી યથા
ખ્યાત અને ૨. અગિકેવળી યથાખ્યાત. તે અનુક્રમે ૧૩ મે ને ૧૪ મે ગુણઠાણે હેય. (૩૧). छठाइचउगुणेसुं, समइय छेया य दोसु परिहारो। सुहुमे सुहुमो उवसंताइसु चउसु य अहक्खाओ ॥ ३२ ॥
અર્થ–છઠ્ઠા વિગેરે ચાર ૬-૭-૮-૯ ગુણઠાણે સામાયિક સંયત અને છેદેપસ્થાપનીય સંયત હેય અને છઠું, સાતમે બે ગુણઠાણે પરિહારવિશુદ્ધિસંયત હોય. દસમે સૂમસંપરાય ગુણઠાણે સૂમસં૫રાયસંયત હોય અને ઉપશાંતાદિ ચાર ૧૧૧૨-૧૩-૧૪ ગુણઠાણે યથાખ્યાત સંયત હાય. (૩૨).
પ્રથમ પ્રરૂપણાદ્વાર કહ્યું. હવે બીજું વેદ દ્વાર કહે છે – सामाइओ तिवेओ, उवसंतो खीणवेयओ वा वि । gવ છે ગોવરાવળ શીવારિ | ૨૨
અર્થ–સામાયિક ચારિત્ર ત્રણે વેદ (સ્ત્રી, પુરુષ, નપુંસકવેદે) હોય અથવા ઉપશાંતવેદ ને ક્ષીણવેદ પણ નવમા ગુણઠાણાને અંતે હોય. છેદોપસ્થાપનીયસંયત પણ ત્રણે વેદે હોય. પરિહારવિશુદ્ધસંયત સ્ત્રીવેદ વજીને બે વેદે હોય (સ્ત્રી પરિ. હારવિશુદ્ધસંયતી હોતી નથી ). (૩૩). उवसंतखीणवेओ, सुहुमो अहखायसंजओ चेव । पढम चउरो सरागी, अहखाय उवसंतखीणो वा ॥ ३४ ॥
અર્થ–ઉપશમશ્રેણિવાળ ઉપશાંતવેદ હાય અને ક્ષેપક
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) શ્રેણિવાળ ક્ષીણવેદ હેય. સૂમસપરાય અને યથાખ્યાત અવેદી હાય. (ઈતિ વેદદ્વાર. ૨).
હવે ત્રીજું રાગદ્વાર કહે છે. પહેલા ચાર સંયત સરાગી હોય. દશમા ગુણઠાણા સુધી સકષાયપણું છે તેથી. યથાખ્યાત સંયત ૧૧ મે, ૧૨ મે, ૧૩ મે, ૧૪ મે વીતરાગ હેય. તેના બે પ્રકાર સમજવા: ૧. છદ્મસ્થ ને ૨. કેવળી. (૩૪). ઈતિરાગદ્વાર. ૩. - હવે શું ક૫દ્વાર કહે છે. ठियकप्पे चेव भवे, छओवठावणा य परिहारा । सेसा तिन्निवि मुणिणो, ठियकप्पा अठियकप्पा य ॥ ३५ ॥
અર્થ છેદપસ્થાપનીય અને પરિહારવિશુદ્ધિ સંયત ભરતએરવતક્ષેત્રમાં જ અને પહેલા છેલા તીર્થકરને વારે જ હેય, તેથી તે તે સ્થિતકલ્પ જ હોય અને બાકીના ત્રણ-સામાયિક, સૂક્ષમ સંપરાય અને યથાખ્યાત સંયત સ્થિતકપે અને અસ્થિતંકલ્પ બંનેમાં હાય. કારણ કે આ ત્રણ સંયત ભરત, એરવત અને મહાવિદેહમાં સર્વ તીર્થકરને વારે હોય છે. [ આ કપ ક૯પસૂત્રની ટીકામાં બતાવેલા ૧૦ પ્રકારનો સમજવો.] (૩૫).
હવે ક૯૫ સંબંધી બીજો પ્રકાર કહે છે – सामाइओ य तिविहो, छेहापरिहारया य थेरजिणा। .. सेसा कप्पाईया, सुहुमा अहखायचरणा य ॥ ३६॥
અર્થ–સામાયિકચારિત્રી જિનકલ્પી, સ્થવિરકલ્પી અને કલ્પાતીત એમ ત્રણ પ્રકારના હોય. છેદપસ્થાપનીય અને પરિહારવિશુદ્ધિસંયત સ્થવિરકલ્પી અને જિનકલ્પી બે પ્રકારના હેય, કપાતીત ન હોય. બાકીના સૂમસપરાય અને યથાખ્યાત
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ) સયત કપાતીત જ હોય. તે શ્રેણિગત અને તીર્થકર અથવા સામાન્ય કેવળી જાણવા. (૩૬). - હવે પાંચમું ચારિત્રદ્વાર કહે છે – सामाईओ य छेओ, पुलागबउसपडिसेवणाकसाओ। परिहारसुहुमसकसायनियंठ सिणाय अहखाओ ॥ ३७॥ ' અર્થ–સામાયિક અને છેદેપસ્થાપનીય સંયત પુલાક, બકુશ, પ્રતિસેવનાકુશીલ અને કષાયકુશીલ એ ચારે પ્રકારના હોય. પરિહારવિશુદ્ધિ અને સૂમસં૫રાયસંયત કષાયકુશીલ હોય અને યથાખ્યાતસંયત નિર્ગથ અને સ્નાતક બે પ્રકારના હોય. ૧૧ મે ને ૧૨ મે ગુણઠાણે નિથ નામના નિર્ચથ હોય અને ૧૩ મે ને ૧૪ મે ગુણઠાણે સ્નાતક-નિગ્રંથ હેય. (૩૭).
હવે છઠું પ્રતિસેવનાદ્વાર કહે છે :
પ્રતિસેવના એટલે વિરાધના, તે બે પ્રકારની છેઃ ૧ મૂળગુણ વિરાધના અને ૨. ઉત્તરગુણ વિરાધના. सामाइओ य छेओ, मूलुत्तरगुणविसयपडिसेवी। पडिसेवणाए रहिया, परिहारासुहुमअहखाया ॥ ३८ ॥
અર્થ–સામાયિક અને છેદો પસ્થાપનીય સંયત મૂળગુણ પ્રતિસવી એટલે પાંચ આશ્રવના સેવનાર હોય અને ઉત્તરગુણ પ્રતિસવી એટલે દશવિધ પ્રત્યાખ્યાનના ભંગના કરણહાર હોય. પરિહારવિશુદ્ધ, સૂમસં૫રાય અને યથાખ્યાત એ ત્રણે સંયત પ્રતિસેવના (વિરાધના) રહિત હોય. તે ત્રણે સંયત અતિવિશુદ્ધ હિાવાથી મૂળગુણ કે ઉત્તરગુણમાં દેષ લગાડે જ નહિ. (૩૮).
હવે સાતમું જ્ઞાનદ્વાર કહે છે –
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩ ) सामाइयाइ चउण्हं, नाणा चत्तारि हुंति भयणाए । अहखायसंजयस्स य, पंचवि नाणाइ भयणाए ॥ ३९ ॥
અર્થ–સામાયિકાદિ ચાર સંયતને ચાર જ્ઞાન ભજનાએ હોય એટલે કેઈને મતિ, કૃત બે હેય, કેઈને મતિ, શ્રત ને અવધિ એ ત્રણ હેય, કેઈને મતિ, શ્રુત ને મન:પર્યવ એ ત્રણ હાય અને કેઈને મતિ, શ્રુત, અવધિ ને મન:પર્યવ એ ચારે જ્ઞાન હેાય. યથાખ્યાતસંયતને પાંચે જ્ઞાન ભજનાએ હોય તેમાં ચાર જ્ઞાન સંબંધી ઉપર પ્રમાણે સમજવું અને પાંચમું કેવળજ્ઞાન કેઈકને જે ૧૩ મે ૧૪ મે ગુણઠાણે વર્તતા હોય તેને હાય.(૩૯).
હવે શ્રુતજ્ઞાન સંબંધી વિશેષ સ્વરૂપ કહે છે:सामाइय छेयाणं, जहण्ण अप्पवयणमायाओ। उक्कोस चउदपुवा, तह सुहुमंसंपरायस्स ॥४०॥
અર્થ–સામાયિક અને છેદો પસ્યાયનીય સંયતને જઘન્યથી આઠ પ્રવચનમાતારૂપ શ્રત હોય અને ઉત્કૃષ્ટ ચાદપૂર્વરૂપ શ્રત હેય સૂક્ષ્મસંપરાયસંયતને પણ તે જ પ્રમાણે હાય. (૪૦). परिहारस्स जहण्णं, होइ सुयं जाव नवमपुवस्स । आयारतइयवत्थु, उक्कोसं ऊणदसपुवा ॥ ४१ ॥
અર્થ-પરિહારવિશુદ્ધસંતને જઘન્ય નવમા પૂર્વની ત્રીજી આચાર વસ્તુ સુધીનું શ્રુતજ્ઞાન હોય અને ઉત્કૃષ્ટ કાંઈક ઊણા દશપૂર્વપ્રમાણ શ્રત હેય.(આને કોઈક સાડાનવ પૂર્વ કહે છે) (૪૧).
ચરસ , હો સુદં વાળવવામાયા ! उक्कोस चउदपुवा, सुयवइरित्ते व से होज्जा ॥ ४२ ॥
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ ) અર્થ–યથાખ્યાત ચારિત્રીને જઘન્ય આઠ પ્રવચન માતારૂપ શ્રુત હોય અને ઉત્કૃષ્ટ સંપૂર્ણ ચંદપૂર્વરૂપ શ્રુત હાય અથવા શ્રુતવ્યતિરિક્ત હેય-અર્થાત કેવળીને છાઘસ્થિકજ્ઞાન રહિત કહ્યા છે તેથી થતજ્ઞાનરહિત હોય. પ્રથમના બે પ્રકાર ૧૧ મે ને ૧૨ મે સમજવા. છેલ્લે પ્રકાર ૧૩ મે ૧૪ મે ગુણઠાણે સમજ. (૪ર ).
હવે આઠમું તીર્થદ્વાર કહે છે – . सामाइयसुहुमअहक्खाएय तित्थेऽहवा अतित्थेवि । तित्थे एव उ सेसा, छेया परिहारया चेव ॥४३॥
અર્થ–સામાયિક, સૂફીસંપરાય અને યથાખ્યાત એ ત્રણ ચારિત્ર તીર્થે હોય અથવા અતીથે હોય. તીર્થે હોય એટલે તીર્થકરે તીર્થ પ્રવર્તાવ્યા પછી હાય અને અતીથે હાય એટલે મરુદેવામાતાની જેમ તીર્થ પ્રવર્તાવ્યા અગાઉ હોય અને અતીર્થમાં તીર્થકર તેમ જ પ્રત્યેકબુદ્ધ હોય, બાકીના બે છેદે પસ્થાપનીય અને પરિહારવિશુદ્ધસંયત તીથે જ હોય. (૪૩).
હવે નવમું લિંગદ્વાર કહે છે – नियलिंगे परलिंगे, गिहिलिंगे वावि दवओ चउरो। नियलिंगे चिय भावे, दुहा सर्लिगो उ परिहारो ॥ ४४ ॥
અર્થ–(અહીં દ્રવ્યલિંગ બાહા વેશવાચક છે અને ભાવલિંગ ચારિત્રગુણ ફરસવારૂપ છે.) પરિહારવિશુદ્ધિસંયત વજીને બાકીના ચાર સંયત દ્રવ્યલિંગની અપેક્ષાએ નિજલિંગે એટલે મુનિશે પણ હોય, પરલિંગે એટલે તાપસાદિને વેશે પણ હોય અને ગૃહસ્થલિંગે એટલે ગૃહસ્થને વેશે પણ હેય અને ભાવ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ ) લિંગની અપેક્ષાએ તે સ્વલિંગ જ હોય. પરિહારવિશુદ્ધિસંયત દ્રવ્યભાવ બન્ને પ્રકારે સ્વલિંગ (મુનિવેષમાં)જ હેય. (૪૪). ' હવે દશમું શરીરદ્વાર કહે છે –
ति चउ पंच सरीरा, सामाइयछेयसंजया भणिया। तिण्णे व सरीरा पुण, परिहारा सुहुम अहखाया ॥ ४५ ॥
અર્થ–સામાયિક છેદેપસ્થાપનીયસંયત ત્રણ, ચાર ને પાંચ શરીરવાળા હોય. (ત્રણ દારિક, તેજસ ને કાર્મણ. વૈક્રિય સાહત ચાર અને આહારક સહિત પાંચ સમજવા.) પરિહારવિશુદ્ધિ, સૂક્ષ્મસં૫રાય ને યથાખ્યાત એ ત્રણ સંયત પ્રથમના ત્રણ શરીરવાળા જ હેય (વૈકિય કે આહારકશરીરી ન હોય. તેમને લબ્ધિ પ્રયુજવાનું હતું નથી તેથી.) (૪૫).
હવે ૧૧ મું ક્ષેત્રદ્વાર કહે છે – परिहारो कम्मभूमंमि, सेसा जम्मेण कम्मभूमिसु । संहरणेणं पुण ते, अकम्मभूमिसु वि हविजा ॥ ४६ ।।
અર્થ–પરિહારવિશુદ્ધિસંયત પાંચ ભરત ને પાંચ એરવતરૂપ દશ કર્મભૂમિમાં જ હોય અને બાકીના ચાર સંત જન્મથી તે પંદર કર્મભૂમિમાં જ હોય. પણ સંકરણથી ત્રીશ અકર્મભૂમિમાં પણ હોય. (પરિહારવિશુદ્ધસંયતનું સંહરણ થતું નથી માટે તે કર્મભૂમિમાં જ હોય.) (૪૬). ( શ્રેણિ માંડેલ મુનિનું અને કેવળીનું પણ સંહરણ થતું નથી, પરંતુ અકર્મભૂમિમાં સંહરણ કરીને કેઈ દેવાદિ લઈ જાય ને ત્યાં ગયા પછી શ્રેણિ માંડે કે કેવળજ્ઞાન પામે તે અપેક્ષાએ ત્યાં હોય એમ કહ્યું છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १६ )
હવે બારમુ કાળદ્વાર કહે છે:
-
सामाइयछेय ओसप्पिणीए संतीए जम्मणेणं च | तिचउत्थपंचमासुं, समासु उसप्पिणीए पुणो
|| 89 ||
1186 11
बियतियचउत्थियासुं, जम्मणओ संतओ तितुरियासुं । दुसमसुसमपलिभागे, सामइयं अस्थि नो छेयं तइयचउत्थसमासुं, जम्मेणोसप्पिणीए परिशरो । सुमो अहखाओ विय, संतेणं ति चउत्थपंचमीसु ॥ ४९ ॥ उस्सप्पिणी बिइया, तइय चउत्थीसु हुज जम्मणओ । संती भावेणं पुण, तइय चउत्थी ते हुजा 1140 11 ओसप्पिणीउस्सप्पिणी-वइरिते दुसमसुसमपलिभागे । जम्मेण संतीए, सुमो अहखायओ वावि संहरणेणं सवेवि, हुंति सबेसु चैव कालेसु । मुत्तुं परिहारमुणिं, एवं कालुत्ति वक्खायं
॥ ५१ ॥
॥ ५२ ॥
અવસર્પીમાં
અ-સામાયિક ને છેદેપસ્થાપનીય સયત સત્તાએ અને જન્મથી પણ ત્રીજે, ચેાથે ને પાંચમે આરે હાય, અને ઉત્સર્પિણીમાં જન્મથી બીજા, ત્રીજા ને ચેાથા આરે હાય, સત્તાએ વિચારતા ત્રીજા ને ચાથા આરામાં જ હાય. દુસમ-સુસમા નામના ચેાથા આરાના પરિભાગરૂપ (સમાનભાવવાળા) મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સામાયિક ચારિત્રી હાય છેદ્યાપસ્થાપનીય ન હોય.
હવે પરિહારવિશુદ્ધિસયત અવસર્પિણીમાં જન્મથી ત્રીજા, ચાથા આરામાં જ હાય અને સત્તાએ ત્રીજા, ચાથા,
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ ). પાંચમા આરામાં હોય. સૂમસં૫રાય ને યથાખ્યાત સત્તાએ ત્રીજા, ચોથા ને પાંચમા આરાને વિષે હોય. એ ત્રણે સંયત ઉત્સર્પિણના બીજા, ત્રીજા ને ચોથા આરામાં જન્મથી હેય. સત્તાએ ત્રીજા ને ચોથા આરામાં જ હોય. ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણી વ્યતિરિક્ત દુસમસુસમાને પરિભાગ જ્યાં કાયમ વર્તે છે એવા મહાવિદેહક્ષેત્રમાં જન્મથી અને સત્તાથી સૂક્ષ્મસંપરાય અને યથાખ્યાત ચારિત્રી કાયમ હોય. સંહરવડે તે સર્વ સંયત સર્વકાળે એટલે બધે આરે હોય, પણ પરિહારવિશુદ્ધિસંયત ન હોય; કારણ કે તેનું સંહરણ થતું નથી. એ પ્રમાણે કાળદ્વાર કહ્યું. (૪૭-૪૮-૪૯–૧૦–૧૧–પર.)
હવે તેરમું ગતિદ્વાર કહે છે – पंचण्हं वि देवगई, तिण्डं पढमाण थोव सोहम्मे । उकोसेणं दुण्हं, सबढे होइ उववाओ ॥ ५३ ॥ तइयस्स सहस्सारे, अंतिम दुण्हं अणुत्तरे चेव । अजहण्णमणुक्कोस्सो, अहख्खाओ सिज्झओ वावि ॥५४॥
અર્થ–પાંચે સંયતની દેવગતિ જ હોય; બીજી ત્રણ ગતિ ન હેય. જઘન્યથી ત્રણે સંયત સૌધર્મ દેવલેકે જાય અને ઉત્કૃષ્ટથી પ્રથમના બે સંયત સર્વાર્થસિદ્ધ સુધી જાય (ઉપજે). ત્રીજા પરિહારવિશુદ્ધસંયત ઉત્કૃષ્ટથી આઠમા સહસાર દેવલોક સુધી જાય. છેલ્લા બે સૂક્ષ્મસં૫રાય ને યથાખ્યાત અજઘન્યત્કૃષ્ટ અનુત્તર વિમાનમાં જ ઉપજે. યથાખ્યાત સંયત ઉત્કૃષ્ટ સિદ્ધગતિને પણ પામે. ૧૧ મા ગુણઠાણાવાળે યથાખ્યાતસંયત અનુત્તરમાં જાય અને ૧૨–૧૩-૧૪વાળા મેક્ષે જ જાય. ( ૫૩–૫૪)
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ ) " अविराहगाउ एए, इंदा सामाण लोगपाला उ।। तायत्तीस य अहमिंद, जाव देवा हवंतेवं ॥ ५५॥
અર્થ–એ પચે ચારિત્રી અવિરાધક–શુદ્ધચારિત્રી હેય તે દેવલેકમાં ઉપજતાં ઇંદ્ર થાય, સામાનિક દેવ થાય, લેપાળ થાય, ત્રાયશ્ચિશ દેવ થાય, યાવત્ રૈવેયક ને અનુત્તર વિમાન સુધી ઉપજતા અહમિંદ્ર પણ થાય. સૂમસં૫રાય ને યથાખ્યાત સંયત તે અહમિં% જ થાય. (૧૫) पलिया दुण्णि जहण्णा, देवठिई तिह पढमयाणं तु । उक्कोसा सव्वेसि, जा जम्मि उ होइ सुरलोए ॥ ५६ ॥
અર્થ–પ્રથમના ત્રણ સંયત જઘન્યથી બે પાપમના - આઉખે સંધર્મ દેવલોકમાં ઉપજે અને ઉત્કૃષ્ટ જ્યાં જેટલી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ હોય ત્યાં તેટલે આઉખે ઉપજે એટલે પ્રથમના બે સંયત ૩૩ સાગરોપમને આઉખે ઉપજે અને પરિહારવિશુદ્ધસંવત ૧૮ સાગરેપમને આઉખે આઠમા દેવલોકમાં ઉપજે. (૫૬)
હવે ચાદમું સંજમસ્થાન દ્વારા કહે છે – पत्तेयमसंखिजा, संजमठाणा हवंति तिण्हं पि । सुहमस्स असंखेजा, अंतोमोहुत्तिया ठाणा ॥ ५७॥
અર્થ–પ્રથમના ત્રણ સંતના દરેકના અસંખ્યાતા. સંયમસ્થાન જઘન્ય, મધ્યમ ને ઉત્કૃષ્ટની ગણનાએ છે. તે અસં.
ખ્યાત લોકાકાશના પ્રદેશ પ્રમાણ અસંખ્યાત જાણવા. ચોથા સૂક્ષ્મસંપરાયસંયતના પણ અસંખ્યાત સંયમસ્થાન છે, પરંતુ તે અંતર્મુહૂર્તકાળની અંદર તેના સમય પ્રમાણ સમજવા. (૫૭)
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ] अहखायस्स य एगे, अजहन्नुकोस संजमट्ठाणे । थोवे अहखायस्सय, एगे सुहुममस्सऽसंखगुणा ॥ ५८ ॥ परिहारस्स य तत्तो, असंखगुणिया उ संजमट्ठाणा । सामाइयछेयाणं, दुण्हं तुल्ला असंखगुणा ॥ ५९॥
અર્થ—અથાખ્યાત સંયતનું અજઘન્યાહૂણ એક જ સંયમસ્થાનક જાણવું. હવે એ સંયમસ્થાનનું અ૯પબડુત્વ કહે છે. સર્વથી થોડા સ્થાન યથાખ્યાત સંયતના કારણ કે તે એક જ છે, તેથી સૂક્ષ્મસં૫રાયના અસંખ્યગુણા, તે કરતાં પરિહારવિશુદ્ધસંયતના અસંખ્યાતગુણા, તે કરતાં સામાયિક ને છેપસ્થાપનીયના અસંખ્ય ગુણા–અને તે બંને પરસ્પર સરખા જાણવા. (૫૮-૫૯)
હવે પન્નરસું સક્સિકર્ષ (પર્યાય) દ્વાર કહે છેपंचण्हवि पत्तेयं, चारित्तिय पजवा भवेऽणंता । सहाणे सामाइओ, समो व छट्ठाण हिणअहिओ ॥ ६०॥ परठाणे छट्ठाणो, दुण्हं तु गंतगुणहीणो छेओ । एवं तिसु छट्ठाणो, दुसु अणंतगुणहीणो ॥ ६१ ।।
અર્થ–પચે સંયતના પ્રત્યેકના ચારિત્રપર્યાય અનંતા છે. સામાયિકસંયત સ્વસ્થાને સમાન હોય અથવા છ સ્થાનહીન અને છ સ્થાન અધિક હેય. સામાયિકસંયત પરસ્થાને એટલે છેદો પસ્થાપનીય ને પરિહારવિશુદ્ધિની અપેક્ષાએ છ સ્થાનપતિત એટલે હીન હેય, અધિક હોય અને તુલ્ય પણ હેય. બીજા બે સંયત સૂફમસં૫રાય ને યથાખ્યાતની અપેક્ષાએ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ ). અનંતગુણ હીન જ હોય. છેદેપસ્થાપનીય પણ સામાયિક સંયત પ્રમાણે જ જાણવું. એટલે ત્રણ સંયતની અપેક્ષાએ—હીનાધિકમાં છ સ્થાન પતિત હેય અને છેલ્લા બે સંયતની અપેક્ષાએ તે અનંતગુણહીન જ હોય. (૬૦-૬૧) परिहारे विय एवं. सहमो तिण्डं अणंतगणअहिओ। सट्टाणेणंतगुणो, हीणो अहिओ व तुल्लो वा ॥ ६२ ॥
અર્થ–પરિહારવિશુદ્ધિ માટે પણ એ જ પ્રમાણે જાણવું. સૂમસં૫રાય પ્રથમના ત્રણની અપેક્ષાએ અનંતગુણ અધિક હાય અને સ્વસ્થાને અન્ય સૂમસંપાયની અપેક્ષાએ અનંતગુણહીન હોય, અધિક હોય અથવા તુલ્ય હોય. (૬૨)
अहखायस्सय ठाणे, हीणो अणंतगुणअहक्खाओ। हेडिल्लाण चउण्हं, अब्भहिओ तुल्ल सठाणे ॥ ६३ ।।
અર્થ–સૂક્ષ્મસંપરાય યથાખ્યાત ચારિત્રને સ્થાને અનંતગુણહીન હોય અને યથાખ્યાત સંયત હેઠળના ચારે સંયતની અપેક્ષાએ અનંતગુણ અભ્યધિક હોય, અને સ્વસ્થાને યથાખ્યાત તુલ્ય હાય. (યથાખ્યાત ચારિત્રી સર્વને સરખા પર્યાય હાય તેથી.) (૬૩)
છ પ્રકારની હાનિ આ પ્રમાણે-અનંતભાગ હાનિ, અસંખ્યાતભાગ હાનિ, સંખ્યાતભાગ હાનિ, સંખ્યાતગુણ હાનિ, અસંખ્યાતગુણ હાનિ, અનંતગુણ હાનિ.
છ પ્રકારની વૃદ્ધિ આ પ્રમાણે-અનંતભાગ વૃદ્ધિ, અસંખ્યાતભાગ વૃદ્ધિ, સંખ્યામભાગ વૃદ્ધિ, સંખ્યાતગુણ વૃદ્ધિ, અસંખ્યાતગુણ વૃદ્ધિ, અનંતગુણ વૃદ્ધિ.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ ) Gમાં તુટ્ટી, કI રાપવા થવા | परिहारस्स जहण्णा--पंतगुणा उक्कसाणंता ॥ ६४ ॥
અર્થ–(હવે પાંચ પ્રકારના સંયતના પર્યાનું અ૫બહુવ કહે છે.)
પહેલા બે સંયતના જઘન્ય પર્યાયે થેડા છે તે બંનેના પરસ્પર તુલ્ય છે. તેથી પરિહારવિશુદ્ધિના જઘન્ય પર્યાયે અનંતગુણ હોય છે અને તેથી તેના જ ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રપર્યાયે અનંતગુણ હોય છે. (૬૪). पढमाण दोण्ह तुल्ला, उक्कोसा पजवा अणंतगुणा । तो सुहुमस्स जहन्ना, अनंतगुणा चरणपज्जाया ॥ ६५ ॥
અર્થ–તે કરતાં પ્રથમના બે સંયતના ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રપર્યાયે અનંતગુણ હોય છે, પરસ્પર તુલ્ય હોય છે. તે કરતાં સફમસંપાયના જઘન્ય ચારિત્રય અનંતગુણા હોય છે. (૬૫) तस्सेव य उक्कोसा--णतगुणा हुंति तो अहक्खाए । अजहण्णमणुक्कोसा-गंतगुणा सनिगसदारं ॥ ६६ ॥
અર્થ–તે કરતાં તેના જ ઉત્કૃષ્ટ પર્યાય અનંતગુણ હોય છે. તેથી યથાખ્યાતસંયતના અજઘન્યત્કૃષ્ટ અનંતગુણા ચારિત્રપર્યાય હાય છે. આ પ્રમાણે સંનિકર્ષદ્વાર પૂર્ણ થયું. (૬૬).
હવે સેળયું ગદ્વાર તથા ૧૭ મું ઉપયોગદ્વાર કહે છે.-- मणवयकाईय जोगा, पंचवि अहखायओ अजोगोवि । दुविहुवओगा चउरो, सुहुमो सागारउवओगो॥ ६७ ॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ ) અર્થ–પાંચે સંયત મન, વચન ને કાયોગવાળા હોય, યથાખ્યાતસયત ચદમે ગુણઠાણે અગી પણ હેય. - પ્રથમના ચાર સંયત સાકાર ને અનાકાર બંને પ્રકારના ઉપગવાળા હોય. સૂક્ષ્મસં૫રાય સાકાર ઉપગવાળા જ હોય તેના કારણમાં તેવો સ્વભાવ જ જાણવો. ( ૬ ).
હવે ૧૮ મું કષાયદ્વાર કહે છે – आइदुगि चउतिदुगइगकसाया, परिहारओ चउ कसाओ। सुहमो एगकसाओ, खीणुवसंतो अहक्खाओ ॥ ६८॥
અર્થ–પ્રથમના બે સંયત સકષાયી હોય તે ચાર, ત્રણ, બે ને એક કષાયવાળા હોય. ચારે કષાયવાળા નવમા ગુણઠાણાના છઠ્ઠા ભાગ સુધી હોય, ત્યારપછી સાતમે ભાગે કોઇને ક્ષય કરે ત્યારે ત્રણ કષાયવાળા હય, આઠમે ભાગે માનને ક્ષય કરે ત્યારે બે કષાયવાળા હોય, નવમાં ગુણઠાણાને અંતે માયાને ક્ષય કરે ત્યારે એક કષાયવાળા હોય, પરિહારવિશુદ્ધિ ચારે કષાયવાળા હાય (છફે, સાતમે ચારે કષાય હોય છે તેથી) સૂક્ષ્મસંપરાયસંયત દશમે ગુણઠાણે હોવાથી એક સંજવલનલભકષાયવાળા હોય, યથાખ્યાત સંયત ૧૧ મે, ૧૨ મે, ૧૩ મે, ૧૪ મે ગુણઠાણે હોવાથી તે લાભકષાયને ૧૧ મે ઉપશમ ને પછી ક્ષય કરેલ હોવાથી અકષાયી હોય. (૬૮).
હવે ઓગણીશમું લેયાદ્વાર કહે છે – आइदुगे छल्लेसा, परिहारो होइ सुद्धतिल्लेसो। सुहुमो सुको सुक्को, अहखाय अलेसओ वापि ॥ ६९ ॥
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩ ) અર્થ–પ્રથમના બે સામાયિકને છેદો પસ્થાપનીય સંયત છએ લેશ્યાવાળા હોય. પરિહારવિશુદ્ધિસંયત શુદ્ધ ત્રણ (તેજે, પદ્ય ને શુક્લ) લેશ્યાવાળા હોય, સૂક્ષ્મસંપરાયસયત શુકલ લેશ્યાવાળે હાય, યથાખ્યાત સંયત ૧૧ મે ૧૨ મે ૧૩ મે પરમશુકૂલ વેશ્યાવાળા હોય અને ચિદમે ગુણઠાણે અલેશ્યી પણ હોય. (૬૯).
હવે વશમું પરિણામ દ્વાર કહે છે – वढंत हायमाणय, अवठिय परिणामया पढम तिण्णि । नो अवडिओ उ सुहुमो, अहखाओ हायमाणो नो॥ ७० ॥
અર્થ–પ્રથમના ત્રણ સંયત વર્ધમાન પરિણામે હોય, હાયમાન પરિણામે હોય અને અવસ્થિત પરિણામે પણ હોય. સૂમસંપરાયસંયત વિશુદ્ધમાન વધતે પરિણામે હેય, કિલશ્યમાન ઘટતે પરિણામે હાય, અવસ્થિત ન હોય. યથાખ્યાતસંવત ૧૧ મે, ૧૨ મે વધતે પરિણામે હોય, ૧૩ મે ગુણઠાણે અવસ્થિત પરિણામી હોય. હાયમાન ન જ હોય. (૭૦). समयमवठियभावो, जहन्न उक्कोस सत्तसमया उ । वढंतहायमाणा, समयंतमुहुत्त तिण्हंपि ॥ ७१ ॥
અર્થ-અવસ્થિત પરિણામને ભાવ જઘન્ય એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટ સાત સમય સુધી હોય. વર્ધમાન ને હાયમાન પરિણામ જઘન્ય એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત સુધી પ્રથમના ત્રણ સંતને હોય. ( ૭૧ ). . वटुंतहायमाणो, सुहुमो समयो मुहुत्त उक्कोसो। अहखाय वढमाणो, जहन्नउकोस अंतमुहू ॥ ७२ ॥
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪ ) અર્થ–સૂક્ષમપરાયસયત વર્ધમાન ને હાયમાન પરિણામે જઘન્ય એક સમય ને ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત હાય (તે ગુણઠાણાને કાળ જ તેટલે છે), યથાખ્યાતસંવત વર્ધમાન પરિણામે બારમે ગુણઠાણે, જઘન્ય કે ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત જ હોય (એ ગુણઠાણનો કાળ જ એટલો છે તેથી તે પ્રમાણે સમજવું.) (૭૨). समओ जहण्णवठिय, उक्कोसो पुचकोडी देरणा ।। अहखाय संजओ खलु, वुत्तं परिणामदारमिणं ॥ ७३ ।।
અન્યથાખ્યાત સંયત અવસ્થિત પરિણામે જઘન્ય એક સમય નિશ્ચયે અને ઉત્કૃષ્ટ દેશેઊણા ક્રેડપૂર્વ હાય (તેરમા સંગી ગુણઠાણનો કાળ એટલે જ છે માટે). આ પ્રમાણે પરિણામ દ્વાર કહ્યું. ( ૭૩ ).
હવે એકવીસમું બંધ દ્વાર કહે છે - सामाइयछेयपरिहार-गाय बंधंति सत्त वा अट्ट । मोहाउवज्जियाओ, सुहुमो बंधेइ छच्चेव ॥ ७४ ॥ अहखाओ पुण एगं, सायं बंधेइ बंधरहिओ वा ।
અર્થ–સામાયિક, છેદેપસ્થાપનીય, પરિહારવિશુદ્ધિએ ત્રણ સંયત સાત અથવા આઠ કર્મ બાંધે (આયુ ન બાંધે ત્યારે સાત ને આયુ બાંધે ત્યારે આઠ સમજવા). સૂમસંપરાય સંયત મોહનીય ને આયુકમે વજીને બાકીના છ કર્મ બાંધે (૭૪). યથાખ્યાતસંવત ૧૧ મે, ૧૨ મે, ૧૩ મે એક સાતાવેદની બાંધે અને ૧૪ મે અબંધક હેય.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫ ) હવે બાવીશમું વેદના દ્વાર કરે છે – वेदंति अचउरो, अहखाओ सत्त वा चउ वा ॥ ७५ ॥
અર્થ–ચારે પ્રકારના સંયત આઠે કર્મને વેદે (અનુભવે, દશમા ગુણઠાણા સુધી આઠે કર્મને વેદવાપણું છે માટે. યથા
ખ્યાત સંયત ૧૧ મે, ૧૨ મે સાત કર્મવેદે અને ૧૩ મે, ૧૪ મે ચાર અઘાતિકર્મ જ વેદે. (૭૫).
હવે ત્રેવીસમું ઉદીરણા દ્વાર કહે છે – आइल्ल तिनि अड सत्त, छच्च वा आउवेयणियवजा। आउयवेयणिमोहणिवज्जा छ च पंच वा सुहुमो ॥७६ ॥ पुव्वुत्ताओ पंच व, दुण्णि उदीरइ नामगोयाओ। कम्माणं पयडीओ, अणुदिरगो वावि अहखाओ ॥ ७७ ॥
અર્થ–પ્રથમના ત્રણ સંયત આઠ, સાત અથવા છ કર્મને ઉદીરે એટલે પ્રમત્તસંયત આઠને ઉદીરે અથવા આયુ વિના સાતને ઉદીરે અને સાતમા, આઠમા-નવમા ગુણઠાણે આયુને વેદની બેને લઈને બાકીના છ કર્મને ઉદીરે. સૂફમસં૫રાય સંયત એ છ કર્મને અથવા આયુ, વેદનીય અને મેહનીય કર્મને લઈને પાંચને ઉદીરે. (૭૬).
યથાખ્યાતસંવત ૧૧ મે, ૧૨ મે ગુણઠાણે પૂર્વોક્ત પાંચને ઉદરે અને બારમાને અંતે તેમ જ તેરમે ગુણઠાણે નામકર્મ ને ગેવકર્મ એ બે કર્મ પ્રકૃતિને ઉદીરે. ૧૪ મે ગુણઠાણે આણદીરક હેય એટલે એકે કર્મ પ્રકૃતિને ઉદીરે નહીં. (૭૭). - હવે એવી શમું ઉપસંપદહાન દ્વાર એટલે શેને તને શું મેળવે? તે કહે છે –
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૬ ) चइऊणय सामइयं, छेयं सुहुयं असंयमं वावि । देसविरइ उवसंपजइ, सामाइय चारित्ती ।। ७८ ॥
અર્થ–સામાયિકચારિત્રી સામાયિસંયમને છાંડીને–તજીને ચડતે થકે છેદેપસ્થાપનીય ચારિત્ર અને સૂક્ષમપરાય સંયમ પ્રાપ્ત કરે અને પડતો થકો અસંયમ અથવા દેશવિરતિ ભાવને પામે. (૭૮). छेओवट्ठावणियं, चइउं सामाइयं व परिहारं । सुहुमं असंजमं वा, पडिवजइ देसविरई वा ॥ ७९ ॥
અર્થ–છેદેપસ્થાપનીય ચારિત્રી છેદેપસ્થાપનીયને તજીને તીર્થને સંક્રમે સામાયિક ચારિત્ર આદરે અથવા ચડતે પરિણામે પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્રને તથા સૂમસં૫રાયસંયમને પ્રાપ્ત કરે અથવા પડતે પરિણામે અસંયમને કે દેશવિરતિને પડિવજેસ્વીકારે. (૭૯). परिहारं परिहरिउं, छेयं अस्संजमं च पडिवज्जे । सुहुमाओ पढमदुर्ग, अहखायं अविरई वावि ॥ ८० ॥
અર્થ–પરિહારવિશુદ્ધસંયત પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્રને તને છેદેપસ્થાપનીયને આદરે અથવા પડતો અસંયમને આદરે. સૂફમસં૫રાયસંયત સૂક્ષ્મપરાયને તજીને પડે તે સામાયિક કે છેદેપસ્થાપનયને આદરે અને ચડતે યથાખ્યાત ચારિત્રને આદરે. જે કાળ કરે તે અવિરતિભાવને પામે. (દેવગતિમાં જ ગમન હેવાથી એથે ગુણઠાણે જાય) (૮૦).
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) अहखायं पुण चइउं, सुहुमं अस्संजमं च सिद्धिं वा । उपसंपञ्जइ जीवो, उपसंपजहाण दारमिणं ॥ ८१ ॥
અર્થ_યથાખ્યાતચારિત્રી જીવ યથાખ્યાતને તજીને પડતો સૂક્ષ્મસંપરાય આદરે અથવા કાળ કરે તે અસંગતપણું પામે (દેવપણામાં) અને ચડતા પરિણામે સિદ્ધિપદને પણ પામે. આ પ્રમાણે ઉપસંપદાન દ્વાર કહ્યું. ( ૮૧ ).
હવે પચીસમું સંજ્ઞાદ્વાર કહે છે – पढमा तिण्णि वि दुविहा, नो उवउत्ता दुवे य सण्णासु ।
અર્થ–પ્રથમના ત્રણ સંયત આહારાદિ સંજ્ઞામાં અથવા ક્રોધાદિ સંજ્ઞામાં ઉપયુક્ત-ઉપગવાળા હોય અથવા ન પણ હોય. ઉપરના બે ચારિત્રવાળી સંજ્ઞામાં-ઉપયુક્ત ન જ હોય.
હવે ર૬ મું આહાર દ્વાર કહે છે– सामाइयाइ चउरो, आहारा दुविह अहखाओ ॥ ८२ ॥
અર્થ–પ્રથમના સામાયિકાદિ ચાર ચારિત્રવાળા આહારક જ હાય (ત્રણે પ્રકારના આહારમાંથી રોમ અને કવળ બે પ્રકારના આહાર કરનારા હોય.) યથાખ્યાત સંયત આહારક ને અનાહારક બંને પ્રકારના હેય. (તે કેવળી સમુદ્દઘાતમાં ત્રીજા બંને ચોથા-પાંચમા સમયે તેમજ ચંદમે ગુણઠાણે અણાહારી હેય.)(૨).
હવે સત્તાવીસમું ભવદ્વાર કહે છે – इकं च भवग्गहणं, पंचण्ह वि संजयाण उ जहन्न। .. उकोसेणं अट्ठ उ, दोण्हं तिहं तु तिण्णेच ॥ ८३ ॥ ...
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૮ ) અર્થ–પાંચે સંયત જઘન્યથી વર્તમાન એક જ ભવ કરીને સિદ્ધિપદને પામે, પ્રથમના બે સંયત અપ્રતિપાતી સમતિવાળા ઉત્કૃષ્ટ આઠ ભવ કરે અને બાકીના ત્રણ સંયત ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ ભવ કરે. (૮૩).
હવે અઠ્ઠાવીસમું આકર્ષદ્વાર કહે છે -- उकोसा उ सयग्गस्स, वीसपुहुत्तं च तिण्णि चउर दुवे । एगभवे आगरिसा, जहण्णओ इक सव्वेसि ॥ ८४ ॥
અર્થ–(આકર્ષ એટલે એક ભવમાં તેટલી વાર તે તે સંયમ પામે એમ સમજવું. અર્થાત્ તે તે સંયમ જાય ને પાછું આવે તેને આકર્ષ કહીએ).
ઉત્કૃષ્ટ આકર્ષ એક ભવમાં સામાયિકસંયત માટે શતાગ્રશતપૃથત્વ હોય, છેદો પસ્થાપનીયને વશપૃથકૃત્વ હેય. પરિહારવિશુદ્ધિને ત્રણ હાય (એક ભવમાં ત્રણ વાર પરિહારવિશુદ્ધિચારિત્ર ગ્રહણ કરાતું હોવાથી), સૂફમસં૫રાયને ચાર આકર્ષ હોય (એક ભવમાં બે વખત ઉપશમશ્રેણી કરાતી હોવાથી સંકિલશ્યમાન ને વિશુદ્ધમાન એમ બે બે પ્રકારે સૂક્ષ્મસંપરાય સંયમ હોય તેથી) યથાખ્યાતને બે આકર્ષ હોય (૧૧ મે ગુણઠાણે આ આકર્ષ સમજવા). પાંચ પ્રકારના સંતને જઘન્ય એક આકર્ષ હોય. (૮૪).
હવે આખી ભવશ્રેણીમાં આકર્ષ કેટલા થાય? તે કહે છે – सहसग्गसो सहस्सं, नवसय उवरिं च सत्त नव पंच । नाणाभवआगरिसा, जहण्णओ दुनि पंचेव ।। ८५ ॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૯ ) અર્થ–સામાયિકસંયતને ઉત્કૃષ્ટ હજારપૃથકૃત્વ આકર્ષ થાય છે. છેદપસ્થાપનીયને ઉત્કૃષ્ટ નવસથી હજાર સુધી હોય છે. પરિરૂ હારવિશુદ્ધિને સાત, સૂમસં૫રાયને નવ અને યથાખ્યાતને પાંચ આકર્ષ હોય છે. જઘન્યથી પાંચે સંયતને બે આકર્ષ હોય છે. (૮૫).
પરિહારવિશુદ્ધિ ઉત્કૃષ્ટ એક ભવમાં ત્રણ વાર પ્રાપ્ત થાય છે અને ત્રણ ભવમાં પ્રાપ્ત થઈ શકે છે તેથી પહેલા ભવમાં ત્રણ, બીજા ભવમાં ત્રણ ને ત્રીજા ભવમાં એક એમ કુલ ૭ આકર્ષ થાય છે.
