Book Title: Paschattap
Author(s): Hukamchand Bharilla
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008366/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa pazcAttApa (zrIrAma ke saMvedanazIla hRdaya kA sazakta prasphuTana) racayitA DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., pIeca.DI. zrI ToDaramala smAraka bhavana, e-4, bApUnagara, jayapura - 302015 prakAzaka: paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura - 302015 phona : (0141) 2705581, 2707458, 2710078, 2707108 phaiksa : 704127 tAra : trimUrti Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya prathama saMskaraNa : 5 hajAra (25 maI, 2006) dvitIya saMskaraNa : 5 hajAra (12 julAI, 2006) tRtIya saMskaraNa : 5 hajAra (25 mArca, 2007) yoga : 15 hajAra viSaya sUcI 1. apanI bAta 2. do zabda |3. pazcAttApa 4. manISiyoM kI dRSTi meM - 40 5. pazcAttApa : eka samIkSAtmaka adhyayana Som mUlya : sAta rupaye prakAzakIya lagabhaga sAr3he pA~ca dazaka pahale likhI gaI DaoN. bhArilla kI navInatama kRti 'pazcAttApa' nAmaka kAvya ko prakAzita karate hue hameM vizeSa prasannatA kA anubhava ho rahA hai| isa kRti kA prakAzana ho - aneka varSoM se aisA merA bhAva thaa| yaha bhAvanA bhI viziSTa balavatI thI ki DaoN. bhArilla ise ekabAra phira se dekhakara Avazyaka parivarddhana va parivartana bhI kreN| aisA sahaja yoga aba bana pAyA hai ki DaoN. bhArilla ne isa kAvya ko bArIkI se AdyopAnta dekha liyA aura kucha mahatvapUrNa parivartana bhI kara diye| ____ maiM cAhatA thA ki isake prakAzana ke pUrva isake sambandha meM manISiyoM kA abhiprAya prApta karanA cAhiye; ataH presakaoNpI taiyAra kara kucha manISiyoM ke pAsa bhejI gii| prApta sabhI abhiprAya anukUla hI rahe, jo kRti ke anta meM diye gaye haiN| una sabhI se protsAhana pAkara hama ise prakAzita kara rahe haiN| ___pro. saMjaya ne isa kRti para eka samIkSAtmaka vistRta lekha likhA hai, jise hama anta meM de rahe haiN| DaoN. bhArilla kA aprakAzita purAnA sAhitya; jisameM mahAkAvya, kahAniyA~ Adi haiM; vaha saba mere pAsa surakSita haiN| yadyapi maiMne DaoN. sAhaba se isa aprakAzita sAhitya ko zIghra hI prakAzita karane kA aneka bAra Agraha kiyA; tathApi mujhe unakA utanA utsAha nahIM dikhA, jitanA mujhe hai| ___ eka bAra maiMne vizeSa Agraha ke sAtha kAraNa pUchA to mujhe uttara milA - "usa sAhitya ko ekabAra manoyogapUrvaka sUkSmatA se dekhane ke bAda hI prakAzita karanA caahiye| sAhitya prakAzana meM zIghratA karanA mujhe pasaMda nhiiN|" prakAzakIya (tRtIya saMskaraNa) suprasiddha dArzanika vidvAna tattvavettA DaoN. hukamacandajI bhArilla kI navInatama kRti 'pazcAttApa' kA alpakAla meM hI yaha tRtIya saMskaraNa prakAzita karate hue hameM atyanta harSa kA anubhava ho rahA hai| bhagavAna zrIrAma ke saMvedanazIla hRdaya kI mAnasikatA kA sajIva citraNa karane vAlI isa kRti kA dasa mAha kI alpa avadhi meM hI yaha 5 hajAra kA tRtIya saMskaraNa prakAzita honA gaurava kA viSaya hai| vizeSa jAnakArI ke lie pustaka