સૂક્ષ્મસંપાયના એક ભવમાં ચાર આકર્ષ થાય છે અને તે ત્રણ ભવમાં પ્રાપ્ત થાય છે, તેથી પહેલા ભવમાં ચાર, બીજા ભવમાં ચાર અને ત્રીજા ભવમાં એક એમ કુલ નવ આકર્ષ થાય છે.
યથાખ્યાતચારિત્ર ત્રણ ભવમાં પ્રાપ્ત થાય છે, તેમાં પહેલા ભવમાં બે, બીજા ભવમાં બે અને ત્રીજા ભવમાં એક એમ કુલ ૫ આકર્ષ થાય છે.
હવે એગણત્રીશમું સંતપણાની સ્થિતિ(કાળ)નું દ્વારકહે છેएगं पडुच्चकालो, उकिट्ट देसूण नवहिं वासेहि । ऊणा उ पुवकोडी, समइयं छेया अहक्खाओ ॥ ८६ ।।
અર્થ_એક જીવ આશ્રી સામાયિક, છેદો પસ્થાપનીયને યથાખ્યાતચારિત્ર કાંઇક ઊ નવ વર્ષે જૂન ક્રોડ પૂર્વ સુધી રહે. (૮૬). देसूणे गुणतीसइवासणा पुवकोडि परिहारे। सुहुमं अंतमुहुत्तं, सबेसि जहन्नओ समओ ॥ ८७ ॥
અર્થ–દેશેઊણા ઓગણત્રીશ વર્ષે યૂન કોડપૂર્વ પરિહારવિશુદ્ધિને ઉત્કૃષ્ટ કાળ છે. એટલે કાંઈક ઊણુ ઓગણત્રીસ વર્ષની
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦ )
થયે જ પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્ર આદરી શકાય છે, તેનું ફ્રોડ પૂર્વનું આયુ હોય ત્યારે ઉપર પ્રમાણે કાળ તેને માટે લાગે. સૂક્ષ્મસપરાયના ઉત્કૃષ્ટ કાળ અંતર્મુહૂ હાય (દશમા શુશુઠાણાના એટલેા જ કાળ છે તેથી ). જઘન્યથી તેા પાંચે પ્રકારના સંય તના એક સમય કાળ હેાય. ( તે ચારિત્રપરિણામ થાય તેને ખીજે સમયે કાળ કરે તેને માટે સમજવા.) ( ૮૭ ). सव्वे पडुच्च काले, समइय अहखाययाण सङ्घद्धं । મુહુમાળ પાસમઞો, અંતમુદુત્ત ૨ સોસો ॥ ૮૮ ॥
અ—કાળે એટલે કાળદ્વારમાં સર્વને એટલે અનેક જીવાને આશ્રીને સામાયિકસયત ને યથાખ્યાતસયત સ કાળે હાય ( મહાવિદેહક્ષેત્રમાં નિરતર હેાવાથી ). સૂક્ષ્મસપરાયના કાળ જઘન્ય એક સમય ને ઉત્કૃષ્ટ આંતર્મુહત્ત સમજવા. ત્યારપછી જરૂર વિરહ પડે. (૮૮).
छेयाण जहणणेणं, अड्ढाजासया य वासाणं । उक्को सेणं पण्णास - कोडिलक्खा उ अयराणं ॥ ८९ ॥
અથ છેઢાપસ્થાપનીય સંયતના અનેક જીવ આશ્રી જઘન્યકાળ અઢીસો વર્ષના સમજવે! ( ઉત્તિર્પણીમાં પ્રથમ પ્રભુનુ શાસન અહસેા વર્ષે જ પ્રવવાનુ` હાવાથી ) ઉત્કૃષ્ટો પચાસ લાખક્રોડ સાગરોપમને હાય. ( અવસર્પિણીમાં પ્રથમ પ્રજાનું શાસન તૈટલે! કાળ પ્રવતતુ હાવાથી ) આ ચારિત્ર પહેલા છેલ્લા પ્રભુના શાસનમાં જ હાવાથી આ કાળ સમજવા ( મહાવીરપ્રભુના શાસનના કાળ મધ્યમ સમજવા ).
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૧ )
परिहारविसुद्धिणं, जहण्ण देसूण दोण्णिवाससया । ૩વસે સેનrગો, સો પુત્રવિયો | ૨૦ | *
અર્થ–પરિહારવિશુદ્ધિચારિત્રને દેશણ બસો વર્ષને જઘન્યકાળ હોય તે આ પ્રમાણે-વીરપ્રભુના શાસનમાં તેમના કેવળજ્ઞાન પામ્યા પછી તરત જ સો વર્ષના આયુષ્યવાળે, ૨૯ વર્ષની વયે પ્રભુની પાસે પરિહારવિશુદ્ધચારિત્ર અંગીકાર કરે. ત્યારપછી બીજો સે વર્ષના આયુષ્યવાળે ૨૯ વર્ષની વયે તેને આયુષ્યને અંતે પરિહારવિશુદ્ધિચારિત્ર આદરે. એ અપેક્ષાએ દેશે એટલે ૫૮ વર્ષે ન્યૂન બસો વર્ષ જઘન્ય પરિહારવિશુદ્ધિ સંયત લાભ. (આ ચારિત્ર તીર્થંકર પાસે અથવા જેણે તીર્થકર પાસે આદરેલ હોય તેની પાસે જ લેવાય છે ).
ઉત્કૃષ્ટ દેશૂણા બે કેડ પૂર્વ પરિહારવિશુદ્ધચારિત્રી લાભ તે આ પ્રમાણે-કેઈ કોડપૂર્વના આયુષ્યવાળો ૨૯ વર્ષની વયે પ્રથમ તીર્થકરની પાસે પરિહારવિશુદ્ધિ સંયમ આદરે. તેના ભવને અંતે બીજે કઈ કેડપૂર્વને આયુવા ૨૯ વર્ષની વયે તેની પાસે પરિહારવિશુદ્ધિચારિત્ર આદરે એ અપેક્ષાએ દેશે એટલે ૫૮ વર્ષે ન્યૂન બેક્રોડપૂર્વ પરિહારવિશુદ્ધસંમતી લાભે.
હવે ત્રીશમું અંતરદ્વાર કહે છે – एग पडुच्च अंतर-मंतमुहुत्तं जहन्न पंचण्डं । उक्कोसेण अवटुं पुग्गलपरियट्टदेसूणा ॥ ९१ ॥
અર્થ_એક જીવને આશ્રીને પાંચે સંયતનું જઘન્ય અંતર અંતર્મુહૂર્ત હોય એટલે તે તે સંયમથી પડીને ફરી પાછા અંતમુહૂર્ત તે તે ચારિત્ર આદરે ઉત્કૃષ્ટ અંતર એક જીવઆશ્રી
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ). દેશણ અર્ધ પુદ્ગલપરાવર્ત કાળનું હોય એટલે એક વાર તે તે સંયમ પામીને તેથી પતિત થઈ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે. તે સમતિ પામેલ હોવાથી અર્ધ પગલપરાવર્ત કાળે તે પાછે સમક્તિ પામી તે તે સંયમ સ્વીકારે. તેને આશ્રીને ઉત્કૃષ્ટ અંતર જાણવું. (૯૧). सवे पडुच्च सामाइय-अहखायाण अंतरं नत्थि । सुहुमाण एगसमओ, जहण्णमुक्कोस छम्मासा ॥ ९२ ॥
અર્થ–સર્વ એટલે અનેક જીવને આશ્રીને સામાયિક ને યથાખ્યાતસંયતને અંતર ન હોય. એ બે સંયમવાળા તે સર્વ કાળે હેય. સૂક્ષ્મસં૫રાયસંયત માટે જઘન્ય અંતર એક સમયનું અને ઉત્કૃષ્ટ છ માસનું જાણવું. એટલે એક સૂમસં પરાયી થયા પછી બીજે જીવ જઘન્ય એક સમયને આંતરે જ સૂમસં૫રાયસંયતી થાય. ઉત્કૃષ્ટ અંતર છ માસનું પડે. એટલે છ માસે તે જરૂર કંઈ પણ સૂમસંપાયસંયતી થાય. (૯૩).
छेयाण जहण्णेण, अंतर तेवहिवाससहसाई। उक्कोसेणं अहारस-सागरकोडिकोडिओ ॥९३ ॥
અર્થ છેદેપસ્થાપનીય સંયતનું અનેક જીવને આશ્રયીને જઘન્ય અંતર ૬૩,૦૦૦ વર્ષનું હોય અને ઉત્કૃષ્ટઅંતર અઢાર કેડાકોડી સાગરોપમનું હોય. તે આ પ્રમાણે-દુપસહસૂરિથી પદ્મનાભ તીર્થકર સુધીનું અંતર તે જઘન્ય અંતર જાણવું. - ૧. અહીં ૬૩,૦૦૦ વર્ષથી થોડું અધિકું અને અઢાર કડકડી સાગરેપમથી ડું ઊણું એમ સમજવું.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૩ ) તેમાં અવસર્પિણીને છઠ્ઠો આવે અને ઉત્સપિણને પહેલે ને બીજો આરે એમ ત્રણ આરા એકવીશ એકવીશ હજાર વર્ષના જાણવા. ઉત્કૃષ્ટ અંતર ગઈ વીશીના ૨૪મા તીર્થંકરથી વર્તમાન વીશીના પહેલા તીર્થકર સુધીનું સમજવું. તેમાં ઉત્સર્પિણીને ચોથ, પાંચમો ને છઠ્ઠો આરો અને અવસર્પિણીને પહેલે, બીજો અને ત્રીજો આરો-એમ છ આરા ૧૮ કેડીકેડી સાગરોપમના પ્રમાણવાળા જાણવા. (લ્સ). " परिहाराण जहणं, चउरासीतिं च वाससहस्साई । કોસંતરવાસ, સોહિશોહિશો ૧૪ .
અર્થ–પરિહારવિશુદ્ધિનું જઘન્ય અંતર ૮૪ હજાર વર્ષનું જાણવું. તેમાં અવસર્પિણને પાંચમા ને છઠ્ઠો અને ઉત્સપિણીને પહેલે ને બીજે એમ ચાર આરા એકવીશ એકવીશ હજાર વર્ષના જાણવા. ઉત્કૃષ્ટ અંતર અઢાર કેડીકેડી સાગરેપમનું ઉપર પ્રમાણે જાણવું. (૯૪).
હવે ત્રીસમું સમુદ્રઘાત દ્વાર કહે છે – सामाइयछेयाणं, छ समुग्घाया य तिण्णि परिहारे। . अहखायस्स उ एगो, केवलिओ नत्थि सुहुमस्स ॥ ९५ ॥
અર્થ–સામાયિક ને છેદપસ્થાપનીય સંયતને કેવળી સમુદઘાત સિવાયના છે (વેદના, કષાય, મરણ, તેજસ, વૈકિય ને આહારક) સમુઘાત હાય. પરિહારવિશુદ્ધિ લબ્ધિ પ્રયું જતા * ૧. અહીં ચોરાશી હજાર વર્ષથી કાંઈક ન્યૂન અંતર સમજવું. * * ૨. અહીં અઢાર કડાકોડી સાગરોપમથી ન્યૂન સમજવું.
5
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૪ ) નથી માટે ત્રણ (વેદના, કષાય ને મરણ) સમુદઘાત હેય, યથાખ્યાતને એક કેવળિસમુદ્રઘાત હોય અને સૂમસપરાયસંયતી . વિશેષ ઉપયોગવંત છે તેથી તેને સમુદુઘાત હોતો નથી. (૯૫).
હવે ૩૧ મું ક્ષેત્રદ્વાર કહે છે – लोगस्स असंखिज्जे, भागे उ चउण्ह होइ ओगाहो। अहखाय असंखिज्जे, असंखभागेसु लोए वा ॥ ९६ ॥
અર્થ–ચારે સંયતની અવગાહના લેકના અસંખ્યાતમે ભાગે હય, યથાખ્યાતની લેકને અસંખ્યાતમે ભાગે, એવા અસંખ્યાતા ભાગમાં અથવા આખા લેકમાં હાય. (આ બે છેલ્લી અવગાહના કેવળ સમુદઘાતની વેળાએ હાય) (૯૬).
હવે ૩૨ મું સ્પર્શનાદ્વાર કહે છે – ‘एवं चेव य फुसणा,
અર્થ એ જ પ્રમાણે-અવગાહના પ્રમાણે સ્પર્શના જાણવી, પરંતુ કાંઈક અધિક જાણવી. હવે ૩૪ મું ભાવકાર કહે છે –
चउरो भावे खओवसमियम्मि । अहखाओ पुण होजा, उवसमिए वा वि खइए वा ॥९७॥
અર્થ–ચારે સંયત ક્ષપશમિક ભાવે હેય, યથાખ્યાત ચારિત્રી ઉપશમભાવે અથવા ક્ષાવિકભાવે હેય, ઉપશમભાવે ૧૧ મે ગુણઠાણે હેાય અને ક્ષાયિકભાવે ૧૨ મે ૧૩ મે,૧૪મે હાય. (૭).
હવે પાંત્રીશમું સંખ્યા પરિમાણદ્વાર કહે છે –
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫ ) पडिवजंत समइया, इक्काई जाव सहसपोहुत्तं । कोडिसहस्सपुहुत्तं, उक्कोस जहण्ण पडिवन्ना ॥ ९८ ॥
અર્થ–સામાયિકચારિત્ર નવું સ્વીકારનાર કેઈ સમયે ન પણ હેય અને હેય તે એકબે, ત્રણ, યાવત્ હજાર પૃથક્વ પામીએ. પૂર્વ પ્રતિપન્ન સામાયિકચારિત્રી હજાર ક્રોડ પૃથકૃત્વ એટલે બે હજાર ક્રોડથી નવ હજાર કોડ પામીએ. (સામાન્યકાળે બે હજાર ક્રોડ ને ઉત્કૃષ્ટ કાળે નવ હજાર ક્રોડ પામીએ.) (૮).
छेया पवजमाणा, एगाईसयपुहुत्तमुक्कोसा । थोवुक्कोस पवण्णा, कोडिसयपुहुत्त नो वावि ॥ ९९ ॥
અર્થ–છેદો પસ્થાપનીય ચારિત્રી નવા અંગીકાર કરનારા એક, બે, ત્રણ, યાવત્ શત પૃથફત ઉત્કૃષ્ટા પામીએ. પૂર્વ પ્રતિપન્નગ ઉત્કૃષ્ટા જે પામીએ તે સૌ કટિ પૃથકૃત્વ એટલે બસ કડથી નવસે કોડ પામીએ અને કોઈ કાળે ન પણ પામીએ; કારણ કે એ ચારિત્ર ભરત, ઐરાવતક્ષેત્રમાં અને પહેલા, છેલ્લા તીર્થકરને વારે જ પામીએ તેથી મધ્યના બાવીશ તીર્થકરના સમયમાં ન પામીએ. (૯૯).
परिहारपवजंता, इकाई जाव सयपुहुत्तता । पडिवन्ना जइ हुंति उ, सहसपुहुर्तत एगाइ ।। १०० ॥
અર્થ-પરિહારવિશુદ્ધિસંયમવાળા પ્રતિપદ્યમાન પામીએ તે જઘન્ય એક, બે, ત્રણ, યાવત્ શત પૃથકત્વ (બસોથી નવસ) પામીએ અને ઉત્કૃષ્ટ પ્રતિપનચારિત્રી હોય તે હજાર પૃથકૃત્વ પામીએ. (બાકી ઘણે કાળ તે તે ન જ પામીએ કારણ કે
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬ ) પહેલા, છેલા તીર્થકરના સમયમાં પણ અમુક વર્ષો સુધી જ પામી શકાય છે ) (૧૦૦).
पडिक्जंता सुहुमा, इक्काई जा सयं तु बासहा । ... अठसयं खवगाणं, उवसमगाणं तु चउपण्णा ।। १०१॥
અર્થ–સૂક્ષ્મસંપરાયચારિત્રી પ્રતિપદ્યમાન જે પામીએ તે એક, બે, ત્રણ ઉત્કૃષ્ટા એકસો બાસઠ પામીએ. તેમાં એકસો આઠ ક્ષપકશ્રેણિવાળા પામીએ ને ચેપન ઉપશમશ્રેણિવાળા પામીએ.(૧૦૧)
पुव्वपवना जइ ते, इकाई हुंति जा सयपुहुत्तं । अहखायपवजंता, एगाई जा बिसहसयं ॥ १०२ ॥ અર્થ–સૂમસં૫રાય પૂર્વ પ્રતિપન જે હોય તે જઘન્ય એક, બે, ત્રણ, ઉત્કૃષ્ટ શતપૃથફત્વ પામીએ. યથાખ્યાતચારિત્રી પ્રતિપદ્યમાન એક, બે, ત્રણ યાવત્ ૧૬૨ પામીએ. (૧૦૨).
अठसयं खवगाणं, चउपन्नुवसायगाण जइ हुंति । पुव्वपवना थोवुकोसा कोडीपुहुत्तमिमे ॥ १०३ ॥
અર્થ–૧૯ર માં એકસો ને આઠ ક્ષેપક હોય અને ચેપન ઉપશામક હોય, કેઈ કાળે પ્રતિપદ્યમાન ન પણ હોય. પૂર્વ પ્રતિપન્ન તે ઉપશમક નિરંતર હેય. તે સંખ્યાએ ક્રોડપૃથકત્વ એટલે બે ક્રોડથી નવ ફ્રોડ હોય. (જઘન્યકાળે બે ક્રોડ ને ઉત્કૃષ્ટ કાળે નવા ક્રોડ હેય.) (૧૦૩). - હવે છત્રીશમું અલ્પબહુવૈદ્વાર કહે છે –
सुहुम परिहार अहखाय, छेय सामाइया य पंचावि । થવા સંરિવરણુ, બદાર છે. વિઘા ૦૪
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૭ ) અર્થ–સૂમસંપાય, પરિહારવિશુદ્ધિ, યથાખ્યાત, છેદપસ્થાપનીય ને સામાયિક–એ પાંચ સંયતમાં સૂમસંપરયડા ને બીજા ચાર અનુક્રમે એક બીજાથી સંખ્યાતગુણા જાણવા. તે આ પ્રમાણે –
૧. સૂક્ષ્મસંપરાય થોડા તે ઉત્કૃષ્ટી પણ શતપૃથફત્વ પામીએ.
૨. પરિહારવિશુદ્ધિ તે કરતાં સંખ્યાતગુણા. તે સહસપૃથત્વ પામીએ.
૩. યથાખ્યાત તેનાથી સંખ્યાતગુણ. તે સદા ફોડપૃથકત્વ પામીએ.
૪. છેદો પસ્થાપનીય તેનાથી સંખ્યાલગુણ. તે જે પામીએ તે સો કોડપૃથફત્વ પામીએ, પણ તે સદાકાળ ન પામીએ.
૫. સામાયિાત્રિી તે કરતાં સંખ્યાતગુણા. તે સદા સહસડપૃથકૃત્વ એટલે બે હજાર કરોડથી નવ હજાર કોડ પામીએ.
આ પાંચ સંયતમાં સામાયિકસંયત ને યથાખ્યાતસંવત સદા પામીએ. એને વિરહ ન જ હોય અને બીજા ત્રણ સંયત કેઈ કાળે ન પણ હેય.
આ પ્રમાણે અપબહવદ્વાર કહ્યું. હવે કેટલીક વિશેષ વાત કહે છે – परिहार सुहुम अहखायाणं जंम्मि तिण्ह वुच्छेओ।
सामाइय छेया पुण, दुप्पसहो जाव होर्हिति ॥ १०५ ॥ • અર્થ–પરિહારવિશુદ્ધિ, સૂક્ષ્મસં૫રાય ને યથાખ્યાત આ ત્રણ ચારિત્ર જંબુસ્વામીના નિર્વાણ સાથે વિચછેદ ગયા છે
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૮ ) અને સામાયિક ને છેદે પસ્થાપનીય એ બે સંયમ દુષ્ણસહસૂરિ પર્યત એટલે પાંચમા આરાના છેડા સુધી રહેવાના છે. (૧૦૫).
भगवइपणवीससए, सत्तमउद्देसगाणुसारेणं । संजयसंगहणीयं, रइया बुहजीवविजएण ॥ १०६ ॥
અર્થ-શ્રી ભગવતીસૂત્રના પચવીશમા શતકના સાતમા ઉદ્દેશાને અનુસાર આ સંયસંગ્રહણી પંડિત શ્રી જીવવિજયે રચી છે. (૧૦૬).
అఅఅఅఅఅఅఅఅఅఅఅఅత్న - ઈતિ શ્રી પંચસંયસંગ્રહણી છે
સાનુવાદ સંપૂર્ણ. Regrannnnn!
re
K",
"t
1
*/
1
1
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
Door
FDurn
.
100.
300000005
पूर्वाचार्यविरचित श्री दीवसागरपन्नत्ति सूत्र
। अनुवादयुक्त पुक्खरवरदीवई, परिक्खिवइ मानुसोत्तरे सेले । पायारसरिसरूवे, विभयंतो माणुस लोयं ॥१॥
અર્થ–માનુષેત્તર નામે પર્વત ફરતા પ્રાકાર (ગઢ) જેવા સ્વરૂપવાળ અને અસંખ્ય દ્વીપસમુદ્રોથી મનુષ્યલકને જુદો પાડતે સતે પુષ્કરવરાર્ધદ્વીપને વીંટીને રહ્યો છે. ૧.
सत्तरिसिकवीसाई, जोयणसयाई सो समुबिद्धो ।। चचारि य तीसाई, मूले कोसं च ओगाढो ॥२॥
અર્થ_એ પર્વત સતસો ને એકવીશ જન ઊંચો છે અને ચારસો ત્રીશાજન ને એક ગાઉ જમીનમાં અવગાઢ છે. ૨.
दस बावीसाइं अहे, वित्थिनो होइ जोयणसयाई। . सत्त य तेवीसाई, वित्थिनो होइ मज्झम्मि ॥३॥ चत्तारि य चउवीसे, वित्थारो होइ उवरि सेलस्स । अड्डाइजे दीवे य, दो व समुद्दे अणुपरीई ॥ ४ ॥ અર્થ–તે પર્વત નીચે જમીન ઉપર એક હજાર ને બાવીશ જન વિસ્તારમાં છે અને મધ્યમાં સાતસો ને વેવીશ એજન વિસ્તારમાં છે. ઉપર મથાળે ચારસોને વશ જન વિસ્તારમાં છે અને તે અહીદ્વીપ ને બે સમુદ્રની ફરતે ફરી વળે છે. ૩–૪.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(४०)
तस्सुवरि माणुसनगरस, कूडा दिसिविदिसि होति सोलस उ । तेसिं नामावलियं, अहक्कम कित्तइस्सामि ॥ ५॥....
અર્થ તે માનુષેત્તર પૂર્વતની ઉપર દિશા ને વિદિશામાં મળીને સોળ કૂટ છે. તેની નામાવળી યથાક્રમે કહું છું. પ.
पुवेण तिण्णि कूडा, दक्षिणओ तिण्णि तिण्णि अवरेणं । · उत्तरओ तिण्णि भवे, चउद्दिसिं मानुसनगस्स ॥ ६ ॥
અર્થ-માનુષાર પર્વત ઉપર પૂર્વદિશાએ ત્રણ ફૂટ, દક્ષિણ દિશાએ ત્રણ કૂટ, પશ્ચિમ દિશાએ ત્રણ ફૂટ અને ઉત્તર દિશાએ ત્રણ ફૂટ-એમ ચાર દિશાએ કુલ બાર ફૂટ છે. ૬.
वेरुलियमसारे खलु, तह हंसगम्भे य होति अंजणगे । अंकमये अरिटे, रयए तह जायरूवे य ॥ ७॥ नवमे य सिल्लप्पवहे, तत्तो फलिहे य लोहियक्खे य ।
वयरामए य कूडे, परिमाणं तेसि वोच्छामि ॥ ८॥ ... मथ:-ते टोना नामी प्रमाणे-१ पैडु, २ भसार ( मसा२२८४ ), 3 साम, ४ मन, ५ अभय, ९ मरिष्ट, ७ २०४त, ८ त३५ ( सुवर्ण), शीवार, १० २३टि, ૧૧ લેહિતાક્ષ ને ૧૨ વાય-એ પ્રમાણે બાર ફૂટ છે. હવે તેનું પરિમાણ કહું છું. ૭-૮. । एएसिं कूडाणं, उस्सेहो पंच जोयणसयाई ।
पंचेव जोयणसए, मूलम्मि हुंति वित्थिण्णा ॥९॥ - वेरुलियमसारे तिण्णि, पनत्तरि जोयणसयाई । मज्झमि अड्डाइज्जे य, सए सिहरतले वित्थिडा कूडा॥१०॥
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧) ' અર્થ–એ ફૂટ ઊંચા પાંચસે જન છે. મૂળમાં વિરતાર પાંચસે લેજન છે. વૈદુર્ય ને મસાર (વિગેરે) કૂટે મધ્યમાં ત્રણસો ને પોતેર જન છે અને શિખર પર મથાળે અઢીસે જન વિસ્તારવાળા છે. –૧૦.
एग चेव सहस्सं, पंचेव सयाई एगसीयाई । કૃ*િ ૩ કાણું, સવિસેલો પરિગો દોર .
અર્થ એ કૂટની મૂળમાં પરિધિ એક હજાર પાંચસો ને એકાશી જન ઝાઝેરી છે. ૧૧.
एगं चेव सहस्सं, छलसीयं च तह य होइ सयमेगं ।। मज्झम्मि उ कूडाणं, विसेसहीणो परिक्खेवो ॥ १२ ॥
અર્થ–મધ્યમાં એક હજાર એકસે ને છાશી યોજનથી કાંઈક હણ ( ઓછી) તે કૂટની પરિધિ છે. ૧૨.
सत्तेव जोयणसया, एक्काणउयं च जोयणा होति । सिहरतले कूडाणं, विसेसहीणो परिक्खेवो ॥ १३ ॥ અર્થ–શિખર ઉપર તે કૂટની પરિધિ સાતસો ને એકાણુ જનથી કાંઈક ઓછી છે. ૧૩. . उसेसयं सियाभद्दे, तत्तो भद्दे भवे सुभद्दे य।
દે લ સંઘાર, સા રેવ નં ર | ૪ | नंदिसेणे य मोडे य, गोधूमे य सुदंसणे ।
पलिओवमठिईया, नागसुवन्ना परिवसंति ॥ १५ ॥ ' અર્થ-હવે તે કૂટના સ્વામી દેનાં નામે કહે છે – ૧ ઉસેસ, ૨ “તભદ્ર, ૩ ભદ્ર, ૪ સુભદ્ર, ૫ અષ્ટ, ૬ સર્વરદ,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૪૨), ૭ આનંદ, ૮ નંદ, ૯ નંદિસેણ, ૧૦ મેડ, ૧૧ ગોસ્તૂપ અને ૧૨ સુદર્શન. એ દેવ પાપમના આયુવાળા અને નાગકુમાર ને સુવર્ણકુમાર નિકાયના ત્યાં વસે છે. ૧૪-૧૫.
दक्षिणपुत्रेणं रयण-कूडा गरुल वेणुदेवस्स । सबरयण पुवुत्तरेण तं वेणुदालिस्स ॥ १६ ॥
અર્થ–દક્ષિણપૂર્વ(અગ્નિકેણીમાં જે રત્નકૂટ છે તેને સ્વામી ગલ એટલે સ્વર્ણકુમારના ઇંદ્ર વેણુદેવ છે. પૂર્વઉત્તર(ઈશાનકેશુ)માં સર્વરત્ન નામને જે કૂટ છે તે સ્વર્ણકુમારના વેણુદાલી ઇંદ્રને છે. ૧૬.
रयणस्स अवरपासे, तिणिवि समइत्थिऊण कूडाई । कूडं वेलंबस्स उ, वेलंबसहिय सया होइ ॥ १७ ॥
અર્થ–રત્નકૂટની પશ્ચિમે રહેલા ત્રણ ફૂટને ઉલ્લુઘીને આગળ જતાં નૈતકણમાં જે કૂટ છે તે વેલંબ નામનો છે અને વેલબ નામના વાયુકુમારના ઇંદ્રથી સદા અધિષિત છે ૧૭.
सबरयणस्स अवरेण, तिणि समइत्थिऊण कूडाई । कूडं पमंजनस्स, पमंजणं आढियं होइ ।। १८ ॥
અર્થ–સર્વરત્નમય કૂટની પશ્ચિમે જે ત્રણ ફૂટ છે તેનું ઉલ્લંઘન કરીને આગળ જતાં વાયવ્યકોણમાં જે ફૂટ છે તે પ્રભંજન નામને પ્રભંજન નામના વાયુકુમારના ઇંદ્રને છે. ૧૮.
तीसं च सयसहस्सा, दस य सहस्सा हवंति बोधवा । गोतित्थेहि विरहियं, खेत्तं नलिणोदगसमुद्दो ॥ १९ ॥ અર્થ–પુષ્કરવર દ્વીપની ફરતા આવેલા નલિદક અથવા
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩ ) પુષ્કરવાર નામના સમુદ્રનું ત્રીશ લાખ ને દશ હજાર યોજન,
તીર્થવિરહિત ક્ષેત્ર છે (અર્થાત્ બત્રીસ લાખ જન પ્રમાણ એ સમુદ્રમાંથી બે બાજુના ૫૦૦૦-૯૫૦૦૦ જન તીર્થના મળીને એક લાખ ને નેવું હજાર એજન બાદ કરતાં એટલું ક્ષેત્ર છે.) ૧૯
विक्खंभपरिक्खेवो, सो चेव समो उ होइ नलिणोदे । दस चेव जोयणसए, उबिद्धो नवियसोउदो ॥ २० ॥
અર્થ-નલિદક સમુદ્રના વિધ્વંભને પરિધિ પ્રથમના ક્રમ પ્રમાણે (ત્રણગણે ઝાઝેરો) જાણવે. તે નલિદક અથવા પુષ્કરવરદ સમુદ્ર તીર્થ વિનાના મધ્યભાગમાં એક હજાર જન ઊંડે સમતળવાળે છે. ૨૦. (છેલ્લા શબ્દનો અર્થ બેઠે નથી.)
एगा जोयणकोडी, छबीसा दसजोयणसयाई । गोतित्थेण विरहियं, सुरारसे सागरे खित्ते ॥ २१ ।।
અર્થ-૬૪ લાખ જન પ્રમાણ વાણીવરી પછી એક ક્રોડ, છવીસ લાખ ને દશ હજાર એજનન તીર્થ રહિત મદિરાના રસ જેવા પાણુવાળ સુરારસ અથવા વારુણીવર નામને સમૃદ્ધ છે. (તેમાં પણ એક કોડને ૨૮ લાખ યેાજનના પ્રમાણમાંથી ગોતીર્થના એક લાખ ને નેવું હજાર જન બાદ કરતાં આ પ્રમાણ આવે છે. ) ૨૧.
पंचेव य कोडी उ, दसुत्तरी दस य जोयणसहस्सा । गोतित्थेण विरहियं, खीरवरे सागरे खेत्तं ॥२२॥ અર્થ–બે ક્રોડ ને છપ્પન લાખ એજનના પ્રમાણવાળા
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૪ ). ક્ષીરવેરદ્વીપ પછી પાંચ ક્રોડ, દશ લાખ ને દશ હજાર જન પ્રમાણ તીર્થ રહિત ક્ષીરવરસમુદ્રનું ક્ષેત્ર છે (આમાં પણ પાંચ કોડ ને બાર લાખ યેજનમાંથી એક લાખ ને નેવું હજાર ચાર્જન બાદ કરતાં આ પ્રમાણુ આવે છે.) ૨૨.
वीसं जोयणकोडी, छायाला दस य जोयण सहस्सा । |તિહિં વિહિય, વેર ઘસારે હો રર કે અર્થ—દશ ક્રોડ ને ચોવીશ લાખ જન પ્રમાણ વૃતવરદ્વીપ પછી વશ કોડ, સેંતાળીશ લાખ ને દશ હજાર યોજન પ્રમાણ
તીર્થ વિરહિત વૃતસાગર અથવા વૃતવરસમુદ્રનું ક્ષેત્ર છે. (આમાં પણ વિશ કોડ ને ૪૮ લાખ યેજનના પ્રમાણમાંથી ગોતીર્થના ૧,૯,૦૦૦ યાજન બાદ કરતાં આ પ્રમાણ આવે છે.) ૨૩.
एगासीइ कोडीणं, नउया दस चेव जोयणसहस्सा । गोतित्थेण विरहियं, खोयरसे सागरे खेत्तं ॥ २४ ॥
અર્થ–ચાળીશ કોડ ને ૬ લાખ યેાજન પ્રમાણ ઈસુવરદ્વીપ પછી એકાશી કોડ, નેવું લાખ ને દશ હજાર જન પ્રમાણ
તીર્થ વિરહિત હૈદરસ એટલે ક્ષોદવર અથવા ઈશુરસ એટલે ઈક્ષુવર સમુદ્રનું ક્ષેત્ર છે. ૨૪. (આમાં પણ એકાશી ક્રોડ ને બાણ લાખ યોજનના પ્રમાણમાંથી ૧,૯૦,૦૦૦ એજન તીર્થના બાદ કરતાં આ પ્રમાણ આવે છે.)
નંદીશ્વરદ્વીપ, तेवढे कोडिसयं, चउरासीइं च सयसहस्साई ।
તીસરી, વિવો વવ . ૨૫ ' અર્થ_એકસો ત્રેસઠ ક્રોડ ને ચેરાશી લાખ જન પ્રમાણ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) નંદીશ્વર નામના દ્વીપને વિષ્કભ ચકવાળપણે છે. ( આ આઠમે. દ્વિીપ ઈશ્કવર સમુદ્રથી બમણું પ્રમાણવાળા છે.). ૨૫.
एगासी एगनउयाउ, पंचाणउइं भवे सहस्साई । तिण्णेव जोयणसए, ओगाहित्ताण अंजणगा ॥ २६ ।।
અર્થ_એકાશી ડ, એકાણુ લાખ, પંચાણું હજાર અને ત્રણસે યેાજન નંદીશ્વરદ્વીપમાં જઈએ ત્યારે ચાર દિશાએ ચાર અંજનગિરિ આવે છે. (નંદીશ્વરદ્વીપના મધ્યભાગમાંથી અંજનગિરિની જમીન પરની પહેળાઈના અર્ધભાગના ૪,૭૦૦ જન બાદ કરતાં આ પ્રમાણે આવી શકે છે.) ૨૬.
चुलसीइसहस्साई, उबिद्धाओ गया सहस्समहो । धरणियले वित्थिण्णा, अणूणगो ते दससहस्से ॥ २७ ॥
અર્થ—એ ચારે અંજનગિરિ ચોરાશી હજાર યોજન ઊંચા છે, એક હજાર જન જમીનમાં છે અને પૃથ્વીતળ ઉપર અન્યૂન દશ હજાર જન વિસ્તારે છે (અહીં ઉપરની ગણત્રીમાં ૯૪૦૦
જન ગણ્યા છે. ગાથા ૩૧ મીમાં પણ કહ્યાં છે. તેથી આ ૧૦,૦૦૦ જનનું પ્રમાણ મતાંતરે છે, એમ લેકપ્રકાશમાં કહેલ છે). ૨૭, जत्थिच्छसि विक्खंभ, अंजणणगाउ उवरिवत्ताणं । तं तिगुणयंति काउं, अट्ठावीसाए विभयाहि ॥ २८ ॥
અર્થ એ અંજનગિરિનો વિષ્ફભ જ્યાં જાણવાને ઈચછે ત્યાં જેટલા જન ઉપર ચડીએ તેને દશમે ભાગ મૂળના ૯,૪૦૦ એજનમાંથી બાદ કરતાં જે પ્રમાણ આવે તેટલે વિષ્કભ જાણ; કારણ કે નીચેના વિષ્કલમાંથી ત્રણે ગુણ્યા ૨,૮૦૦ એટલે ૮,૪૦૦
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪૬ ) ચજન છેવટે ઉપર જતાં ઘટે છે ૧,૦૦૦ રહે છે. (જમીન ઉપર ૯૪૦૦ ને મથાળે એક હજાર જન વિસ્તારમાં હવાથી દરેક હજાર એકસો જન ઉપર ચડતાં ઘટે ને નીચે ઉતરતાં વધે.) ૨૮. (ગાથાને શબ્દાર્થ બેઠે નથી )
नव चेव सहस्साई, पंचेव य होंति जोयणसया । अंजनगपबयाणं, मूलम्मि उ होइ विक्खंभो ॥ २९ ॥
અર્થ—અંજનગિરિનો મૂળમાં વિસ્તાર નવ હજાર ને પાંચસે જન જાણવો. (જમીનમાં એક હજાર જન હોવાથી વિસ્તારમાં સો જન વધે છે.) ૨૯.
तीसं चेव सहस्सा, बायालीसं च जोयणा ऊणा । अंजणगपबयाणं, मूलम्मि उ परिरओ होइ ॥ ३०॥
અર્થ-અંજનગિરિની મૂળમાં પરિધિ (૯૫૦૦ જનની) ત્રીસ હજાર ને કર જન કાંઈક ન્યૂન સમજવી. ૩૦.
नव चेव सहस्साई, चउ चेव सया हवंति उ अणूणा । अंजणगपबयाणं, धरणियले होइ विक्खंभो ॥ ३१ ॥
અર્થ-નવ હજાર ને ચારસો જન અન્યૂન (પૂરા) અંજનગિરિને પૃથ્વીતળ ઉપર વિર્કંભ છે. ૩૧.
एगुणतीससहस्सा, सत्तेव सया हवंति छबीसा । अंजनगपबयाणं, धरणियले परिरओ होइ ॥ ३२ ॥
અર્થ-ઓગણત્રીશ હજાર સાતસે ને છવીશ એજન અંજનગિરિની પૃથ્વીતળ ઉપર પરિધિ છે. ૩૨. (સે જન પહેબાઈમાં ઘટવાથી ૩૧૬ જન પરિધિમાં ઘટે છે તે બરાબર છે)
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭) पंचव सहस्साइं, दो चेव सया हवंति उ अणूणा। अंजनगपवयाणं, बहुमज्झे होइ विक्खंभो ॥ ३३ ॥
અર્થ–પાંચ હજારને બસો જન સંપૂર્ણ, અંજનગિરિના બહુમધ્યભાગે વિશ્કેભ જાણ. ૩૩. (૯૪૦૦ માંથી ૪,૨૦૦ બાદ કરતાં ૫૨૦૦ આવે છે) सोलस चेव सहस्सा, सत्तेव सया बिहुत्तरा होति । अंजनगपवयाणं, बहुमज्झे परिरओ होइ ॥ ३४ ॥
અર્થ–સોળ હજાર સાતસો ને તેર જન અંજનગિરિને બહુમધ્યભાગે પરિધિ જાણવો. ૩૪.
विक्खंभेणंजणगा, सिहरतले होंति जोयणसहस्सं । तिन्नेत्र सहस्साई, बावट्ठिसयं परिरएणं ॥ ३५ ॥
અર્થ—અંજનગિરિને વિઝંભ શિખરતળે એક હજાર - જન છે. તેની પરિધિ ત્રણ હજાર એકસો ને બાસઠ યેાજન છે. ૩૫.
वखंति एगपासे, दस गंतूणं पएसमेगं तु । वीसं गंतूण दुवे, वडंति य दोसु पासेसु ॥ ३६ ॥
અર્થ–ઉપરથી નીચે ઉતરતાં દશ જન ઉતરીએ એટલે બન્ને બાજુ મળીને એક જન વિષ્કમાં વધે અને વશ જન ઉતરીએ ત્યારે બે બાજુમાં થઈને બે જન વધે. ૩૬.
(આ ગાથાને શબ્દાર્થ બેઠે નથી). भिंग गरइल कजल-अंजनयाउ सरिसा विरायंति । गगणतलमणुलिहंता, अंजनगा पछया रम्मा ॥३७॥
અર્થ–મર, ગરુડ, કજજળ અને અંજન સરખા શ્યામવર્ણવાળા ગગનતળને સ્પર્શ કરતા અને મનોહર એવા અંજનગિરિઓ શોભે છે. ૩૭.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮). अंजणगपवयाणं, सिहरतलेसु हवंति पत्तेयं । अरहताययणाई, सीहनिसाईणि तुंगाइ ॥ ३८ ॥
અર્થ–પ્રત્યેક અંજનગિરિના શિખર ઉપર બેઠેલ સિંહની આકૃતિવાળા અને ઊંચા સિદ્ધાયતને રહેલા છે. ૩૮.
नरमगरविहगबालग-णाणामणिरूवरइयसोहाई । सबरयणमयाई, अच्छिपक्खोभभूयाई ॥ ३९ ॥
અર્થ–તે સિદ્વાયતને મનુષ્ય, મગર, પક્ષી, સર્પ (વિગેરેના) અનેક પ્રકારના મણિએવડે રચેલા રૂપથી શ્રેષ્ઠ શોભાવાળા સર્વ રત્નમય આંખના તેજને પરાભવ કરે તેવા છે. ૩૯.
जोयणसयमायामा, पन्नास जोयणाई वित्थिण्णा । પરિદ્ધિા, વાજતવિજયયા છે ૪૦ |
અર્થ–એક સો જન લાંબા, પચાસ એજન પહોળા અને પંચોતેર જન ઊંચા અંજનગિરિની ઉપરના તળે સિદ્ધાયતને છે. ૪૦.
( લેકપ્રકાશમાં ૭૨ જન ઊંચા કહ્યા છે આ ૭૫૦૦ પાઠાંતર જણાય છે. )
अंजणगपवयाणं, तु सयसहस्सं भवे अबाहाए । पुवाई आणुपुवी, पोक्खरिणीओउ चत्तारि ॥४१॥
અર્થ—અંજનગિરિની પૂર્વાદિ ચારે દિશાની અનુપૂર્વીએ (અનુક્રમે) લાખ જનની અબાધાએ એટલે તેટલી દૂર ચાર પુષ્કરણાઓ છે. ૪૧. " :
पुवणं होइ नंदा, नंदवई दक्षिणे दिसिभाए। શાળ જ ગંદુત્તર, ઉત્તર તિખારો | કર... 4
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯) અર્થ–પૂર્વમાં નંદા, દક્ષિણમાં નંદાવતી, પશ્ચિમમાં નંદુતરા અને ઉત્તરમાં નંદિષેણ નામની છે. (૪૨),
एगं य सयसहस्सं, वित्थिण्णा उ सहस्समोविद्धा । निमच्छकच्छाभाओ, जलभरियाओ य सबाओ ॥४३॥
અથ–તે પુષ્કરણીઓ એક લાખ જન લાંબી પહોળી (વિસ્તાર) છે, હજાર જન ઊંડી છે, મચ્છકછપાદિ રહિત છે અને જળથી ભરેલી છે. (લેકપ્રકાશમાં દશ જન ઊંડી કહી છે.) (૪૩.)
पुक्खरणीण चउद्दिसिं, पंचसए जोयणाण बाहाए। . पुबाइयाणुपुत्वी, चउदिसिं होंति वणसंडा ॥४४॥
અર્થ એ પુષ્કરણીઓની ચારે દિશાએ પાંચસે જનની અબાધાએ એટલે તેટલે દૂર પૂર્વાદિ દિશાના કામે ચાર વનખંડે છે. (૪૪)
पागारपरिक्खित्ता, सोहंते ते वणा अहियरम्मा । पंचसए वित्थिण्णा, सयसहस्सं च आयामे ॥४५॥
અર્થ–તે વને પ્રાકાર(ગઢ)થી પરિક્ષિત (વીંટાયેલા) છે, અતિશય રમ્ય (મનહર) છે, પાંચસો જન પહોળા છે અને લાખ યેાજન લાંબા છે. (૪૫.)
पुवेण असोगवणं, दक्खिणे उ होइ सत्तवनवणं । अवरेण चंपयवणं, भृयवणं उत्तरे पासे ।। ४६ ॥
અર્થ-પૂર્વમાં અશેકવન છે, દક્ષિણમાં શતપર્ણ વન છે, પશ્ચિમમાં ચંપકવન છે અને ઉત્તરમાં ભૂતવન છે. (૪૬).
*
*
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(40)
•
सवेसिं तु वणाणं, चेइयरुक्खा हवंति मज्झम्मि / नाणारयण विचित्ताहिं, परिगया ते वि दित्तीहिं ॥४७॥ અએ સર્વ વનની મધ્યમાં ચૈત્યવૃક્ષ છે. તે નાના પ્રકારનાં રત્નાની વિચિત્ર રચનાવડે દીપતા–શેાભતા છે. (૪૭) रययमुहा उदहिमुहा, पुक्खरणीणं हवंती मज्झम्मि । ન ચૈવ સહસ્સા, વિત્થરે ચઙમદિધ્રુવિદ્રા ॥ ૪૮ || અ—દરેક પુષ્કરણીના મધ્ય ભાગમાં રજતમય એવા દશ હજાર ચેાજન લાંબાપહેાળા ને ચેાસઠ હજાર યેાજન ઊંચા દધિમુખ પતા છે. ( ૪૮ )
एक्कत्तीस सहस्सा, छच्चेव सया हवंति तेबीसा | नगदहि परिक्खेवो, किंचि विसेसेण परिहीणो ॥ ४९ ॥ અ—એ દધિમુખની પરિધિ એકત્રીશ હજાર છસેા ને જૈવીશ ચેાજનથી કાંઇક ઓછી છે. ( ૪૯ )
संखदलविमलनिम्मल -- दहिघनगोखीरहारसंकासा | गगणतल मणुलिहंता, सोहंते दहिमुहा रम्मा ॥ ५० ॥ અએ રમ્ય દધિમુખ શંખન્નળ સરખા વમળ અને દધિ ( દહીં ) તેમજ ગાઢ ગાયના દૂધ તથા મેાતીના હાર જેવા ઉજજવળ ગગનતળને સ્પર્શ કરતા સતા શેાભી રહ્યા છે. (૫૦)
पत्तेयं पत्तेयं, सिहरतले होंति दहिमुहनगाणं । અહંતાચળારૂં, સૌનિકાળિ સુંગારૂં ॥ ૧૨ ॥ અ—દરેક દધિમુખ પતાના શિખરતળ ઉપર બેઠા સિંહના આકારવાળા અને ઊંચા સિદ્ધાયતના છે. (૫૧)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) जो दक्षिणअंजनमो, तस्सेव चउद्दिसि च बोवा । पुक्खरिणी चत्तारि वि, इमेहि नामेहि विनेया ॥५२॥
અર્થ-હવે જે દક્ષિણ બાજુને અંજનગિરિ છે તેની ચારે દિશાએ ચાર પુષ્કરણી આ પ્રમાણેના નામવાળી જાણવી. (૧૨)
पुवेण होइ भद्दा, होइ सुभद्दा उ दक्खिणे पासे । अवरेण होइ कुमुया, उत्तरओ पुंडरिगिणी उ ॥५३॥
અર્થ–પૂર્વ દિશામાં ભદ્રા, દક્ષિણ દિશાએ સુભદ્રા, પશ્ચિમે કુમુદા અને ઉત્તરે પુંડરીકિણી છે. (૫૩)
अवरेणं अंजणो जो उ, होइ तस्सेव चउद्दिसि होति । पुक्खरिणीउ नामेहि, इमेहि चत्तारि विनेया ॥ ५४॥
અર્થ–જે પશ્ચિમ બાજુને અંજનગિરિ છે તેની ચારે દિશાએ ચાર પુકારણીઓ આ પ્રમાણેના નામવાળી જાણવી. (૫૪)
पुवेण होइ विजया, दक्षिणओ होइ विजयंती उ । अवरेणं तु जयंती, अवराइया उत्तरे पासे ।। ५५ ॥
અર્થ–પૂર્વદિશાએ વિજયા, દક્ષિણદિશાએ વૈજયંતી, પશ્ચિમદિશાએ જયંતી અને ઉત્તર દિશાએ અપરાજિતા છે. (૫૫)
जो उत्तरअंजणगो, तस्सेव चउदिसि च बोद्वत्वा । पुक्खरिणीओ चत्तारि, इमेहि नामेहि विनेया ॥५६॥
અર્થ—જે ઉત્તરબાજુ અંજનગિરિ છે તેની ચાર દિશાએ ચાર પુષ્કરણએ આ પ્રમાણેના નામવાળી જાણવી. (૫૬)
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
( પર ) पुत्रेण नंदिसेणा, अमोहा पुण दक्खिणे दिसाभाए । अवरेण गोत्थुभा खलु, सुदंसणा होइ उत्तरओ ।। ५७॥
અર્થ–પૂર્વે નંદિષેણ, દક્ષિણે અમોઘા, પશ્ચિમે ગેસૂપા અને ઉત્તરે સુદના છે. (૫૭)
एकासि एकनउया य पंचाणउइं भवे सहस्साई। नंदीसरवरदीवे, ओगाहित्ताण रइकरगा ॥ ५८ ॥
અર્થ એ દધિમુખના આંતરામાં રતિકર પર્વતે છે તે નંદીશ્વરદ્વીપમાં ૮૧ ક્રેડ ૯૧ લાખ ને ૫૦૦૦ જન જઈએ ત્યાં આવેલા છે. ૫૮ (લેકપ્રકાશમાં બેબે કહ્યા છે. ).
उच्चत्तेण सहस्सं, अड्डाइजे सए य उबिद्धा ।
दस चेव सहस्साई, वित्थिण्णा होति रहकरगा ॥ ५९॥ ' અર્થ–તે રતિક ઊંચાઈમાં એટલે જાડા એક હજાર ચેજન છે. અઢીસો જન જમીનમાં છે અને દશ હજાર જન લાંબાપહોળા ( ઝાલરને આકારે) છે. (૫૯),
एकत्तीस सहस्सा, छच्चेव सए हवंति तेवासे । रइकरगपरिक्खेवे, किंचि विसेसेण परिहीणो ॥६॥
અર્થ–તે રતિકર પર્વતની પરિધિ એકત્રીશ હજાર છ ને ત્રેવશ યેજનમાં કાંઈક ઓછી છે. (૬૦)
ઉપર પ્રમાણે ૩ર રતિકર, ૧૬ દધિમુખને ૪ અંજનગિરિ– કુલ (પર) પર્વત ઉપર (૫૨) સિદ્ધાયતનો છે.
एत्तो एक्केकस्स उ, सयसहस्सं भवे अबाहाए । જુવાર વાપુરી, રાધિ પાળીયો | ૬ |
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
" ( ૫૩ ). અર્થ દરેક રતિકર પર્વતની એક લાખ યોજનની અબાધાએ એટલે તેટલી દૂર પૂર્વાદિ ચાર દિશાના ક્રમે અનુપૂવીએ (ઇંદ્રાણીઓની રાજધાનીઓ છે. (૬૧)
जो पुखदक्खिणो रइ-करो उ तस्स चउद्दिसिं होति । सकग्गमहिस्सीणं, एया खलु रायहाणीओ ॥ ६२॥
અર્થ-જે પૂર્વદક્ષિણે એટલે અગ્નિકેણે રતિકર છે તેની ચારે દિશાએ જે રાજધાનીઓ છે તે શકેંદ્રની અમહિષીઓની છે. (૨)
देवकुरा उत्तरकुरा, एया पुवेण दक्षिणेणं च । अवरेण उत्तरेण य, नंदुत्तरा नंदिसेणा य ॥ ६३ ॥
અર્થ–પૂર્વે દેવકુરા, દક્ષિણે ઉત્તરકુરા, પશ્ચિમે નંદુત્તરા અને ઉત્તરે નંદિષણ નામની છે. (૩)
एगं च सयसहस्सं, वित्थिण्णाओ उ आणुपुत्रीए । तं तिगुणं सविसेसं, परिरएणं तु सबाओ ॥ ६४ ॥
અર્થ_એ સર્વ રાજધાનીઓ એક લાખ જન વિસ્તારમાં છે અને તેથી ત્રણગુણે ઝાઝેરે તેને પરિધિ છે. (૬૪)
जो अवरदक्खिणे रइ-करो उ तस्सेव चउदिसि होति । સામહિસી, થા વહુ સાથળીયો હાર
અર્થ–જે પશ્ચિમદક્ષિણે એટલે નિત્ય વિદિશાએ રતિકર છે તેની ચારે દિશાએ ચાર રાજધાની છે તે પણ શકેંદ્રની અગ્રમહિષીઓની છે. (૫)
भूया भूयवडेंसा य, एया पुल्वेण दक्खिणेण भवे । अवरेण उत्तरेण य, मणोरमा अग्गिमालीया ॥६६॥.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪) અર્થ–પૂર્વે ભૂતા, દક્ષિણે ભૂતાવતંસા, પશ્ચિમે મનેરમા અને ઉત્તરે અગ્નિમાળિકા નામની છે. (૬૬)
अवरुत्तररइकरगे, चउदिसि होति तस्स एयाओ । ईसाणग्गमहिसोणं, ताओ खलु रायहाणीओ ॥ ६७ ॥
અથ–પશ્ચિમઉત્તરે એટલે વાયવ્ય વિદિશાએ જે રતિકાર છે તેની ચાર દિશાએ ચાર રાજધાનીઓ છે તે ઈશાનેંદ્રની અમહિષીઓની છે. (૬૭).
सोमनसा य सुसीमा, य पुवेणं दक्खिणेण भवे । अवरेण उत्तरेण य, सुदंसणे चेव अमोहा य ॥ ६८॥
અર્થ–પૂર્વે તેમનસા, દક્ષિણે સુસમા, પશ્ચિમે સુદર્શના અને ઉત્તરે અમોઘા નામની છે. (૬૮).
पुव्वुत्तररइकरगे, तस्सेव चउद्दिसिं भवे एया । ईसानअग्गमहिसीण, सालपरिवेढीयतणूआ ॥ ६९ ॥
અર્થપૂર્વોત્તરમાં એટલે ઈશાનકેણમાં જે રતિકર છે તેની ચારે દિશાએ ચાર રાજધાની છે તે પણ ઈશાનેંદ્રની અમહિષીઓની છે અને તે બધી રાજધાનીઓ ફરતા પ્રાકાર(ગઢ)વડે શોભતી છે. (૬૯)
रयणप्पहा य रयणा, पुवेणं दक्खिणेण भवे । सबरयणा रयण-संचया य अवरुत्तरे पासे ।। ७० ॥
અર્થ–પૂર્વે રત્નપ્રભા, દક્ષિણે રત્ના, પશ્ચિમે સર્વરના અને ઉત્તરે રત્નસંચયા નામની છે. (૭૦).
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
૫ )
કુંડળદ્વીપ दोकोडिसहस्साई, छच्चेव सयाई एकवीसाई । चोयालसयसहस्सा, विक्खंभो चकवालेणं ।। ७१ ॥
અર્થ–બે હજાર છસો ને એકવીસ ક્રોડ અને ચુમાલીશ લાખ જન ચકવાળપણે કુંડળદ્વીપને વિષ્કભ છે. (૭૧)
कोंडलदीवस्स मज्झे, णगुत्तमो होइ कुंडलो सेलो। पागारसरिसरुवो, विभयंतो कोंडलं दीवं ॥ ७२ ॥
અર્થ–કુંડળદ્વીપના મધ્યમાં કુંડળ નામને ઉત્તમ પર્વત છે. તે પ્રકારની જેવા આકારવાળો અને કુંડળીના બે વિભાગ કરનારો છે. (૭૨)
बायालीसमहस्सो, उबिद्धो कुंडलो हबइ सेलो। एग चेव सहस्सं, धरणियलमहे समोगाढो ।। ७३ ॥
અર્થ-કુંડળ પર્વત બેંતાળીસ હજાર જન ઊંચે છે અને ધરણીતળે એક હજાર જન ઊંડે છે. (૭૩)
दस चेव जोयणसए, बावीस वित्थडो य मूलम्मि । सत्तेव जोयणसए, तेवीसे वित्थडो मज्झे ॥ ७४ ॥
અર્થ–તે પર્વત મૂળમાં એક હજાર ને બાવીશ એજન પહાળે છે અને મધ્યમાં સાતસો ને ત્રેવીસજન પહોળો છે. (૭૪)
चत्तारि जोयणसए, चउवीसे वित्थडो उ सिहरितले । एयस्सुवरि कूडे, अहक्कम कित्तइस्सामि ॥ ७५ ॥
અર્થ–ઉપરના ભાગમાં ચારસોને વીશ એજન પહોળ છે. એની ઉપર જે કૂટ છે તે યથાક્રમે કહું છું.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
(यह )
।
पुत्रेण होंति कूडा, चत्तारि उ दक्खिणे वि चत्तारि । अवरेण वि चत्तारी, उत्तरओ होंति चत्तारि ।। ७६ ।।
અથ—પૂર્વ દિશામાં ચાર ફૂટ છે, દક્ષિણદ્દિશામાં ચાર ફૂટ છે, પશ્ચિમદિશામાં ચાર ફૂટ છે અને ઉત્તરદિશામાં ચાર ફૂટ છે. ( ૭૬) ( वयरपभे वइरसारे, कणगे कणगुत्तमे इय | रत्तप्पभे य रत्तधाउ, सुपभे य महप्पभे ॥ ७७ ॥ मणिपय मणिहिये, रुयगे एगवर्डिसए । फलिहे य महाफलिहे, हिमवं मंदिरे इय ॥ ७८ ॥ હવે તે ફૂટાનાં નામ કહે છે— .
अर्थ - प्रल, वसार, उन, उनात्तम, शतप्रभु, रक्तधातु, सुप्रल ने महाप्रल, मणिप्रल, मणिडित, रुथ, डावत स, इटिङ, भहारइटिड, डिभक्त ने मंदिर (७७-७८) एएसिं कूडाणं, उस्सेहो पंच जोयणसयाईं ।
पंचेव जोयणसए, मूलम्भि य वित्थडा कूडा ।। ७९ ॥ અ—એ ફૂટા ઊંચા પાંચશે. યાજન છે અને મૂળમાં पांयशे योनन विस्तारभां ( सांगा पडोजा ) छे. (७८)
तिन्नेव जोयणसए, पन्नत्तरि जोयणाई मज्झम्मि । अड्डा जे य सए, सिहरितले वित्थडा कूडा ॥ ८० ॥
। અ—મધ્યમાં ત્રણસેા ને પંચાતુર યાજન છે અને શિખર તળે અઢીસો ચેાજન વિસ્તારવાળા એ કૂટા છે. ( ૮૦ )
एगं चेव सहस्सं, पंचेव सयाई एक्कसीयाई । मूलम्मि उ कूडाणं, सविसेसो परिरओ होइ ॥ ८१ ॥
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) અર્થ–એ કૂટની પરિધિ મૂળમાં પંદરસો ને એકાશી જન ઝાઝેરી છે. (૮૧):
एग चेव सहस्सं, छलसीयं चेव होइ सयमेगं । ... मज्झम्मि य कूडाणं, विसेसहीणो परिक्खेवो ॥ ८२ ॥
અર્થ એક હજાર એકસો ને છાશી એજનમાં કાંઈક હણ એ ફૂટની મધ્યમાં પરિધિ છે. (૮૨)
सत्तेव जोयणसए, एकाणउइं च जोयणा होति । સિત ફૂડ, વિલેપીળો રહેલો છે ૮રૂ I
અર્થ–સાતસો ને એકાણ યોજનથી કાંઈક ઓછી એ ફૂટની શિખરતળે પરિધિ છે. (૮૩)
पलिओवमट्टिईया, नागकुमारा वसंति एएसु । तेसिं नामावलियं, अहक्कम कित्तइस्सामि ॥ ८४ ॥
અર્થ_એ કુટની ઉપર એક પાપમની સ્થિતિવાળા નાગકુમાર નિકાયના દેવે વસે છે તેનાં અનુક્રમે નામે કહું છું. (૮)
तीसीसे पंचसीसे य, सत्तसीसे महाभुजे । पउमुत्तरे पउमसेणे, महापउमे चेव वासुगी ।। ८५ ।।
થિરિયા મહિયો, સિવિશે સૌથિ રૂા. - સુંવરના વિસાવજે, વંદુ પક્ષી ય છે ૮૬
અર્થ–વિશીર્ષ, પંચશીર્ષ, સસશીર્ષ, મહાભુજ, પડ્યોતર, પદ્યસેન, મહાપદ્ધ, વાસુકી, સ્થિરહૃદય, મદહુદય, શ્રીવચ૭, સ્વસ્તિક, સુંદરનાગ, વિશાળાક્ષ, પાંડુરંગ ને પાંડુકેશી. (૮૫-૮૬)
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ ) कुंडलंनगस्स अभितर - पासे होंति रायहाणीओ । सोलसमुत्तरपासे, सोलस पुण दक्खिणे पासे ॥ ८७ ॥
અ—કુંડળ પર્વતની અભ્યંતર બાજુએ ઉત્તરદિશાએ સાળ અને દક્ષિણદિશાએ પણ સેાળ રાજધાનીએ છે. ( ૮૭ )
जा उत्तरेण सोलस, ताओ ईसाणलोगपालाणं । सकस्स लोगपालाणं, दक्खिणे सोलस हवंति ॥ ८८ ॥ અ—જે ઉત્તરમાજીએ સાળ રાજધાનીએ છે તે ઈશાને દ્રના લેાકપાળાની છે અને જે દક્ષિણદિશાએ સાળ રાજધાનીએ છે તે શક્રેન્દ્રના લેાકપાળાની છે. ( ૮૮ )
मज्झे होइ चउन्हं, वेसमणपभो नगुत्तमो सेलो । રફરાવવયસમો, ઉલ્લેદુદ્દે વિવવમો ॥ ૮૧ II
અ—ઉત્તરદિશાએ આવેલી ચાર રાજધાનીએના મધ્યમાં વૈશ્રમપ્રભ નામના ઉત્તમ શૈલ (પર્વત) છે. તે પર્વત ઊંચાઇમાં, ઊંડાઇમાં ને વિસ્તારમાં રતિકર પર્વત જેવા છે. ( ૮૯ )
तस्सेव नगुत्तमस्स उ, चउद्दिसिं होंति रायहाणीओ । મંજુદ્દીવસમાજો, નિયંમાયામળો તાળો | ૧૦ || અથ—તે શ્રેષ્ઠ પર્વતની ચાર દિશાએ ચાર રાજધાનીએ છે. તે જ ખૂદ્વીપ જેવડી લખાઇ, પહેાળાર્ધમાં છે અર્થાત્ લાખ યેાજન પ્રમાણ છે. ( ૯ )
पुवेण अलयभद्दा सक्कसारा य होइ दाहिणओ । अवरेण उ कुबेरा, धणप्पभा उत्तरे पासे ।। ९९ ।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫૯ ). અર્થ–પૂર્વમાં આલયભદ્રા, દક્ષિણે શકસારા, પશ્ચિમે કુબેરા અને ઉત્તરે ધનપ્રભા નામની છે. (૯૧).
एएणेव कमेणं, वरुणस्स य होंति अवरपासम्मि । वरुणप्पभसेलस्स वि, चउदिसिं रायहाणीओ ।। ९२ ॥
અર્થ–એ જ પ્રમાણેના ક્રમથી પશ્ચિમે વરુણદેવના વરુણપ્રભા નામના પર્વતની ચારે બાજુએ ચાર રાજધાનીએ છે. (૨)
पुवेण होइ वरुणा, वरुणपभा दक्षिणे दिसाभाए । अवरेण होइ कुमुया, उत्तरओ पुंडरिंगिणिया ॥ ९३ ॥
અર્થ–પૂર્વે વરુણા નામની, દક્ષિણે વરુણપ્રભા નામની, પશ્ચિમે કુમુદા નામની અને ઉત્તરે પુંડરીકિણી નામની છે. ()
एएणेव कमेणं, सोमस्स वि होंति अवरपासम्मि । सोमप्पभसेलस्स वि, चउद्दिसिं रायहाणीओ ।। ९४ ॥
અર્થ–એ જ પ્રમાણેના ક્રમથી બીજી બાજુએ (પૂર્વ) સેમ નામના કપાળના સોમપ્રભ નામના પર્વતની ચારે બાજુએ ચાર રાજધાનીએ છે. (૯૪)
पुर्ण होइ सोमा, सोमप्पभा दक्षिणे दिसाभाये । सिवपागारा अवरेणं, होइ गलिणा य उत्तरओ ॥९५॥
અર્થ-પૂર્વમાં સોમા નામની, દક્ષિણ દિશાએ સોમપ્રભા નામની, પશ્ચિમે શિવપ્રાકારા નામની અને ઉત્તરે નલિના નામની છે. (૯૫)
एएणेव कमेणं, अंतगस्सावि होइ अवरेणं । जम्मवतिप्पभसेलस्स, चउद्दिसिं रायहाणीओ ॥ ९६ ॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ )
અ—એ જ પ્રમાણે દક્ષિણ ખાજીએ યમ લેાકપાળની યમ(કૃતિ)પ્રભ નામના પર્વતની ચાર દિશાએ ચાર રાજધાનીએ છે. ૯૬ पुवेण उ विसाला, अइविसाला उ दाहिणे पासे । सेलंपभाऽवरेणं, अगया पुण उत्तरे पासे || ૨૧૭ || અથ—પૂર્વ દિશાએ . વિશાળા, દક્ષિણે અતિવિશાળા, પશ્ચિમે શૈલપ્રભા ને ઉત્તરે અગદા નામની છે. ( ૯૭ )
सक्कस्स देवरन्नो, जावद्वय हवंति अग्गमहिसीओ । तासि पि य पत्तेयं, अट्ठेव य रायहाणीओ ॥ ९८ ॥ અ—શક્રેન્દ્રની જે આઠ અગ્રમહિષીએ ( ઇંદ્રાણીએ ) છે તેની પણ પ્રત્યેકે આઠ રાજધાનીએ છે. (૯૮ )
जनामा देवीओ, तनामा होंति रायहाणीओ | सकस्स देवरन्नो, ताओ उ हवंति दक्खिणओ ।। ९९ ।। અ—શક્ર નામના દેવરાજાની જે નામની દેવીએ ( ઇંદ્રાણીએ ) છે તે નામની રાજધાનીએ દક્ષિણ બાજુ સમજવી. (૯૯)
ईसानदेवरन्नो, जाओ हवंति अग्गमहिसीओ |
तासिं पिय पत्तेयं, अद्वेव य रायहाणीओ ॥ १०० ॥ અ—ઇશાન દેવરાજાની જે આઠ અગ્રમહિષીએ છે તેની પશુ પ્રત્યેક આઠ રાજધાનીએ છે. (૧૦૦)
जनामा देवीओ, तनामा होंति रायहाणीओ । ईसाणदेवरन्नो, तासि तु हवंति उत्तरओ ॥ १०१ ॥
અ -ઇશાને દ્રની જે નામની દેવીઓ અગ્રમહિષીઓ છે તે નામની તેની રાજધાનીએ ઉત્તર બાજી સમજવી. (૧૦૧ )
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ ) कुंडलवरस्स बाहिं, छसु चैव हवंति सयसहस्सेसु । તેત્તીનું રફાળો, પઘયા તથ રમ્માગો ॥ ૨૦૨ || અ—કું ડળવર દ્વીપની બહારના ભાગમાં એટલે પતની બીજી ખાજુમાં સમુદ્ર તરફ છ લાખ ચેાજન જઇએ ત્યારે ત્યાં તેત્રીશ રતિકર પવતા અત્યંત મનેાહર છે. (૧૦૨)
( सक्क्स्स देवरभो, तायत्तीसा हवंति जे देवा । ૩બાયપયા વજી, પત્તેય તેમિ શોધયા ॥ ૬૦૨ ॥
અથ—શક્રેન્દ્રના જે તેત્રીશ ત્રાયસ્રિશત્ દેવા છે તેમના પ્રત્યેકના તે ઉત્પાત પર્વતા જાણવા ( ખીજે સ્થળે જવુ હાય ત્યારે ત્યાં આવીને તે દેવા ઉત્પત છે તેથી તે ઉત્પાત પરંતા કહેવાય છે. ) ( ૧૦૩ )
एत्तो एक्केकस्स उ, चउद्दिसिं होंति रायहाणीओ । બંઘુદ્દીનનમાગો, વિશ્ર્વમાયામનો તાજો ૨૦૪ || અ—તે એકેક પર્વતની ચારે દિશાએ એકેક મળીને ચાર રાજધાની છે તે જ ખૂદ્રીપ સરખા આયામ ને વિષ્ણુભવાળી છે. ( ૧૦૪)
पढमा उ सय सहस्सा, बिइया तिसु चैव सयसहस्सेसु । पुवाइयाणुपुवी, तासिं नामाई कित्तेऽहं ॥ o૦૧ ॥ અ—પહેલા લાખ જતાં પહેલી અને ત્રણ લાખ જતાં બીજી ત્રણ એમ પૂર્વાદિ દિશાના અનુક્રમે રાજધાનીએ છે તેનાં નામેા હવે કહું છું. ( ૧૦૫ )
(બીજા લાખે ૧, ત્રીજા લાખે ૧ ને ચેાથા લાખે ૧ સમજાય છે.)
૧
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ ) विजया य वेजयंती, जयंति अवराइया य बोधवा । तत्तो य नलिणनामा, नलिनगुमाय पउमा य ॥१०६॥ तत्तो य महापउमा, अद्वेव य होति रायहाणीओ। चक्कज्झया य सबा, सहा वयरज्झयाओ य ।। १०७॥
અર્થ-વિજયા, વૈજયંતી, જયંતી, અપરાજિતા, નલિના, નલિનગુભા, પડ્યા અને મહાપદ્મા–આ આઠ રાજધાનીએ જાણવી. તથા ચક્રધ્વજા, સર્વા, સર્વધ્વજા અને વજધ્વજા–આ ચાર. (૧૦૬-૧૦૭)
सकस्स देवरन्नो, तायत्तीसाण अग्गमहिसीणं । तासिं खलु पत्तेयं, चउरा य रायहाणीओ॥१०८ ॥
અર્થ–શકેંદ્રના ત્રાયસિંશ દેવની અગ્રમહિષીઓની પ્રત્યેકની ચાર રાજધાનીએ જાણવી. (૧૦૮)
जंनामा से देवी, तंनामा तासि रायहाणीओ। ईसाणदेवरन्नो, तायत्तीसाण उत्तरओ ॥१०९ ॥
અર્થ–જે નામની તે દેવીઓ છે તે નામની તેમની રાજધાનીએ સમજવી. એ જ પ્રમાણે ઈશાનંદ્રના ત્રાયશ્ચિંશ દેવેની રાજધાનીઓ ઉત્તર બાજુ સમજવી. (૧૦૯)
કુંડળસમુદ્ર बावनं बायाला, छलसाई दस जोयणसहस्सा । गोतित्थेण विरहियं, खित्तं खलु कुंडलसमुद्दे ॥११०॥ અર્થ–-બાવનશે બેંતાળીશ ક્રોડ, છાશી લાખને દશ હજાર જન તીર્થ વિનાનું કુંડળસમુદ્રનું ક્ષેત્ર જાણવું. (૧૧૦)
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ ). (કુંડળીપનું પ્રમાણ ર૬ર૧ ક્રોડ ને ૪૪ લાખ જન છે તેથી બમણું કરતાં બાવન બેંતાળીશ ક્રોડ ને અડ્યાસી લાખ
જન થાય, તેમાંથી બન્ને બાજુના તીર્થના ૧૦૦૦૦ એજન જતાં બાકી રહેલ તીર્થ વિનાનું ઉપર પ્રમાણે ક્ષેત્ર સમજવું.)
સચકકીપ दस कोडिसहस्साई, चत्तारि सयाई पंचसीयाई । छावत्तर्रि च लक्खा, विक्खंभो रुयगदीवस्स ॥ १११॥
અર્થ-હવે ચકીપનું પ્રમાણ ૧૦૪૮૫ ક્રોડ ને ૭૬ લાખ યોજનનું જાણવું. (કુંડળ સમુદ્રથી બમણું સમજવું) (૧૧૧)
रुयगवरस्स उ मज्झे, णगुत्तमो होइ पवओ रुयगो । पागारसरिसरूवो, रुयगदीवं विभयमाणो ॥११२ ।।
અર્થ–ચકવરદ્વીપના મધ્યમાં રુચક નામને ઉત્તમ પર્વત છે. તે પ્રકાર (ગઢ) જેવા સ્વરૂપવાળે છે અને ચકીપના બે વિભાગ કરનાર છે. (૧૧૨)
रुयगस्स उ उस्सेहो, चउरासीई भवे सहस्साई। एग चेव सहस्सं, धरणियलमहे समोगाढो ॥११३ ॥
અર્થ–ચકપર્વતની ઊંચાઈ ૮૪૦૦૦ એજન છે અને એક હજાર જન પૃથ્વીતળમાં ઊંડે છે. (૧૧૩)
दस चेव सहस्सा खलु, बावीसं जोयणाई बोधवा । सिहरितले विक्खंभो, रुयगस्स उपवयस्स भवे ॥११४॥
અર્થ–આ ચકપર્વતના શિખરતળે વિખુંભ દશ હજાર ને ૨૨ જન છે. ( આ વિસ્તાર ધરણીતળ છે, મધ્યમાં
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
૭૦૨૩ ચેાજન છે અને શિખર ઉપર ૪૦૨૪ યાજન છે. જીએ લેાકપ્રકાશ સર્ગ ૨૪ માના àાક ૩૧૦ માં ) ( ૧૧૪ ) मध्ये सप्त सहस्राणि त्रयोविंशतिविस्तृतः । चतुर्विंशाश्च चतुरः, सहस्रान् मुनि विस्तृतः ॥ ३१० ॥
सिहरितलम्मि उ रुयगस्स, चर चर होंति कूडा चउद्दिसिं तत्थ । पुवाइ आणुपुब्वी, तेसिं नामाई कित्तीहं ॥ ११५ ॥ ॥ ॥
અ—રુચકપર્વત શિખર ઉપર ચારે દિશાએ રહેલા ચાર સિદ્ધાયતનની બન્ને બાજુ ચાર ચાર એટલે આઠ આઠ ફૂટ છે. તે પૂર્વ દિશાની અનુપૂર્વીએ છે તેના નામેા હું કહુ છું. ( ૧૧૫ )
(એ રીતે એકેક દિશાએ આઠ આઠ દિશાકુમારિકાના ફૂટ છે.)
(ચાર સિદ્ધાયતન ને તેની બન્ને ખાજુ ચાર ચાર ફૂટ છે એટલે ચાર દિશાએ મળીને ૩૨ અને ચાર વિદિશામાં એકેક–કુલ ૩૬ ફૂટ દિશાકુમારિકાના છે. જીએ, લેાકપ્રકાશ સર્ગ ૨૪. )
पुव्वेण अट्ठ कूडा, दक्खिणओ अट्ठ अट्ठ अवरेणं । उत्तरओ अट्ठ भवे, चउद्दिसिं होंति रुयगस्स
॥ ૐ |
અ—પૂર્વદિશાએ આઠ ફૂટ છે, દક્ષિણદિશાએ પણ આઠ છે, પશ્ચિમક્રિશાએ આઠ છે અને ઉત્તરદિશાએ પણ આઠ છે. આ પ્રમાણે રુચક પર્યંતની ચારે દિશાએ છે. (૧૧૬) कणगे १ कंचणगे २ तवणे ३ दिसा सोवत्थिए ४ अरिट्ठे ५ य । चंदण ६ अंजणमूले ७, वइरे ८ पुण अट्ठमे भणिए ॥११७॥
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ )
અ—કનક ૧, કંચનક ૨, તપન ૩, દિશાસ્વસ્તિક ૪, અરિષ્ટ પ, ચંદન ૬, અજનમૂળ છ અને આઠમા વજ—એમ આઠ કહ્યા છે. ( ૧૧૭ )
नाणारयणविचित्ता, उज्जोवंता हुयासणसिहाव | एए अट्ठवि कूडा, हवंति पुव्वेण रुयगस्स ॥ ११८ ॥
અ—અનેક પ્રકારનાં રત્નાવડે વિચિત્ર, અગ્નિની શિખાની જેવા પ્રકાશત એ આઠ ફૂટો રુચકપર્વત ઉપર પૂદિશામાં રહેલા છે. ( ૧૧૮ )
फलि हे १ रयणे २ तवणे ३, पउमे ४ नलिणे ५ ससी६ य नायवे । वेसमणे ७ वेरुलिए ८, रुयगस्स हवंति दक्खिणओ ।। ११९ ।।
અ—ટિક ૧, રત્ન ૨, તપન ૩, પદ્મ ૪, લિન ૫, શશી ૬, વૈશ્રમણ ૭ અને વૈય ૮ એ આઠ ફૂટ રુચકપ ત ઉપર દક્ષિણદિશાએ છે. (૧૧૯ )
नाणारयणविचित्ता, अणोवमा धंतरूवसंकासा | एए अवि कूडा, रुयगस्स हवंति दक्खिणओ ॥ १२० ॥
અ—અનેક પ્રકારનાં રત્નાથી વિચિત્ર, ઉપમા ન આપી શકાય તેવા ધમેલા રૂપા જેવા ઉજ્જવળ એ આઠે છૂટા રુચકપર્વત ઉપર દક્ષિણે છે. (૧૨૦ )
अमोहे १ सुप्पबुद्धे २ य, हिमवं ३ मंदिरे ४ इय । रुयगे ५ रुयगुत्तरे ६
ચ મુસળે રા
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬૬ ) અર્થ—અમોઘ ૧, સુપ્રબુદ્ધ ૨, હિમાન ૩, મંદિર ૪, ચક ૫, રુચકેત્તર ૬, ચંદ્ર છે અને આઠમ સુદર્શન. (૧૨)
नाणारयणविचित्ता, अणोवमा धंतरूवसंकासा । एए अट्ठवि कूडा, रुयगस्सवि होंति पच्छिमओ॥१२२॥
અર્થ—અનેક પ્રકારનાં રત્નવડે વિચિત્ર, અનુપમ, ધમેલા રૂપા જેવા ઉજજવળ એ આઠ કૂટે રુચકપર્વત ઉપર પશ્ચિમ દિશાએ છે. (૧૨) विजये य १ वेजयंते २, जयंत ३ अपराजिए ४ य बोधवे। कुंडल ५ रुयगे६ रयणुच्चए ७ य तह सबरयणे ८ य ॥१२३॥ ' અર્થ–વિજય ૧, વૈજયંત ૨, જયંત ૩, અપરાજિત ૪, કુંડળ ૫, રુચક ૬, રત્નશ્ચય છે, તથા સર્વરત્ન ૮. (૧૩)
नाणारयणविचित्ता, उजोवंता हुयासणसिहाव । एए अट्ठवि कूडा, रुयगस्स हवंति उत्तरओ ॥ १२४ ।।
અર્થ—અનેક પ્રકારનાં રત્ન વડે વિચિત્ર, હુતાશનની શિખા જેવા પ્રકાશિત એ આઠે ફૂટ રુચકપર્વત ઉપર ઉત્તરદિશાએ છે. (૧૨૪) (પહેલા ને છેલ્લા આઠ આઠ ફૂટ પીતવર્ણના ને બીજા ને
ત્રીજા આઠ આઠ ફૂટ વેત વર્ણવાળા છે.) पलिओवमडिईया, एएसुं खलु हवंति कूडेसुं । पुत्रेण आणुपुबी, दिसाकुमारीण ते होंति ॥ १२५ ॥
અર્થ એક પલ્યોપમના આયુષ્યવાળી એ કૂટની ઉપર પૂર્વદિશાની આનુપૂર્વીએ દિશાકુમારીઓ રહેલી છે. (૧૨૫)
(હવે તેનાં નામ કહે છે. )
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१७ ) नंदुत्तरा य नंदा, आणंदा तह य नंदिसेणा य । विजया य वेजयंती, जयंती अवराइया चेव ।। १२६ ।।
मथ-नहात्त. १, नही २, मान! 3, नहिष। ४, विन्या ५, वैश्यता, यती, ७ ने २५५२॥ति ८ (१२६)
एया पुरत्थिमेणं, रुयगम्मि उ अट्ट होंति देवीओ। पुवेण जे उ कूडा, अट्ठवि रुयगे तहिं एया ॥१२७ ॥
અર્થ એ નામવાળી પૂર્વકપર્વત ઉપર પૂર્વદિશાના 8 झूट ५२ २उनारी 48 शिशुभारी छे. ( १२७ ) लच्छिमई सेसमई, चित्तगुत्ता वसुंधरा चेव । समाहारा सुप्पदिन्ना य, सुप्पबुद्धा जसोहरा ॥ १२८ ॥
मथ-१. भावती, २. शेषपती, 3. यित्रगुता, ४. वसुंधरा, ५. समाहारा, ६. सुप्रहत्ता, ७. सुप्रसुद्धा भने ८. यशोधरा. ( १२८).
एवा य दक्खिणेणं, हवंति अट्ठवि दिसाकुमारीओ । जे दक्खिणेग कूडा, अट्ठवि रुयगे तहिं एयं ॥ १२९ ।।
અર્થ–એ નામવાળી દક્ષિણચકપર્વત ઉપર દક્ષિણ દિશાના આઠ કૂટ પર રહેનારી આઠ દિશાકુમારીઓ છે. (૧૨૯)
इलादेवी सुरादेवी, पुहवी पउमावई य विण्णेया । एगनासा णवमिया, सीया भद्दा य अट्टमिआ ॥१३०॥
मथ---१. ४ावी, २. सुराहेवी, 3. पृथ्वी, ४. पद्मावती, ५. मेनासा, ६.नवभिडा, ७. सीतामने ८. भाभी मा. (१3०)
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ )
एया उ पच्छिमदिसा, समासिया अट्ठ वि दिसिकुमारीओ । अवरेण जे य कूडा, अट्ठवि रुयगे तर्हि एया ॥ १३१ ॥
અ—એ નામવાળી પશ્ચિમ રુચકપર્વત ઉપર પશ્ચિમદિશામાં રહેલા આઠ ફૂટ પર રહેનારી આઠ દિશાકુમારીએ છે. (૧૩૧)
अलंबुसा मीसकेसी य, पुंडरीगिणी वारुणी तहा । हासा सवप्पभा चैव, सिरि हिरी चेव उत्तरओ ॥ १३२ ॥
અથ—૧. અલબુસા, ૨. મિશ્રકેશી, ૩. પુંડરીકણી, ૪. વારુણી, ૫. હાસા, ૬. સ`પ્રભા, ૭. શ્રી અને ૮. હી. એ આઠ ઉત્તરદિશાએ છે. ( ૧૩૨ )
एया दिसाकुमारी, कहिया सवण्णु सवदरिसीहिं | जे उत्तरेण कूडा, अवि रुयगे तहिं एया ॥ १३३ ॥ અ—એ નામવાળી આઠે દિશાકુમારીએ ઉત્તરદિશાના રુચકપ ત પર આવેલા આઠ ફૂટે: ઉપર રહેનારી સર્વજ્ઞ અને સદશી પરમાત્માએ કહેલી છે. ( ૧૩૩ )
जोयण साहस्सीया, रुयगवरे पवयम्मि चत्तारि । पुवाइ आणुपुवी, दीवाहिवईण आवासा || १३४ || અરુચકપર્વત ઉપર એક હજાર ચેાજનના વિસ્તારવાળા પૂર્વદિશાના અનુક્રમથી દ્વીપાધિપતિના ચાર આવાસેા છે. (૧૩૪) पुवेण उवेरुलियं, मणिकूडं पच्छिमे दिसाभागे । भयगं पुण दक्खिणओ, रुयगुत्तरमुत्तरे पासे ।। १३५ ॥ અપૂર્વ દિશાએ વૈય નામના, પશ્ચિમક્રિશાએ
''
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ ) મણિકૂટ નામને, દક્ષિણદિશાએ ભજક નામના અને ઉત્તરદિશાએ રુચકેાત્તર નામના છે. (૧૩૫)
जोयणसहस्सियाणं, एए कूडा हवंति चत्तारि । पुवायाणुपुर्वि ते होंति दिसाकुमारीणं
॥ १३६ ॥
અ—હવે પછી કહેવાય છે તે એક હજાર ચેાજનના વિસ્તારવાળા ચાર કુઢા પૂર્વદિશાના અનુક્રમે ( રુચકદ્વીપમાં ) દિશાકુમારીના છે. ( ૧૩૬ )
पुवेण य वेरुलिय, मणिकूडं पच्छिमे दिसाभाए । भजगं पुण दक्खिणओ, रुयगुत्तरमुत्तरे पासे ॥ १३७ ॥ અથ—પૂર્વે વૈ, પશ્ચિમે મણિકૂટ, દક્ષિણે ભજક અને ઉત્તરે રુચકેાત્તર નામના ફૂટ છે. ( ૧૩૭ )
रूया रूयंस सुरूवा, रूववई रूवकंत रूयपभा । જુવાઞાળુપુલી, નિિત તેનુ ઝૂકેતુ ॥ ૨૨૮ ॥
અથ—રૂપા, રૂપાંસિકા, સુરૂપા અને રૂપકાવતી-આ ચાર નામની રૂપવડે મનેાહર અને રૂપવડે પ્રકાશિત પૂર્વાદિ દિશાની આનુપૂર્વીએ ચારે દિશાના ચાર ફૂટ ઉપર રહેનારી ચાર દિશાકુમારીએ છે. ( ૧૩૮ )
पलिओ मं दिवडुं, ठिईओ एयासि होइ सवासिं । લેવામરિયાય, હોદ્ ગદુર્ કાળ / ૨૨૨ ॥
અ—આ સર્વ ( ચારે) દિશાકુમારિકાએ દોઢ પલ્લ્લાપમના આયુષ્યવાળી છે અને એ આઠે ફ્રૂટો પરસ્પર સંબંધ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) વિનાના-છૂટા છૂટા છે. (અહીં ચાર જોઈએ કારણ કે ઉપર નામ પણ ચાર છે.) (૧૩૯ )
पुवेण सोत्थिकडं, अवरेण य नंदणं भवे कूडं । दक्खिणओ लोगहियं, उत्तरओ सबभूयहियं ॥ १४० ॥
અર્થ–પૂર્વ સ્વસ્તિક નામને, પશ્ચિમે નંદન નામને દક્ષિણે કહિત નામને અને ઉત્તરે સર્વભૂતહિત નામને (૧૪૦)
जोयणसाहस्सीया, एए कूडा हवंति चनारि । पुवाइआणुपुत्री, विज्जुकुमारीण ते होंति ॥१४१ ॥
અર્થ_એ ચારે કૂટ એક હજાર એજનના વિસ્તારવાળા અને પૂર્વાદિદિશાના અનુક્રમે વિદિશાકુમારીના (ચક પર્વત ઉપર) છે. (૧૪૧) અહીં વિદિશાના નામ જોઈએ.