ke prathama saMskaraNa kA prakAzakIya dRSTavya hai| isa saMskaraNa kI kImata kama karane meM hameM jina mahAnubhAvoM kA Arthika sahayoga prApta huA hai unakA hama hRdaya se AbhAra mAnate haiN| mahatvapUrNa kRti ke lekhana hetu lekhaka ke prati bhI kRtajJatA jJApita karatA huuN| - bra. yazapAla jaina TAipasaiTiMga: trimUrti kaMpyUTarsa e-4, bApUnagara, jayapura mudraka : prinTa 'o' laiNDa | bAIsa godAma, jayapura Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa apanI bAta unakA yaha uttara sunakara maiM mauna rhaa| vaise tattvavettA DaoN. hukamacanda bhArilla' (abhinaMdana graMtha) jisake do saMskaraNa chapa cuke haiM tathA jo Dabala DemI sAija ke AkAra meM 700 pRSTha kA hai, jisameM unakI prakAzita-aprakAzita sAhityika kRtiyoM para anekoM lekha haiN| vaha vizAla grantha vartamAna meM bikrI vibhAga meM upalabdha bhI hai| ukta graMtha ke saMpAdana ke kAryakAla meM maiMne unake sabhI aprakAzita sAhitya ko acchI taraha dekhA hai| ___isa kAvya kA svarasa kucha alaga DhaMga kA hI hai| puNya-pApa ke phala kI bAta to isameM dI hI gaI hai, kucha chandoM meM adhyAtma kI bhI carcA hai| rasika pAThaka isa sAhityika kRti kA rasAsvAdana kareM evaM apane mana kI pratikriyA mere pate para patra yA phauna dvArA avazya bhejeN| usI samaya likhI gaIM aura bhI aneka kRtiyA~ isIprakAra par3I huI haiN| isa kRti para pAThakoM kI pratikriyA prApta hone para unheM prakAzita karane ke bAre meM soceNge| ___isa kRti ko Apa taka atyalpa mUlya meM pahu~cAne meM sahayoga jina dAtAroM ne diyA hai, unakI sUcI isI meM anyatra prakAzita hai; una sabako hArdika dhanyavAda ke sAtha-sAtha prakAzana vibhAga ke prabhArI akhila baMsala ko dhanyavAda detA hU~, jinhoMne isake sundaratama mudraNa kI vyavasthA kI hai| lekhaka ke mahatvapUrNa upalabdha prakAzanoM kI sUcI bhI saMlagna hai| unake vibhinna viSayoM para huye pravacanoM ke kesaiTa aura sI.DI. bhI upalabdha haiN| - bra. yazapAla jaina, ema.e. prakAzana maMtrI, zrI ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura (rAja.) apanI bAta bhAratIya janamAnasa meM rAma aura sItA kI jor3I Aja bhI tila meM tela ke samAna ramI haI hai| vipattiyoM meM bhI dhairya na khonevAlI sItA aura viSama paristhitiyoM meM bhI jana-jana ke mana meM samA jAne vAle rAma kA jIvana mere hRdaya ko bacapana se hI Andolita karatA rahA hai| yaha kAvya jana-jana ke mana meM samAye rAma ke komala hRdaya ke eka kone meM jhA~kane kA prayAsa hai| maiM nahIM jAnatA ki isameM mujhe kitanI saphalatA milI hai; para merA hRdaya yaha cAhatA hai ki logoM ke mana meM rAma kI chavi eka kaThora zAsaka ke rUpa meM nahIM, apitu mAnavIya saMvedanAoM se sampanna, komala, sahRdaya samrATa rUpa meM pratiSThita ho| isIprakAra sItA kA svarUpa bhI mAnava-samAja dvArA pratAr3ita asahAya nArI ke rUpa meM nahIM, apitu vipattiyoM ke bIca bhI saMtulana na khonevAlI, tattvajJAna se sampanna, usa nArI ke rUpa meM pratiSThita ho ki jo devI ke sAtha-sAtha mAnavI bhI hai, anugAmina ke sAtha-sAtha vairAgina bhI hai| adhika kyA kahU~ ? yaha kAvya mere hRdaya meM base rAma kA prakaTIkaraNa hai| yaha rAma pUrNataH mere rAma haiM; unheM kisI dhArmika vicAradhArA vizeSa meM Abaddha rAma ke rUpa meM nahIM, mere mAnasa ke mukta AkAza meM vicaraNa karanevAle rAma ke rUpa meM dekhA jAnA caahiye| dhyAna rahe, yaha kRti merI racanA hai, kevala lekhana kArya nhiiN| tAtparya yaha hai ki maiMne ise kahIM se uThAkara hUbahU prastuta nahIM kara diyA hai; isameM merA ciMtana hai, maMthana hai| ___yadyapi yaha mere rAma haiM, tathApi isake kathAbhAga meM AcArya | raviSeNa ke padmapurANa ko AdhAra banAyA gayA hai; para saba kucha vahA~ Daa RO Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa apanI bAta se hI nahIM, kucha-kucha yahA~-vahA~ se bhI liyA gayA hai| jaise dhobIdhobina kA prasaMga raviSeNIya padmapurANa meM nahIM hai; tathApi yaha loka kA bahucarcita prasaMga hai| bAta usa samaya kI hai jaba rAvaNa ko parAsta kara rAma sItA ko lekara ayodhyA vApasa A jAte haiM aura varSoM taka sItAjI ke sAtha sukhapUrvaka rahate haiN| isI bIca sItAjI garbhavatI ho jAtI haiN| ____ isI samaya dhobI-dhobina ke nAma se loka meM isa bAta para aMguli uThAI jAne lagatI hai ki chaha mAsa taka rAvaNa ke yahA~ rahI huI sItA ko rAma ne apane ghara meM rakha liyA hai| isakA anukaraNa karake aura loga bhI aisA hI kreNge| isa lokApavAda ke kAraNa zrIrAma ne kRtAntavakra senApati ke dvArA yAtrA ke bahAne sItA ko bhayaMkara vana meM chur3avA diyaa| vahA~ puNDarIkapura ke rAjA vajrajaMgha ne sItA ko dharma kI bahana banAkara apane ghara meM Azraya diyaa| vahIM para lava-kuza kA janma huaa| jaba lava-kuza yuddhavidyA meM pAraMgata aura taruNAvasthA ko prApta hue, to eka dina nArada RSi ne unheM rAma-lakSmaNa jaise pratApI hone kA AzIrvAda diyA aura unake Agraha para unheM rAmakathA sunaaii| sItA ke tyAga kA prasaMga sunakara ve rAma-lakSmaNa se yuddha ke liye taiyAra hae / yuddha haA; para samaya para nArada ne rAma ko batAyA ki ye sItA se utpanna tumhAre hI suyogya suputra haiN| ___isaprakAra unakA sneha-milana huaa| tatpazcAt sItAjI ko bhI bulAyA gayA, para rAma ne unheM svIkRta karane se inkAra kara diyA 1. ukta sandarbha meM vizeSa jAnakArI ke liye prayAga vizvavidyAlaya kI hindI prakAzana pariSad se prakAzita phAdara kAmila bulke ke zodhaprabandha "rAmakathA : utpatti aura vikAsa' ke pRSTha 693 dekheN| tathA apanI pavitratA sAbita karane ko khaa| pariNAmasvarUpa agniparIkSA huI, jisameM sItAjI saphala ho giiN| isake uparAnta sItA ghara meM rahane ko rAjI nahIM huiiN| yadyapi rAma ne unheM bahuta manAyA; para ve dIkSA lekara sAdhvI bana giiN| ___ tatpazcAt rAma ke hRdaya meM jo maMthana calA, usI ko prastuta kiyA gayA hai - isa kavitA meN| yaha rAma ke udvelita hRdaya kA citraNa karanevAlI eka lambI kavitA hai| rAma aura sItA para na jAne kaba se likhA jAtA rahA hai aura kaba taka likhA jAtA rhegaa| vibhinna lekhakoM ne unheM