चित्ता य चित्तकणगा, सतेरा सोयामिणी य नायवा । एया विज्जुकुमारी, साहियपलिओवमठितिया ॥१४२।।
અર્થ–ચિત્રા, ચિત્રકનકા, સતેરા અને સૈદામિની-એ ચાર નામની વિદિશાકુમારીઓ સાધિક પલ્યોપમના આયુષ્યવાળી છે.(૧૪૨) विज्जुकुमारीणं दक्खिणेण कूडा दिसागइंदाणं । तत्तो मयहरियाणं, विज्जुकुमारीण मज्झओ होति ॥ १४३ ॥
અર્થવિદિશાકુમારીના દક્ષિણ વિગેરે દિશામાં જે ફૂટ છે તે દિગ્ગજની આકૃતિવાળા છે અને મધ્યમાં જે ફૂટ વિદિશાકુમારીના છે તે સિંહની આકૃતિવાળા છે. (૧૪૩) (આ હકીકત બરાબર સમજાતી નથી.)
ઉપર પ્રમાણે રુકદ્વીપમાં આવેલા રુચક પર્વત ઉપર ચાર દિશાએ આઠ આઠ ફૂટ ઉપર એક એક મળી કુલ ૩૨ અને
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૧ ) ચાર વિદિશાએ એક એક ફૂટ ઉપર એકેક મળી ૪ અને રુચકીપમાં નીચે ચારે દિશાએ એકેક મળી ૪ એમ કુલ મળી ૪૦ દિશાકુમારીઓ છે. તેમાં ૩રનું આયુ એક પલ્યોપમનું, ૪ દ્વિીપવાળીનું દેઢ પલ્યોપમનું ને ચાર વિદિશાવાળીનું પલ્યોપમસાધિક કહ્યું છે. તદુપરાંત આઠ ઊર્ધ્વલકની જબદ્વીપના મેરુ પર્વત પરના નંદનવનમાં આવેલા આઠ ફૂટ ઉપર રહેનારી છે ને આઠ અધોલકની તે જ મેરુના ચાર ગજદંતાની નીચે બે બે મળી કુલ આઠ છે. એમ એકંદર (૫૬) દિશાકુમારીઓ જાણવી. · रुयगवरस्स उ बाहिं, ओगाहित्ता ण अट्ठलक्खाई।
चुलसीइ सहस्साई, रइकरगा पबया रम्मा ॥ १४४॥
અર્થ–સૂચકદ્વીપના બાહ્ય ભાગમાં આઠ લાખ જન જઈએ ત્યારે ચોરાશી હજાર મનહર રતિકર પર્વત છે. (૧૪૪)
सकस्स देवरत्नो, सामाणा खलु हवंति जे देवा । उववायपवया खलु, पत्तेयं तेसि बोधवा ॥ १४५ ॥
અર્થ–તે પર્વતે શકેંદ્રના ચોરાશી હજાર જે સામાનિક દે છે તે દરેકના ઉપપાત પર્વતે જાણવા. (૧૫) (અન્યત્ર જવું હોય ત્યારે અહીં આવીને ઉત્પત છે.)
एत्तो एकेकस्स उ, चउद्दिसिं होति रायहाणीओ। जंबुद्दीवसमाओ, विक्खंभायामओ ताओ ॥ १४६ ॥
અર્થ_એ દરેક રતિકર પર્વતની ચારે દિશાએ લંબાઈ, પહોળાઈમાં જંબુદ્વીપ જેવડી ચાર ચાર રાજધાનીઓ છે. (૧૪૬)
पढमा उ सयसहस्से, बिइयाइसु चेव सयसहस्सेसु । पुवाइआणुपुबी, तेसिं नामाणि कित्तेऽहं ॥ १४७ ॥
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૨ ) અર્થ–પહેલી રાજધાની પહેલા લાખમાં અને ત્યારપછીની બીજી, ત્રીજી ને ચોથી જુદી જુદી દિશાવાળા બીજા, ત્રીજા ને ચોથા લાખમાં પૂર્વાદિ દિશાના અનુક્રમે છે. તેનાં નામ હું કહું છું. (૧૪૭)
पुवाइआणुपुत्री, तत्तो नंदा च होइ नंदवई । अवरेण य नंदुत्तरा, उत्तरओ नंदिसेणा उ॥ १४८ ।।
અર્થ–પૂર્વાદિ દિશાના અનુક્રમે એટલે પૂર્વમાં નંદા, દક્ષિણમાં નંદાવતી, પશ્ચિમે નંદુત્તરા અને ઉત્તરે નંદિષેણું નામની જાણવી. (૧૪૮)
भद्दा य सुभदा य, कुमुया पुण होइ पुंडरीगिणी उ । चकज्झया य सबा, सबावहरज्झया चेव ॥१४९ ॥
અર્થ–ભદ્રા, સુભદ્રા, કુમુદા, પુંડરીકિણ, ચક્રધ્વજા, સર્વા, સર્વધ્વજા અને વજધ્વજા. (૧૪૯ )(આ આઠ નામ કોની રાજધાનીના છે તે સમજાણું નથી.).
एवं ईसाणस्स वि, सामाणसुराण रइकरा रम्मा । नंदाई णयरीहि उ, परियरिया उत्तरे पासे ॥ १५०॥
અર્થ એ જ પ્રમાણે ઉત્તરદિશાએ ઈશાનંદ્રના સામાનિક દેના રમ્ય એવા (૮૦૦૦૦) રતિકર પર્વત છે. અને ઉપર બતાવેલી નંદા વિગેરે નામની તે રતિકની ચારે દિશાએ ચાર ચાર નગરીઓ છે. (ઈશાનેંદ્રના સામાનિક દેવ ૮૦૦૦૦ છે) (૧૫૦)
जंबुद्दीवाहिवई, अणाढिओ सुद्विय लवणस्स । एत्तो य आणुपुत्री, दो दो दीवे समुद्दे य ॥ १५१ ॥ અર્થ–જબૂદ્વીપને અધિપતિ અનાદત નામને દેવ છે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૩ ) અને લવણસમુદ્રને અધિપતિ સુસ્થિત દેવ છે. ત્યારપછીના અનુક્રમે આવેલા દરેક દ્વીપ અને સમુદ્રના બે બે અધિપતિ દે છે. (૧૫૧)
पियदंसणे पभासे, कालदेवे तहेव महाकाले । पउमे य महापउमे, सिरीधरे महीधरे चेव ॥ १५२ ॥
અર્થ-ધાતકીખંડના સ્વામી પ્રિયદર્શન ને પ્રભાસ, કલેદધિના કાળ ને મહાકાળ, પુષ્કરવર દ્વીપના પદ્મ અને મહાપદ્ય અને પુષ્કરવર સમુદ્રના શ્રીધર ને મહીધર નામના છે. (૧૫)
मणिप्पमे य सुप्पमे चेव, अग्गिदेवे तहेव अग्गिजसे । कणगे कणगप्पमे चेव, तत्तो कंते अ अइकंते ॥ १५३ ॥
અર્થ–ત્યારપછી મણિપ્રભ ને સુપ્રભ, અગ્નિદેવ અને અગ્નિયશ, કનક ને કનકપ્રભ, કાંત ને અતિકત. (૧૫૩)
दामड्डी हरिवारण, तत्तो सुमणे य सोमणंसे य । अविसोग वीयसोगे, सुभद्दभद्दे सुमणभद्दे ॥ १५४ ॥
અર્થ–દામધેિ ને હરિવારણ, સુમન ને સમનસ, અવિશેક ને વીતશેક, સુભદ્રભદ્ર ને સુમનભદ્ર. (૧૫૪)
આ સેળ નામ પુષ્કરવર સમુદ્ર પછીના વાણુંવર, ક્ષીરવર, ધૃતવર ને ઈક્ષુવર–એ ચાર દ્વીપ ને તે જ નામના ચાર સમુદ્રના બે બે મળીને કુલ ૧૬ સ્વામીના જાણવા.
संखवरद्दीवम्मि अ, संख संखप्पमे य दो देवा । कणगे कणगप्पमे चेव, संखवर समुद्द अभिधाओ॥१५५॥ અર્થ–શંખવરદ્વીપને વિષે તેના સ્વામી શંખને શંખ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૪ ) પ્રભ નામના છે અને શંખવર સમુદ્રના સ્વામી કનક ને કનકપ્રભ નામના છે. (૧૫૫)
मणिप्पमे मणिसिहे य कामपाले य कुसुमकेऊ य । कुंडलकुंडलभदे सुभदभद्दे य सुमणभद्दे ॥ १५६ ॥
અર્થ–મણિપ્રભ ને મણિશિખ, કામપાળ ને કુસુમકેતુ બે અરુણુવરદ્વીપ અને અરુણુવર સમુદ્રના સ્વામી જાણવા તથા કુંડળી ને કુંડલભદ્ર, સુભદ્રભદ્ર ને સુમનભદ્ર. એ કુંડળદ્વીપ ને કુંડળસમુદ્રના સ્વામી જાણવા. (૧૫૬)
सवत्थमणोरह सबकामसिद्ध य रुयगणगदेवा । तह माणुसुत्तरनगे चक्खुमुहे चक्खुकंते य ॥ १५७ ॥
અર્થ–સર્વાર્થમનોરથ અને સર્વકામસિદ્ધ નામના સૂચક પર્વતના સ્વામી દેવે જાણવા. અને માનુષત્તર પર્વતના સ્વામી ચક્ષુમુખ અને ચક્ષુકાંત નામના જાણવા. (૧૫૭).
तेण परं दीवाणं, उदहीणं सरिसनामगा देवा। एकेक सरिसनामा, असंखिज्जा होति नायबा ॥ १५८ ।।
અર્થ–ત્યારપછીના દ્વિીપ અને સમુદ્રોના પ્રત્યેકના સ્વામી દરેક દ્વીપસમુદ્ર સદશ નામવાળા જાણવા. એવી રીતે સદશ નામવાળા અસંખ્યાત દેવે જાણવા. (૧૫૮)
वासाणं व दहाणं, वासहराणं महाणईणं च । दीवाणं उदहीणं, पलिओवमगाउ अहिवइणो ॥१५९॥ અર્થ–ક્ષેત્રોના કહેના, વર્ષધર પર્વતૈના, મહાનદીના, દ્વીપના અને સમુદ્રના અધિપતિ દે પાપમ સ્થિતિવાળા જાણવા. (૧૫૯)
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૫ )
दीवाहिवईण भवे उ दीवा उदहीमज्झयारम्मि | उदहिसु य आकाला, दीवाहिवर सागरवईणं ॥ १६०॥
અ—દ્વીપાધિપતિના દ્વીપા સમુદ્રના મધ્યમાં હાય છે અને સમુદ્રના અધિપતિના દ્વીપા કાળેાધિ સમુદ્ર સુધી દ્વીપમાં ને સમુદ્રામાં છે. ( ત્યારપછી તેમના દ્વીપા સમુદ્રમાં જ છે.) (૧૯૦)
गाउय समुद्दा, दीवा जोअण भवेज संखेजा । गंतूण होइ अरुणो, दीवो अरुणो तओ उदही || १६१॥ અ—રુચક સમુદ્ર પછી સખ્યાતા દ્વીપને સમુદ્રો સંખ્યાતા ચેાજનના છે. રુચક સમુદ્ર પછી અરુણ નામના દ્વીપ ને અરુણ નામના સમુદ્ર છે. (૧૬૧)
बयालीस सहस्सा, अरुणं ओगाहिऊण दक्खिणओ । વર્ષાવહીબો, મિનિષત્રો તથ તિમિચ્છી ॥૬॥
અ—અરુણદ્વીપમાં ૪૨૦૦૦ યાજન જઇએ ત્યારે દક્ષિણ દિશામાં શ્રેષ્ઠ વજ્રરત્નની આકૃતિવાળા તિગિચ્છી નામના પર્યંત આવેલા છે. (મધ્યમાં સાંકડા ને એ માજી વિસ્તૃત હોય તેને વજ્રાકૃતિ કહે છે. ) ( ૧૬૨ )
सत्तर सिक्कवी साइं, जोयणसयाई सो समुविद्धो । दस चैव बावीसे, मूले वित्थिन्नु होइ नायवो ॥ १६३ ॥ અ—તે પર્વત સતરસે ને એકવીશ ચેાજન ઊંચા છે. અને મૂળમાં એક હજાર ને ખાવોશ ચેાજન વિસ્તારે છે. (૧૬૩) जोयणचउरसए - चउवीसे वित्थडो उ मज्झमि । सत्तेव य तेवीसे, सिहरतले वित्थडोहोइ ॥ १६४ ॥
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૬ ) અ–ચારસે ને ચોવીશ યોજન મધ્યમાં વિસ્તાર છે અને સાતસો ને ત્રેવીશજન શિખર પર વિસ્તારવાળે છે.(૧૬૪)
सत्तरसेकवीसाई, पएसाण सयाई गंतूणं । एक्कारसछन्नउया, वडते दोसु पासेसु ॥ १६५ ॥
અર્થ–સતરસ ને એકવીશ જન ઊંચે જઈએ ત્યારે અગ્યારસે ને છતુ યાજન બંને બાજુ વધે છે. (૧૬૫) (આ વધારે કેવી રીતે થાય છે તે સમજાણું નથી )
बत्तीससया बत्तीस, उत्तरा परिरओ विसेसूणो । तेरसइयालाई, बावीसप्भहिया मज्झपरिही ॥ १६६ ॥
અર્થ–બત્રીશ ને બત્રીશ યોજનમાં કાંઈ ન્યૂન પરિધિ નીચે છે અને તેરસે બાવીશ જન અભ્યધિક પરિધિ મધ્યમાં છે. (૧૬) ઉપરના ૭૨૩ જનની પરિધિ લખવી રહી ગઈ જણાય છે.
रयणमउ पउमाए, वणसंडेणं च सो परिक्वित्तो । मज्झे भवणवडेंसो, अड्डाइजाइ उबिद्धो ।। १६७ ॥
અર્થ આ પર્વત રત્નમય છે, પઢાદિ વનખંડથી વીંટાયેલે છે અને તેના મધ્યમાં અઢીસો યોજન ઊંચે ભવનાવાંસ છે. (૧૭)
वित्थिण्णो (सय) पणवीसं, तत्थ य सीहासणं सपरिवारं। नाणामणिरयणमयं, उज्जोयतं दसदिसाओ ॥ १६८ ॥
અર્થ–તે ભવન વિસ્તારમાં સવાસો જન છે. તેમાં નાના પ્રકારના મણિ ને રત્નમય દશ દિશાઓમાં પ્રકાશ કરતું એવું સપરિવાર સિંહાસન છે. (૧૬૮)
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૭ ) तिगिच्छिय दाहिणओ, छक्कोडिसयाइ कोडिपणपनं । पणवीसं लक्खाई, पंच य कोसे अइवइत्ता ॥ १६९ ॥ ओगाहित्ताणमहो, चत्तालीसं भवे सहस्साई। મિતર રાણા, વહિં વન રમર ૨૭૦
અર્થ–તિગિચ્છી પર્વતથી દક્ષિણ બાજુ છસે ને પંચાવન ક્રોડ ને પચીશ લાખ (જન) ને પાંચ ગાઉ અતિક્રમણ કરીએ ત્યારે ચાળીશ હજાર જન નીચે અવગાહન કરતાં ચમચંચા નામની રાજધાની છે તે અત્યંતર ચાખંડી ને બહાર ગોળ એવી છે. (૧૬૯-૭૦)
एगं च सयसहस्सं, वित्थिण्णा होइ आणुपुबीए । तं तिगुणं सविसेसं, परिरएणं तु बोधवा ॥ १७१ ॥
અર્થ—-તે ચમરચંચા રાજધાની આનુપૂવીએ એક લાખ એજનના વિસ્તારવાળી છે અને તેથી ત્રણગણી ઝાઝેરી પરિધિવાળી છે. (૧૭૧)
(અનુપૂર્વી શું અર્થ માં છે તે સમજાતું નથી.) पायारो नायबो, रायहाणीए चमरचंचाए । जोयणसयं दिवढे, उबिद्धो होइ सबत्तो ॥ १७२ ।। અર્થ–ચમરચંચા રાજધાનીને પ્રાકાર એટલે કિલ્લો દેહસે જન સર્વત્ર એટલે ફરતે એક સરખે ઊંચે છે. (૧૭૨) पन्नासं पणवीसं, अद्धतेरस जोयणाई तु । मूले मज्झे उवरि, विक्खंभो सुवन्नसालस्स ॥ १७३ ।।
અર્થ–તે સુવર્ણમય વપ્રને વિખુંભ મૂળમાં પચાસ એજન, મધ્યમાં પચીશ એજન અને ઉપર સાડાબાર જન છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૮ ) कविसीसा य नियमा, आयामेणद्धजोयणं सवे | હોમ વિશ્વમેળ, તેમૂર્છા ગઢનોયનું તુસ્રા // ૧૭૪ ||
અ—તે વપ્રના કાંગરા નિશ્ચયે અા ચેાજન લાંખા છે, એક ગાઉ પહેાળા છે અને અધ ચેાજનથી કાંઇક ન્યૂન ઊંચા છે.(૧૭૪)
एकेका बहाए, दाराणं पंच पंच सयाई ।
तेसिं કુળ નચત્ત, ગઙ્ગાનું સા ઢૌંતિ ।। ૨૭૧ // અ—તે વપ્રની એકેક બાજુએ પાંચસે પાંચસે દ્વાર છે અને તે દ્વારાની ઊંચાઇ અઢીસો ચેાજન છે. ( ૧૭૫ ) दाराणं विक्खंभो, पणवीस सयं तहायए सो य । નગરી સિિત, પંચેત્ર ૩ ગોયળમારૂં ॥ ૨૭૬ || गंतूर्ण वणसंडा, चउरो आयामओ य ते भणिया । સાઢીયસદાં, લોયળા વિવુંમો (સય) તંત્ર॥૨૭૭ગા અ—તે દ્વારાના વિભ સવાસા યેાજન છે અને આયત પણ તેટલા છે. અને નગરીની બહાર ચારે દિશાએ પાંચસેા યેાજન જઈએ ત્યારે ચાર વનખંડ આવેલા છે તે લખાઈમાં એક હાર ચેાજન ઝાઝેરા છે અને પહેાળાઇમાં ૫૦૦ ચેાજન છે. (૧૭૬–૭૭)
दारपमाणा चउरो, वणसंडा तत्थ पल्लयठितीया । देवा असोय तह सत्तवन्न चंपे य चूये य ।। १७८ ॥
અ—એ ચારે દિશાના વનખંડ દ્વાર પ્રમાણે એટલે પાંચસેા ચેાજન પહેાળા છે તેના અશાક, સપ્તપર્ણ, ચંપક ને ચૂત (આમ્ર ) એ નામ છે અને તે જ નામના પલ્યાપમની સ્થિતિવાળા દેવા તેના સ્વામી છે. ( ૧૭૮ )
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૯ )
चंचाए बहुमज्झं, विक्खंभायाम सोलससहस्सा । अह उवकारियलेणे, बाहल्लेणं अठजोयणीए ॥१७९ ॥
અર્થ એ ચમચંચા નગરીના બહુમધ્યભાગે સોળ હજાર જન લંબાઈ ને પહેળાઈવાળે અને તેથી અર્ધ એટલે આઠ હજાર યોજન બાહલ્ય એટલે જાડાઈવાળે અવતારિકાલયન છે. (૧૭૯) :
पउमवरवेइयाए, वणसंडेण च से परिक्खित्ते ।। तस्स बहुमज्झदेसे, वडेंसगो परमरम्मो उ ।। १८० ॥
અર્થતે અવતારિકાલયન પદ્રવ રવેદિકા તે વનખંડવડે પરિક્ષિત છે અને તેના બહુમધ્યભાગમાં અત્યંત રમણિક એ પ્રાસાદાવતુંસક છે. (૧૮) दारप्पमाणसरिसो उ, सो उ तत्थेव हवइ पासाओ। सो होइ परिक्खित्तो, चउहि य पासायपंतीहि ॥ १८१ ॥
અર્થ–ત્યાં જે પ્રાસાદ છે તે દ્વારા પ્રમાણસદશ છે તે ચારે દિશાએ પ્રાસાદની ચાર પંક્તિઓ વડે વ્યાપ્ત છે. (૧૦૧) सयमेगं पणवीसं, बावट्टि जोयणाइ अद्धं च । રણ સો ય, હરિયા વિસ્થા સદ્ધ ?૮૨
અર્થ–તે (ચાર પંક્તિના પ્રાસાદે) એકસો ને પચવીશ, સાડીબાસઠ અને સવા એકત્રીશ જન ક્રમસર ઊંચા છે અને તેથી અરધા વિસ્તારવાળા (પહોળા) છે. (૧૨) (આમાં ચોથી પંક્તિના પ્રાસાદની ઊંચાઇ કહેવી રહી જાય છે.) पासायस्स उ पुव्वुत्तरेण एत्थ उ सभा सुहंमा उ । तत्तो य चेइयघरं, उववायसभा य हरओ य ॥ १८३ ॥
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
" ( ૮૦ ) અર્થ–ઉપર જણાવેલા મુખ્ય પ્રાસાદથી ઈશાન કોણે સુધર્મા નામની સભા છે. ત્યારપછી ચિત્યગ્રહ છે. ત્યારપછી ઉત્પાદ (ઉપજવાની) સભા છે ને ત્યારપછી કહ છે. (૧૮૩) अभिसेकालंकारिय, ववसाया ऊसीया उ छत्तीसं । पन्नासइयायामा, आयामध्धं तु वित्थिण्णा ॥ १८४ ॥
અર્થ–ત્યારપછી અભિષેક સભા, ત્યારપછી અલંકાર સભા, ત્યારપછી વ્યવસાય સભા છે, તે સભાઓ ઊંચી છત્રીશ
જન, લાંબી પચાસ જન અને આયામથી અર્ધ એટલે પચવીશ એજંન પહેળી છે. (૧૪) तिदिसि होंति सुहंमाए, तिणि दाराउ अट्ट उबिद्धा । विक्खंभो य पवेसो, जोयणे तेसिं चत्तारि ॥ १८५ ॥
અર્થ–-સુધર્માસભાને ત્રણ દિશાએ ત્રણ દ્વાર છે. તે આઠ જન ઊંચાં છે. વિષ્કમાં અને પ્રવેશમાં ચાર ચાર
જન છે. (૧૮૫) तेसि पुरो य मुहमंडवा उ पेच्छाघरा य तेसु भवे । पेच्छाघराण मज्झे, अक्खाडा आसणा रम्मा ॥ १८६ ॥ ।
અર્થ–તેની આગળ મુખમંડપ છે અને મુખમંડપની આગળ પ્રેક્ષાગ્રહ છે, અને પ્રેક્ષાગૃહના મધ્યમાં રમ્ય સિંહાસનવાળા અક્ષાટક છે. (૧૮૬) बाहाओ पेच्छाघराण पुरओ थभा तेसिं चउद्दिसि होति । ત્તેિ દિયાશો, વિપહિમા તી જય . ૨૮૭ |
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૧)
અથ—પ્રેક્ષાગૃહની આગળ સ્તૂપ છે અને તે પ્રત્યેક રૂપાની ચારે દિશાએ પીઠિકા છે ને તે પ્રત્યેક પીઠિકાની ઉપર જિનપ્રતિમાએ છે. ( ૧૮૭ )
थूभाण होंति पुरओ, पेढिया तत्थ चेइयदुओ । ચેપલુમાળ પુલો, પેઢિયાલો મણિમો ॥ ૨૮૮ ॥ तासुप्परं महिंदज्झयाउ तेसु पुरओ भवे गंदा । दसजोयणउहा, हरओ वि दसेव वित्थिनो ॥ १८९ ॥
અ—તે સ્તૂપાની આગળ પીઠિકાએ છે, તે પીઠિકા ઉપર ચૈત્યવૃક્ષેા છે અને તે ચૈત્યવૃક્ષેની આગળ મણિમય પીઠિકાએ છે. તે મણિમય પીઠિકાઓની ઉપર મહેદ્રધ્વજો છે. તેની આગળ નંદા નામની પુષ્કરણી છે. તે દશ ચેાજન ઊંડી છે અને દ્રા પણ દશ ચેાજન વિસ્તારવાળા છે. ( ૧૮૮-૧૮૯ )
सेव जिणघरस्स वि, वह गमो सेसियाण वि सभाण । जं पिय से नाणत्तं तं पि य वोच्छं समासेणं ॥ १९० ॥
અ—એ જ પ્રમાણે જિનગૃહનું પણ પ્રમાણુ હાય છે, અને બાકીની સભાઓનું પણ એ જ પ્રમાણ છે. તેમાં જે વિવિધપણું છે તે હું સક્ષેપથી કહું છું. ( ૧૯૦ )
बहुमज्झदेसपेढिय, तत्थेव य माणवो भवे खंभो । વીમોડિસિય, વારસમહૂં 7 હિંદુĒ | ૧૨ ||
અથ—તેના બહુમધ્યદેશમાં પીઠિકા છે. તેની ઉપર માણવક સ્તંભ છે, તે સ્ત ંભ ચાવીશ હાંશવાળા છે. તે ઊંચા
ૐ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ ) બાર યોજન છે અને તેથી અધે હેઠે અને ઉપર એટલે છે જન વિસ્તારવાળે છે. (૧૯૧) फलिहा तहिं नागदंता य सिका तहिं वयरमया। तत्थ उ होंति समुग्गा, जिणसकहा तत्थ पन्नत्ता ॥१९२॥
અર્થ–તે માણવક સ્તંભને સ્ફટિકમય નાગદંતા છે અને તેની સાથે લટકાવેલા વમય સીકા છે, તે સીકામાં ડાબડા છે અને તે ડાબડામાં જિનેશ્વરની દાઢાઓ છે. (૧૨) माणवगस्स उ पुवेण, आसणं पच्छिमेण सयणिजं । उत्तरओ सयणिजस्स य, होइ इंदज्झओ तुंगो ॥१९३॥
અર્થમાણવક સ્તંભની પૂર્વે આસન સિંહાસન) છે, પશ્ચિમે શચ્યા છે. એ શમ્યાની ઉત્તરમાં ઊંચે ઇંદ્રધ્વજ છે. (૧૩) :पहरणकोसो इंदज्झयस्स, अवरेण इत्थ चोपालो । फलिहप्पामोक्खाणं, निक्खेवनिही पहरणाणं ॥ १९४ ॥
અર્થ–ઈટ્રધ્વજની પશ્ચિમે ચેપાલ નામે પ્રહરણકેશ છે, તે ઢાલ વિગેરે આયુધોને રાખવાના નિધાનતુલ્ય છે. (અહીં બીજી પ્રતમાં રેષા શબ્દ જણાવેલ છે. ) (૧૯૪) जिणदेवच्छंदओ जिणघरम्मि पडिमाण तत्थ अट्ठसयं । चामरधराणं खलु, पुरओ घंटाण अट्ठसयं ॥ १९५ ॥
અર્થ–જિનગૃહમાં જિનેશ્વરના દેવજીંદા ઉપર એકસે ને આઠ જિનેશ્વરની પ્રતિમાઓ છે. તેની પાસે ૧૦૮ ચામરધર ( વિગેરે) દે છે અને તેની આગળ ૧૦૮ ઘંટા છે. (૧૫)
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૩ ). सेस सभाण उ मज्झे, हवंति मणिपेढिया परमरम्मा ।
तत्थासणा महरिहा, उववायसभाए सयणिजं ।। १९६ ।। - અર્થ–બાદીની સભાઓના મધ્યમાં પરમ રમણિક એવી મણિપીઠિકાઓ છે. તે મણિપીઠિકાની ઉપર મોટા મૂલ્યવાળાં આસને (સિંહાસને) છે અને ઉપપાત (દેવને ઉપજવાની) સભામાં શા છે. (૧૬) मुहमंडव पेच्छाहर, हरउ दायसह(दोयसय)पमाणाई। थूभाओ अट्ट उ भवे, दारस्स उ मंडवाणं तु ॥ १९७ ॥
અર્થ–મુખમંડપ, પ્રેક્ષાગૃહ અને દ્રહનું પ્રમાણુ બસો ચેજન છે તથા સ્તૂપનું અને મંડપના દ્વારનું પ્રમાણ આઠ જન છે. (૧૯૭). उबिद्धा वीस उ गया य, वित्थिण्णं जोयणद्धं तु । माणवग महिंदज्झय, हवंति इंदज्झया चेव ॥ १९८॥
અર્થ–માણવક સ્તંભ, મહેદ્રધ્વજ અને ઈંદ્રવજની ઊંચાઈ વીશ યોજન છે અને જાડાઈ અર્ધ યોજન છે. (૧૯૮) जिणदुसुहम्मचेइयघरेसु जा पेढिया य तत्थ भवे । चउजोयणबाहल्ला, अट्ठेव य वित्थडायामा ।। १९९ ॥
અર્થ–ચત્યવૃક્ષ, સુધર્માસભા અને ચૈત્યગૃહ એમાં જે મણિપીઠિકાઓ છે તે ચાર જન જાડી છે અને આઠ જન લાંબી પહેલી છે. (૧૯)
सेसा चउ आयामा, बाहल्लं दोण्णि जोयणा तेहिं । તે જ રેશકુમા, શર ર ગોયણુદ્ધિા ૨૦૦ |
કાઠિકાઓ છે તે ધસભા અને 3. " " ૧૬ //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૪ ) અર્થ–બાકીની પીઠિકાઓ ચાર જન વિસ્તારવાળી છે અને જાડી બે જન છે–સર્વે ચિત્યવૃક્ષે આઠ જન ઊંચા છે. (ર૦૦)
छज्जोयणाइ विडिमा, उबिद्धा अट्ट होइ वित्थिण्णा । खंधाओ जोयणाओ, विक्खंभोबेहओ कोसं ॥२०१॥
અર્થ–તેની મૂળ શાખા (વિડિમા) છ જન ઊચી છે અને આઠ જન વિસ્તીર્ણ છે, તે વૃક્ષને સ્કંધ એક એજન વિસ્તારમાં છે અને તેની ઊંડાઈ એક કેશ છે. (૨૧)
( અહીંથી વિષય બદલાય છે. ) नगरीए उत्तरेणं य खलु जोयणाण लक्खा उ । अरुणोदगे समुद्दे, गंतूणं पंच आवासा ॥ २०२ ।। અર્થ–પ્રથમ જણાવેલી નગરીઓની ઉત્તરમાં એક લાખ જન અરુણોદક સમુદ્રમાં જઈએ ત્યારે પાંચ આવાસો છે. (૨૨) पढमे सयंपमे चैव, तत्तो खलु होइ पुप्फकेउ य । पुप्फावत्ते पुष्फप्पमे य पुप्फुत्तरावासे ॥ २०३ ॥ અર્થ–પ્રથમ સ્વયંપ્રભ, બીજે પુષકેતુ, ત્રીજે પુષ્પાવર્ત, પુષ્પપ્રભ અને પાંચમો પુત્તર-એનામના આવાસે છે. (૨૩) अग्गमहिसीपरिसाणं, चेव तहो होति नगरीओ। सामाणियासुराणं, तायत्तीसाण तत्थेव ॥ २०४।
અર્થ—અમહિષીની અને પર્ષદાઓની ત્યાં નગરીઓ છે. અને સામાનિક દેવની તેમ જ ત્રાયન્નિશત દેવેની નગરીઓ પણ ત્યાં જ છે. (૨૦૪)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૫ ) परिसाणं सोमणसा उ सुसीमा सोमंजणाणं तु रायहाणीओ। बारस सहस्सियाओ, बाहिं वट्टा रयणचित्ता ॥२०५॥
અર્થ–પર્ષદાની રાજધાનીએ સોમનસા, સુસીમા, સમા અને અંજના નામની છે. તે બાર હજાર એજનની છે. બહાર વૃત્ત એટલે ગોળ અને રત્નવડે ચિત્રવિચિત્ર છે. (ર૦૫) सिवमंदिरा उ चोदस, सहस्सिया सा भवे उ वरुणस्स। . सोलस साहस्सीया वइरमंदिरा सानलस्स भवे ॥ २०६ ॥
અર્થ–શિવમંદિરથી આગળ વૈદ હજારજન પ્રમાણવાળી વરુણદેવની રાજધાની છે. અને વજનમંદિરથી આગળ સોળ હજાર
જનના પ્રમાણવાળી અનલ(યમ)દેવની રાજધાની છે. (ર૦૬) अवरेणं अणियाणं, चउदिसि होइ आयरक्खाणं । बारस सहस्सिया उ, बाहिं वट्टा रयणचित्ता ॥ २०७॥
અર્થ–પશ્ચિમે અનિક (સેનાપતિ)ની અને ચારે દિશાએ આત્મરક્ષકદેવેની બાર હજાર એજનના પ્રમાણવાળી બહારથી વૃત્ત અને વિચિત્ર રત્નવાળી રાજધાનીઓ છે. (૨૭)
अरुणस्स उत्तरेणं, बायालीसं भवे सहस्साई । उग्गहिऊण उदहि, सिलनिचओ रायहाणीओ।। २०८ ॥
અર્થ—અરુણદ્વીપની ઉત્તરે સમુદ્રમાં બેંતાળીસ હજાર - જન જઈએ ત્યારે શીલનિયા નામની રાજધાની છે. (૨૦૦૮)
वेरोयणप्पमे कंते, स एक्कउ पुत्वए सहस्से य । तह
મોરમે પંચને મg ૨૦૧ આ ગાથાને અર્થ બેઠે નથી. આખી ગાથા પણ મળી નથી.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૬ )
परिमाणं चेव तहा, नयरीओ होति अग्गमहिसीणं । सामाणियासुराणं, तायत्तीसाण तिण्हं च ॥ २१०॥
અર્થ–પર્ષદાઓની નગરીઓ પણ તે જ પ્રમાણે છે તથા અગ્રમહિષીઓની, સામાનિક દેવાની અને ત્રાયવિંશ દેવની-એમ ત્રણેની નગરીઓ પણ ત્યાં જ છે. (૨૧૦ )
परिसाणं सोमणसा य सुसीमासोमजणाणं तु ।। चोदस सहस्सियाओ, बाहिं वट्टा रयणचित्ता ॥२११ ॥
અર્થ–પર્ષદાની સેમસા, સુસીમા, સોમા ને અંજણ નામની રાજધાની છે. તે ચૌદ હજાર એજનના પ્રમાણવાળી છે. તે બહારથી ગેળ છે અને વિચિત્ર રત્નખચિત છે. (૨૧૧)
अवरेणं अणियाणं, चउद्दिसिं होंति आयरक्खाणं । बारस सहस्सियाओ, बाहिं वट्टा रयणचित्ता ॥ २१२ ॥
અર્થ-પશ્ચિમદિશાએ સાત સેનાની અને ચારે દિશાએ આત્મરક્ષકદેવની રાજધાની બાર હજાર યોજનના પ્રમાણવાળી છે ને તે બહારથી વૃત્ત અને વિચિત્ર રત્નખચિત છે. (૧૨) सिवमंदिराओ सोलस, सहस्सिया सा भवे उ वरुणस्स । अट्ठारस साहस्सीया, वइरमंदिरासानलस्स भवे ॥२१३॥
અર્થ–શિવમંદિરથી સોળ હજાર જંન જઈએ ત્યારે વરુણદેવની રાજધાની છે, અને વમંદિરથી અઢાર હજાર જન જઈએ ત્યારે અનલની(યમની) રાજધાની છે. (૨૧૩) धरणस्स नागरबो, सुहवति परियाए दक्खिणे पासे । गंधवई परियाओ, भूयाणंदस्स उत्तरओ ॥ २१४ ॥
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૭ ) અર્થ–દક્ષિણબાજુએ નાગકુમારના ઇંદ્ર ધરણેની શુભવતી નામની રાજધાની છે અને ઉત્તરબાજુએ ભૂતાનંદ નામના નાગકુમારના ઇંદ્રની ગંધવતી નામની રાજધાની છે. (૨૧૪) उच्चत्तेण सहस्सं, सहस्समेगं च मूलवित्थिण्णो ।
મા ૩ મજે, હરિપુ તિ પંચસ | ૨૧ . અર્થ ઊંચાઈમાં એક હજાર એજન, મૂળમાં એક હજાર જન, મધ્યમાં સાડાસાત જન અને ઉપર પાંચસો જન છે. (૨૧૫) (આ શેનું પ્રમાણ છે? તે સમજાણું નથી.) दो चेव जंबुद्दीवे, चत्तारि य माणुसुत्तरनगम्मि । छच्च अरुणसमुद्दे, अट्ठ रुयगम्मि दीवम्मि ।। २१६ ॥ असुराणं नागाणं, उदहिकुमाराण होंति आवासा। अरुणोदये समुद्दे, तत्थेव य तेसि उप्पाया ।। २१७ ॥
અર્થ—અંબુદ્વીપમાં બે, માનુષાર પર્વત ઉપર ચાર, અરુણસમુદ્રમાં છે, અને ચકદ્વીપમાં આઠ આવાસો અસુરકુમાર, નાગકુમાર, (સુવર્ણકુમાર) ને ઉદધિકુમારના છે અને અણેદ સમુદ્રમાં તેમનાં ઉત્પાત સ્થાને છે. (૨૧૬૨૧૭) दीवदिसाअग्गीणं, थणियकुमाराण होंति आवासा । अरुणवरे दीवम्मि उ, तत्थेव य तेसि उप्पाया ॥ २१८ ॥
અર્થ-દ્વીપકુમાર, દિશીકુમાર, અગ્નિકુમાર અને સ્વનિતકુમારના આવાસો અણવર દ્વિીપમાં છે અને ત્યાં જ તેમનાં ઉત્પાત સ્થાને છે. (૨૧૮) चोयालसयं पढमि-ल्लुयाए पंतिए चंदसूराणं । तेण परं पंतीओ, चउरोत्तरियाए वुड्डी य ॥२१९ ॥
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૮ ) અર્થ–પુષ્કરવરાર્ધ દ્વીપ જે માનુષાર પર્વત પછીના ભાગમાં છે તેમાં પ્રથમ પંક્તિમાં ૧૪૪ સૂર્ય ને ૧૪૪ ચંદ્ર છે. અને ત્યારપછીની પંક્તિઓમાં ચાર ચારની વૃદ્ધિ છે. (૨૧૯) जो जाइं सयसहस्साई, वित्थडो सागरो व दीवो वा। तावइया उ तहियं, पंतीओ चंदसूराणं ॥२२० ॥
અર્થ-જે દ્વીપ અથવા જે સમુદ્ર જેટલા લાખ જનને હોય તેટલી તેમાં સૂર્ય અને ચંદ્રની પંક્તિઓ સમજવી. (રર)
दीवसागरपन्नत्ति पइन्नयं गाहाओ पन्नत्ताओ।
श्री संवत विक्रमतो भवनसिद्धिरसेन्ट (१६८३) वर्षे कार्तिकमासे सितैकादशीदिने सत्यपुरमध्ये बृहत्खरतरगच्छश्रीसामरचन्द्रसूरिसंताने श्रीमद्वाचनाचार्यवर्यधुर्यवा० श्री ५ श्रीज्ञानप्रमोदगणिभिः पं० श्रीगुणनन्दनगणि पं० सोहिल्लमुनिशिष्यसीहमलमुनि ऋ० कृष्णशिष्यसुपदैश्चतुर्मासी कृता तदा सीहमल्लेन लिखितं स्वपठनार्थम् ।। દ્વિીપસાગરપ્રકૃતિપ્રકીર્ણકની આ પ્રમાણે રરગાથાઓ કહેલી છે.
વિક્રમ સંવત્ ૧૬૮૩ ના કાર્તિક સુદિ અગ્યારશે સત્યપુરમાં બૃહતખરતરગચ્છના સાગરચંદ્રસૂરિસંતાનીય શ્રીમદ્વાચનાચાર્ય વર્યધુર્ય વાચકશ્રી ૫ શ્રીજ્ઞાનપ્રદગણિ, પં. શ્રી ગુણનંદનગણિ, પં. હિલ્લમુનિવરના શિષ્ય સમદ્વમુનિ તથા ૪૦ કૃષ્ણશિષ્યસુપદમુનિ એઓ ચાતુર્માસ રહ્યા હતા, તે વખતે સિંહમલે પિતાને ભણવા માટે આ પ્રત લખી છે.
—— –
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
J॥ श्रीमद्विजयानंदसरिभ्यो नमः ॥8.. ॥ सवृत्तिकं पुद्गलपरावर्तस्तवनम्॥
رفح رفح وفك ارضك وعارف ریحون رفت وشكا
श्रीवीतराग! भगवस्तव समयालोकनं विनाऽभूवन् । द्रव्ये क्षेत्रे काले, भावे मे पुद्गलावर्ताः ॥१॥
व्याख्या-'हे श्रीवीतराग!' हे भगवन् !, 'मे'मम, पुद्गलपरावर्ता अभूवन् । कस्मिन् विषये ? 'द्रव्ये' -द्रव्यविषये, 'क्षेत्रे' क्षेत्रविषये, ‘काले'-कालविषये, 'भावे'-भावविषये, के विना ? ' तव'-भवतः, 'समयालोकनं विना'-सिद्धान्तविचारणं विना ॥१॥ मोहप्ररोहरोहान्नट इव भवरङ्गसंगतः स्वामिन् !। कालमनन्तानन्तं, भ्रान्तः षटूकायकृतकायः ॥२॥
व्याख्या हे स्वामिन् ! अहं 'भ्रान्तः'-एकस्माद्भवाद्वितीयादिषु भवेषु प्राप्तः। किंविशिष्टः सन् ? 'भवरङ्गसंगतः -भवः संसारः स एव रङ्गः, रङ्गो नाट्यस्थानं, तत्र संगतः स्थितः । कस्मात् ? ' मोहप्ररोहरोहात् '-मोहोडज्ञानं स एव प्ररोहोऽङ्करस्तस्य रोहो वृद्धिस्तस्मात् । क इव ?