vibhinna rUpoM meM dekhA, parakhA aura prastuta kiyA hai; isaprakAra na mAlUma rAma kitane rUpoM meM prastuta ho gaye haiM - vAlmIka ke rAma, tulasI ke rAma aadi| maiMne isa kAvya meM kucha kahane kI koziza kI hai, AzA hai, vaha mUla saMdeza Apa taka phuNcegaa| yaha kAvya sItA kI agniparIkSoparAnta sItA ke dIkSA le lene ke pazcAt rAma ke mana meM hue tApa (saMtApa) kA prasphuTana hai, isaliye pazcAt + tApa arthAt pazcAttApa hai| merA socanA yaha hai ki Akhira bAta to yahI thI na ki jaba dhobina balAt para ghara meM kucha dina rahakara vApasa AI, to dhobI ne use ghara meM rakhane se inkAra kara diyaa| mahAsatI sItA kA udAharaNa dene para jaba use ghara meM rakha liyA gayA to samAja ne dhobI kA bahiSkAra kara diyaa| aba usane rAma kI najIra dI - ki unhoMne bhI to rAvaNa ke yahA~ rahI sItA ko ghara meM rakha liyA hai, phira merA bahiSkAra kyoM? Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa yadi ukta bAta ke AdhAra para sagarbhA sItA ko vanavAsa diyA gayA to phira rAma ko kyoM nahIM ? unhoMne bhI to kucha dina ko hI sahI, para paraghara meM rahI sItA ko apane ghara meM rakha hI liyA thA aura | usI samaya sItAjI garbhavatI bhI huIM thiiN| yadi paraghara rahI huI strI ko ghara meM rakhanA aparAdha hai to phira rAma se yaha aparAdha ho hI gayA thA / para bAta yaha hai ki rAma to daNDa dene vAle the, rAjA the, samartha the aura samaratha ko nahIM doSa gusAIM / jo bhI ho..... / gaMbhIratA se socane kI bAta yaha hai ki sItA ke nirjana vanavAsa se janatA meM kyA sandeza gayA? yahI na ki aisI mahilAoM ko bhayaMkara vana meM chur3avA diyA jAnA cAhiye / yadyapi janma se lekara mRtyu taka vyakti eka hI hotA hai; tathApi usake lambe jIvana meM bacapana bhI hotA hai, javAnI bhI hotI hai aura vRddhAvasthA bhI hotI hI hai| bacapana meM ajJAna se aura javAnI meM javAnI ke joza se aneka aise kArya ho jAte haiM, jinheM acchA nahIM kahA jA sakatA, acchA nahIM mAnA jA sakatA / jIvana ke antima samaya meM ve vyakti kitane hI mahAna kyoM na ho gaye hoM; para janatA unheM vibhakta karake nahIM dekha pAtI; unheM samagra rUpa meM hI dekhatI hai| yahI kAraNa hai ki apane jIvana ke AraMbhika kAla meM huI jina galatiyoM ke lie ve mahApuruSa jIvana bhara pachatAte rahe; hama apane ajJAna se una galatiyoM ko bhI guNa mAnakara, na kevala unake gIta gAte rahate haiM, apitu unheM apanA Adarza mAnakara jIvana meM utArane kI koziza bhI karate haiM; unhIM galatiyoM ko apane jIvana meM bhI duharAne kA prayatna karate haiN| sItAjI kI agniparIkSA ne mAtra sItA ke satItva ko hI nahIM, apanI bAta unake sAtha huye anyAya ko bhI ujAgara kiyA thA, pramANita kiyA thA / yadyapi sAmAnyajanoM kA dhyAna isa ora nahIM jAtA hai; para zrIrAma sAmAnyajana to the nhiiN| ve to ise gaharAI se anubhava kara rahe the| zrIrAma ke isa anubhava kA nAma hI hai- pazcAttApa kAvya / zrI rAma dvArA sItAjI ko diye gaye banavAsa aura usake bAda huI agni parIkSA ke uparAnta utpanna sthiti meM rAjA rAma ke hRdaya meM jo vicAra Ate haiM, jo pazcAttApa hotA hai, una vicAroM ko hI abhivyakti dI gaI hai isa pazcAttApa nAmaka kAvya meM / ukta maMthana meM kucha prakAza Aja kI samasyAoM para bhI sahaja hI par3a gayA hai| Apako yaha jAnakara Azcarya hogA ki yaha kAvya maiMne 17 varSa kI umra meM likhA thA; jo Aja 71 varSa kI umra meM chapa rahA hai| eka-do varSa par3e rahane ke bAda, maiMne apane hAtha se isakI eka presa kApI taiyAra kI thI, jisa para 12 disambara 1954 I. kI tArIkha DalI hai| mere sAhitya para zodha-kArya karate huye DaoN. mahAvIra prasAda jaina ko vaha kApI prApta ho gii| unhoMne apane zodha prabaMdha meM usake sandarbha meM carcA kI, samIkSA bhI kii| usake bAda se hI isake prakAzana kI mA~ga jora pakar3ane lagI; para hamAre abhinna sAthI bra. yazapAlajI yaha cAhate the ki maiM use eka bAra dekha lU~, jisase aisI koI bAta na calI jAya jo siddhAntaviruddha ho yA kisI manomAlinya kA kAraNa bana jaaye| isI udher3abuna meM yaha kRti abataka yoM hI par3I rahI, na mujhe samaya milA aura na yaha prakAzita ho skii| aba isake prakAzana kA samaya AyA hai| maiMne ise AdyopAnta Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa 21 do zabda dekhA hai, mAmUlI saMzodhana va samvarddhana bhI kiyA hai, AvazyakatA | ke anurUpa katipaya naye chanda bhI jor3e haiM; para usake mUla svarUpa se cher3achAr3a nahIM kii| ataH aba yaha lagabhaga usI rUpa meM prastuta hai| isa choTI sI kRti meM kyA hai - adhyayana karane para yaha to yaha kRti svayaM hI btaayegii| AzA hai Apa bhI isameM vyakta mere vicAroM se sahamata hoNge| kadAcit sahamata na bhI hoM to bhI koI bAta nahIM, para isameM vyakta vicAroM para gaMbhIratA se vicAra to kareMge hii| vijJajanoM se merA anurodha hai ki ise 17 yA 71 kI dRSTi se na dekhakara, isameM vyakta vicAroM aura unake prastutIkaraNa ko dhyAna meM rakhakara isakA mUlyAMkana kreN| ApakI pratikriyA jAnakara mujhe prasannatA to hogI hI, mArgadarzana bhI prApta hogaa| dasa mAha meM hI dasa hajAra ke do saMskaraNa samApta ho gaye aura aba yaha saMzodhita tIsarA saMskaraNa hai| isameM DaoN. hIrAlAlajI mAhezvarI ke mahattvapUrNa sujhAvAnusAra katipaya saMzodhana kiye gaye haiN| 'apanI bAta' meM saMkSepa meM jaina mAnyatAnusAra rAma kI kahAnI denA jarUrI hai; anyathA jo rAmakathA loka meM pracalita hai, usake sandarbha meM bhrama utpanna ho sakate haiM, kyoMki agniparIkSA ke sambandha meM vibhinna mAnyatAyeM haiN| kucha granthoM meM rAvaNa ke yahA~ se lAne ke pahale hI agniparIkSA ho gaI thI, to kucha ke anusAra huI hI nahIM thii| itanA hone para bhI garbhavatI sItA ke tyAga kI bAta to prAyaH sarvatra hI pAI jAtI hai| isa kRti ke sambandha meM DaoN. mAhezvarIjI ne 'do zabda' likhane kI kRpA kI hai, tadartha maiM unakA bahuta-bahuta AbhArI huuN| 21 mArca, 2007 - DaoN. hukamacanda bhArilla do zabda - DaoN. hIrAlAla mAhezvarI, ema.e., el.el.bI.; DI.phil., ___ DI.liT., sAhityaratna, sAhityAlaMkAra [sevAnivRtta - esosiyeTa prophesara tathA adhyakSa hindI vibhAga, rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura ] 'pazcAttApa' kI kathA kA saMkSipta mUlAdhAra kavi ne apanI bAta' meM de diyA hai| rAmakathA aura rAmakathA kA yaha aMza yatkiMcit parivartita rUpa meM jaina zAstroM meM milatA hai| sAmAnya jaina aura jainetara pAThaka ke mana meM kathA kA yaha AdhAra rahanA cAhie; aisA hone para vaha kavitA kA mUla sandeza aura usameM varNita vibhinna manodazAoM ko bhalIbhA~ti hRdayaMgama kara skegaa| yaha mAnasika udvega, antardvandva, tarka-vitarka aura saMvedanAoM kI prabhAvapUrNa, bhAvAtmaka lambI kavitA hai / satI sItA kI agni-parIkSA huI aura ve saba kucha tyAga kara vana meM calI gii| taba bhagavAna rAma sahita sabakI A~kheM bhara aaiiN| isI bindu se kavitA zurU hotI hai| zrIrAma ke mana meM pUrva meM ghaTI ghaTanAoM ke sandarbha aura dRzya ujAgara hote haiN| zanaiH zanaiH ve gahana hote jAte haiM aura unakA hRdaya pazcAttApa kI mauna vedanAoM se bhara uThatA hai| dhobI-dhobina ke kathana ko sunakara lokApavAda ke kAraNa garbhavatI akelI sItA ko vana meM chur3avAnA, lava-kuza ke sAtha yuddha ke samaya nArada se unako, unhIM ke putra hone kA jJAna; sItA kI agni-parIkSA, parIkSA meM saphala hone para sItA kA pravrajyA lene hetu vana-prasthAna ityAdi ghaTanAe~ unake mAnasa meM sAkAra ho jAtI haiN| ____ vana jAte samaya sItA kI atyanta vinayayukta kintu marmabhedI sIkha, ki - nAtha ! Apane nindA sunakara mujhe to chor3a diyA, kintu dharma kI nindA sunakara use mata chor3a denA : (dharma kI sunakara nindA nAtha, chor3a mata denA tuma usako (28) / - rAma kI zokAgni aura pazcAttApa ko ghanIbhUta kara detI hai| - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 pazcAttApa ve mana meM sItA ko chor3e jAne ke mUla kAraNa dhobina ke kathana ko bhI sahI ThaharAte haiM; 'usane to apanI saphAI meM sItA kA mAtra udAharaNa hI to diyA thA, AkSepa to nahIM lagAyA thA' : dhobina ne apanI rakSA meM sItA kI dI thI basa najIra / kavitA meM jahA~ bhagavAna rAma kA mAnavIya rUpa mukharita huA hai, vahIM sItA kI pavitra paramojjvala chavi bhI spaSTataH ubharI hai| rAma kA pazcAttApa * aura sItA kI mauna aura kiMcit mukhara pIr3A pAThaka ko jhakajhoratI hai| basa, yahIM kavi kA mUla mantavya pUrA hotA hai| kavi ne eka nitAnta saMvedanazIla bindu kI ora izArA karate hue use vANI dI hai| pUrI kavitA par3hane para pAThaka aneka bhAvanAoM se abhibhUta hue binA nahIM rhtaa| yahI isakI majabUtI hai, saphalatA hai; aura yaha kavitA zrI (aba DaoNkTara) bhArillajI ne satraha sAla kI avasthA meM likhI thI, (apanI bAta ) isalie; unakI 'kUka' para hI dhyAna diyA jAnA cAhie, na ki 'cUka' para / yadi taba se ve apanI kAvya-racanA - paramparA cAlU rakhate, to nissaMdeha Aja kAvya-kSetra meM unakA nAma atyanta jAnA-pahacAnA hotA / isa kavitA meM unake Aja ke jaina tattva-mImAMsaka ke tArkika svarUpa kI jhalaka bhI dekhI jA sakatI hai| dhobI dhobina, sAmAjika vyavasthA, lokamata