१ " कथमभूवन् ? तव ” इत्यपि ।।
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ७० )
नट इव । कियन्तं कालं भ्रान्तः ? ' अनन्तानन्तं कालं - सिद्धान्तभाषया सर्वपभृतचतुष्पल्यदृष्टान्तेनान्तं ज्ञेयम्, अनन्तादनन्तमनन्तानन्तं, एतावन्तं कालं भ्रान्तः । किंभूतः १ पृथ्व्यादिषु षट्सु कायेषु कृतः कायः शरीरं येन सः इति ॥ २ ॥ औदारिकवैक्रियतैजस भाषाप्राणचित्तकर्मतया । सर्वाणुपरिणतेर्मे, स्थूलोऽभूत्पुद्गलावर्त्तः ॥ ३ ॥
व्याख्या- पुद्गलपरावर्त्तचतुर्द्धा - द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्च । एकैकोsपि द्विविधः सूक्ष्मबादरभेदतः । औदारिकशरीरेण वा वैक्रियशरीरेण वा तैजसशरीरेण वा कार्मणशरीरेण वा भाषाप्राणचित्तैर्वा सर्वांश्चतुर्दशरज्जुगतपरमाणून् आत्मा औदारिकादिसप्तकेन यदा स्पृशति तदा द्रव्यतः स्थूलपुद्गलपरावर्त्तः ॥ ३ ॥
तत्सप्तकैककेन च, समस्त परमाणुपरिणतेर्यस्य । संसारे संसरतः, सूक्ष्मो मे जिन ! तदावर्त्तः ॥ ४ ॥
व्याख्या - औदारिकादिसप्तकमध्यात्प्रत्येकं प्रत्येकमेकैकेन चतुर्दशरज्जुगत सर्वान् परमाणून आत्मा संस्पृश्य संस्पृश्य मुञ्चति तद सूक्ष्मपुङ्गलपरावर्त्तः ॥ ४ ॥ अथ द्रव्यस्थूल
१ " तदा पुद्गलपरावर्त्तः सूक्ष्म इति चतुर्थश्लोकार्थः ॥ ४ ॥ पुनरप्येतौ प्रकारान्तरेण ” इत्यपि पाठो दृश्यते ॥
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १ ) सूक्ष्मपुद्गलपरावर्त्तः प्रकारान्तरेण सिद्धान्तविभाषयोच्यते प्रस्तावापन्नत्वात् - औदारिकादिशरीरचतुष्टयेन सर्वान् लोकगतपरमाणून् क्रमोत्क्रमाभ्यां संस्पृश्य संस्पृश्यात्मा मुञ्चति तदा द्रव्यतः स्थूलपुलपरावर्त्तः । औदारिकादिशरीरचतुष्टयमध्यात्प्रत्येकं प्रत्येकमेकैकेन शरीरेण सर्वान् लोकगतपरमाणून् स्पृष्ट्वा स्पृष्ट्वा मुञ्चति तदा द्रव्यतः सूक्ष्मपुद्गलपरावर्त्तः ॥ निश्शेषलोकदेशान् भवे भवे पूर्वसंभवैर्मरणैः । स्पृशतः क्रमोत्क्रमाभ्यां क्षेत्रे स्थूलस्तदावत्तेः ॥५॥
"
व्याख्या - चतुर्दशरज्वात्मक लोके यावन्तः समस्तलोकाकाशप्रदेशाः सन्ति तावत आत्मा मरणैः कृत्वा क्रमेण वा व्यतिक्रमेण वा स्पृशति तदा स्थूलः क्षेत्र पुलपरावर्त्तः ॥ ५ ॥
प्राग्मृत्युभिः क्रमेण च, लोकाकाशप्रदेश संस्पर्शः । म योऽजनि स स्वामिन्! क्षेत्रे सूक्ष्मस्तदावर्त्तः ॥६॥
व्याख्या - यदाऽऽत्मा चतुर्दशरज्जुषु यावन्त आकाशप्रदेशाः सन्ति तान् क्रमेण मृत्युना स्पृशति यावता कालेन तावता सूक्ष्मः पुद्गलपरावर्त्तो भवति ।। ६ ।।
66 तदा स्थूलद्रव्य
संस्पृशन् संस्पृशन् " इत्यपि । २ पुद्गल - " इत्यपि । ३ " तदा सूक्ष्मद्रव्यपुद्गल - " इत्यपि ।
१
66
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
(८२) मम कालचक्रसमयान् , संस्पृशतोऽतीतमृत्युभिर्नाथ!। अक्रमतः क्रमतश्च स्थूलः काले तदावतः ॥ ७॥
व्याख्या-उत्सर्पिण्यवसर्पिण्योर्यावन्तः समया वर्तन्ते तान् समयान् मरणैः कृत्वा क्रमाक्रमाभ्यां स्पृशतो जीवस्य स्थूलः कालपुद्गलपरावर्तो भवति ॥ ७॥ क्रमतस्तानेव समयान् , प्रारभूतैर्मृत्युभिः प्रभूतैर्मे । संस्पृशतः सूक्ष्मोऽर्हन् !, कालगतः पुद्गलावतः ॥८॥
व्याख्या-कश्चिजीवोऽवसपिण्याः प्रथमसमये मृतस्तत्सदृशा अवसर्पिण्यानन्तरे द्वितीये समये यावता कालेन म्रियते ते समया लेखके गण्यन्ते नान्याः, एवमवसर्पिण्युत्सपिण्योयोरपि समयान् जीवः क्रमेण मरणैः कृत्वा स्पृशति तदा सूक्ष्मः कालतः पुद्गलपरावर्तो भवति ॥ ८ ॥ अनुभागबन्धहेतून् ,समस्तलोकाभ्रदेशपरिसङ्ख्यान्। म्रियतः क्रमोत्क्रमाभ्यां, भावे स्थूलस्तदावतः ॥९॥ प्राङ्मरणैः सर्वेषामपि, तेषां यः क्रमेण संश्लेषः । भावे सूक्ष्मः सोऽभूत् , जिनेश ! विश्वत्रयाधीश!॥१०॥
१ " मम सकलकालसमयान् ” इत्यपि ॥ २ " कालतः स्थूलपुद्गल:-" इत्यपि । ३ " कश्वन" इत्यपि ।
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 3 )
व्याख्या - पूर्वं सूक्ष्मानिकायेषु ये पृथिव्यादयो जीवाः प्रविश्यमाना एकस्मिन् समये सन्ति तेऽसङ्ख्याताः । के इव १ चतुर्दशरज्जुगताकाशप्रदेशतुल्या इव ते जीवा ज्ञेयाः । यतःएगसममि लोए, सुहुमा जीवा अ जे भविस्संति । ते हुतऽसंखलोए, पएसतुल्ला असंखिजा || १ || " एकस्मिन्नङ्गुलभूमौ असङ्ख्याता आकाशप्रदेशा ज्ञेयाः । यतः - " सुहुमो य होइ कालो, तत्तो सुहुम्मयरं हवइ खित्तं । अंगुलसेढीमित्ते, ओसप्पिणिओ असंखिज्जा ॥ २ ॥ " तेभ्योऽपि पृथिव्यादिप्रविश्यमानजीवेभ्योऽपि सूक्ष्माग्निकाये ये पूर्वं प्रविष्टाः पृथिव्यादयो जीवाः सन्ति ते जीवाः असङ्ख्यातगुणेनाधिकाः । पूर्वप्रविष्टेभ्यो जीवेभ्योऽपि असङ्ख्यातगुणेनाधिकाः सूक्ष्माग्निकायिकानां काय स्थितिः, असङ्ख्यातकालं यावदग्नौ वह्निकाये उत्पद्यते पुनर्मृत्युः पुनरुत्पत्तिरेवमसङ्ख्यातकालं यावज्ज्ञेयम् । अग्निकायिकेभ्योऽसङ्ख्यातगुणेनाधिकानि संयमस्थानानि नानाजीवानाश्रित्य तद्भवे एकजीव माश्रित्य वा संयमपरिणामाःसंयमभेदा अनुभागबन्धस्थानानि च प्रत्येकं प्रत्येकमसङ्ख्यातगुणेनाधिकानि । संयमपरिणामा अनुभागबन्धाश्च तत्तुल्या भवन्ति । अष्टानां कर्मपरमाणूनां ये रसभेदास्तेऽसङ्ख्याता वर्त्तन्ते तान् कर्मपुद्गलरसविशेषान् निबध्य निवध्य स्पृष्ट्वा स्पृष्ट्वा मुञ्चति उत्क्रमेण तदा बादरो भावतः पुद्गलपरावर्त्तः॥९॥ एकं कर्म पुद्गलरसभेदं स्पृष्ट्वा तदनु द्वितीयं इति क्रमेणाष्टकर्म
44
..
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ८४ ) रसपुंगलान् सर्वान् क्रमेण मरणेन स्पृष्ट्वा स्पृष्ट्वा मुञ्चति तदा सूक्ष्मो भावतः पुद्गलपरावर्त्तः ॥ १० ॥
नानापुद्गलपुद्गलावलि परावर्त्ताननन्तानहं, पूरं पूरमियच्चिरं कियदशं बाढं दृढं नोढवान् । दृष्ट्वा दृष्टचरं भवन्तमधुना भक्त्यार्थयामि प्रभो !, तस्मान्मोचय रोचय स्वचरणं श्रेयः श्रियं प्रापय ॥ ११ ॥
॥ समाप्तमिदं पुद्गलपरावर्त्तस्तवनम् ॥
व्याख्या - हे नाथ ! अहं 'अशं' - असुखं, कियद्वाढं 'न ऊढवान्' - न प्राप्तवान् । किं कृत्वा ? नाना अनेके पुद्गलाः कालविशेषास्तैः पुद्गलानां परमाणूनामावलयः श्रेणयो येषु ते एतादृशाननन्तान् परावर्त्तान् [ पूरं पूरं ] दृष्ट्वा दृष्टचरं भवन्तमधुना भक्त्या कियत् प्रार्थयामि । किं १ तस्मात् ' असुखान्मोचय, स्वचरणं रोचय, श्रेयः श्रियं प्रापय ॥ ११ ॥
|| संपूर्णमिदं सवृत्तिकं पुद्गलपरावर्त्तस्तवनम् ॥
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) પુદ્ગલપરાવર્ત સ્તવની ૧૧ ગાથાને અર્થ.
હે વીતરાગ ! તમારા સિદ્ધાંતની વિચારણા વિના મારા દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી ને ભાવથી (અનંત) પુદગલપરાવર્તે થયા અર્થાત મેં અનંતા પુદગલપરાવર્તો આપના સિદ્ધાંતને સમજ્યા વિના કર્યા. ૧.
હે સ્વામિન્ ! મોહ જે અજ્ઞાન તેના અંકુરાની વૃદ્ધિ થવાથી હું સંસારરૂપ નાટકશાળામાં અનંતાનંત કાળ પર્યત નટની જેમ ના. મેં ષકાય પૈકી જુદી જુદી કાયનાં શરીર ધારણ કર્યા અને તે રૂપે સંસારમાં નાટક કર્યું. ૨.
હવે ચાર પ્રકારના પુગલપરાવર્તે પૈકી પ્રથમ દ્રવ્ય પગલપરાવર્તનું સ્વરૂપ કહે છે –
દારિક, વૈક્રિય, તેજસ, ભાષા, આણપ્રાણ (શ્વાસોશ્વાસ), મન અને કર્મ એ સાતે વર્ગણા સંબંધી સર્વે અણુઓને પરિણુમાવવાથી–ગ્રહણ કરી કરીને મૂકવાથી સ્થૂળ દ્રવ્ય પુગળપરાવર્ત થાય છે. ૩.
સંસારમાં સંચરતે એક જીવ ચંદ રાજકમાં રહેલ સર્વ પરમાણું(વર્ગણા)ને સાત પૈકી એક વર્ગણપણે સ્પશીને-ગ્રહણ કરીને મૂકે ત્યારે સૂફમ દ્રવ્ય પુદગલપરાવર્ત થાય. ૪.
અન્યત્ર ઔદારિકાદિ ચાર શરીરપણે કમઉત્ક્રમથી સ્પશીને મૂકે ત્યારે સ્કૂલ અને તેમાંના એકેક શરીરપણે સ્પશીને મૂકે ત્યારે સૂક્ષમ દ્રવ્ય પુદ્ગલપરાવર્ત થાય છે એમ કહ્યું છે.
ચૌદ રાજલેકના સમસ્ત આકાશપ્રદેશને આત્મા ક્રમથી
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
ને ઉત્ક્રમથી મરણવડે સ્પર્શે ત્યારે સ્થલ ક્ષેત્ર પુદ્દગલપરાવર્ત થાય, અને તે સર્વ પ્રદેશને કમથી મરણવડે પશે ત્યારે સૂક્ષ્મ ક્ષેત્ર પુગલપરાવર્ત થાય. ૫-૬.
એક કાળચક્રના એટલે એક અવસર્પિણી ને ઉત્સર્પિણીનાવિશ કડાકોડ સાગરોપમના સમયને કમઉદ્ધમવડે મરણે કરીને સ્પર્શે ત્યારે સ્થૂલ કાળ પુદગલપરાવર્ત થાય અને તે અરિહંત! તે સઘળા સમયને ઘણા કાળે ક્રમથી મરણવડે સ્પશે ત્યારે સૂક્ષ્મ કાળ પગલપરાવર્ત થાય. ૭-૮.
સમસ્ત કાકાશના પ્રદેશપ્રમાણ અનુભાગબંધનાં સ્થાનેનેહેતુઓને કમઉ&મવડે મરણ પામતે સ્પશે ત્યારે સ્થળ ભાવ પુદ્ગલપરાવર્ત થાય અને તે જિનેશ ! હે વિશ્વવયાધીશ ! તે સર્વ અનુભાગબંધસ્થાનેને ક્રમથી મરણવડે સ્પશે ત્યારે સૂક્ષ્મ ભાવ પુદગલપરાવર્ત થાય. ૯-૧૦. અહીં અનુભાગબંધસ્થાન સંબંધી ટીકામાં ઘણું વ્યાખ્યા છે તે સમજવા ગ્ય છે.
અનેક પુગલ નામના કાળવડે પરમાણુઓની શ્રેણીવાળા અનંત પરાવર્તાને પૂરીપૂરીને (પરાવર્તી સુધી ભમી ભમીને ) કેટલું અત્યંત દુખ હું ન પામ્યો? (ઘણું દુઃખ પામ્યો). હમણું આપને દષ્ટિવડે જેવાથી હું કાંઈક ભક્તિથી પ્રાર્થના કરું છું કે–તે દુઃખથી મને મુકાવે, આપનું ચારિત્ર મને રુચા અને કલ્યાણલક્ષ્મી(મોક્ષ)ને પમાડે.
આ આઠ પ્રકારના પગલપરાવર્તેમાંથી ચાર બાદ તે સૂક્ષ્મ સમજવા માટે જ છે અને સૂક્ષ્મમાં પણ અનંત પુદગલપરાવર્ત કર્યો કહેવાય છે, તે ક્ષેત્રથી સૂક્ષ્મ પુદ્ગલપરાવર્ત સમજવા.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
goo000000000
४॥ अहम् ॥ ४ NOOOOOOOOOOOOoo" ^ "ooooOOOOOOOOO
8॥ श्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरपादपोभ्यो नमः ॥४ ooooo0000000000
5000000000 ॥सावचूरिकं सम्यक्त्वस्तवप्रकरणम्॥४ 3a00000000000ROOP GRO0000000000000006 जह सम्मत्तसरूवं, परूविअं वीरजिणवरिंदेण। । तह कित्तणेण तमहं, थुणामि सम्मत्तसुद्धिकए ॥१॥'
व्याख्या-'यथा'-येनौपशमिकत्वादिप्रकारेण सम्या : क्त्वस्वरूपं तीर्थङ्करेण श्रीवीरजिनवरेन्द्रेण 'प्ररूपितं'-गणधरादिभ्य उपदिष्टं, तथा 'कीर्तनेन'-विज्ञप्तिरूपतया कथनेन, 'तं'-वीरं, अहं स्तोष्ये । किमर्थम् ? सम्यक्त्वस्य शुद्धिः क्षायिकत्वापादनाद्या तत्कृते तदर्थम् । तदुक्तम्-"थयथुइमंगलेणं भंते ! जीवे किं जणइ ? गोयमा ! नाणदंसणचरित्तबोहिलाभं जणइ" इत्यागमे ॥ १॥" स्तुतिमेवाहसामि ! अणाइअणंते, चउगइसंसारपोरकंतारे । मोहाइकम्मगुरुठिइविवागवसओ भमइ जीवो॥२॥
१ "कत्वोपादानाद्या” इति पाठोऽपि दृश्यते । २ “यदुक्तम्" इत्यपि । एवमग्रेऽपि यत्र · तदुक्तं ' स्यात्तत्रैतत्पाठान्तरं ज्ञेयम् ॥ ३ " इत्यादि ” इति । ४ " सामिअ ! अणाइणते " इत्यपि ॥
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(८८ ) व्याख्या-स्वामिन् ! अनाद्यनन्ते चतुर्गतिसंसाररूपे गहनतादिसाम्यतया 'घोरकान्तारे'-रौद्राटव्यां मोहाद्यष्टकर्मगुरुस्थितिवेदनवशतो जीवो भ्रमति । गुरुस्थितियथा" मोहे कोडाकोडी, सत्तरि वीसं च नामगोयाणं । तीसयराणि चउण्हं, तेत्तीसयराइं आउस्स ॥१॥" ॥ २॥ सम्यक्त्वप्राप्युपायमाहपल्लोवलमाइ अहापवत्तिकरणेण कोवि जइ कुणइ । पलियाअसंखभागूण, कोडिकोडयरठिइसेसं ॥३॥ । व्याख्या-" पल्लय गिरिसरिउवला, पिवीलिया पुरिसपहजरग्गहिया । कोदवजलवस्थाणि य, सामाइयलाभदिटुंता ॥ १॥" इत्यत्र पल्योपलदृष्टान्तद्वयम् । यथाप्रवृत्तिकरणे करणं च त्रिधा । तत्र यथा कश्चित्पल्ये स्वल्पं धान्यं प्रक्षिपति बहुतरमादत्ते तच्च कालान्तरेण क्षीयते, एवं कर्म धान्यपल्ये जीवोऽनाभोगतः स्वल्पमुपचिन्वन् बहुतरं चापचिन्वन् येन करणेन कृत्वा गिरिसरिजलवेगोह्यमानपाषाणव घश्चनाघोलनादिनाऽऽयुर्वर्जसप्तकर्माणि किंचिदूनैककोटाकोटिस्थितिकानि कुर्वन् ग्रन्थिदेशं यावदायाति तद् यथाप्रवृत्तिकरणम् १ । येन चाध्यवसायेनाप्राप्तपूर्वेण धनरागद्वेषपरिणतिरूपं ग्रन्थि मेत्तुमारभते तदपूर्वकरणम् २ । येन चानिवर्तकेनाध्यवसायेन ग्रन्थिभेदं कृत्वा सम्यक्त्वमासादयति तदनिवृत्तिकरणम् ३ । तदुक्तम्-" अंतिमकोडाकोडी य, सवकम्माणमाउवजाणं । पलिआसंखिजइमे, भागे खीणे हवइ गंठी
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
(EE)
॥ १ ॥ गंठित्ति सुदुब्भेओ, कक्कडघणरूढगूढगंठि व । जीवस्स.. कम्मजणिओ, घणरागद्दोसपरिणामो || २ || जा गंठी ता पढमं, गंठि समइच्छओ भवे बीअं । अनिअट्टियकरणं पुण, सम्मतपुरक्खडे जीवे ॥ ३ ॥ " पल्योपलोपमया यथोक्तया यथाप्रवृत्तिकरणेन यदि कोऽपि जीवः पल्योपमासङ्ख्येयभागोनैककोटाकोटिसागरस्थितिशेषं कर्मकदम्बकं करोति ॥ ३ ॥ ततः किमेतावता सम्यक्त्वप्राप्तिरावश्यकी ? नेत्याहतत्थवि गंटिं घणरागदोसपरिणयमयं अभिदंतो । गंठिअजीवोsवि हहा !, न लहइ तुह दंसणं नाही ! ॥ ४
व्याख्या - तत्र तथाविधेऽपि कर्मशेषे घनरागद्वेषपरिणाममयं ग्रन्थिमभिन्दन् हहा ! अभव्यत्वादिदूषणेन हे नाथ ! जीव: ' त्वद्दर्शनं ' - भवदुक्तं सम्यक्त्वं, न लभते । इदं हि अभव्यानामपि स्यात् । तदुक्तमावश्यकवृत्तौ - " अभव्य। स्यापि कस्यचिद्यथाप्रवृत्तिकरणतो ग्रन्थिमासाद्यार्हदादिविभूतिदर्शनतः प्रयोजनान्तरेण वा प्रवर्त्तमानस्य श्रुतसामायिकलाभः स्यान्न शेषलाभः " इति । सर्वे जीवा ग्रन्थि यावदनन्तशः प्राप्ताः || ४ || यस्तु ग्रन्थि भिनत्ति तमाहपहियपिवलियनाएण कोऽवि पज्जत्तसणिपंचिंदी | भव्वो अवडपुग्गल परिअडवसेससंसारो || ५ |
66
।
१ श्रीमदुक्तम् ” इत्यपि । २ " इदं च " इत्यपिं । ३ नात् " इत्यपि ।
66
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१००) अप्पुवकरणमुग्गरचायविहियदुगंठिभेओ सो। अन्तमुहत्तेण गओनियट्टिकरणे विसुज्झंतो ॥ ६ ॥ ____ व्याख्या-अपूर्वकरणे पथिकपिपीलिकयोतिम् । यथा-"जह इह तिन्नि मणुस्सा, जंतडविपहं सहावगमणेणं । कालाइक्कमभीया, तुरंति पत्ता य दो चोरा ॥ १॥ दटुं मग्गतडत्थे, ते एगो मग्गओ पडिनियत्तो । बीओ गहिओ तइओ, समइक्कतो पूरं पत्तो ॥ २ ॥ अडवी भवो मणूसो, जीवो कम्मट्टिई पहो दीहो । गंठी य भयट्ठाणं, रागद्दोसा य दो चोरा ।। ३ ।। मग्गो ठिइपरिवुड्डी, गहिओ पुण गंठिओ गओ तइओ । सम्मत्तपुरं एवं, जोइजा तिन्नि करणाइं॥४॥ खिइ. साभावियगमणं, थाणूसरणं तओ समुप्पयणं । ठाणं थाणुसिरे वा, ओहरणं वा मुयंगीणं ॥ ५ ॥ खिइगमणं पि व पढमं, थाणूसरणं व करणमप्पुवं । उप्पयणं पि व तत्तो, जीवाणं करणमनियट्टी ॥६॥ ठाणुव गंठिदेसो, गंठियसत्तस्स तत्थवट्टाणं । ओयरणं पि व तत्तो, पुणोऽवि कम्मट्टिइविवड्डी ॥७॥" एवं दृष्टान्तद्वयेन कश्चिदेव न सर्वोऽपि पर्याप्तः संज्ञी पञ्चेन्द्रियो भव्यो मुक्तिगमना)ऽपार्द्धपुद्गलपरावर्त्तमात्रावशिष्टसंसारः, किम् ? इत्याह-अपूर्वकरणमेव निबिडग्रन्थिभेदकत्वेन मुद्गरस्तद्घातेन विहितो दुष्टग्रन्थिभेदो येन तथाभूतः स जीवः प्रतिक्षणं विशुध्यमानः सन्नन्तर्मुहूर्त्तमात्रेण
१ " मणूसा ” इति । २ " वेलाइक्कम ” इत्यपि ।।
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१०) पूर्वोक्तमनिवृत्तिकरणं गतः '-प्राप्तः ॥ ५-६ ॥ ततः किम् ? इत्याहसो तत्थरणे सुहडोव्व, वेरिजयजणियपरमआणंदं। सम्मत्तं लहइ जिओ, सामण्णेणं तुह पसाया ॥७॥
व्याख्या- सः '-जीवः, 'तत्र'-अनिवृत्तिकरणकृतेऽन्तरे हे नाथ ! तव प्रसादात्सामान्यतो न तु क्षायिकादिवद्विशिष्टतया ' सम्यक्त्वं'-औपशमिकाख्यं लभते । क इव ? इत्याह-' रणे सुहडो छ' इति । वैरिजयेन जनितो यः परमानन्दस्तं रणे सुभट इव । यथा हि रणे सुभटो चैरिजयादानन्दमश्नुते तथा रागद्वेषगुरुकर्मस्थित्यादिवैरिजयास्परमानन्दकल्पं सम्यक्त्वं लभते जीवः । तदुक्तम्-" पावंति खवेऊणं, कम्माइँ अहापवत्तकरणेणं । उबलनाएण कहमवि, अभिन्नपुत्विं तओ गंठिं ॥१॥ तं गिरिवरं व भेत्तुं, अपुत्वकरणुग्गवजधाराए । अंतोमुहुत्तकालं, गंतुं अनियट्टिकरणंमि ॥२॥ पइसमयं सुझंतो, खविउं कम्मा तत्थ बहुयाइं । मिच्छत्तंमि उइण्णे, खीणेणुइयंमि उवसंते ॥३॥ संसारगिम्हतविओ, तत्तो गोसीसचंदणरसोव । अइपरमनिव्वुइकरं, तस्संते लहइ सम्मत्तं ॥४॥” अत एव भव्यानां मिथ्यात्वस्यानादिसान्तत्वमुक्तम् । तदुक्तम्-" मिच्छत्तमभवाणं, तमणाइमणंतयं मुणेयवं । भवाणं तु अणाई, सपञ्जवसियं तु सम्मत्तं ॥१॥" ॥७॥ अथ सम्यक्त्वभेदानाह
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०२) तंचेगविहंदुविहं, तिविहं तह चउब्विहं च पंचविहं। तत्थेगविहं जं तुह, पणीयभावेसु तत्तरुई ॥ ८॥
व्याख्या-तत्रैकविधं किं ? हे जिन ! यत् 'त्वत्प्रणीतभावे '-त्वदुपदिष्टजीवादिपदार्थजाते, ' तत्त्वरुचिः'परमार्थधीः, "रुचिर्जिनोक्ततत्त्वेषु, सम्यक श्रद्धानमुच्यते।" इत्येतल्लक्षणमात्रमित्यर्थः ॥ ८ ॥ द्विविधत्वमाहदुविहं तु दवभावा, निच्छयववहारओ य अहवावि । निस्सन्गुवएसाओ, तुह वयणविऊहिं निविटें ॥९॥
व्याख्या हे जिन ! त्वद्वचनविद्भिर्द्विविधं सम्यक्त्वं द्रव्यतो भावतश्च अथवा निश्चयतो व्यवहारतश्च यद्वा निसर्गत उपदेशतश्च निर्दिष्टं '-कथितम् । तत्र निसर्गो यथाप्रवृत्तिकरणे गुरुस्थितिक्षयेण विनोपदेश-सम्यत्तवावाप्तिः। उपदेशस्तु गुरुवचनम् ॥ ९ ॥ एतद्व्याख्यानमेवाहतुह वयणे तत्तरुई, परमत्थमजाणओ वि दव्वगयं । एवं भावगयं पुण, परमत्थवियाणओ होइ ॥ १० ॥
व्याख्या-परमार्थमजानतो भव्यस्य यत्तव वचने तत्त्वरुचिस्तल्लक्षणं द्रव्यगतं सम्यक्त्वं द्रव्यसम्यक्त्वमित्यर्थः, "भावेण सद्दहंतो, अयाणमाणेऽवि सम्मत्तं ।" इति वचनात् । 'एतत्'-सम्यक्त्वं भावगतम्-भावे पुनः परमार्थ विजानतो
. १ " सम्म” इत्यपि । २ " यत्त्वद्वचने” इत्यपि ।।
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०३) भवति, “ जीवाइनवपयत्थे, जो जाणइ तस्स होइ सम्मत्तं ।" इति वचनात् ॥ १० ॥ निच्छयओ सम्मत्तं, नाणाइमयप्पसुद्धपरिणामो। इयरं पुण तुह समए, भणियं सम्मत्तहेऊहिं ॥११॥
व्याख्या-'निश्चयतः '-निश्चयनयेन ज्ञानादिमयो ज्ञानदर्शनचरणरूप आत्मनः शुभपरिणाम एव सम्यक्त्वम् , तत्परिणामानन्यत्वादात्मैव वा । यदुक्तं श्रीयोगशास्त्रे-"आत्मैव दर्शनज्ञानचारित्राण्यथवा यतेः। यत्तदात्मक एवैष, शरीरमधितिष्ठति ॥ १॥" इतरदिति व्यवहारसम्यक्त्वं पुन: स्तव समये मिथ्यादृष्टिसंस्तवत्यागादिहेतुभिः कृत्वा भणितम् , देवगुरुभक्त्यादयो वा हेतवः। तदुक्तं गुणस्थानविचारे-"देवे गुरौ च सङ्घ च, सद्भक्ति शासनोन्नति । अव्रत्तोऽपि करोत्येव, स्थितस्तुर्ये गुणालये ॥१॥" ११ ॥ ननु निसर्गतः कथं प्राप्तिरित्याहजलवत्थमग्गकुद्दवजराइनाएण जेण पण्णत्तं । निस्सग्गुवएसभवं, सम्मत्तं तस्स तुज्झ नमो ॥१२॥
व्याख्या-अत्र जलवस्त्रकोद्रवदृष्टान्ताः पुञ्जत्रये भावयिष्यन्ते । प्रस्तुतौ तु मार्गज्वरदृष्टान्तौ । तद्यथा-एकः पथो भ्रष्ट उपदेशं विना भ्रमन् स्वयमेव पन्थानमामोति कश्चित्तु परोपदेशेन कश्चित्तु नामोत्येव, ज्वरोऽपि कश्चित्स्वयमेवोपैति
१ "चारित्ररूपः” इत्यपि । २ "-व प्रयाति” इत्यपि पाठः ।।
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१०४ ) कधिद्वेषजोपयोगेन कश्चिन्न यात्येव एवं कस्यचित्सम्यक्त्वप्राप्तिर्मिथ्यात्वज्वरापगमश्च निसर्गोपदेशाभ्यां भाग्यः । ततश्च येन त्वया जलादिज्ञातेन निसर्गोपदेशभवं सम्यक्त्वं प्रज्ञप्तं तस्मै तुभ्यं नमः ॥ १२ ॥ त्रिविधत्वमाहतिविहं कारगरोअगदीवगभेएहिं तुह मयविऊहिं । खाओवसमोवसमियखाइयभेएहि वा कहियं ॥१३॥
व्याख्या-त्वन्मतवेदिभिः'-गणधरादिभिः, कारकरोचकदीपकभेदैः क्षायोपशमिकौपशमिकक्षायिकभेदैर्वा कथितम् ॥ १३ ॥ कारकादिलक्षणान्याहजं जह भणि तुमए, तं तह करणंमि कारगो होइ। रोअगसंमत्तं पुण, रुइमित्तकरं तु तुह धम्मे ॥१४॥ सयमिह मिच्छट्टिी, धमकहाईहिं दीवइ परस्स । दीवगसंमत्तमिणं, भणंति तुह समयमयमइणो।।१५।।
व्याख्या-यद् यथा भणितं त्वया तत्तथाकरणे 'कारकः 'इति कारकसम्यक्त्ववान् भवति । रोचकसम्यक्त्वं पुनः 'तव धर्मे' त्वत्प्रवचने रुचिमात्रकरं ज्ञातव्यम् । तदुक्तम्-" विहियाणुट्ठाणं पुण, कारगमिह रोअगं तु सद्दहणं । मिच्छदिट्ठी दीवइ, जं तत्ते दीवगं तं तु ॥१॥" ॥ १४ ॥ तथा-स्वयं मिथ्यादृष्टिरभव्यो वा कश्चिदङ्गारमर्दनकादिवद्धर्मकथया आदिशब्दान्मातृस्थानानुष्ठानातिशयेन वा केनचिजिनोक्ततत्त्वानि परस्य 'दीपयति' प्रकाशयति,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१०५) इदं त्वत्समयवेदिनो दीपकसम्यक् भणन्ति । मिय्यादृष्टेरपि परिणामः कारणे कार्योपचारात्सम्यक्त्वम् ॥१५॥ अपरं भेदत्रयं निरूपयति-- अप्पुव्वकयतिपुंजो, मिच्छमुइण्णं खवित्तु अणुइण्णं । उवसामिअ अनिअघिअकरणाऔं परंखओवसमी।।
व्याख्या--इहापूर्वकरणेन ग्रन्थिभेदं विधाय शेषमिथ्यात्वमोहनीयस्थितेरन्तर्मुहूर्त्तमुदयक्षणादतिक्रम्यानिवृत्तिकरणाध्यवसायेनान्तरकरणं करोति, तच्चान्तर्मुहूर्त्तमात्रप्रमाणम् । तस्मिंश्चान्तरकरणे कृते स्थितिद्वयं भवति । अन्तरकरणादधस्तनी स्थितिरन्तर्मुहूर्त्तप्रमाणा, तस्मादेव चान्तरकरणादुपरितनी द्वितीया । स्थापना-A तत्र प्रथमस्थितौ मिथ्यादृष्टिरेवान्तर्मुहर्तेन तस्यामपगतायामन्तरकरणप्रथमसमय एवौपशमिकं सम्यक्त्वम् । तेन चौषधकल्पेन मदनकोद्रवजलवस्त्रस्थानीयं मिथ्यात्वमोहनीयं कर्म शोधयित्वा त्रिधा करोति । तद्यथा-शुद्धं < अर्द्धशुद्ध अविशुद्धं च । तत्र यदा शुद्धपुञ्ज उदेति तदा शुद्धमिथ्यात्वपुद्गलवेदनात्क्षायोपशामकं दर्शनम् । तल्लक्षणमिदम्-यथा कोद्रवा धौता निर्मदना ईषन्मदना समदनाश्च । जलं वा स्वच्छमीषत्कलुषं [ कलुषं ] च । वस्त्रं वा धौतं निर्मलमीषन्मलिनं मलिनं च भवति तथा 'अपूर्वाः ' पूर्वमकृताः कृतास्त्रयः पुञ्जा येन स तथाभूतो भव्यः उदीर्ण मिथ्यात्वं क्षपयित्वा अनुदीर्ण उदितावस्था
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०६) विष्कम्भणेनोपशमय्यानिवृत्तिकरणात्परं शुद्धपुञ्जोदये क्षयोपशमसम्यक्त्ववान् भवति ॥ १६ ॥ औपशमिकसम्यक्त्वस्वरूपमाह-- अकयतिपुंजो ऊसरदवईलियदड्डरूक्खनाएहिं । अंतरकरणुवसमिओ, उवसमिओ वा ससेणिगओ॥
व्याख्या-ऊपरक्षेत्रे दवो ज्वालादग्धवृक्षश्चेति ज्ञातद्वयम् । ततो यथा वनदवानल ऊपरक्षेत्र पूर्व दग्धेन्धनं वा प्राप्य विध्यायति तथा मिथ्यात्ववेदनाग्निरन्तरकरणमवाप्य विध्यायति । अतः ' अकृतत्रिपुञ्जः' इति पूर्वोक्तपुञ्जत्रयकरणादर्वागूषरदवज्वालादग्धवृक्षज्ञाताभ्यामन्तरकरणे पूर्वोक्ते 'औपशमिकः' उपशमसम्यक्त्ववान् भवति । इदमौपशमिकमेकवारमेव स्यात् । मोक्षबीजं चेदमौपशमिकदर्शनमुपशभश्रेणावपि स्यात् । तदुक्तम्-" उवसामगसेढिगयस्स होइ उवसामियं तु सम्मत्तं । जो वा अकयतिपुंजो, अखविअमिच्छो लहइ सम्मं ॥१॥" अतः श्रेणिगतं तमाह-'उव' इति स्वश्रेणिगतो वा औपशमिको भवति । तथा हि-"पूर्वज्ञः शुद्धिमान् युक्तो, ह्याद्यैः संहननैत्रिभिः। संध्यायन्नाद्यशुक्लांशं, स्वां श्रेणिं श्रयति क्रमात् ॥ १॥" पूर्वज्ञः इति पूर्वगतः श्रुतधरः, शुद्धिमान् इति अप्रमत्तः। अन्येषां तु मतेऽविरतादयोऽप्यारम्भकाः। ततश्चाप्रमत्तान्तगुणे सप्तकोपशमं विधाय संज्वलनवर्ज २० (विंशति ) मोहनीयप्रकृतीरपूर्वानिवृत्यो
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १०७) रुपशमय्य सूक्ष्मसंपराये लोभाणुत्वं विधायोपशान्तमोहे तमेवोपशमयति । तदुक्तम्-" अपूर्वादिद्वयैकैकगुणेषु शमका क्रमात् । करोति विंशतः शान्ति, लोभाणुत्वं च तच्छमं ॥१॥" तथा प्रथमसंहननवान् उपशमकश्रेण्यपरिसमाप्तौ मृतोऽनुत्तरेषु गच्छति । पुष्टायुस्तु उपशान्तमोहं यावन्मोहनीय शमयति तत्रौपशमिकसम्यक्त्वम् । तदुक्तम्-"शान्तदृग्वृत्तमोहत्वादत्रोपशमकाभिधे । स्यातां सम्यक्त्वचारित्रे, भावश्चोपशमात्मकः ॥ १॥" पतति चायमवश्यम् । यतः-" वृत्तमोहोदयं प्राप्योपशमी च्यवते ततः। अधः कृतमलं तोयं, पुनर्मालिन्यमश्नुते ॥ १॥" अपि च-" सुयकेवलि आहारगउजुमइ उवसंतगावि हु पमाया । हिंडंति भवमणंतं, तयणंतरमेव चउगइया ॥ १ ॥" ननु औपशमिकस्य मुक्तियोग्यत्वमस्ति ? बाढं । तथाहि-लवसप्तमावशेषायुरुपशमकः खण्डश्रेणिक एव पराङ्मुखो वलति सप्तमस्थानं चागत्य पुनः क्षपकश्रेणिमारुह्य लवसप्तकान्तरे क्षीणमोहो भूत्वान्तकृत्केवली स्यादिति । परमेकवारमेव कृतोपशमः क्षपकः स्यान्न तु वारद्वयं कृतोपशमः । तदुक्तम्-" जीवो हु इक्कजम्मंमि, इक्कसि उवसामगो । खयंपि कुजा नो कुजा, दो वारे उवसामगो ॥१॥" अचरमशरीरास्तु पतिता आद्यादिगुणेषु यान्ति । तदुक्तम्-" अपूर्वाद्यास्त्रयोऽप्यूर्द्धमेकं यान्ति शमोद्यताः । चत्वारोऽपि च्युता आद्यं, सप्तमं चान्त्यदेहिनः ॥१॥". तथा-" उवसमसेणि चउकं, जायइ जीवस्स आभवं नृणं ।
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१०८)
खा पुण दो एगभवे, खवगस्सेणी पुणो एगा ॥१॥" इत्यलं प्रसङ्गेन ॥ १७ ॥ क्षायिकस्वरूपमाहमिच्छाइखए खइओ, सो सत्तगखीण ठाइ बंधाऊ । चउतिभवभाविमुक्खो, तब्भवसिद्धी अइयरो वा॥१८
व्याख्या-अपूर्वकरणेनैव कृतत्रिपुञ्जस्य जीवस्य चतु. र्थगुणस्थानादारभ्य क्षपकत्वे प्रारब्धेऽनन्तानुबन्धिचतुष्कस्य मिथ्यात्वादिपुञ्जत्रयस्य च क्षये क्षायिकसम्यक्त्वं स्यात् । तच्चाबद्धायुषो भव्यस्य तत्रैव भवे मोक्षाय सुरनारकयोग्यबद्धायुषस्तु तृतीयभवेऽसङ्ख्यातायुयुगलयोग्यबद्धायुषस्तु चतुर्थे मोक्षाय स्यात् । अत एवाह-मिथ्यात्वादिक्षये क्षायिकः स्यात् । स चेद्वद्धायुः श्रेणि प्रतिपद्यते तदा सप्तके क्षीणे तिष्ठत्येव न शेषां श्रेणिं समापयति । अबद्धायुस्तु समापयति । स च चतुस्त्रिभवभाविमोक्षस्तद्भवसिद्धिक इतरोऽपि स्यात् । श्रेणिस्वरूपं यथा-" अणमिच्छमीससम्मं, अट्ठ नपुंसस्थिवेयछकं च । पुंवेयं च खिवेइ, कोहाईएवि संजलणे ॥१॥ गइआणुपुचि दोदो, जाईनामं च जाव चउरिंदी । आयावं उजो, थावरनामं च सुहमं च ॥२।। साहार(ण)मपजत्तं, निदानि च पयलपयलं च । थीणं खवेइ ताहे, अवसेसं जं च अट्टण्हं ॥३॥ वीसमिऊण नियंगे, दोहि समएहिं केवले सेसे ।। पढमे निदं पयलं, नामस्स इमाओँ पयडीओ ॥ ४ ॥ देवगइ
१ " वमोक्षकः " इत्यपि पाठः ।।
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१०८) आणुपुत्री, विउविसंघयणपढमवञ्जाई । अन्नयरं संठाणं, तित्थयराहारनामं च ॥५॥ चरमे नाणावरणं, पंचविहं दंसणं चउविगप्पं । पंचविहमंतरायं, खवइत्ता केवली होइ ॥६॥" इति श्रेणिः ॥ १८ ॥ चतुष्प्रकारं दर्शनमाहचउहाओ सासायण, गुलाइवमणुव्व मालपडणुव्व । उवसमिआओं पडतो, सासाणो मिच्छमणपत्तो॥१९॥
व्याख्या-चतुर्दा सम्यक्त्वं भवति यदि सास्वादनं प्रक्षिप्यते । तच्चैवम्-आन्तमौहूर्तिक्यामुपशमदर्शनाद्धायामशुद्धपुञ्जजिगमिषया कस्यचिदुत्कर्षतः षडावलिकाशेषायां जघन्यतः समयावशेषायामनन्तानुबन्ध्युदयो भवति, तदुदये चासौ सम्यक्त्वं वमन् गुडवमनवन्मालपतनवद्वा सम्यक्त्वास्वादे जायमाने सास्वादनं सम्यक्त्वं भवति । उपशमसम्यक्त्ववान् पतन् सन् यावदद्यापि मिथ्यात्वं न प्राप्तस्तावत्सास्वादनः ॥ १९ ॥ पञ्चविधत्वमाहवेअगजुअ पंचविहं, तं तु दुपुञ्जक्खयंमि तइयस्स । खयकालिचरमसमए, सुद्धाणुअवेअगो होइ ॥ २० ॥
व्याख्या-वेदकसम्यक्त्वयुतं तत्पश्चविधं भवति । तत्कथं स्यात् ? इत्याह-' तद् वेदकं तु मिथ्यात्वमिश्रलक्षणपुजद्वयक्षये सति तृतीयस्य क्षयकालस्य चरमसमये शुद्धकक्षायोपशमिकपुद्गलबेदनाद्भवति । यथासूक्ष्मलोभखण्डवेद
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ११० ) नात्सूक्ष्मसम्पराय इति ॥ २० ॥ उक्तसम्यक्त्वानां कालनियममाह -
अंतमुहुत्तोवसमो, छावलि सासाण वेअगो समओ । साहियतित्तीसायर, खइओ दुगुणो ग्वओवसमो ॥ २१ ॥
व्याख्या - भावितार्थैव । नवरं क्षायिकस्य त्रयत्रिंशत्सागरस्थितिः सर्वार्थसिद्धाद्यपेक्षया । क्षायोपशमिकस्य तु द्वादशदेवलोके द्वाविंशतिसागरस्थितौ वारत्रयगमनापेक्षया ज्ञेयम्, साधिकत्वं तु नरभवायुःप्रक्षेपात् इति ॥ २१ ॥ एषु कतमत्सम्यक्त्वं कतिवारं प्राप्यते : इत्याहउक्कोसं सासायण उवसमिया हुंति पंच वाराओ । वेयगखयगा इक्कसि, असंखवारा खओवसमो ॥ २२ ॥
व्याख्या - उत्कर्षत आसंसारं सास्वादनौपशमिकदर्शने पंचवारं भवतः । एकं तु प्रथमलाभे चतुष्टयं तु श्रेण्यपेक्षम् । वेदकं क्षायिकं चैकश एकवारमेव । क्षायोपशमिकं त्वसङ्ख्यवारं लभ्यत इति || २२ || कस्मिन् गुणस्थाने किं सम्यक्त्वं स्यात् ? इत्याह-
बीयगुणे सासाणो, तुरियाइसु अट्ठिगारचउचउसु । उवसमगखयगवेयगखाओवसमा कमा हुंति ||२३||
व्याख्या - मिथ्यात्वाद्ययोग्यन्तेषु १४ गुणस्थानेषु सास्वादनं सम्यक्त्वम् द्वितीयगुणे स्वस्थानवर्त्तीत्यर्थः । तथा
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१११ ) औपशमिकादीनि चत्वारि सम्यक्त्वानि 'तुर्यादिषु' इति अविरतादिषु अष्टसु उपशान्तमोहान्तेषु, एकादशसु अयोग्यन्तेषु, चतुर्षु चतुर्दा अप्रमत्तान्तेषु भवन्ति, एतत्सत्ताऽवाप्यत इत्यर्थः । कथं ? अविरतायुपशान्तमोहपर्यन्तेषु अष्टसु गुणस्थानकेषु औपशमिकसम्यक्त्वमवाप्यते अविरताद्ययोग्यन्तेषु एकादशसु क्षायिकं सम्यक्त्वं प्राप्यते । अविरताद्यप्रमत्तान्तेषु चतुर्पु वेदकं क्षायोपशमिकमपि प्राप्यते, अतो वेदकक्षायोपशमिकयोस्क्यमेवार्थः । तथा च षडशीतिः-" वेयगखयगउवसमे, चउरो एगार अट्ठतुरियाइ" इति । वेदकक्षायोपशमिकयोश्चात्रैक्यमेव । बन्धस्वामित्वेऽपि यथा-"ओघो वेयगसम्मे, अजयाइचउक्क खाइगे गेघो । अजयादजोगी जाव उ" इत्यादि ।। २३ ॥ व्यवहारसम्यक्त्वभेदानाह-- तस्सुद्धिलिंग लक्खणदूसणभूसंणपभावाँगारा । सदहणजयणभावणठाणविणयगुरुगुणाईयं ॥ २४ ॥ वित्थारं तुह समया, सया सरंताण भव्वजीवाण । सामिय ! तुह पसाया, होउ संमत्तसंपत्ती ॥ २५ ॥ - व्याख्या-जिनजिनमतजिनमतस्थत्रयापरासारत्वचिन्तनमिति शुद्धयः ३ । शुश्रूषा १ धर्मराग २ वैयावृत्त्य ३ रूपाणि लिङ्गानि । शम १ संवेग २ निर्वेदा ३ नुकम्पा ४ स्तिक्यानि ५ लक्षणानि । तथा च योगशास्त्रे द्वितीयप्रकाशे प्रतिपादितं यथार्थविद्भिः श्रीहेमसूरिभिः-" शमसंवेगनिदा
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ११२) नुकम्पास्तिक्यलक्षणैः । लक्षणैः पञ्चभिः सम्यक्, सम्यक्त्वमुपलक्ष्यते ॥१॥" शङ्का १ कासा २ विचिकित्सा ३ मिथ्यादृक्प्रशंसा ४ तत्परिचयश्चेति ५ दूषणानि । स्थैर्य १ प्रभावना २ भक्तिः ३ कौशलं ४ तीर्थसेवा ५ चेति भूषणानि । पावयणी १ धम्मकही २ वाई ३ नेमित्तिओ ४ तवस्सी ५ य । विजा ६ सिद्धो ७ य कवी ८, अटेव पभावगा भणिया ॥ १॥ इत्याद्यष्टौ प्रभावकाः । राजाभियोग १ गणाभियोग २ बलाभियोग ३ देवाभियोग ४ गुरुनिग्रह ५ संसारकंतारा ६ द्याः षडाकाराः ।। तत्त्वज्ञानं १ तत्त्वज्ञातृसेवा २ व्यापनदर्शनं ३ कुदर्शनवर्जनं ४ इति श्रद्धा । कुगुरुकुदेवानां वन्दनदानालापसंलापागतस्वागतवर्जनलक्षणा यतना ५। मूल १ द्वार २ नीप ३ निधान ४ आधार ५ भाजन ६ लक्षणाः षड् भावनाः । आत्मनः सत्वं १ शाश्वतत्वं २ कर्माष्टककर्तृत्वं ३ पुण्यपापानां भोक्ता ४ भव्यात्मनः सकलकर्मक्षयान्मोक्षः ५ शुक्लध्यानस्य पादचतुष्कसमाप्तौ सत्यां केवलावाप्तिः ६ इति षटस्थानानि । अर्हत्सिद्धचैत्यश्रुतधर्मसाध्वाचार्योपाध्यायप्रवचनदर्शनानां दशधा विनयः १० । गुरवो गुणा मोक्षप्राप्त्यादयः ।। इत्यादिकं विस्तारं श्रयतां भव्यजीवानां सम्यक्त्वावाप्तिर्भवतु इति हे स्वामिन् ! तव प्रसादात् । अन्यत् सुगमम् ।। २४-२५ ॥
TOCOCCOULMI-OJ
॥ समाप्तमिदं सावचूरिकं सम्यक्त्वस्तवप्रकरणम् ॥
0000002
200000000000
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૩ )
સમ્યક્ત્વસ્તવ પ્રકરણની ૨૫ ગાથાઓના અ.
=
=> વાળ્યું
સમકિતનુ' સ્વરૂપ જે પ્રમાણે શ્રી વીરજિનેન્દ્રે પ્રરૂપ્યું છે તે પ્રમાણે કહેવાવડે તે જ જિનેશ્વરની સમ્યકૃત્વની શુદ્ધિ માટે
હું સ્તવના કરું છું. ૧.
હે સ્વામી ! અનાદિઅનંત ચારતિરૂપ ધાર અટવીને વિષે મેહનીયાદિ, આઠ કર્મોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિના વિપાક ભાગવવા માટે જીવા ભમે છે. ૨.
પાલા તેમ જ ઉપળના દષ્ટાંતવડે કોઇ જીવ યથાપ્રવૃત્તિકરવડે સાત કર્મની પડ્યેાપમના અસંખ્યાતા ભાગે ન્યૂન કાટાકાટી સાગરોપમની સ્થિતિ કરે છે. ૩.
ત્યાં ઘન રાગદ્વેષના પરિણામરૂપ ગ્રંથિ હાય છે. તેને નહીં ભેદતા સતા ગ્રંથિક જીવ પણ હા ઇતિ ખેદે! હે નાથ ! તમારા દર્શન( સમકિત )ને પામતા નથી. ૪.
પથિક અને કીડીના દૃષ્ટાંતે કેઇ પર્યાપ્ત સંજ્ઞી પચે'ક્રિય ભવ્ય જીવ જેનેા અધ પુગળપરાવત પ્રમાણુ શેષ સંસાર રહ્યો હોય તે અપૂર્ણાંકરણરૂપ મુગરના પ્રહારવડે કર્યો છે દુષ્ટ ગ્રંથિના ભેદ જેણે એવા વિશુદ્ધમાન થયા સતા અંતર્મુહૂમાં અનિવૃત્તિકરણને પામે છે. ૫–૬.
તે જીવ ત્યાં વૈરીના જયથી સુભટની જેમ મિથ્યાત્વરૂપ વેરીના જયથી અપૂર્વ આનંદને પામે છે. તમારા પ્રસાદથી સામાન્યપણે સમકિતને પ્રાપ્ત કરે છે. ૭,
તે સમકિત એક પ્રકારે, એ પ્રકારે, ત્રણ પ્રકારે, ચાર
८
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૪) પ્રકારે અને પાંચ પ્રકારે છે. તેમાં તમારા કહેલા તત્વમાં રુચિરૂપ સમક્તિ એક પ્રકારનું છે. ૮.
દ્રવ્ય ને ભાવથી અને નિશ્ચયને વ્યવહારથી બે પ્રકારે છે અથવા નિસર્ગ ને ઉપદેશરૂપ પણ બે પ્રકારે તમારા વચનને જાણનારા મહાત્માઓએ કહેલું છે. ૯ - પરમાર્થને જાણ્યા વિના પણ તમારા વચનમાં જે તત્ત્વપણાની રૂચિ તે દ્રવ્યસમકિત છે અને પરમાર્થને જાણવાથી થાય તે ભાવસંમતિ છે. ૧૦.
જ્ઞાનાદિમય આત્માના શુભ પરિણામ તે નિશ્ચયસમકિત છે અને મિથ્યાષ્ટિના પરિચયના ત્યાગ વિગેરે હેતુવડે થાય તે ઈતર વ્યવહારસમેતિ કહેલું છે. ૧૧.
અહીં પંજત્રયના સંબંધમાં જળ, વસ્ત્ર અને કેદરાના દષ્ટાંત છે અને પ્રસ્તુત પ્રસંગમાં માર્ગ ને જવરનું દષ્ટાંત છે. આવા દષ્ટાંત વડે જેણે નિસર્ગ ને ઉપદેશવડે થતું સમક્તિ કહ્યું છે એવા આપને અમારો નમસ્કાર થાઓ ! ૧૨.
તમારા મતને જાણનારા પંડિતોએ કારક, રોચક ને દીપક એમ ત્રણ પ્રકારે સમક્તિ કહ્યું છે. તેમ જ ક્ષાપશમિક, આપશમિક ને ક્ષાયિક-એમ પણ ત્રણ પ્રકારે કહ્યું છે. ૧૩.
આપે જે પ્રકારે પ્રવૃત્તિ કરવાની કહી છે તે પ્રકારે પ્રવૃત્તિ કરનારનું સમક્તિ કારક કહેવાય છે. તમારા ધર્મમાં રુચિ માત્ર કરનાર તે રેચક સમકિત કહેવાય છે અને પિતે મિથ્યાણિ છતાં ધર્મકથાદિવડે બીજા જીવોને જે પ્રકાશ પાડે છે તેને તમારા સિદ્ધાંતને જાણનારા મહાત્માઓ દીપક સમક્તિ કહે છે. ૧૪–૧૫.
પૂર્વે જેણે ત્રણ પુંજ કયાં નથી એવો જીવ ઉદીર્ણ મિથ્યાત્વને ક્ષય
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૫), કરે છે અને અનુદીને ઉપશમાવે છે તેને અનિવૃત્તિકરણથી આગળ શુદ્ધપુંજને ઉદય સતે ક્ષાપશમિકસમક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. ૧૬.
હવે પશમિકસમક્તિનું સ્વરૂપ કહે છે:–નથી કર્યા ત્રણ પુંજ જેણે એ જીવ ઉષરક્ષેત્રને અથવા દહેંધનવાળા સ્થાનને . પામીને જેમ દાવાનળ ઉપશમી જાય છે તેમ અંતરકરણને વિષે ઉપશમ સમક્તિ પામે છે અથવા ઉપશમશ્રેણિગત જીવ ઉપશમ સમક્તિ પામે છે. ૧૭.
મિથ્યાત્વાદિ સાત પ્રકૃતિના ક્ષયથી જીવ ક્ષાયિકસમકિત પામે છે. તે જે પૂર્વબદ્ધાયુ હોય તે ત્રીજે કે ચોથે ભવે મોક્ષે જાય છે. અર્થાત્ નરક કે દેવગતિનું આયુષ્ય બાંધ્યું હોય તો ત્રીજે ભવે મેક્ષે જાય છે અને જે મનુષ્ય કે તિર્યંચ-યુગલકનું આયુષ્ય બાંધ્યું હોય તે થે ભવે મોક્ષે જાય છે. તેથી ઇતર જેણે પૂર્વે આયુ ન બાંધ્યું હોય તે તે ભવે જ મેક્ષે જાય છે. ૧૮.
હવે ચાર પ્રકારનું સમતિ કહે છે
પૂર્વોક્ત ત્રણ પ્રકારમાં સાસ્વાદન ભળવાથી સમતિના ચાર પ્રકાર થાય છે, તે ગેળ વિગેરે મિષ્ટ પદાર્થના વમનના તેમજ માળ ઉપરથી પડતાના દષ્ટાંતે ઉપશમથી પડતો અને મિથ્યાત્વને નહીં પામતે એ જીવ સાસ્વાદન સમક્તિને પામે છે. ૧૯
હવે સમતિના પાંચ પ્રકાર કહે છે
વેદકસમક્તિને ભેળવતાં ઉપરના ચાર પ્રકાર પાંચ પ્રકારને પામે છે. તે મિથ્યાત્વમેહની ને મિશ્રમેહનીને ખપાવી સમતિ મેહનીને ખપાવતો છેલ્લા અણુને ખપાવે ત્યારે સમકિતના શુદ્ધ અણુને વેદતે સતે વેદક પામે છે. ર૦.
હવે ઉક્ત પાંચ પ્રકારના સમક્તિના કાળનું પ્રમાણ કહે છે
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૬) ઉપશમસમકિતની સ્થિતિ અંતર્મુહૂર્તની છે, સાસ્વાદન છે આવલિ પ્રમાણ હોય છે, વેદક એક સમય પ્રમાણ સ્થિતિવાળું છે, સાધિક તેત્રીશ સાગરોપમની સ્થિતિ ક્ષાયિક સમતિની છે અને તેથી બમણું એટલે છાસઠ સાગરોપમની સ્થિતિ ક્ષપશમ સમકિતની છે. ૨૧.
હવે કયું સમકિત જીવ કેટલીવાર પામે તે કહે છે
સાસ્વાદન ને ઉપશમ સમકિત ઉત્કૃષ્ટ પાંચ વાર પામે છે. વેદક ને ક્ષાયિક એક જ વાર પામે છે અને ક્ષાપશમિક સમિતિ આખી ભવશ્રેણિમાં અસંખ્યવાર પામે છે. ર૨.
હવે કયે ગુણઠાણે કયું સમક્તિ હોય તે કહે છે
સાસ્વાદન સમક્તિ તે જ નામના બીજા ગુણઠાણે હોય છે. ચોથાથી અગ્યારમા સુધી આઠ ગુણઠાણે ઉપશમ સમકિત હેય છે અને ચોથાથી ચિદમા સુધી ૧૧ ગુણઠાણે ક્ષાયિક સમક્તિ હેય છે. અને વેદક ને લાપશમિક ચોથાથી સાતમા સુધી ચાર ગુણઠાણે હોય છે. ૨૩.
હવે વ્યવહાર સમકિતના ૬૭ પ્રકાર કહે છે
ત્રણ શુદ્ધિ, ત્રણ લિંગ, પાંચ લક્ષણ, પાંચ દૂષણ, પાંચ ભૂષણ, આઠ પ્રભાવક, છ આગાર, ચાર સહણા, છ જ્યણા, છ ભાવના, છ સ્થાન ને દશ પ્રકારનો વિનય. એમ ઉત્તમ ગુણરૂપ ૬૭ ભેદને વિસ્તાર તમારા સિદ્ધાંતથી જાણતા અને તેને વારંવાર સંભારતા ભવ્ય છે તે સ્વામી! તમારા પ્રસાદથી સમક્તિની પ્રાપ્તિને પામે.
ઇતિ સમ્યકત્વ સ્તવાર્થ સંપૂર્ણ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
فكارفوغرفح رفح رفح رفيعد في رفح
॥ महोपाध्याय श्री मुनिविजयगणिगुरुभ्यो नमः ॥ 20 હજાર ॥ श्री जीवाभिगम संग्रहणीप्रकरणम्॥
0 -- જ ઉં लद्धजयलच्छिसारो, विसमत्थनिवारणो महासत्तो। समइक्कसुसंतोसो, जयइ जिगिंदो महावीरो ॥१॥
અથ–જયલક્ષ્મી(મોક્ષલક્ષ્મી)ના સારને પામેલા, વિષમાર્થને નિવારવામાં મહાસત્ત્વવાળા અને પ્રત્યેક સમયે ત્રણે કાળના સર્વ ભાવને જાણતા હોવાથી થયો છે પરમ સંતેષ જેમને એવા મહાવીર જિનંદ્ર જયવંતા વર્તે છે. (૧).
जीवाभिगमोवंगे, नव पडिवत्तीउ हुंति जीवाणं । तासि किंपि सरूवं, निअबोहत्थं परवेमि ॥२॥
અર્થ-જીવાભિગમ નામના ઉપાંગમાં જીવને અંગે નવ પ્રતિપત્તિએ કહેલી છે. તેનું કાંઈક સ્વરૂપ મારા પિતાના બોધને માટે પ્રરૂપું છું-કહું છું. (૨).
आइमपडिवत्तीए, दुविहा जीवा समासओ भणिआ । पढमा थावररूवा, तसा य इयरे विणिदिट्ठा ॥ ३ ॥
પહેલી પ્રતિપત્તિમાં સંક્ષેપથી જીવના બે પ્રકાર કહ્યા છે. પહેલે પ્રકાર સ્થાવરરૂપ અને બીજો પ્રકાર ત્રસરૂપ કહો છે. (૩).
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૮ )
पुढवी आउवणस्स - काया थावरजिआ तिहा हुंति । બન્ને વિ તિજ્ઞા નેત્રા, તેક વાળ ૩રાહતમા || ૪ || અ—પૃથ્વી, પાણી ને વનસ્પતિકાય-એમ સ્થાવરજીવા ત્રણ પ્રકારના છે અને અન્ય ત્રસ પણ તે, વાયુ અને ઉદારત્રસ એમ ત્રણ પ્રકારના કહ્યા છે. ( ૪ ).
जीवाण सुहुमबायर - पमुहपयाराणमेसि छण्हं पि । तेवीसदारगाहा - दुगेण तत्तं विचितेमि ॥ ५ ॥
અ—એ છએ પ્રકારના જીવાના સૂક્ષ્મ ને માદર પ્રમુખ પ્રકારેા છે. તે ત્રેવીશ દ્વારાવડે કહેવાના છે. તે દ્વારાનાં નામ એ ગાથાવડે હું ચિતવું છું'. કહું છું. ( ૫ ).
सरीरोगाहण संघयणं संठाणकसाय हुंति तहय सन्नाओ । હેÍિત્યસંધાય, સળી વેક્ બ વસત્તી || ૬ ||
दिट्ठी दंसणनाणे, जोगुवओगे तहा किमाहारे । उववाय ठिई समुग्धाय - चवण गइरागई चैव ॥ ७ ॥
અથ—શરીર ૧, અવગાહના ૨, સંઘયણ ૩, સસ્થાન ૪, કષાય ૫, સંજ્ઞા ૬, લેફ્યા ૭, ઇંદ્રિય ૮, સઘાત ( સમુદ્દાત ) ૯, સન્ની ૧૦, વેદ ૧૧, અને પર્યાપ્ત ૧૨, દૃષ્ટિ ૧૩, દશન ૧૪, જ્ઞાન ૧૫, યાગ ૧૬, ઉપયોગ ૧૭ તથા કિમાહાર ૧૮, ઉપપાત ૧૯, સ્થિતિ ( આયુ ) ૨૧, સમુદ્દાતવડે ચ્યવન ૨૨, ગતિ અને આતિ ૨૩. (૬-૭ ).
૧. તેઉ તે વાયુ ગતિત્રસ છે અને બીજા ખેઇંદ્રિયાદિ ત્રસા ઉદારત્રસ એટલે ત્રસભાવની પૂણ્ તાવાળા છે.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૯ ) उरालतेयकम्मण - कायतिगं सुहुमपुढविजीवाणं । ओगाहणा जहन्नु - कोसा अंगुलअसंखंसो ॥ ८ ॥
અથ—સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાય જીવાને આદારિક, તેજસ ને કામ ણુ–એ ત્રણુ શરીર હાય છે, અને જધન્ય ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના અંગુળના અસંખ્યાતમા ભાગની હાય છે. ( ૮ ).
संघयणं छेव, संठाणमसूरचंदयं हुंडं । જોમયમાપહોદ્દા, હાંતિ સભાની ૨ | ૢ ||
અ--સંઘયણ છેવઠ્ઠું અને સંસ્થાન મસૂરદાળ ને ચંદ્રના આકારવાળું હુડ નામનું છે. ક્રોધ, માન, માયા ને લેાભ એ ચારે કષાય હાય છે અને આહાર, ભય, મૈથુન ને પરિગ્રહએ ચારે સત્તાએ હાય છે. ( ૯ ).
काऊ नीला किण्हा, लेसा एगमिंदियं फासो । वेअणकसाय मरणंतिओ य तिनि अ समुग्धाया ॥ १० ॥
અ—કૃષ્ણ, નીલ ને કાપાત-એ ત્રણ લેશ્યાએ હાય છે, એક સ્પર્શેન્દ્રિય હોય છે. વેદના, કષાય અને મરણાંતિક એ ત્રણ સમુદ્ધાત હાય છે. ( ૧૦ ).
॥
असन्निणो नपुंसग, अपजत्ता तह य हुंति पजत्ता । . आहारसरी रिंदिय- आणापाणूर्हि मिच्छत्ती ॥ ११ ॥ અ—તે પૃથ્વીકાય અસની હેાય છે, નપુંસકવેદી હાય છે, અપર્યાપ્ત ને પર્યાપ્ત અન્ને પ્રકારના હાય છે. તેને પસિ આહાર, શરીર, ઇંદ્રિય ને શ્વાસેાશ્વાસ એ ચાર હેાય છે. તેમ જ મિથ્યાત્વી હાય છે. (૧૧).
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૦ )
दंसणमचक्खुमेसिं, मइसुअअन्नाणसंजुआ हुंति । | तणुजोगो उवओगो, सागारो तह अणागारो ॥ १२ ॥
અ—અચક્ષુદન હાય છે, મતિશ્રુત અજ્ઞાનવાળા હાય છે, કાયયેાગી હાય છે અને સાકાર તેમ જ નિરાકાર ઉપયાગવાળા હાય છે. ( ૧૨ ).
दवं खित्तं कालं, भावं च पडुच्च एसिमाहारो । उववाओ तिरिमणुआ, अपजत्तपजत्तसंखाउ ॥ १३ ॥ અ—દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ ને ભાવને આશ્રયીને તેમને આહાર હાય છે અને તેને ઉપપાત ( ઉપજવું ) પર્યામા ને અપર્યાપ્તા સંખ્યાતા આયુષ્યવાળા મનુષ્ય ને તિહુઁચમાં હાય છે. ( ૧૩ ).
उक्कोस जहनेणं, अंतमुहुत्तं च आउअं होइ । मरणसमुग्वाणं मरंति ते अन्नहा वावि અથ—ઉત્કૃષ્ટ ને જધન્ય-બન્ને પ્રકારે આયુષ્યવાળા હાય છે અને મરણુ સમુદ્ધાતવડે તેમ જ અન્યથા પણ મરે છે. ( ૧૪ ).
॥ ૪ ॥
આંતર્મુહૂત્ત ના તે મરે છે;
उचट्टिऊण गच्छंति, तिरिअमणुएसु चेव दोगइआ । दोआग अ परित्ता, लोगागासप्पएससमा ||१५|| અ—તેમાંથી નીકળેલા મનુષ્ય ને તિય ઇંચ-એ ગતિમાં જ જાય છે. આતિ પણ તે એની જ છે, પ્રત્યેક શરીરી છે, અને તે સંખ્યાથી લેાકાકાશના પ્રદેશ જેટલા છે. ( ૧૫ ).
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૧)
दुविहा बायरपुढवी, सण्हा य खरा य सत्तहा सण्हा । पंडुमिदपणगमट्टिअ-संजुअ सेआई पणवत्रा ॥ १६ ॥
અર્થ–હવે બાદર પૃથ્વીકાયને આશ્રયીને ૨૩ દ્વાર કહે છે. બાદર પૃથ્વી લણ (મદુ) ને ખર (કઠિન) એમ બે પ્રકારની છે. મૂદ પૃથ્વી સાત પ્રકારની છે. પાંડુર (ઉજજ્વળ) મૃત્તિકા, પણ મૃત્તિકા અને વેતાદિ પાંચ વર્ણની (ત, કૃષ્ણ, નીલ, લેહિતા અને પીત) એમ ૭ પ્રકારની હોય છે. (૧૬).
पुढवी अ सकरा वालुआ य, उवले सिला य लोणूसे । अयतंबतउअसीसग-रुप्पसुवण्णे अ वहरे अ ॥ १७ ॥ हरिआले हिंगुलए, मणोसिला सासगंजणपवाले । अब्भपडलब्भवालुअ, बायरकाए मणिविहाणा ॥ १८ ॥
અર્થ–ખર પૃથ્વી આ પ્રમાણે-પૃથ્વી (શુદ્ધ પૃથ્વી), શર્કરા (કાંકરા), વાળુકા (રેતી), ઉપલ (પથ્થર) ને શિલા તથા લૂણ ને એસ (બાર) તથા લેટું, તાંબુ, કલઈ, સીસું, રૂપું, સુવર્ણ ને વજા તથા હડતાળ, હિંગુળ, મણશીલ, પારે, અંજન (સોયરા આદિ), પરવાળા, અબરખના પટલ, અજવાલુકા ( અશ્વપટલવડે મિશ્ર વાલુકા ) અને અનેક પ્રકારના મણિ બાદર પૃથ્વીકાયરૂપ છે. (૧૭–૧૮).
गोमेज्झए अरूअय, अंके फलिहे अ लोहिअक्खे अ । मरगयमसारगल्ले, भुअमोअग इंदनीले अ॥ १९ ॥ चंदणगेरुअहंसे, पुलए सोगंधिए अ बोधवे । चंदप्पभवेरुलिए, जलकते सूरकंते अ ॥२०॥
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) અર્થ-મણિના નામે કહે છે-ગોમેદક, ચક, અંક, સ્ફટિક, લેહિતાક્ષ, મરક્ત, મારગલૂ, ભુજમેચક ને ઇંદ્રનીલ, ચંદન, ગેરુક, હંસ (હંસગર્ભ), પુલક, સોગંધિક ચંદ્રપ્રભ (ચંદ્રકાંત), વૈદુર્ય, જળકાંત ને સૂર્યકાંત. (૧૯-૨૦ ).
एवं चत्तालीसं, खरभूभेआ पवनिआ सुत्ते । अन्ने वि तप्पयारा, बोधवा पउमरागाई ॥ २१ ॥
અર્થ_એ પ્રમાણે ચાળીશ ભેદ ખર પૃથ્વીના સૂત્રમાં કહ્યા છે. બીજા પણ તે પ્રકારના પદ્યરાગાદિ ભેદો જાણવા. (૨૧).
देहाइदारचिंता, सहखरासुं तहेव कायवा । नवरं तेऊलेसा-सहिआ अपजत्तवत्थाए ॥ २२ ॥
અર્થ–દેહાદિ દ્વારને વિચાર મૃદુ ને ખર પૃથ્વીને સૂમ પૃથ્વીકાય પ્રમાણે જ કર (સમજો . એમાં એટલું વિશેષ કે બાદર પૃથ્વીને અપર્યાપ્તાવસ્થામાં તેજેશ્યા પણ હોય છે (કારણ કે દેવ પણ તેજલેશ્યા સાથે તેમાં ઉપજે છે.) (૨૨).
लोगस्स मज्झइ चिअ, हवंति ते तेण छदिसाहारो। ईसाणंतसुराणं, उववाओ होह एएसु ॥ २३ ॥
અર્થ–બાદર પૃથ્વી લેકના મધ્યમાં હોવાથી તેને એ દિશાને આહાર હોય છે, અને ઈશાનદેવલોક પર્વતના દેવે પણ તેમાં ઉપજે છે. (૨૩).
अंतमुहुत्त जहन्नं, परमाउं वाससहस्स बावीसा। तागइआ दोगइआ, परित्तजीवा असंखा य ।। २४ ॥ અર્થ–બાદર પૃથ્વીકાયનું આયુષ્ય જઘન્ય અંતર્મુહૂર્તને
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૩) ઉત્કૃષ્ટ બાવીશ હજાર વર્ષનું છે. તેને ત્રણમાંથી આગતિ ને બેમાં ગતિ જાણવી. તે પ્રત્યેક શરીર છે ને અસંખ્યાત છે. (૨૪).
सुहमाउकायजिआ, देहाईहिं तु सुहुमपुढविसमा । નવર શિવાભાા, વિરાવા સંક્ષિા ૨૫ I .
અર્થ–સૂક્ષ્મ અપકાય છે દેહાદિવડે સૂક્ષમ પૃથ્વીકાય જેવો જ છે. વિશેષ એ કે તેનું સંસ્થાન તિબુકાકાર છે અને પ્રત્યેક શરીરી છે તેમ જ અસંખ્યાતા છે. (૨૫).
ओसा हिमए महिआ, करगे हरतणु तहेव सुद्धदए। सीओदए अखारो-दए अ घट्ठोदए चेव ॥ २६ ॥ अंबिलुदए अ वारु-णुदए अ लवणोदए अ खीरूदए। खोतोदए च एवं, बायरआऊ बहु विहाणा ॥२७॥
અ –ઝાકળ, બરફ, કરા, ધુંવાડનું પાણી, વનસ્પતિની અણી ઉપરનું પાણી, શુદ્ધોદક, શીતદક, ક્ષારદક, ઘને દધિ, અંબીલેદક (ઘણું ખાટું પાણ), વારુણી (મદિરા) ઉદક, લવણદક, ક્ષીરાદક અને દેદક (શેરડીના રસ જેવું પાણી) વિગેરે બાદર અપકાયના ભેદ જાણવા. (૨૬-૨૭.).
अपजत्ता पजत्ता, अपजत्ता पनिआ असंपत्ता। ए वकमंति असंखा, पजत्तगनिस्सिआ बहुसो ॥ २८ ॥
અર્થ–તે પર્યાપ્તા ને અપર્યાપ્તા બે પ્રકારના છે. તેમાં અપર્યાપ્તા પર્યાપ્તિ પૂરી કર્યા પહેલાં જ એવી જાય છે અને તે પર્યાપ્તાની નિશ્રાએ અસંખ્યાતગુણા ઉપજે છે. (૨૮).
-- ૧. મનુષ્ય, તિર્યંચ ને દેવગતિ એ ત્રણ ગતિમાંથી તેમાં આવે કે તે મનુષ્ય તેમજ તિર્યંચ બે ગતિમાં જાય.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૪)
वाससहस्सा सत्त य, उक्कोसाउं जहन्नमंतमुहू | थिबुगागिइणो सेसं, बायरपुढवि व बोधवं ॥ २९ ॥
અથ—તેનું આયુષ્ય ઉત્કૃષ્ટ સાત હજાર વર્ષનું ને જઘન્ય અંતર્મુહૂત્તનું છે. તે સ્તિજીકઆકારના સંસ્થાનવાળા છે. બીજી અધુ માદર પૃથ્વીકાય પ્રમાણે જાણવુ. ( ૨૯ ).
सुहुमस्स वणस्सइणो, जिआ अणित्थत्थसंठिआ हुंति | àહાફળા મુહુમમ્ર-સરિતા પત્તિયાડાંતા | ૨૦ || અ—સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયના જીવા અનિયત સંસ્થાનવાળા છે. તે દેહાર્દિવડે સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાય તુલ્ય છે, પરંતુ અપરિત્તા ( પ્રત્યેક શરીર વિનાના) અને અનંતા છે. ( ૩૦ ).
पत्ते तह साहारणा य, बायरवणसई दुविहा । पढमा दुवालसविहा, नेआ एएहिं नामेहिं ॥ ३१ ॥ અથ—માદર વનસ્પતિકાય પ્રત્યેક ને સાધારણ એમ એ પ્રકારના છે, તેમાં પ્રત્યેક આ પ્રમાણે ખાર પ્રકારના છે. ( ૩૧ ). रुक्खा गुच्छा गुम्मा, लया य वल्ली अ पव्वगा चेव । तणवलयहरितओसहि-जलरुहकुहणा य बोधवा ||३२||
અર્થ—૧. વૃક્ષ, ૨. ગુચ્છ, ૩. ગુલ્મ, ૪. લતા, ૫. વલ્લ્લી, ૬. પ`ગા ( વચ્ચે ગાંઠવાળા ), ૭. તૃણુ, ૮. વલય, ૯. હસ્તિ, ૧૦. ઔષધિ (ધાન્યાદિ), ૧૧. જળરૂહ અને ૧૨. કુહા. (૩૨) अ अगट्ठआय, दुविहा हवंति किर रुक्खा । पनवणोवंगाओ, सेसविआरो अ बोधव्वो ॥ ३३ ॥
૧. એક શરીરમાં અનંતા જીવા છે તેથી
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૫). અર્થ–તેમાં વૃક્ષ એક અસ્થિ(બીજ)વાળા અને અનેક અસ્થિ(બીજ)વાળા એમ બે પ્રકારના છે. પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગથી તે સંબંધી વિશેષ વિચાર જાણી લેવું. (૩૩).
जह वा तिलसकुलिआ, बहुएहिं तिलेहि संगया संती। पत्तेअसरीराणं, तह हुंति सरीरसंघाया ॥ ३४ ॥
અર્થ–જેમ તલસાંકળી બહુ તલવાળી હોય છે, તેમ પ્રત્યેક વનસ્પતિ પણ જુદા જુદા શરીરવાળા-જુદા જુદા જીવોના સમૂહરૂપ જાણવી. (૩૪).
जह सगल सरिसवाणं, सिलेसमिस्साण वट्टिावट्टी। पत्तेअसरीराणं, तह हुँति सरीरसंघाया ॥३५॥
અર્થ–જેમ અનેક સરસવની કઈ ચીકણા પદાર્થ વડે એક વાટ બનાવી હોય તેમાં દરેક સરસવ જુદા જુદા હોય છે તેમ પ્રત્યેક વનસપતિકાય છે જુદા જુદા શરીરના સમૂહવાળા જાણવા. (૩૫).
आलुए मूलए सिंग-बेरे सिस्सिरिला तहा। किट्टिआ छीरिलिआ हिरिलि सिरलि छीरबिरालिआ॥३६॥ सूरणकंदो खल्लूड, कण्हकंदो अ वयरकंदो अ। लोहीअ भद्द मुत्था-पिंड हरिदा णुहीथिभुओ॥ ३७॥ हयकण्णी हरिकण्णी, अवगो पणगो सिउंढि उ मुसंढी । સેવારો વિ જ વુિં, વાયરસાહાર વિહા II ૨૮ |
અર્થ–સાધારણ વનસ્પતિકાયના ભેદ કહે છે: આલુકંદ, મૂલક (મૂળાના કાંદા), શૃંગર (આદુ), સસ્સીફીલી, કીટ્ટીકા, ક્ષીરિકા, હિરિલિ, સિરલી અને ક્ષીરવિરાલિકા, સૂરણકંદ, અલ્લડ (ખીલેડા), કૃષ્ણકંદ, વાકંદ, હિતકંદ, ભદ્રકંદ,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૬) મુસ્તાપિંડ (મેથ), હરિદ્વા (હળદર), સ્નેહી(ર), સ્તિભુકા,
સ્મકણી (અધકણી), હરિકણી (સિંહકણ), અવક, પનક (પાંચ વર્ણની લીલફૂલ), સીકુંઢી, મુસંઢી, સેવાલ–આ પ્રમાણે બાદરસાધારણ વનસ્પતિના અનેક પ્રકાર છે. (૩૬–૩૭–૩૮).
उभए वि हुंति दुविहा, अपजत्ता तह य चेव पजत्ता । पजत्तनिस्सिआ सिअ, संखअसंखा अणंता य ॥ ३९ ॥
અર્થ–પ્રત્યેક ને સાધારણ વનસ્પતિ છે અને અપર્યાપ્ત ને પર્યાપ્ત એમ બે પ્રકારના છે. તેમાં પર્યાપ્તાની નિશ્રાએ અપર્યાપ્તા કેટલાક સંખ્યાતા, કેટલાક અસંખ્યાતા ને કેટલાક અનંતા હોય છે. (૩૯). . बायरपुढविसमाण, देहाइदुवारचिंतण ने।
नवरं नाणासंठाण-संठिआ हुंति दुविहा वि ॥ ४० ॥
અર્થ–બાદર પૃથ્વીકાય પ્રમાણે દેહાદિ દ્વારા જાણવા તેમાં વિશેષ એ કે બન્ને પ્રકારના વનસ્પતિકાય અનેક પ્રકારના સંસ્થાનસંસ્થિત હોય છે. (૪૦).
पत्तेअवणसरीरं, समहिअजोअणसहस्सपरिमाणं । गोतित्थाइसु नेअं, पउमाई पुढविपरिमाणं ॥४१॥
અર્થ–પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયનું શરીર ઉત્કૃષ્ટ એક હજાર ચેજન સાધિક છે. તે સમુદ્રમાં રહેલા તીઘાદિકમાં (ઊગેલા પત્રાદિકનું) જાણવું, કે જ્યાં જળથી પૃથ્વીનું પરિમાણ એક હજાર રોજન ઉત્સધાંગુલે ઊંડું હાય. (૪૧).
दसवाससहस्साणि अ, ठिईओ उक्कोसओ पवत्तहा । અંતમુહુર વા, તેના તહતિશાપરૂકા // ૪૨ |
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૭) અર્થ તેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દશ હજાર વર્ષની કહેવી. જઘન્ય અંતર્મુહૂર્તની જાણવી. તેની બેમાં ગતિ ને ત્રણમાંથી આગતિ જાણવી. એટલે તે મનુષ્ય ને તિર્યંચ ગતિમાં જાય છે અને દેવ, મનુષ્ય ને તિર્યંચ ગતિમાંથી તેમાં આવે છે. (૪૨).
पत्तेआ अस्संखा, जीवा साहारणा अणंता य । वणस्सइकाओ भणिओ, थावरकाया गया एवं ॥४३॥
અર્થ–પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય જીવો અસંખ્યાતા છે અને સાધારણ વનસ્પતિકાય છે અનંતા છે. આ પ્રમાણે વનસ્પતિકાય જીવોનું સ્વરૂપ કહ્યું. તેમ જ ત્રણ પ્રકારના સ્થાવર જીવેનું પણ કહ્યું. (૪૩).
तह तस जीवा तिविहा, तेऊ वाऊ तहा उरालतसा । तेउकाया सुहुमा, बायररूवा दुहा हुंति ॥४४॥
અર્થ હવે ત્રસજી ત્રણ પ્રકારના છે. તેઉ, વાઉને ઉદારત્રસ. તેમાં તેઉકાય છે સૂક્ષ્મ ને બાઇર એમ બે પ્રકારના છે. (૪૪).
जह सुहुमपुढविजीवा, तह नेआ सुहुमतेउकायजिआ । सूईकलावसंठाण-संठिआ हुंति ते नवरं ॥ ४५ ॥
અર્થ–જેવા સૂમ પૃથ્વીકાય જીવ છે તેવા જ સૂક્ષ્મ તેઉકાય છે સમજવા. તેમાં એટલું વિશેષ કે તેઉકાય જીવો સોયના સમૂહના સંસ્થાનસંસ્થિત જાણવા. (૪૫).
तिरिएसु णंतरुवडिऊण गच्छंति तेणिगगईआ । माणुसतिरिअगईओ, उविति तेउ अ दुआगईआ॥४६॥
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૮) અર્થ–તેઉકાયમાંથી નીકળીને તે જ અનંતર તિચ ગતિમાં જ ઉપજે છે, તેથી તે એક ગતિવાળા છે અને તેમાં તિર્યંચ ને મનુષ્ય આવે છે તેથી આગતિ બની છે. (૪૬)...
पतेअ असंखिजा, पन्नत्ता सुहुमतेउकायजीआ। बायरतेउकाया, जिणपन्नत्ता अणेगविहा ॥ ४७ ॥
અર્થ–સુક્ષમ તેઉકાય છે પ્રત્યેક છે અને અસંખ્યાતા કહા છે. બાદર તેઉકાય છે જિનેશ્વરે અનેક પ્રકારના કહ્યા છે. (૪૭).
इंगाल अलाए मुम्मुर चि-जालुक्कविज्जुसुद्धगणी । असणी तह निग्याए, संघरिससमुट्ठिए चेव ॥४८॥ रविकंतरयणनिस्सिअ-पमुहा पजत्त तह अपजत्ता। पजत्तगनिस्साए वक्कमंति असंख अपजत्ता ॥४९॥
અર્થ-ઈંગારા, અલાત, મુમ્ર, અચિવાલા, ઉલ્કા, વિવૃત, શુદ્ધઅગ્નિ, વજને અગ્નિ અને નિર્ધાત(પ્રહાર)થી અને સંઘર્ષણથી (કાષ્ઠાદિ ઘસાવાથી) ઉઠેલા અગ્નિ અને સૂર્યકાંત રત્નથી ઉપજેલા એવા અનેક ભેદે છે. તે પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તા બે પ્રકારના છે. અને પર્યાપ્તાની નિશ્રાએ અસંખ્યાતા. અપર્યાપ્તા ઉત્પન્ન થાય છે. (૪૮-૪૯).
सुहुमग्गि समा णवरं, अंतमुहत्तं ठिई जहण्णेणं । उक्कोसं तिण्णि दिणा, बायरपुढविव्व आहारो ॥५०॥
અર્થ–સૂક્ષ્મ અગ્નિકાય પ્રમાણે બીજા દ્વારો છે, એટલું વિશેષ કે તેની જઘન્ય સ્થિતિ અંતમુહૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ દિવસની છે. બાદર પૃથ્વીકાય પ્રમાણે છ દિશાના આહારવાળા છે. (૫૦).
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૯) वाउकाइअ सुहुमा, जह तेउ नवरि तेसि संठाणं । होइ पडागागारं, अह बायरवाउकायजिआ ।। ५१ ।।
અર્થ–સૂમ વાયુકાય પણ તેઉકાય પ્રમાણે જ છે, પરંતુ તેનું સંસ્થાન પતાકાને આકારે છે. હવે બાદર વાયુકાય સંબંધી કહે છે. (૫૧)..
पाईणाई दस दिसि, वाया उब्भामगा उ उक्कलिआ । मंडलिअगुंजवाए, संवट्टे झंझवाए अ ॥५२॥ घणतणुवाए सुद्धे, पजत्ताई अ होइ पुवं व । ओरालिअ वेउविअ-तेजसकम्मणतणू चउरो ॥ ५३ ॥
અર્થ–પૂર્વાદિ દસ દિશાના વાયુ હોય છે, ઉદુભ્રામક, ઉત્કલિક, મંડળીક, ગુજરાત, સંવર્તવાયુ, ઝંઝાવાત અને ઘનવાત ને તનુવાત તેમ જ શુદ્ધવાત તે વાયુકાયના ભેદો છે. તે પર્યાપા વિગેરે પૂર્વે કા પ્રમાણે છે. તેને શરીર દારિક વૈક્રિય, તેજસ ને કાર્મણ એ ચાર હોય છે. ( પર-પ૩).
चउ वेउविअ वेअण, कसाय मरणंतिया समुग्धाया।" * વાસસહસા વિનિ, વિહંત્રા સંત | ૨૪ /
અર્થ–તેને પૈક્રિય, વેદના, કષાય અને મારણતિક એમ ચાર સમુઘાત હોય છે. તેની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ હજાર વર્ષની અને જઘન્ય અંતર્મુહૂર્તની છે. (૫૪).
निवाघायाहारो, छदिसि वाघाइ तिचउपंचदिसि । સદા સ. વિભેગા મુદુમવા | પપ .
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૦ )
અ—નિર્વ્યાઘાત સ્થાને રહેલા વાયુને છ ક્રિશાના આહાર હાય છે અને વ્યાઘાતવાળા સ્થાને ત્રણ, ચાર ને પાંચ દિશાના હેાય છે. ( અહીં વ્યાઘાત અલેાકના સમજવા ) ( ૫૫ )
ओरालतसा चउहा, बितिचउपंचिंदिआ य बोधवा | નેતિયા ૨ મળિગા, ગળપદા äિ નામેäિ ॥ ૧૬ ॥ અ—હવે ઉદાર ત્રસનું સ્વરૂપ કહે છે-તે મેઇંદ્રિય, તેઇક્રિય, ચરિદિય ને પચિક્રિય એમ ચાર પ્રકારના જાણુવા. તેમાં એઇંદ્રિય આગળ કહેશુ' એવા અનેક નામના જાણુવા. ( ૫૬ ). गंडोल पुलाकिमि, कुच्छिक्किमिआ तहेव गोलोमा । सोमंगलगा नेउर - वसीमुह चेव सुइमुहा || ५७ ॥ घुल्ला खुल्ला संखा, संखणगा सुत्तिआ वराडा य । माइवह सुतिसंपुट - चंदणग समुद्दलक्खा य ॥ ५८ ॥ અ—ગડાલા, પુલા( ગુદા )ના ક્રમીયા, કુક્ષિ( ઉત્તર )માં ઉત્પન્ન થતા ક્રમીયા, ગોલેામા, નેર, સામંગલક, વશીમુખ, શુચિમુખ, છુટ્ટા (ધુલિકા), ખુલ્લા (લધુ), શંખ, શંખનકા, શુક્તિકા (છીપ) અને વરાટકા (કેાડા), માતૃવાહ (ચુડેલ), શુક્તિસ’પુટ, ચંદનક ( અક્ષ ) અને સમુદ્રલિક્ષા વિગેરે જાણવા. ( ૫૭–૧૮ ).
पजत्ता अपजत्ता, ओरालिअतेअकम्मणकाया । ओगाहणा य बारस, जोअण अंगुल असंखंसो ॥ ५९ ॥ અ—તે પર્યાપ્તા ને અપર્યાપ્તા એ પ્રકારના હાય છે. તેને આદારિક, તેજસ ને કાણુ એ ત્રણુ શરીર હાય છે. તેની અવગાહના ઉત્કૃષ્ટ બાર ચેાજનની તે જધન્ય અંશુલના અસંખ્યાતમા ભાગની છે. ( ૫૯ ).
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૧ )
छेवट्ठे संघयणं, तेहट्ठिनिचया उ हुंड संठाणा । चउर कसाया सन्ना, तिन्नि अ तह पढमलेसा य ॥ ६० ॥ અર્થ—તેને છેવટ્ટુ સંઘયણુ અસ્થિના નિચયરૂપ હાય છે અને હુંડક સંસ્થાન હેાય છે. તે ચાર કષાયવાળા, ચાર સંજ્ઞાવાળા ને પ્રથમની ત્રણ લેશ્યાવાળા હાય છે. (૬૦).
फासरसणे दुइंदिअ, वेयणमारणकसाय समुग्धाया । असनिणो नपुंसग, पंच य पजत्ति अपजत्ती ॥ ६१ ॥ અએમને સ્પર્શેન્દ્રિય ને રસેદ્રિય-એ એ ઇંદ્રિયા ડાય છે. વેદના, કષાય ને મરણુ-એ ત્રણ સમુદ્દાત હેાય છે. અસ'ની હાય છે, નપુસકવેદી હાય છે, પાંચ પર્યાપ્તિએ પર્યામા હાય છે અને અપર્યાપ્તા પણ હાય છે. (૬૧ )
सम्मद्दिट्ठी मिच्छा - दिट्ठी उ अचक्खुदंसणी हुंति । नाणी तह अन्नाणी - तणुजोगी वयणजोगी अ ॥ ६२ ॥ અ—સમ્યદૃષ્ટિ ને મિથ્યાદષ્ટિ એ દૃષ્ટિ હોય છે. અચક્ષુદન હાય છે, ( બે ) જ્ઞાન ને એ અજ્ઞાન હૈાય છે અને તનુયાગ તથા વચનયેાગ–એમ એ ચેાગ હાય છે. (૬૨ )
सागार अणागारो, उवओगो छद्दिसिं तु आहारो । नारदेवा संखाउ - वज तिरिमणुअ उववाओ ॥ ६३ ॥ અથ—સાકાર ને અનાકાર–એ. ઉપયેાગ હોય છે. છએ દિશાના આહાર હેાય છે. નારકી, દેવતા અને અસંખ્યાતા
૧. આ ગાથામાં સભ્યગ્દિષ્ટ કહ્યા છે તે ભવાંતરથી આવતા સાસ્વાદન સમકિતી જીવાને અપર્યાપ્તાવસ્થામાં તે દૃષ્ટિ હાવાથી કહેલ છે. એ જ્ઞાન પણ તે જ અપેક્ષાએ કહ્યા છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩ર) આયુવાળાને (યુગલિકને) લઈને બાકીના તિર્યંચ અને મનુષ્ય તેમાં ઉપજે છે. (૬૩.)
જેતપુર વા, રિ ૩ વાસા વસુલા समवहयासमवहया, मरंति संखाउ नरतिरिसु जंति॥६४॥
અર્થ-જઘન્ય સ્થિતિ અંતર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ બાર વરસની હોય છે. સમુઘાત કરીને અથવા સમુદઘાત કર્યા વિના મરણ પામીને સંખ્યાના આમુવાળા તિર્યંચ અને મનુષ્યમાં જાય છે. (૬૪)
दोआगइ अ दुगइआ, पत्तेअसरीरिणो असंखिज्जा। हुंति घणीकयलोग-स्सेगपएसिकसेढिसमा ॥ ६५ ।।
અર્થ–બેની ગતિ ને બેની આગતિ છે. પ્રત્યેક શરીરી છે. ઘનીકૃત લોકની એક પ્રદેશીકી એક શ્રેણમાં રહેલા આકાશપ્રદેશ પ્રમાણે અસંખ્યાતા છે. (૬૫)
तेइंदिआ य कुंथ, पिपीलि उद्देहिआ य रोहणिआ। तणहार पत्तहारा, कट्टहारा य उक्कलिआ ॥ ६६ ॥ तणबिंटग फलबिटग, मालुअया पत्तर्बिटय गोमहीया। તદ રંગવા રં-વાલા તિથલા જ II ૬૭ |
અર્થ—હવે તેઈદ્રિયનું સ્વરૂપ કહે છે-કુંથુ, કીડી, ઉદ્ધિ, રોહિણીયા, તૃણાહાર, પત્રાહાર, કાકાહાર, ઉત્કલિકા, તૃણ બિટકા, ફલબિટકા, માલુકા, પત્રબિટકા, ગામહીકા (કાનખજુરા),
ઇંદ્રગેપ, ઇંદ્રકાઈકા અને હસ્તીશુંડા. (૬૬-૬૭) - વૈદ્યુતિકa સાં, મારાં સરીતારા .: ओगाहणा य गाउअ, तिण्णि अतह इंदिअतिगं च ॥६८॥
અર્થ– શરીરાદિક સર્વદ્વારા બેઇન્દ્રિયની જેમ સમજવા
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૩) અને અવગાહના ઉત્કૃષ્ટી ત્રણ ગાઉની હોય છે. તથા ત્રણ ઇન્દ્રિય હોય છે. (૬૮)
अउणापनदिणाई, उकोसठिई अ होइ बोधवा। ચંતકૃદુર શક્યા, તહેવા પરિમાળા ૧ | ૨૧
અર્થ–ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એગણપચાસ દિવસની હોય છે. જઘન્ય અંતર્મુહૂર્તની હોય છે, અને પરિમાણ (સંખ્યા) દ્વાર તે જ પ્રમાણે એટલે બેઇંદ્રિય પ્રમાણે જાણવું. (૬૯)
चउरिदिआ य भमरा, विचित्तपक्खा य मच्छिआ भिरली। जरुला नंदावत्ता, झिंगिरिडा कन्हपत्ता य ॥ ७० ॥ गंभीर अच्छिरोडा य, अच्छिवेहा तहेव सारंगा । इच्छेवमाइआ पुण, विनेआ हुंति लोआओ ॥ ७१ ॥
અ –હવે ચતુરિંદ્રિયનું સ્વરૂપ કહે છે.-ભમરા, વિચિત્ર પાંખવાળા, માખી, ભીરલી, જરૂલા, નંદાવર્તા, ઝીંગિરિડા, કૃણપત્રા. ગંભીર, અચ્છિરડા, અક્ષિધા, સારંગ ઈત્યાદિ ' લેકથી (અન્ય શાસ્ત્રથી) જાણી લેવા. (૭૦-૭૧).
दुविहा समासओ ति, नेअंबेइंदिअव देहाई । ओगाहणा य गाउअ, चत्तारि अ होइ उकोसा ।। ७२॥
અર્થ–સંક્ષેપથી એ ચેરિટ્રિય છે બે પ્રકારના (પર્યાપ્તા ને અપર્યાપ્તા) છે. તેને દેહાદિ દ્વાર બેઈદ્રિય પ્રમાણે જાણવા અને અવગાહના ચાર ગાઉની ઉત્કૃષ્ટી જાણવી. (૭૨)
फास रसणा य नासा, चक्खू चत्तारि इंदिआई च । - છમાસુશોટિ, સેd તુ તહેવ વોધ II રે !
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૪ )
અ—તેને સ્પર્શેન્દ્રિ, રસનાઇંદ્રિ, ઘ્રાણેંદ્રિ ને ચક્ષુઇંદ્રિ એ ચાર ઇંદ્રિયા હાય છે. ઉત્કૃષ્ટાચુ છ માસનુ હાય છે. આકીનુ એઇંદ્રિય પ્રમાણે જાણવુ. ( ૭૩ )
पंचिदिआ य चउहा, नेरईअ तिरिक्ख मणुअ देवा य । સત્તનિયા ને ફેંગ, પુન્નીમે વમત્તા // ૭૪ // અ—પ'ચ'દ્રિય જીવા ચાર પ્રકારના છે. નારકી, તિય ઇંચ, મનુષ્ય ને દેવતા. તેમાં નારકી સાત પ્રકારના સાત પૃથ્વીના ભેદથી કહ્યા છે. ( ૭૪ ).
पञ्जत्तापञ्जन्त्ता, वेउचिअतेअकम्मणा काया । ओगाहणा य भवधारणिज उत्तरवेउविआ चेव ॥ ७५ ॥ અ—તે પર્યાપ્તા ને અપર્યાપ્તા એ પ્રકારના હાય છે. તેને વૈક્રિય, તેજસ ને કામણુ એ ત્રણુ શરીર હાય છે. તેની અવગાડુના ભવધારણીયની ને ઉત્તરવૈક્રિયની એમ બે પ્રકારની છે. (૭૫)
अंगुल असंखभागो, जहन्न ओगाहणा य मूलिल्ला । पंच य धणुस्सयाई, पमाण उक्कोसओ होइ ॥ ७६ ॥ અ—ભવધારણીય શરીરની જઘન્ય અવગાહના અંગુળના અસંખ્યાતમા ભાગની અને ઉત્કૃષ્ટી પાંચસા ધનુષ્ય પ્રમાણુ હાય છે. ( ૭૬ )
सत्तममही एअं, नेरईअतणूण होइ परिमाणं । संगहणीवित्तीओ, भावेअहं तु पइपुढविं ॥ ७७ ॥
અસાતમી નરક પૃથ્વીમાં એ ઉત્કૃષ્ટ શરીર હાય છે. બાકીની પૃથ્વી માટે સંગ્રહણીની વૃત્તિમાંથી જાણી લેવું. (૭૭).
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૫).
(સાતમી પછી અર્ધ અર્ધ પ્રમાણવાળું હોય છે) संखिजो भागो अंगुलस्स बीआ जहन्नओ होइ । . उकोस धणुसहस्सं, पइपुढवि तहेव बोधवं ।। ७८ ॥
અર્થ–ઉત્તરક્રિય શરીરની અવગાહના જઘન્ય અંગુળના સંખ્યાતમા ભાગની છે અને ઉત્કૃષ્ટ એક હજાર ધનુષ્યની સાતમી નરકની છે. ત્યાર પછીની નરકમાં પૂર્વ પ્રમાણે અર્ધ અર્ધ સમજી લેવી (૭૮).
छण्हं संघयणाणं, अभावओ नारया असंघयणी। अडिअभावे तेसिं, पुग्गलखंधुत्व तणुबंधो ॥ ७९ ॥
અર્થ–છ સંઘયણ નહીં હોવાથી નારકીને અસંઘયણી કહ્યા છે. તે અસ્થીનિચય ન હોવાથી કહ્યા છે. અન્ય (મજબૂત) પુદગળકની જે તેના શરીરને બાંધે છે. (૭૯) . जे पुग्गला अणिट्ठा, अमणुना ते अ परिणया हुंति ।
दुविहाणि सरीराणि अ, हुंडे नेआणि संठाणे ॥ ८० ॥
અર્થ-જે પુદુગળે અનિષ્ટ અને અમનેણ હોય છે તે તેને આહારપણે પરિણમે છે. તેના બન્ને પ્રકારના શરીરનું સંસ્થાન હુંડક હોય છે. (૮૦).
कोहो माणो माया, लोहो नेआ कसाय चउ सन्ना। .. लेसा तिन्नि अ एवं, पइ पुढवि हवंति नेअबा ॥ ८१ ।।
અર્થ-ક્રોધ, માન, માયા ને લેભ એ ચાર કષાય હોય છે અને આહારાદિ ચાર સંજ્ઞા હોય છે. લેશ્યા ત્રણ હોય છે તે નીચે પ્રમાણે દરેક નરક પૃથ્વમાં જાણવી. (૮૧)
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૬ ) #Iક તોતમાર, મસિયા નાિ રહ્યા पंचमिआए मीसा, कण्हा तत्तो परमकण्हा ॥८२ ॥
અર્થ–પહેલી બે નરકમાં કાપિત લેશ્યા હોય છે, ત્રીજી નરકમાં કાપત અને નીલ મિશ્ર હોય છે, ચોથીમાં એકલી નીલ લેશ્યા હોય છે, પાંચમમાં નીલ અને કૃષ્ણ મિશ્ર હોય છે, છઠ્ઠીમાં કૃણ હોય છે અને સાતમીમાં પરમ કૃષ્ણ લેશ્યા હોય છે. (૮૨)
नेरइआ ते सन्नी, गब्भवतिएहिं जे जाया। संमुच्छिमा असन्नी, आइमपुढवीइ बोधवा ॥ ८३ ॥
અર્થ–નારકીના સાત પ્રકાર છે. તેમાં સંશી ગર્ભજ પંચેંદ્રિય જ ઉપજે છે અને અસંસી સંમૂછિમ પંચેંદ્રિય તિર્યંચ પહેલી નરકમૃથ્વીમાં જ ઉપજે છે. (૮૩). किं च-अस्सन्नी खलु पढमं, दुच्चिं च सरीसवा तईअ पक्खी। सीहा जति चउत्थि, उरगा पुण पंचमि पुढवि ॥ ८४ ।। छद्धिं च इथिआओ, मच्छा मणुआ य सत्तर्मि पुढदि । एसो परमुववाओ, बोधवो नरयपुढवीसु ॥ ८५ ॥
અર્થ–પહેલી નરકમાં જ અસંગી તિર્યંચ છ ઉપજે છે. ભુજપરિસર્પ બીજી નરક સુધી ઉપજે છે. પક્ષી ત્રીજી નરક સુધી ઉપજે છે. સિહાદિ ચતુષ્પદ ચોથી નરક સુધી ઉપજે છે. ઉરપરિસર્પ પાંચમી પૃથ્વી સુધી ઉપજે છે. છઠ્ઠી નરક સુધી સ્ત્રી ઉપજે છે અને સાતમી નરક સુધી મર્યો અને મનુષ્ય ઉપજે છે. આ પ્રમાણે નરકમૃથ્વીમાં ઉત્કૃષ્ટ ઉપપાત (ઉપજવાપણું) જાણવું. (૮૪-૮૫).
वेए नपुंसए छय, पजत्तीओ अ छच्च अपजत्ता । सम्मा य सम्ममिच्छा, मिच्छादिट्टी तहा तेसिं ॥ ८६ ॥
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૭ )
અ—વેદ નપુ ંસક જ હેાય છે. પર્યાપ્ત છએ હાય છે. તેની અપર્યાપ્તાવસ્થા પણ હાય છે. ( પરંતુ અપર્યાપ્તાવસ્થામાં તે મરણુ પામતા નથી. ) તેને સમ્યગ્દષ્ટિ, મિશ્રષ્ટિ ને મિથ્યાદૃષ્ટિ-એમ ત્રણે દ્રષ્ટિએ હૅાય છે. ( ૮૬ ).
चक्खू अचक्खु ओही, नारयजीवाण दंसणं तिविहं । आभिणिबोहिअ सुअ ओहि, नाणिणो एवमन्नाणी ॥८७॥ અઃ—નારકી જીવાને ચક્ષુ, અચક્ષુ ને અવિધ એ ત્રણ દર્શન હેાય છે. આભિનિાધિક (મતિ), શ્રુત ને અવધિ એ ત્રણ જ્ઞાન હેાય છે અને મતિઅજ્ઞાન, શ્રુતઅજ્ઞાન ને વિભગજ્ઞાન એ ત્રણ અજ્ઞાન હોય છે. ( ૮૭ ).
मणवयणकायजोगी, सागारागारसहिअ उवओगो । હ્રાહાળિ નાળિ ઘાળિ, અદ્દિત્તિ વૈસિમારો ॥ ૮૮ ॥ અઃ—મન, વચન ને કાયયેાગવાળા હોય છે, સાકાર ને અનાકાર ઉપયાગવાળા હાય છે અને જે (અશુભ) કાળા ક્રૂચે છે તેના તેને છએ દિશાના આહાર હાય છે. ( ૮૮ ).
उववाओ असंखाऊ, वज्जिअ पजत्ततिरिअमणुआओ । तित्तीस य उक्कोसा, ठिई उ दसवाससहसिअरा ॥ ८९ ॥ અં—તેનુ ઉપજવું અસંખ્યાયુવાળા સિવાયના પર્યાપ્તા તિય``ચ ને મનુષ્યમાં હાય છે. તેની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટી તેત્રીશ સાગાપમની છે તે જધન્ય દશ હજાર વર્ષની છે. ( ૮૯ ).
૧. આમાં પણ જે અસંજ્ઞી તિય ઇંચ પ ંચેન્દ્રિય પહેલી નરકમાં આવે છે તેને એ અજ્ઞાનવાળા જાણવા.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૮) मरणसमुग्धाएणं, मरंति तह अन्नहा वि नेरईआ। ઉફિક પતિ, નિરંવાડ નારિરિણું | ૧૦
અર્થ –તે મરણ સમુદ્દઘાટવડે મરે છે અને અન્યથા પણ મરે છે. તેમાંથી નીકળીને તે સંસી સંખ્યાતા આયુવાળા મનુષ્ય ને તિર્યંચમાં ઉપજે છે. (૯૦).
नेरइआ दोगइआ, दोआगईआ य हुंति पत्तेआ। अस्संखिजा एवं, नेआ नेरइअ तेवीसी ॥९१ ॥
અર્થ-નારકી છ બે ગતિ ને બે આગતિવાળા હોય છે. પ્રત્યેક શરીરી છે. સંખ્યાએ અસંખ્યાતા છે. આ રીતે નારકીના ત્રેવીસ દ્વારા જાણવા (૯૧).
હવે તિર્યંચ પચેંદ્રિયનું સ્વરૂપ કહે છેसंमुच्छिमा य गम्भय, पंचिंदिअतिरिअजोणिआ दुविहा । जलयर थलयर खयरा, तिविहा संमुच्छिमा तिरिआ ॥१२॥
અર્થ–પંચેંદ્રિય તિર્યચનિવાળા છ સંમૂર્ણિમ ને ગર્ભજ એમ બે પ્રકારના હોય છે. સંમૂછિમ તિર્યંચ જળચર, થળચર ને ખેચર-એમ ત્રણ પ્રકારના છે. (૯૨).
पंचविहा जलचारी, मच्छा तह कच्छभा य मगरा य । गाहा य सुंसमारा, तत्थ य मच्छा अणेगविहा ।। ९३ ॥
અર્થ–જળચર જીવે પાંચ પ્રકારના છે. મચ્છ, કાચબા, મગર, ગાહા (જળતંતુ) અને સુસુમાર (પાડા જેવા), તેમાં મચ્છ અનેક પ્રકારના હોય છે. (૭)
जुंगमच्छ सोहमच्छा, खवल्लमच्छा य लिहिअमच्छा य । तह चिन्भडिआ मच्छा,रोहिअमच्छा य गग्गरिआ॥९॥
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૯), नका तंडुलमच्छा, तिमिगिला वडगरा वडातिमिआ । कणिगा लंभणमच्छा, तह य पडामा अइपडागा॥९५॥
અર્થ-જુગમસ્ય, સખ્ત મત્ય, અવશ્વમસ્ય, લિહિઅમસ્ય, ચિર્ભટીયમસ્ય, રેશહિતમસ્ય, ગર્ગરીકમસ્ય, નક્રમસ્ય, તંદુલમસ્ય, તિમિગિલમસ્ય, વડગામસ્ય, વડાતિમિઅમસ્ય, કણિકા મસ્ય, લંભણમસ્ય, પતાકામસ્ય, અતિપતાકામસ્ય. (૯૪-૫).
मसट्ठिमया दुविहा, कच्छभ जलचारिणो तहा गाहा । मुदुगा य दिली वेढग, सीमागारा पुलागक्खा ॥ ९६ ॥
અર્થ-કાચબા બે પ્રકારના છે. માંસમય ને અસ્થિમય. તથા ગાડા પાંચ પ્રકારના છે, તે આ પ્રમાણે-મુદુકા, દિલી, વેઢક, સીમાકારા અને પુલાક નામના છે. (૬)
दुविहा मगरा नेआ, सोंडयमगरा य मट्ठमगरा य । भणिआ य सुंसमारा, एगागारा जिर्णिदेहिं ॥९७ ॥
અર્થ–મગર જાતિના જળચર બે પ્રકારના છે. સુંઢવાળા અને મૃણમગર (સુંઢ વિનાના). સુસમાર એક જ પ્રકારના, જિનેશ્વરોએ કહ્યા છે. (૯૭).
पज्जत्तापजत्ताण-मेसि पंचविहनीरचारीणं । देहाइदारविदं, नेअं चउरिदियसमाणं ॥ ९८ ॥
અર્થ–પાંચ પ્રકારના (સંમૂઈિમ) જળચર પર્યાપ્તા ને અપર્યાપ્તા એમ બે પ્રકારના હોય છે. દેહાદિ દ્વારને સમૂહ ચોરંદ્રિય પ્રમાણે જાણ. (૯૮).
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૦ ) | ओगाहणा य नवरं, जहन्न अंगुलअसंखभागो अ।
जोअणसहस्समिअरा, इंदिअपणगं तह असनी ॥ ९९ ॥
અથ–એટલું વિશેષ કે સંમૂછિમ જળચરની અવગાહના જઘન્ય અંગુળના અસંખ્યાતમા ભાગની છે. ઉત્કૃષ્ટ એક હજાર યેજનની છે. તેને ઇંદ્રિયે પાંચ હેાય છે અને અસંસી હોય છે. (૯).
संखाउअ तिरिमणुआ, उववाओ ठिइ जहन्नमंतमुहू । उक्कोस पुवकोडी, उववजंति अ गइचउक्के ॥ १० ॥
અર્થ–સંખ્યાતા આયુષ્યવાળા તિર્યંચ ને મનુષ્ય તેમાં ઉપજે છે. તેની જઘન્ય સ્થિતિ અંતર્મુહૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટી ક્રોડ પૂર્વની છે. તે મરણ પામીને ચારે ગતિમાં ઉપજે છે. (૧૦૦).
नरएसु पढमपुढवी, तिरिआ सो वि कम्मभूमणूआ । भवणवइ वाणमंतर-सुरा य अनेसु पडिसेहो ॥१०१॥ .
અર્થ-નારકીમાં પહેલી નરકમાં જ જાય છે અને મનુષ્ય ને તિર્યંચમાં જાય તે કર્મભૂમિમાં જ જાય છે. દેવગતિમાં જાય તે ભવનપતિ ને વાણુવ્યંતરમાં ઉપજે છે. અન્યત્ર જવાને પ્રતિષેધ છે (૧૦૧).
चउगइअ दुआगइआ, पत्तेअसरीरिणो असंखिजा ।
थलयर तिरिआ दुविहा, चउप्पया तह य परिसप्पा ।। १०२॥ ' અર્થ–ચારમાં ગતિવાળા ને બેની આગતિવાળા છે. પ્રત્યેક શરીરી છે. સંખ્યાએ અસંખ્યાતા છે. હવે થળચર તિર્યંચ - બે પ્રકારના હોય છે. ચતુષ્પદ અને પરિસ. (૧૨)
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१४१) एगखुरा तह दुखुरा, गंडीपया सण(ख)प्पया चउहा । चउपय तिरिआ एवं, एगखुरा तत्थिमे नेआ॥१.३॥
અર્થ–તેના ભેદે આ પ્રમાણે છે-એક ખરીવાળા, બે ખરીવાળા, ગંડીપદા અને સનખપદા–એમ ચાર પ્રકારના છે. तमा भु२१ मा प्रमाणे ngal. (१०३)
अस्सा अस्सतरा घोडगा य, जह गद्दभा य गोरखुरा । आवत्ता कंदलगा, सिरिकंदलगाइ एगखुरा ॥१०४॥
मथ-मश्व, अश्वत२ ( भय२), घोट४, आईस (अधेड), ગોરખુરા, આવર્ત, કંદલક અને શ્રીકંદલક વિગેરે એકખુરા છે. (૧૦)
उट्टा गोणा गवया, महिस वराहा य एलगा य अजा। गोकना य कुरंगी, चमरी सरभाइआ दुखुरा ॥१०५॥
मर्थ-52, गा] (मह), गवय (मामा ), महिष ( स), १२७ ( मुंड), मेला ( मा४1), A0 (1४२१), गए, २०ी (रिणी), यमरी मने शरम ( 41५४) विगेरे में सुशवाण orgai. (१०५)
हत्थी अ हत्थपुअण, मंकुणहत्थी अ खग्गगेंडा य । गंडीपयनामाणो, इच्चाईआ अणेगविहा ॥ १०६ ॥
अर्थ-8थी, हस्तितन, मस्ती , म ( मना) અને ગેંડા વિગેરે અનેક પ્રકારના ગંડીપદ હોય છે. (૧૦૬).
सीहा वग्घा दीविअ, अच्छतरच्छा य चित्तगा सुणगा। सीआला चित्तलगा, ससगाइ सणखप्पया नेआ ॥१०७॥
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૨) અર્થ–સિંહ, વાઘ, દીપડા, અ૭ (રીંછ), તરછ, ચિત્રા, કુતરા, સીયાળ, ચિત્તલગા (ચિત્તા ) અને સસલા વિગેરે સખપદવાળા જાણવા. (૧૦૭).
एएसिं पजत्ता-पजत्ताणं च जलयरसमाणा । देहादिदारचिंता, कायबा तह विसेसोअं॥ १०८ ॥
અર્થ-આ ચારે પ્રકારના ચતુષ્પદ પર્યાય અને અપર્યાપ્ત છે. તેમને જળચર સમાન દેહાદિક દ્વારને વિચાર કરે. તેમાં વિશેષ આ પ્રમાણે છે.-(૧૦૮). . ओगाहणा य अंगुल-असंखभागो जहनिआ होइ । गाउअपुहत्तमेसि, उकिटं देहपरिमाणं ॥१०९॥
અર્થ-જઘન્ય અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગની હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટ દેહનું પરિમાણ ગાઉપૃથકત્વ હેય છે. (૧૦૯).
अंतमुहुत्त जहन्ना, ठिई अ उक्कोसओ पवत्तवा । चुलसीइ सहस्साणि अ, वरिसाणि तहेव सेसं तु ॥ ११ ॥
અર્થ–જઘન્ય સ્થિતિ અંતર્મુહૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ચોરાશી હજાર વર્ષની છે, બાકીનું તે જ પ્રમાણે (જળચર પ્રમાણે) જાણવું. (૧૧૦). । अह य परिसप्प थलयर, उरभुअपरिसप्पमेअओ दुविहा ।
- ૩રપરિસMા સMા, તથા વિદ્યા ગણી ને શા | અર્થ–હવે થળચર પરિસર્ષ બે પ્રકારના છે-ઉરપરિ
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૩) સર્ષ અને ભુજપરિસર્યું. તેમાં ઉરપરિસર્પ તે બે પ્રકારના સર્ષ જાણવા. (૧૧૧). दरीकरा य तह मउलिणो अददीकरा अणेगविहा । आसीविस दिट्ठीविस, उग्गविसा चेव भोगविसा ॥११२।। तहय तयाविस लालाविसा य निस्सासविसा य किण्हाही । सेआहि दम्भपुप्फा, काकोदर सेलिमिंढा य ॥ ११३ ॥
અર્થ–દવકર (ફણાવાળા) અને મુકુલિ (ફણા વિનાના). તેમાં દેવકર અનેક પ્રકારના જાણવા. તે આ પ્રમાણે–આશીવિષ દષ્ટિવિષ, ઉગ્રવિષ અને ભેગવિષ. તથા ત્વચાવિષ, લાલાવિષ, નિઃશ્વાસવિષ, કૃષ્ણસર્પ, તપ, દર્ભ, પુષ્પ, કાકોદર, અને સેલિમિંઢ. (૧૧ર-૧૧૩).
मउलि अ सप्पा भणिआ, अणेगहा नाणदंसणधरेहिं । दिवा गोणसरूवा, एगागारा अयगरा य ॥ ११४ ॥
અર્થ–મુકુલિ જાતિના સર્ષ અનેક પ્રકારના જ્ઞાનદર્શનને ધારણ કરનારા પરમાત્માએ કહ્યા છે. દીવ્ય, ગોણસ, એકાકાર અને અજગર. (૧૧૪). पनवणाए भणिअं, आसालिअ मणुअखिसमज्झम्मि । अड्डाइअ दीवेसुं, पारससु कम्मभूमीसु ॥ ११५ ॥
અર્થ–પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહ્યું છે કે-આસાલિક જાતિના સર્વ મનુષ્યક્ષેત્રમાં એટલે અઢી દ્વીપમાં પંદર કર્મભૂમિને વિષે હેાય છે. (૧૧૫).
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાત જ
થાય
(૧૪૪) मुच्छइ निवाघायं, वाघाए पुण महाविदेहेसु । नासे उवट्टिअंमि अ, नगरनिवेसाइ ठाणेसु ॥११६ ॥
અર્થ-દશ ક્ષેત્રમાં નિર્ચાઘાત સ્થાનમાં તે ઉત્પન્ન થાય છે અને પાંચ મહાવિદેહમાં વ્યાઘાત સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તથા નાશ પ્રાપ્ત થયે સતે નગર અને નિવેશ વિગેરે સ્થાનમાં (અભાગે) ઉપજે છે. (૧૧૬).
तह चकिरामकेसव-मंडलिआणं च खंधवारेसु । एसि हिद्वा भूमि, दलइत्तासालिआ होइ ॥११७ ॥
અર્થ–તેમજ ચક્રવતી, બળદેવ, વાસુદેવ અને મંડલિક રાજાના સ્કંધાવાર (સૈન્યની છાવણી નીચેની ભૂમિને પરિ સમાવીને આસાલિકા સર્પ ઉપજે છે. (૧૧૭).
अंगुल असंखभागो, जहन्न जोअणदुवालसुक्कोसो। देहो विक्खंभो तह, बाहल्लं तदणुमाणेणं ॥ ११८ ॥
અર્થ–આ ઉરપરિસર્ષનું જઘન્ય શરીર અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગનું અને ઉત્કૃષ્ટ બાર એજનનું હોય છે. આ દેહની લંબાઈ જાણવી અને જાડાઈ તેના અનુમાને જાણવી. (૧૧૮). બિછાીિ નિગમ, નાગુવા શનિની ગતિ | आसालिग संमुच्छिम, अंतमुहुत्ताउआ होइ ॥११९ ।।
અર્થ–તે મિથ્યાષ્ટિ જ હોય છે, બે અજ્ઞાનવાળા છે, તથા અસંજ્ઞી છે. અને આસાલિક સર્પ સંભૂમિ અને અંત મુહૂર્તના આયુષ્યવાળા હોય છે. (૧૧૯)
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૫) एगे महोरगा इह, अंगुलमित्ता य अंगुलपुहत्तं । ... रयणी रयणिपुहत्तं, कुच्छी कुच्छीपुहत्ता वि ॥ १२० ॥ धणुहं घणुहपुहत्तं, गाउअ गाउअपुहत्तमित्ता वि।" तह जोअणं च जोअण-पुहत्तिआ जोअणसयं च ॥ १२१॥ जोअणसयप्पुहत्तं, उक्कोसेणं महोरगा हुंति । उववजंति थलिचिअ, विचरंतिथले असलिले अ॥१२२।।
અર્થ-કેટલાક મહાસર્પો અંગુલ માત્ર, અંગુલપૃથફત્વ, હસ્ત, હસ્તપૃથકૃત્વ, કુક્ષિ (બે હાથ) અને કુક્ષિપૃથફત્વ, ધનુષ, ધનુષપૃથકૃત્વ, ગાઉ, ગાઉપૃથફત્વ, જન, જનપૃથફત્વ, સે
જન, તથા યોજનશતપૃથકત્વ, આટલા સુધીના મહારગા ઉત્કૃષ્ટ શરીરવાળા હોય છે. તેઓ સ્થળને વિષે ઉત્પન્ન થાય છે અને સ્થળ તથા જળને વિષે વિચરે છે. (૧૨૦-૧૨૧-૧રર).
अंतो मणुस्सखित्ते, न हवंति अ तेण ते न दीसंति । तत्थ ह गिरिसुरनगरी-ठाणेसु थले अ जायंति ।। १२३ ॥
અર્થ–આ મહરગો મનુષ્યક્ષેત્રને વિષે હોતા નથી, તેથી તેઓ દેખાતા નથી. તે અઢી દ્વીપની બહાર પર્વત અને દેવનગરીઓના સ્થાનમાં અને અન્ય સ્થળમાં ઉત્પન્ન થાય છે (૧૨૩)
उरपरिसप्पा नेआ, जे अन्ने हुंति सप्परूवा य । .
पजत्तापज्जत्ता, जलयरतुल्लं सरीराई ॥१२४ ॥ .. " અર્થ-જે બીજા સપરૂપ હોય તેને પણ ઉરપરિસર્ષ
૧૦.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૬) જાણવા તેઓ પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તા હોય છે. તેના શરીરાદિ દ્વાર જળચર સમાન જાણવા. (૧૨૪) શોહિ ના, નવાં લાંપુત્રસંવમાનો उक्कोसओ अ जोअण-सयपुहत्तं विणिपिढें ॥ १२५ ॥
અર્થ_વિશેષ એ કે તેમની જઘન્ય અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગની હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટ જનશતપૃથર્વ કહેલ છે. (૧૨૫)
तेवन्नवाससहसा, ठिई अ उक्कोसओ हवइ एसि । અંતમુહુર કરંજ, સંતુ તવ વધઘં . ૨૬ //
અર્થ–તેની સ્થિતિ જઘન્ય અંતર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ પ૩ હજાર વર્ષની જાણવી. બાકીના દ્વાર પૂર્વ પ્રમાણે જાણવા. (૧ર૬).
भुअपरिसप्पा गोहा, नउला सरडा घरोइला सारा । खारा च्छीरविरालिअ, देसविसेसा बहू एए ॥ १२७ ॥
અર્થહવે ભુજ પરિસર્પનું સ્વરૂપ કહે છે. તે ગેધા (ઘ), નેળીયા, સરડા(કાકીડા), ગરોળી, સારા, ખારા, ક્ષીરવિરાળી (ખીસકેલી) વિગેરે દેશ વિશેષે અનેક પ્રકારના જાણવા. (૧૨૭).
पज्जत्तापजत्ताण-मेसि देहाइ पुबमिव नवरं । अंगुलअसंखभागो-वगाहणा धणुपुहत्तं च ॥ १२८ ॥
અર્થ–તે પર્યાપ્તા ને અપર્યાપ્તા એમ બે પ્રકારના છે. એના દેહાદિ દ્વાર પૂર્વની પેઠે જાણવા. તેમાં એટલું વિશેષ કે તેની જઘન્ય અવગાહના અંગુળના અસંખ્યાતમા ભાગની ને ઉત્કૃષ્ટ ધનુષ્યપૃથકૃત્વની જાણવી. (૧૨૮).
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૭) चायालीस सहस्सा, वासाणि अ एसिमाउमुक्टुिं । अंतमुहुत्त जहन्नं, थलयरजीवाण विनेअं ॥ १२९ ॥
અર્થ-એનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય ૪૨૦૦૦ વર્ષનું જાણવું અને જઘન્ય અંતર્મુહૂર્તનું જાણવું. આ પ્રમાણે થળચરનું સ્વરૂપ કહ્યું. (૧૨૯).
खयरा चउहा भणिआ, चम्मपक्खी अलोमपक्खी अ। तईआ समुग्गपक्खी, तह य चउत्था विययपक्खी ॥१३०॥
અર્થ– હવે ખેચરનું સ્વરૂપ કહે છે–ખેચરો (પક્ષી) ચાર પ્રકારનાં છે. ચામડાંની પાંખવાળાં, રૂવાંડાંની પાંખવાળા, ત્રીજા સમુદ્ઘપક્ષી અને ચોથા વિતતપક્ષી જાણવાં. (૧૩૦).
( સમુદુગપક્ષી જેની પાંખે ભેળી થયેલી જ રહે એવા અને વિતતપક્ષી જેની પાંખ વિસ્તરેલી જ રહે એવા જાણવાં.).
वग्गुलि अडिल जलोआ, जीवंजीवा समुद्दकागा य । भारंडपक्खिपमुहा, अणेगहा चम्मपक्खी अ ।। १३१ ॥
અર્થ–વાગોળ, અડીલ, જલૈકા (ચામચીડીયા), જીવંછવ, સમુદ્રકાક અને ભારંડપક્ષી વિગેરે ચામડાની પાંખવાળા જાણવાં.(૧૩૧) ढंका कंका कुरला, चक्खागा वायसा तहा हंसा । कलहंसरायहंसा, सुगपमुहा लोमपक्खी अ ॥ १३२ ॥
અર્થ–ઢંક, કંક, કુરલ (તેતર), ચખાકા (ચકલા), વાયસ (કાગડા), હંસ, કલહંસ, રાજહંસ અને શુક (પિપટ) વિગેરે લેમ પક્ષીઓ જાણવાં (૧૩૨)
एगागारा हुंति अ, समुग्गपक्खी अ.विअयपक्खी अ । माणुसनगाओ बाहिं, हवंति तेणं न दीसंति ॥ १३३ ॥
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૮ )
અર્થ—સમુદ્ગપક્ષી અને વિતતપક્ષી એકાકારવાળા હાય છે અને તે માનુષાત્તર પતની બહાર હાય છે તેથી તે અહીં દેખાતાં નથી. ( ૧૩૩ )
पजत्तापजत्ता, जलयरतुल्लं तु होइ देहाई । અંગુરુગસંતમળો, શિવું ધનુપુત્ત ૨ / ૨૩૪ ॥ અ—તે પર્યાપ્તા ને અપર્યાપ્તા એ પ્રકારના હાય છે. તેના દેહાદિ દ્વાર જળચર પ્રમાણે જાણવા. એટલુ વિશેષ કે તેની જઘન્ય અવગાહના અંગુળના અસંખ્યાતમા ભાગની હાય છે અને ઉત્કૃષ્ટ ધનુષ્યપૃથત્વની હોય છે. ( ૧૩૪ )
बावन्तरि संवच्छर - सहसाणि अ एसिमाउ उक्किङ्कं । अंतमुहुत्त जहनं, संगहणीगाहदुगमे ॥ १३५ ॥ અર્થ—એનુ ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય ૭૨ હજાર વર્ષનું છે અને જધન્ય અંતર્મુહૂત્તનું હાય છે. આ અધિકારવાળી સંગ્રહણી પ્રકરણની એ ગાથા નીચે પ્રમાણે છે–(૧૩૫ )
जोअणसहस्स गाउअ - पहुत्त जोयणसयप्पहुत्तं च । धणुहपहुत्तं मुच्छिम - जलथलुरगभुअगपक्खीणं ॥ १३६ ॥
અથ -હજાર યેાજન, ગાઉપૃથ†, ચેાજનશતપૃથ અને ધનુષ્યપૃથક્ક્ત્વ સ’મૂર્ચ્છિમ જળચર, થળચર (ચતુષ્પદ), ઉપરસર્પ, ભુજપરિસર્પ ને પક્ષીનું શરીર અનુક્રમે જાણવું. ( આમાં ભુજપરિસર્પનું ને પક્ષીનુ –ખન્નેનું ધનુષ્યપૃથક્ક્ત્વ જાણવુ.) (૧૩૬) संमुच्छ पुढकोडी, चउरासीई भवे सहस्साई । तेवन्ना बायाला, बावत्तरिमेव पक्खीणं
||૨૩ા
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૯) : અર્થ-કોડપૂર્વ, ૮૪૦૦૦ વર્ષ, ૫૩૦૦૦ વર્ષ, ૪૨૦૦૦ વર્ષ અને ૭૨૦૦૦ વર્ષનું આયુષ્ય સંમૂછિમ જળચર, ચતુષ્પદ, ઉર પરિસ, ભુજપરિસર્ષ અને પક્ષીનું અનુક્રમે જાણવું. (૧૩૭).
गम्भयतिरिआ जलयर-थलयर खयरा तिहा विणिहिट्ठा । मच्छाइ पंचरूवा, तहेव जलचारिणो नेआ ॥ १३८ ।
અર્થ હવે ગર્ભજ તિર્યંચ પચેંદ્રિયનું સ્વરૂપ કહે છે. તે જળચર, સ્થળચર અને ખેચર એમ ત્રણ પ્રકારના કહ્યા છે. તેમાં જળચર પ્રથમ કહ્યા પ્રમાણે મસ્યાદિક પાંચે જાતિના જાણવા. (૧૩૮). संमुच्छिम व देहाइ-दारचिंता तहा विसेसो अ। चत्तारि सरीराणि अ, विउविअस्सादिभावाओ ॥१३९॥
અર્થ–સંમૂછિમ પ્રમાણે દેહાદિ દ્વારનો વિચાર જાણ તેમાં એટલું વિશેષ કે-શરીર વેક્રિય સહિત ચાર જાણવા. તેમાં વૈક્રિય નવું કરવાનું હોવાથી સાદિસાંત જાણવું (૧૩૯).
ओगाहणापमाणं, उकिट्ट होइ जोअणसहस्सं । संघयणा संठाणा, सबे वि हवंति एएसिं ॥ १४० ॥
અર્થ-અવગાહનાનું પ્રમાણ ઉત્કૃષ્ટ એક હજાર એજનનું જાણવું. સંઘયણ અને સંસ્થાન એમને બધા એટલે એ જાણવા. (૧૪૦).
छच्च वि लेसा तेसिं, सुकल्लेसा वि होइ केसि पि । वेउवितेएण सहिआ, पंच य तेसिं प्रमुग्धाया।। १४१॥ ૧. ઉત્કૃષ્ટ વૈક્રિય નવસે જનનું હોય છે.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) : અર્થ–તેને છએ લેશ્યા હોય છે, કારણ કે કઈક જીવને શુકલ લેશ્યા પણ હોય છે. વૈક્રિય ને તેજસ સહિત તેને સમુદ્દઘાત પાંચ હેય છે. (૧૪૧)
सन्नी वेआ तिन्नि वि, पंच य पजत्ति पंच अपजत्ती । भासामणपजत्ती, एगत्तं तेण नो छक्कं ॥ १४२ ॥
અર્થ-તે સંસી (મનવાળા) હોય છે. તેને વેદ ત્રણે હોય છે. તેને પાંચ પર્યાતિ હોય છે. અપર્યાપ્તાને પણ પાંચ હોય છે. ભાષા ને મન પર્યાપ્તિ એક સાથે થતી હોવાથી પર્યાપ્તાને પણ છ પર્યાપ્તિ કહી નથી. (પાંચ કહી છે.) (૧૪૨).
सम्मा सम्मामिच्छा, मिच्छादिट्ठी अ दंसणतिगं च । चक्खु अचक्खू ओही,मइ सुअओही अ नाणतिगं॥१४३॥
અર્થસભ્ય, મિશ્રને મિથ્યા એ ત્રણે દષ્ટિ હોય છે. ત્રણ દર્શન ચક્ષુ, અચક્ષુ ને અવધિ હોય છે અને મતિ, શ્રત ને અવધિ એ ત્રણ જ્ઞાન હોય છે. (૧૪૩).
एवं अन्नाणतिअं, मिच्छादिट्ठीण जलयरजीआणं । जोगुवओगो नारय छ, संखाउअ सयलतिरियाणं ॥१४४॥
અર્થ–એ પ્રમાણે અજ્ઞાન ત્રણ મિથ્યાત્વી જળચર જીવોને હોય છે. તે નારકની જેમ ત્રણે ગવાળા તથા બંને પ્રકારના ઉપગવાળા અને સંખ્યાતા આયુવાળા સર્વ (જળચર) તિય હોય છે. (૧૪૪).
संखाउअमणुएहि, चउहिं वि देवेहिं जा सहस्सारो । उववाओ जलयराणं, परओ जीवाण पडिसेहो ॥ १४५॥
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૧ )
અ—સંખ્યાતા આયુવાળા મનુષ્ય, તિય ઇંચ અને દેવ તથા નારક એમ ચારે ગતિવાળા જીવા તેમાં ઉપજે છે અને જળચર તિય ચના ઉ૫પાત (ઉપજવું) દેવામાં આઠમા સહસ્રાર દેવલાક સુધી છે તેથી આગળ ઉપર ઉપજવાના પ્રતિષેધ છે. ( નીચે સાતમી નરક સુધી છે ) ( ૧૪૫ ).
अंतमुहुत्त जहन्ना, ठिईअ उक्कोस पुक्कोडी अ । બાળમુરા ય ત્રિત્ર, નિળ ગતિ ઘેનુ ॥ ૪૬ ॥
અ—તેની જઘન્ય સ્થિતિ અંતર્મુહૂત્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટ ક્રોડ પૂર્વની છે. આનતાઢિ દેવલેાકના દેવાને વઈને બીજા દેવા ચવીને સર્વ જળચરામાં ઉપજે છે. ( ૧૪૬ ). चउगइ चउआगइआ, पत्तेअसरीरिणो असंखिजा । संमुच्छिम आसालिअ - वजिअ पुवं व थलचारी ||१४७|| અ—ચાર ગતિવાળા ને ચાર આગતિવાળા છે. પ્રત્યેકશરીરી છે અને સ ંખ્યાએ અસંખ્યાતા છે.
સમૂચ્છિમ આસાલિકને વઈને પૂર્વની જેવા સર્વે થળચર જીવા જાણવા. ( ૧૪૭ ).
गब्भयजलयरतुल्लं, दारकदंबयमि मेसि मुन्नेअं । नाणत्तं ओगाहण - ठिइउवट्टणकयं नवरं ॥ १४८ ॥ અ—ગજ જળચર પ્રમાણે એના દ્વારને સમૂહ પણ જાણવા. બાકી અવગાહના, સ્થિતિ અને ઉનને અંગે નાનાપણું (જુદાપણું ) જાણવું. (૧૪૮ ).
ओगाहणा य गाउअ - छक्कं गब्भयचउप्पयाणं च । पलिओवमाणि तिन्नि अ, ठिई अ उक्कोसओ होइ ॥ १४९ ॥
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫ર) : અર્થ–ચતુષ્પદ ગર્ભ જ તિર્યંચ પંચેંદ્રિયની અવગાહના છ ગાઉની જાણવી અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પપમની જાણવી. (આ અવગાહના ને આયુ યુગલિકમાં સમજવું) (૧૪૯).
आरब्भ तुरिअपुढवी, सवेसु जिएसु जा सहस्सारं । उववजंति अ गम्भय-चउप्पया काउ ठिइ चवणं ॥१५०॥
અર્થ–ગર્ભજ ચતુષ્પદ ચોથી નરક પૃથ્વીને આરંભીને સહસ્ત્રાર સુધી સર્વ જીવોમાં એટલે પહેલી પૃથ્વીથી ચેથી પૃથ્વી (નરક) સુધી, ગર્ભજ તિર્યંચ અને મનુષ્યમાં અને દેવગતિમાં આઠમા સહસાર દેવલોક સુધી ઉપજે છે.
આ પ્રમાણે ગજ ચતુષ્પદનું સ્થિતિ ને વન (ઉપજવું) જાણવું. (૧૫). जोअणसहस्समुरगा, उकिट्ठ आउ पुवकोडी अ।। उवट्टणा य पंचम-पुढवीओ जा सहस्सारो ॥ १५१ ॥ ' અર્થ-ગર્ભજ ઉર પરિસનું શરીર હજાર જનનું હોય છે અને આયુ કોડ પૂર્વનું હોય છે. તેનું ઉદ્દવર્તન એટલે ઉપજવું પાંચમી નરક સુધી અને આઠમા સહસ્ત્રાર દેવક સુધી છે એટલે પાંચમીથી પહેલી નરક સુધી, મનુષ્ય અને તિર્યંચમાં અને સહસ્ત્રાર દેવેલેક સુધી છે. (૧૫૧).
Bગપુર સુI, જુવા શોહિ રામુi. सहसार बीअमहिअं-तरंमि सवत्थ गच्छंति ॥ १५२ ॥
અર્થ– ભુજપરિસર્પનું ગાઉ પૃથફત ઉત્કૃષ્ટ શરીર હોય છે ને કોડ પૂર્વનું આયુષ્ય હોય છે, અને બીજી નરક પૃથ્વીથી સહ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૩ )
ર દેવલાક સુધી એટલે બીજી અને પહેલી નરકમાં, મનુષ્ય અને તિર્યંચમાં તથા સહસ્રાર સુધી દેવામાં ઉપજે છે ( ૧૫૨ ). जह संमुच्छिम खयरा, चउविहा गब्भया वि तह खयरा । गन्भयजलयरतुल्ला, देहाइद्दारचिंतणया ॥ १५३ ॥
અ—જેમ સમૂર્ણિમ ખેચર ચાર પ્રકારના છે તેમ ગ જ ખેચર પણ ચાર પ્રકારના છે, તેમાં દેહાદિ દ્વાર ગર્ભ જ જળચર પ્રમાણે ચિંતવવા ( જાણવા ). ( ૧૫૩ ).
ओगाहण ठिट्टणासु परमेसिं होइ नाणत्तं । उक्कोस धणुपुहत्तं, अंगुलअसंखंस लहुअतणू ॥ १५४ ॥ અ—અવગાહના, સ્થિતિ ને ઉનને વિષે તેનું નાનાપણ એટલે જુદાપણું છે, અવગાહના ઉત્કૃષ્ટ ધનુષ્ય પૃથકૂત્ત્વની છે અને જઘન્ય અંગુળના અસ ંખ્યાતમાં ભાગની છે. ( ૧૫૪ ) अंतोमुहुत्त लहुअं, पलिआसंखंस आउनुकोसं । સદ્દસાર તળમહિલા-તરંમિ ૩૬ઠ્ઠા હોર્ // પ્ર્ ॥
અ—આયુષ્ય જઘન્ય અંતર્મુહૂર્તનું છે અને ઉત્કૃષ્ટ પડ્યેાપમના અસંખ્યાતમા ભાગનું ( અસંખ્યાતા વર્ષનું) છે. તેનું ઉપજવું ત્રીજી નરકથી સહસ્રાર દેવલેાક સુધી છે. એટલે પહેલી, બીજી, ત્રીજી નરક, મનુષ્યને તિર્યંચ, તથા સહસ્રાર દેવલાક સુધી છે (૧૫૫ ).
गन्भम्मि पुत्रकोडी, तिन्नि अ पलिओ माई परमाउं । उरभुअग पुछ्कोडी, पलिअअसंखिज भागो अ ।। १५६ ।।
: અ—ગુ જ જલચરનું આયુ ક્રોડ પૂર્વ, ચતુષ્પદંતુ ત્રણ પ૨ાપમ, ઉરપરિસ અને ભુજપરિસનું ક્રોડ પૂર્વ અને
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
( १५४ ) ખેચરનું પાપમને અસંખ્યાતમે ભાગ–એમ પાંચેનું અનુક્રમે . उत्कृष्ट मायु तु. ( १५६ ).
जोअणसहस्स छगाउआउ तत्तो अ जोअणसहस्सं। गाऊ अ पुहत्त भुअगे, धणुहपुहत्तं च पक्खीसु ॥ १५७ ॥
અર્થ–શરીર જલચરનું હજાર જેજન, ચતુષ્પદનું છ ગાઉ, ઉર પરિસર્પનું હજાર એજન, ભુજપરિસર્પનું ગાઉપૃથકૃત્વ અને પક્ષીનું ધનુષ્યપૃથફત અનુક્રમે જાણવું. (૧૫૭).
अह मणुआण सरूवं, जिणगणहरभासि परूविजा । संमुच्छिमा य गन्भय-मणुआ दुविहा जिणमयम्मि ॥१५८॥
અર્થહવે જિન અને ગણધરોએ કહેલું મનુષ્યનું સ્વરૂપ કહેવાય છે. –જિનેશ્વરના મતમાં સંમૂછિમ અને ગર્ભજ એમ में प्र४।२न। मनुष्ये। छे. ( १५८ ).
अंतोमणुस्सखित्ते, अड्डाईदीववारिनिहिमज्झे । पन्नरसकम्मभूमीसु, तीसाइ अकम्मभूमीसु ॥ १५९ ।। छप्पन्नाए अंतर-दीवेसुं गब्भया य जे मणुआ । तेसिं उच्चारेसुं, पासवणेसुं च खेलेसुं ॥ १६० ॥ सिंघाणएसु वंतिसु, पित्तेसु च सोणिएसु सुक्केसु । तह चेव सुक्कपुग्गल-परिसाडेसु व मयगेसु ॥ १६१ ॥ थीनरसंजोगेसु व, पुरनिद्धमणेसु जल्ल तह चेव । सवासुइठाणेसु वि, संमुच्छिममाणुसा हुंति ॥ १६२ ॥
અર્થ–મનુષ્યક્ષેત્રમાં એટલે અઢીદ્વીપ અને બે સમુદ્ર મધ્યે પંદર કર્મભૂમિને વિષે, ત્રીશ અકર્મભૂમિને વિશે અને
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૫). છપ્પન અંતરદ્વીપને વિષે જે ગર્ભજ મનુષ્ય છે, તેમના ઉચ્ચારમાં ( વડીનોતિમાં ), પ્રસવણમાં (લઘુનીતિમાં) અને ખેળમાં, નાકને મેલ, વમન, પિત્ત, રુધિર, વીર્ય, શુક્રપુગલને પરિષાટ, મૃતક, સ્ત્રી-પુરુષને સંગ, નગરની ખાળ, કાનને મેલ તથા સર્વ અશુચિસ્થાન–આ ચિાદસ્થાનક વિષે સંમૂછિમ મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. (૧૫૯-૧૬૦–૧૬૧-૧૬૨),
ओरालिअ तेजस कम्मणाणि देहाणि हुंति एएसिं । अंगुलअसंखभागो, जहन्नमुक्कोसतणुमाणं ॥ १६३ ॥
અર્થ–તેમને દારિક, તેજસ અને કાર્મણ ત્રણ શરીર હોય છે. જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ શરીર અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ જેટલું જ હોય છે. (૧૬૩). पंच य अपजत्तीओ, दिदी देसण तहा अनाणं च । जोगो उवओगो वि अ, पुढवीकाय व बोधवं ॥ १६४ ॥
અર્થ –તેમને પાંચ પર્યામિઓ હોય છે અને તે અપર્યાપ્તા જ હોય છે. દષ્ટિ, દર્શન, અજ્ઞાન, યોગ અને ઉપયોગ એ સર્વ પૃથ્વીકાય પ્રમાણે જાણવા. (૧૬૪).
आहारो जह बेइंदिआण, नेरइअदेववायगणी। वजिअ असंखआऊ, उववाओ सेसजीवेहिं ॥१६५ ॥
અર્થ–તેમને આહાર બેઇદ્રિય પ્રમાણે હોય છે. અને નારકી, દેવતા, વાયુકાય, અગ્નિકાય અને અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા યુગલિકને વજીને બીજા જીવો તેમાં ઉપજે છે. (૧૫).
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૬) દિર કોણ વા, સંતત્તિ પાળો હો मरणसमुग्घाएणं, मरंति ते अनहा वावि ॥ १६६ ॥
અર્થ–તેમની સ્થિતિ (આયુષ) જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્તની જ હોય છે, અને મરણસમુદ્દઘાટવડે તેઓ મરે છે અથવા અન્યથા પણ કરે છે. (૧૬૬). . उच्चट्टिऊणणंतर-मुववजंते अ जीवठाणेसु ।
नेरइअदेववजिअ, तहा असंखाउ सेसेसु ॥ १६७ ।। અર્થ—અને તેમાંથી અવીને નારકી, દેવતા અને અસંખ્યાતા આયુવાળા યુગલિકને વજીને બીજા જીવસ્થાનકોને વિષે ઉપજે છે. (૧૬૭).
दोआगइअ दुगइआ, माणुसतिरिगाई अ विक्खाए । पत्तेआ य असंखा, संमुच्छिममाणुसा हुंति ॥ १६८॥
અર્થ–તેમની બે ગતિ અને બે આગતિ છે, તે (સંખ્યાતા વર્ષના આયુષ્યવાળા) મનુષ્ય અને તિર્યંચમાં ઉપજે છે. તે પ્રત્યેક શરીરી છે અને તે સંમૂર્ણિમ મનુષ્ય અસંખ્યાતા છે. (૧૬૮).
गब्भयमणुआ तिविहा, कम्मगभूमा अकम्मभूमा य । तइआ अंतरदीवय, अपजत्ता हुंति पजत्ता ॥ १६९ ।।
અર્થ-હવે ગર્ભજ મનુષ્યનું સ્વરૂપ કહે છે. તે ત્રણ પ્રકારના છે. કર્મભૂમિના, અકર્મભૂમિના અને ત્રીજા અંતરદ્વીપના છે. તે પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તા એમ બન્ને પ્રકારના હોય છે (૧૬૯). ., ओरालिभवेउव्विअ-आहारगतेअकम्मणनिहाणा ।
एए पंच सरीरा, हवंति गम्भयमणुस्साणं ॥१७॥
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૭) અર્થ–તે ગર્ભજ મનુષ્યોને દારિક, વૈક્રિય, આહારક, તૈજસ અને કામણ એ પાંચે શરીર હોય છે. (૧૭૦). :
उक्कोसओ अ तिनि अ, गाउअ ओगाहणा जहनेणं । अंगुलअसंखभागो, संघयणाई तु छच्चेव ॥ १७१ ॥
અથે-ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ત્રણ ગાઉની અને જઘન્ય અંગુળના અસંખ્યાતમા ભાગની છે. સંઘયણ એ હોય છે. (૧૭૧).
संठाणाणि अ छच्चवि, कोहकसाई वि मयकसाई वि। . माई लोहकसाई, हवंति अकसाइणो तिविहा ।। १७२॥
અર્થ–સંસ્થાન છએ હોય છે. ક્રોધકષાયી, માનકવાયી, માયાકષાયી ને લેભકષાયી હોય છે. અકષાયી ત્રણ પ્રકારના (બારમે, તેરમે અને ચૌદમે ગુણઠાણે) હોય છે. (૧૭૨). ___ आहारभीइमेहुण-परिगहसन्नोवउत्तया मणुआ ।
नोसन्ना उवउत्ता, चारित्ती वीअरागा य ॥ १७३॥
અર્થ-આહાર, ભય, મૈથુન અને પરિગ્રહ એ ચારે સંજ્ઞાવાળા મનુષ્ય હોય છે, અને નેસંજ્ઞા ઉપયુક્ત (માત્ર) વીતરાગ ચારિત્રો હોય છે. (૧૭૩).
किण्हा नीला काऊ, तेऊ पम्हा य सुकलेसा य ।। सत्तमिआ अलेसा, इंदिअनोइंदिउवउत्ता ॥ १७४ ।।
અર્થ-કૃષ્ણ, નીલ, કાપત, તેજે, પદ્મ ને શુકલ છએ લેશ્યા હોય છે. સાતમા અલેશી (ચિદમાં ગુણસ્થાનકે) હોય છે અને ઇન્દ્રિય તથા નાઇદ્રિયવાળા હોય છે. (૧૭૪).
सत्त वि अ समुग्घाया, कसाय मरणे अवेअणतेए अ। - वेउवि आहारे, केवलि सत्त य समुग्धाया ॥१७५॥
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૧૫૮) અર્થ–સાતે સમુઘાત કષાય, મરણ, વેદના, ક્રિય, તેજસ, આહારક અને કેવળી એ નામના હોય છે. (૧૭૫).
सन्नी तहा असन्नी, केवली असनिणो अबोधवा । पुरिसित्थी अ नपुंसा, सुहुमकसाई अ अवेआ ॥१७६॥ .
અર્થ–ગર્ભજ મનુષ્ય સંસી ને અસંજ્ઞી બન્ને પ્રકારના હોય છે તેમાં કેવળીને અસંજ્ઞી સમજવા. પુરુષ, સ્ત્રી ને નપુંસક એ ત્રણે વેદવાળા હોય છે અને સૂક્ષ્મકષાયી તથા અવેદી પણ હોય છે. (૧૭૬). . भासामणसो एगत्तणेण, पजत्ति पंच अपज्जत्ती।
मिच्छादिट्ठी सम्म-दिट्ठी तह उभयदिट्ठी अ॥१७७॥
અર્થ–ભાષા ને મનપર્યાપ્તિ એક સાથે થતી હોવાથી પર્યાપ્તા ને અપર્યાપ્તા બન્ને પાંચ પર્યાપ્તિવાળા હોય છે. સમ્યગદષ્ટિ, મિથ્યાદષ્ટિ અને મિશ્રદષ્ટિ એમ ત્રણે દષ્ટિવાળા હોય છે. (૧૭૭).
चक्खुअचक्खूओही-केवलदसणजुआ य नाणी अ। સના મિત્રછ, સન્મદિઠ્ઠી તદા નાણા ૨૭૮
અર્થ–ચક્ષુ, અચક્ષુ, અવધિ ને કેવળ–એ ચાર દર્શનવાળા હોય છે. તેમજ જ્ઞાનદ્વારમાં સમકિતી જ્ઞાનવાળા હોય છે ને મિથ્યાત્વી અજ્ઞાનવાળા હોય છે. (૧૭૮).
નાણા પંચ બાળ-તિનિ મચળ હુંતિ નવા भयणा एवं केइ अ, दुनाणी मइसुअभिलावा ॥१७९॥ ૧. કેવળીને મનના વ્યાપાર વિનાના હેવાથી અસંશી સમજવા.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૯) ओहिमणपजवेहिं, सहिआ तिन्नाणिणो नरा इंति । महसुअओहिमणपजवेहिं चउनाणिणो मणुआ ॥१८०॥ केवलनाणुवओगो, केवलिणो एगनाणिणो हुंति । छाउम्मित्थिअनाणे, नट्टम्मि अकेवलं एगं ॥१८१॥ ।
અર્થ–ગર્ભજ મનુષ્ય જીવને પાંચ જ્ઞાન ને ત્રણ અજ્ઞાન ભજનાએ હોય છે. જ્ઞાન માટે ભજના આ રીતે છે કે ઈ મતિજ્ઞાની ને શ્રુતજ્ઞાની એમ બે જ્ઞાનવાળા હોય છે. (મતિશ્રુત સાથે) અવધિ જ્ઞાનવાળા અથવા મન:પર્યવ જ્ઞાનવાળા એમ ત્રણજ્ઞાનવાળા હોય છે. અને મતિ, શ્રુત, અવધિ ને મન:પર્યવવડે કરીને ચાર જ્ઞાનવાળા હોય છે. કેવળજ્ઞાનના જ ઉપયોગથી કેવળીએ એક જ્ઞાનવાળા હોય છે, કેમકે છાત્મકિ (ચાર) જ્ઞાન નાશ, પામવાથી એક કેવળજ્ઞાન જ હોય છે. (૧૭૯-૧૮૦-૧૮૧).
मइसुअअन्नाण विभंग-जोगओ दुतिअनाणिणो नेआ। . मणवयणकायजोगी, तहा अजोगी सिलेसं च ॥१८२।।
અર્થ–મતિઅજ્ઞાન, કૃતઅજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાનના યેગથી બે અને ત્રણ અજ્ઞાની જાણવા. અને મન, વચન તથા કાયાના ગવાળા હોય છે, શૈલેશી અવસ્થામાં અાગી હોય છે. (૧૨)
उवओगो आहारो, नेओ बेइंदिअ व मणुआणं । उववाओ सत्तममहि-नेरइआदी उ वजित्ता ॥१८३॥
અર્થ મનુષ્યોને (સાકાર, નિરાકાર) ઉપગ હોય છે અને આહાર બેઈદ્રિયની જેમ હોય છે. તથા સાતમી પૃથ્વીના નારકી વિગેરેને વઈને (મનુષ્યને વિષે) ઉપપાત (ઉપજવું) હોય છે. તે વિષે કહ્યું છે કે (૧૮૩).
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૦) सत्तममहिनेरइआ, तेऊ वाऊ अणंतरुबट्टा । न वि पावे माणुस्सं, तहा असंखाउआ सवे ॥१८४॥
અર્થ–સાતમી નરકના નારકી, અને તે વાયુ ત્યાંથી નીકળીને અનંતર મનુષ્યપણું પામતા નથી, તથા સર્વે અસંખ્યાત વર્ષના આયુવાળા યુગલિકે પણ મનુષ્યપણું પામતા નથી. (૧૮૪).
पलिओवमाणि तिनि अ, ठिई अउकोसओ अ मणुआणं । अंतमुहुत्त जहन्नं, मरणं दुविहं च मणुआणं ॥१८५॥
અર્થ–મનુષ્યનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય ત્રણ પોપમનું હોય છે અને જઘન્ય અંતર્મુહૂર્તનું હોય છે. તથા મનુષ્યનું મરણ સમુઘાતવડે અને સમુદ્દઘાત વિના એમ બે પ્રકારે હોય છે. (૧૮૫).
उबट्टिऊण गच्छंति, सबनेरइअतिरिअमणुएसु। . सवेसु सुरेसुं तह, केइअ पावंति निवाणं ॥१८६॥
અર્થ–મનુષ્યમાંથી નીકળીને સાતે નરકમાં, તિર્યંચમાં, મનુષ્યમાં અને સર્વ જાતિના દેવામાં ઉપજે છે, તથા કેટલાક નિર્વાણને પણ પામે છે. (૧૮૬).
चउरागईआ मणुआ, पंचगइआ य सिद्धिगइसहिआ । संखिज कोडिकोडी-परिमाणा हुंति पत्तेआ ॥१८७॥
અર્થ–મનુષ્યો ચાર આગતિવાળા અને સિદ્ધિગતિ સહિત પાંચ ગતિવાળા હોય છે, સંખ્યાએ સંખ્યાતા કટોકેટિ પ્રમાણ વાળા અને પ્રત્યેક શરીરવાળા હોય છે. (૧૮૭).
भवणवइवाणमंतर-जोइसवेमाणिआ सुरा चउहा। .. दस सोले पंच दुन्नि अ, भेआ देवाण य हवंति ॥१८८॥
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) અર્થ-હવે દેવનું સ્વરૂપ કહે છે–ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, જ્યોતિષી અને વૈમાનિક એમ ચાર પ્રકારના દેવ હોય છે. તેને અનુક્રમે દસ, સોળ, પાંચ અને બે ભેદ છે. (૧૮૮).
अपजत्ता पज्जत्ता; दुविहा देवा हवंति अपजत्ता । उप्पत्तिकालि अ पजत्ति-नामकम्मोदया नेआ॥१८९॥
અર્થ–તથા તે દે અપર્યાપ્તા અને પર્યાપ્તા એમ બે પ્રકારના હોય છે. તેમાં અપર્યાપ્તા ઉત્પત્તિકાળે હોય છે, પણ તેને પર્યાપ્ત નામકર્મના ઉદયવાળા જાણવા. (૧૮૯).
नारयदेवा तिरिमणुअ-गब्भजा जे असंखवासाऊ । एए उ अपज्जत्ता, उववाए चेव बोधवा ॥ १९० ॥
અર્થ-નારકી, દેવ અને અસંખ્યાતા વર્ષનું આયુષ્યવાળા ગર્ભજ તિર્યંચ ને મનુષ્ય આ સર્વને ઉત્પત્તિ સમયે જ અપર્યાપ્તા જાણવા. (૧૯૦).
वेउबिअतेअकम्माणं च काया हवंति तिनेव । भवधारणिज उत्तर-विउवि ओगाहणा दुविहा ॥१९॥
અર્થ–ક્રિય, તેજસ અને કાર્યણ એ ત્રણ જ શરીર હોય છે, તેની અવગાહના ભવધારણીય અને ઉત્તરક્રિય એમ બે પ્રકારની હોય છે. (૧૯૧).
अंगुल असंखभागो, पढमा उक्कोसओ अ सत्तकरा । अंगुलसंखिजंसो, जोअणसयसहसमिअरा य ॥१९२॥ અર્થમાં પહેલી એટલે ભવધારણીય શરીરની જઘન્ય
૧૧
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૨ ) અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગની અને ઉત્કૃષ્ટ સાત હાથની હોય છે, અને બીજી એટલે ઉત્તવૈશ્ચિયની જઘન્ય અંગુલના સંખ્યાતમા ભાગની અને ઉત્કૃષ્ટ એક લાખ જનની હોય છે. (૧૯૨).
छण्हं संघयणाणं, संघयणेणावि अनतरगेण । रहिआ हवंति देवा, नेवट्ठिसिराइ तदेहे ॥ १९३ ॥
અર્થ–છ સંઘયણ મળે અન્યતર કોઈપણ સંઘયણે કરીને રહિત દે હોય છે, કારણ કે તેમના શરીરને વિષે અસ્થિ અને સિરા વિગેરે હાતું નથી. (૧૩).
जे पुग्गला य इट्ठा, कंता य पिआ तहा मणुन्ना य । सुहरसगंधप्फासा, तदेहे ते परिणमंति ॥ १९४ ॥
અર્થ-જે પુગલે ઈષ્ટ, કાંત, પ્રિય અને મનોજ્ઞ છે અને જે શુભ (વર્ણ), રસ, ગંધ અને સ્પર્શવાળા છે તે તેના દેહને વિષે આહારપણે પરિણમે છે. (૧૯૪).
भवधारणिजदेहो, सक्वेसि सुराण पढमसंठाणे । इअरो नाणासंठाण-संठिओ इच्छया भावा ।। १९५ ॥
અર્થ–સર્વ દેવેનું ભવધારણીય શરીર પ્રથમ સંસ્થાન– (સમચતુરસ)વાળું હોય છે, અને ઉત્તરક્રિય શરીર નાના પ્રકારના સંસ્થાનવાળું અને ઈચ્છિત ભાવવાળું હોય છે. (૧૫).
चउरो कसायसन्ना, लेसाछकं च इंदिआ पंच । वेअणकसायमारण-वेउविअतेअसंघाया ॥ १९६ ॥
અર્થ–ચાર કષાય, ચાર સંજ્ઞા, છ લેશ્યા, પાંચ ઇન્દ્રિય તથા વેદના, કષાય, મારણ, વૈક્રિય અને તેજસ એ પાંચ સમુદુઘાત હોય છે. (૧૯૬).
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૩) सनी तहा असन्नी, नेरइआ इव असन्निणो अमरा । थीपुरिसा पञ्जत्ती, दिट्ठी दंसण जहा निरया ॥ १९७ ॥
અર્થ–તથા તે દેવે સંસી અને અસંજ્ઞી હોય છે. તેમાં અસંજ્ઞી નારકીની જેમ હોય છે. તથા સ્ત્રી અને પુરુષ બે વેદવાળા હોય છે. અને પર્યાપ્તિ, દષ્ટિ અને દર્શન નારકીની જેમ હોય છે. (૧૯૭). __ मइ सुअ ओही तिन्नाण-संजुआ सम्मदिहि देवा य ।
જાપતિ, સંગુત્તા મિકિર્દિ ૨૧૮
અર્થ–સમ્યગદષ્ટિ દેવે મતિ, શ્રત અને અવધિ એ ત્રણ જ્ઞાન સહિત હોય છે. અને મિથ્યાષ્ટિ દેવે બે અથવા ત્રણ અજ્ઞાનવડે યુક્ત હોય છે. (૧૯૮). जोगुवओगाहारा, नेरइआणं व होइ देवाणं । सनि असन्नि पणिदिअ, तिरि सन्निनराउ उववाओ॥१९९।।
અર્થ–દેને યોગ, ઉપયોગ અને આહાર નારકીની જેમ હોય છે. સંસી અને અસંસી પંચેંદ્રિય તિર્યો અને સંસી મનુષ્ય તેમાં (દેવામાં) ઉપજે છે. (૧૯).
दसवाससहस्साणि अ, ठिई जहन्ना य होइ देवाणं । तित्तीससागरोवम-परिमाणा होइ उक्किट्ठा ।। २०० ॥
અર્થ–દેવની સ્થિતિ જઘન્ય દશ હજાર વર્ષની હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટ તેત્રીશ સાગરેપમ પ્રમાણ હોય છે. (૨૦૦).
दुविहं मरणं तेसिं, गच्छंति अ ते अणंतरुवट्टा । भूदगवण संखाउअ-गब्भयतिरिमणुअजीवेसु ॥२०१॥ ૧ જે છ અસંશી તિર્યંચ પચેંદ્રિયમાંથી આવેલ હોય તેને બે અજ્ઞાન હોય છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૪)
અર્થ–તેનું મરણ બે પ્રકારે હોય છે. અને તે ત્યાંથી ચવીને અનંતર બાદર પૃથ્વીકાય, અકાય, વનસ્પતિકાય અને સંખ્યાતા આયુવાળા ગર્ભજ તિર્યંચ ને મનુષ્યમાં ઉપજે છે. (૨૧).
दो आगइ अ दुगइआ, माणुसतिरिअग्गइअ विक्खाए। पत्तेअ असंखिजा, एसा य सुराण तेवीसी ॥ २०२॥
અર્થ–તે બે ગતિવાળા ને બે આગતિવાળા એટલે મનુષ્ય, તિર્યંચ બે ગતિ અને તેજ બે આગતિવાળા વિખ્યાત છે. પ્રત્યેક શરીરી છે અને સંખ્યાએ અસંખ્યાતા છે. આ પ્રમાણે દેના ત્રેવીસ દ્વારા જાણવા. (૨૦૨).
तसभावे अ जिआणं, अंतमुहत्तं भवद्विइ जहन्ना । तित्तीसयरपमाणा, नारयदेवेसु उक्कोसा ॥ २०३ ॥
અર્થ—-હવે સર્વ જીવોનો ભવસ્થિતિ ને કાયસ્થિતિ કહે છે. ત્રસ જીવેની જઘન્ય ભવસ્થિતિ અંતર્મુહૂની છે અને ઉત્કૃષ્ટ તેત્રીશ સાગરોપમની નારકી અને દેશમાં છે. (૨૦૩).
थावरभाव भवो खलु, अंतमुहुत्तं जहन्नओ होइ । उकिट्ट सहस बावीस-वासमाणो अ पुढवीए ॥२०४ ॥
અર્થ-સ્થાવર ભાવ પામેલા જેની જઘન્ય ભવસ્થિતિ અંતર્મુહૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટ બાવીશ હજાર વર્ષની પૃથ્વીકાયને આશ્રયીને છે. (૨૦૪).
अंतोमुहुत्तमित्ता, तसेसु कायठिई जहन्नेणं ।। भणिया य जिणवरेहि, कालमसंखिजमुक्किट्ठा ॥२०५॥
અર્થ–ત્રસ જીવોની કાયસ્થિતિ જઘન્ય અંતર્મુહૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટ કાયસ્થિતિ જિનવરોએ અસંખ્યકાળની કહી છે (ર૦૫).
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૫) उसप्पिणी अ उस्सप्पिणी उ अस्संखकालओ हुंति । लोगा उ असंखिज्जा, काले एअम्मि खित्तओ इंति ॥२०६॥
અર્થ–એટલે કાળથી અસંખ્યાતી ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણીની સમજવી અને ક્ષેત્રથી અસંખ્યાતા લેકાકાશના પ્રદેશ પ્રમાણ ઉત્સર્પિણીની સમજવી. (૨૦૬).
अह थावरत्तकालो, थावरजीवाण किचिरं होइ । अंतमुहुत्त जहन्नो, अणंतकालं च उक्किट्ठो ॥२०७॥
અર્થ–હવે સ્થાવરપણાને પામેલા સ્થાવર જીવોની કેટલી કાયસ્થિતિ હોય? તે કહે છે. જઘન્ય અંતર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ અનંતકાળની છે. (૨૦૭).
ओसप्पिणी अणंता, लोआ काला उ खित्तओ हुंति । पुग्गलपरिअट्टा पुण, आवलिआसंखभागसमा ॥२०८॥ અર્થ–કાળથી અનંત ઉત્સર્પિણની અને ક્ષેત્રથી અનંતા કાકાશના પ્રદેશ પ્રમાણ ઉત્સર્પિણીની જાણવી અને પુદગળપરાવર્ત આવળના અસંખ્યાત ભાગના સમય પ્રમાણ અસંખ્યાત જાણવા. (૨૦૮).
तसभावस्स वणस्सइ-कालो उकिट्ठमंतरं होइ । तस संचिट्ठणया या जा, थावरभावस्स अंतरयं ॥२०९॥
અર્થ–ત્રસભાવ ફરીને પામવાનું અંતર વનસ્પતિના કાળ પ્રમાણ જાણવું અને ત્રપણામાં રહેવા જેટલા કાળનું સ્થાવરપણું ફરીને પામવાનું અંતર સમજવું. (૨૦૯).
पुढवीकाओ पुढवी-काउ त्ति अ किच्चिरं हवइ जीवो । अंतमुहुत्त जहन्नं, कालमसंखिज्जमुकोसो ॥ २१० ॥
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૬) અર્થ–પૃથ્વીકાય જેની પૃથ્વીપણાની કાયસ્થિતિ કેટલી હેય? જઘન્ય અંતર્મુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ અસંખ્ય કાળની હોય છે. (૨૧૦).
ओसप्पिणी असंखा, कालाओ खित्तओ तहा लोआ। . एवं दगग्गिवाउसु, कायठिइकालपरिमाणं ॥२११॥
અર્થ—અપકાય, તેજસ્કાય અને વાયુકાયની કાયસ્થિતિ કાળથી અસંખ્ય ઉત્સર્પિણી અને ક્ષેત્રથી અસંખ્યાતા લેકાકાશના પ્રદેશ પ્રમાણ ઉત્સર્પિણીની સમજવી. (૨૧૧)
कालोऽणंतो भणिओ, वणसइ जीवाण कायठिइ भावे । तम्मिअ उस्सप्पिणीओ,कालओ हुंति अ अणंता ॥२१२॥
અર્થ–વનસ્પતિકાયની કાયસ્થિતિ અનંતા કાળની કહી છે એટલે કાળથી અનંત ઉત્સર્પિણી પ્રમાણ હોય છે. (૨૧૨)
तह य अणंता लोआ, हुंति असंखिन्ज पुग्गला ते अ । आवलिअ असंखंसे, जे समया तप्पमाणा य ॥२१३।।
અર્થ–તથા ક્ષેત્રથી અનંતા લોકાકાશના પ્રદેશ પ્રમાણ ઉત્સર્પિણની સમજવી અને આવલિકાના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં જેટલા સમય તેટલા અસંખ્યાતા પુદ્ગલપરાવર્તની સમજવી. (૨૧૩)
कइवयवासब्भहिअंच, सागराणं सहस्सजुअलं तु । लद्धितसाणं नेअं, कायट्ठिइकालपरिमाणं ॥ २१४ ॥
અર્થ—લબ્ધિત્રસની કાયસ્થિતિના કાળનું પરિમાણ કેટલાક વર્ષ અધિક બે હજાર સાગરોપમનું સમજવું. (૨૧૪)
संववहारिअ जीवे, अहिगिच्च पवनिओ इमो कालो । इअराणं कायठिई, अणाइ भणिआ जिणमयम्मि॥२१५॥
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) અર્થ–સાંવ્યવહારિક જીવને આશ્રીને આ ઉપર પ્રમાણે કાળ કહ્યો છે, અને બીજાની (અસંખ્યવહારિકની) કાયસ્થિતિ જિનેશ્વરના મતમાં અનાદિ કહી છે. (૨૧૫)
अत्थि अणंता जीवा, जेहिं न पत्तो तसाइपरिणामो। तेऽवि अणंताणंता, निगोअवासं अणुहवंति ॥ २१६ ।।
અર્થ_એવા અનંતા જીવે છે કે જેઓ ત્રસાદિ પરિ ણામને પામ્યા નથી. તેઓ સંખ્યાએ અનંતાનંત છે અને નિગોદવાસને અનુભવે છે. (૨૧૬).
केसिंचि जिआणं किर, अणायणंता तणुठिई जे अ । अववहारिअमज्झा, न जाउ समुर्विति ववहारं ॥२१७॥
અર્થ–કેટલાક જીવોની કાયસ્થિતિ અનાદિઅનંત છે કે જેઓ અવ્યવહારરાશિમાંથી નીકળીને વ્યવહારરાશિને કદાપિ પામવાના નથી. (૨૧૭). આ જીવ જાતિભવ્ય કહેવાય છે.
केसिंचि अ कायठिई, अणाइ संता य भासिआ सुत्ते । जे अ. असंववहारिअ-रासीओ जंति ववहारं ॥२१८॥
અર્થ-તથા કેટલાક જીની કાયસ્થિતિ સૂત્રમાં અનાદિસાંત કહી છે કે જેઓ અવ્યવહારરાશિમાંથી નીકળીને વ્યવહારરાશિમાં જાય છે. (જવાના છે. ) (૨૧૮).
जिणभदखमासमणा, संवायं विंति इत्थ य विआरे । पुवायरिअपवुत्तं, सत्थे अ विसेसणवईए ॥ २१९ ॥
અર્થ–વિશેષણવતી નામના શાસ્ત્રમાં પૂર્વાચાર્યો જે કહ્યું છે તેના સંવાદને આ વિચારમાં જિનભદ્રક્ષમાશ્રમણ કહે છે કે-(૨૧૯). सिझंति जत्तिआ किर, इह संववहारजीवरासीओ। इंति अणाइवणस्सइ-रासीओ तत्तिआ तम्मि ॥२२०॥
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૮)
. અર્થ–સંવ્યવહાર જીવરાશિમાંથી જેટલા છે અહીં સિદ્ધિપદને પામે છે તેટલા જ અનાદિ વનસ્પતિ જીવરાશિમાંથી અહીં વ્યવહારરાશિમાં આવે છે. (૨૦).
अप्पबहुत्तविआरे, सबथोवा तसा असंखाया। तत्तो अ अणंतगुणा, थावरकाया समक्खाया ॥२२१॥
અર્થ—અલ્પબદ્ધત્વના વિચારમાં સર્વથી થોડા ત્રસ જીવે છે અને તે અસંખ્યાતા છે. તેનાથી અનંતગુણ સ્થાવરકાય કહ્યા છે. (૨૧)
ते अ जहन्नुक्किट्ठा, गंताणंता पमाणओ नेआ। संसारसमावन्ना, सेत्तं जीवा दुहा वुत्ता ॥२२२।।
છે રૂતિ સંગ્રેસૂત્રે સંપૂર્ણમ્ II અર્થ—અને તે (સ્થાવરકાય) જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી અનંતાનંત પ્રમાણવાળા જાણવા. આ પ્રમાણે સંસારને પ્રાપ્ત થયેલા જીવો બે પ્રકારના ત્રસ ને સ્થાવર કહ્યા. (૨૨૨)
مرغ رنج
روفر في
છે. ઈતિ છવાભિગમોપાંગ સંગ્રહણીપ્રકરણ સમાસ. તે
આ પ્રકરણની સં. ૧૯પપના ફાગુન શુકલ પ્રતિપદાને દિવસે લખેલી હસ્તલિખિત પ્રત પ્રવર્તક શ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજના પ્રશિષ્ય સાક્ષરવર્ય પુણ્યવિજયજી મહારાજે મેકલેલી તે ઉપરથી
સકાપી કરાવીને યથામતિ ભાષાંતર લખ્યું છે. તેમાં જે કાંઈ સૂત્રવિરુદ્ધ લખાયું હોય તેને માટે મિચ્છાદુક્ક આપવામાં આવે છે.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ मान मानाका GTIG श्री जैन धर्म प्रसारक सभा,