ityAdi ke viSaya meM unake tarka-vitarka aura nirNaya ke saMketa isakI puSTi karate haiN| jaina kAvyoM ke kathAnakoM kI kaI rUr3hiyA~ hai, jinameM tIna kA ullekha aura prabhAva to bahudhA dekhane ko milatA hai : (1) pUrva bhava - jJAna aura kathana, (2) dharma-preraNA aura (3) antataH jina - dIkSA meM pariNati / isa kavitA meM bhI nyUnAdhika rUpa meM ina tInoM kA saMketa ullekha hai / kavitA kA samApana bhI sItA ke jina dIkSA-saMkalpa ke sAtha hotA hai| aisI prabhAvI aura sarala bolacAla kI bhASA meM likhita kavitA ke lie DaoN. bhArilla badhAI ke pAtra haiN| maiM DaoN. bhArilla ke karmaTha, sukhIsvastha, dIrgha jIvana kI kAmanA karatA hU~ / - hIrAlAla mAhezvarI 28-02-07, 1. najIra - phArasI, strIliMga zabda hai / 2. acchAI, kathana kA sAra, bhAvanA, dhvani / pazcAttApa pazcAttApa ( zRMgAra chanda ) ( 1 ) prathama dhara arahaMtoM kA dhyAna, aura kara jinavANI guNagAna / sadAcaraNoM meM nita amlAna, kiyA jina-jina ne jIvanadAna' / / (2) namana kara una guruoM ko Aja, rAma ke mana kI gaharI chApa / rAma ke antara kA AtApa, rAma ke mana kA pazcAttApa / / (3) rAma ke mana kA pazcAttApa, satI sItA kA yaha anutApa / kahU~ kaise kina zabdoM meM, prajA ke mana kA yaha saMtApa / / ( 4 ) samAI sItA raga-raga meM, basa rahe raga-raga meM zrI rAma / karU~ maiM vandana abhinandana, ramU~ nita apane Atama rAma / / 2. jIvana lagA diyA 1. ratnatraya yA sadAcAra meM 13 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 (5) prajA se suna lAMchana kI bAta, kiyA yadi rAmacandra ne nyAya / huA para janaka- sutA ke sAtha, mahA anyAya mahA anyAya / / (6) ho gaI agniparIkSA Aja, khar3A thA pUrA avadha samAja / zIla ne rakhI satI kI lAja, prema se vyAkula the raghurAja / / (7) socate the mana meM raghuvIra, khar3e the jaise hoM tasvIra / manISA karatI tarka-vitarka ho rahe the ve bahuta adhIra / / (8) mujhe thA bhaya ki moha meM Aja, prajA ke sAtha na ho anyAya / inhIM saMkalpa - vikalpoM meM, ho gayA yaha kaisA anyAya / / ( 9 ) nyAya karanA na Ave jise, nyAyapriya kahatA use jahAna / svajana ko de dene se daNDa, nahIM ho jAtA koI mahAna / / 1. ayodhyA yA avadha nAmaka deza / pradeza 2. buddhi 3. duniyA pazcAttApa pazcAttApa (10) kisI ko kaise de vaha daNDa, satya kI nahIM parakha hai jise / biThA kaise dete haiM loga, nyAya ke siMhAsana para use / / ( 11 ) diyA hai niraparAdha ko daNDa, nyAyapriya mujhako mata kahanA / nyAya hai yaha athavA anyAya, nyAya hai mujhe Aja sapanA / / (12) prajAjana meM kaisA ajJAna, bharA hai he mere bhagavAna / cune cAhe jisako netA, nahIM jo ucita daNDa detA / / (13) kintu hai yaha kasUra kisakA, hamArA athavA janagaNa kA / unhoMne aparAdhI ko cunA, kintu maiM kyoM kahane se banA / / ( 14 ) hamArA hI hai isameM doSa, huA jo jAne-anajAne / prajAjana kaise pahacAne, nahIM hama apane ko jAneM / / 1. purAne jamAne meM mukhyarUpa se rAjA hI nyAyAdhIza hote the| 2. yadyapi rAma ko janatA ne nahIM cunA thA, tathApi unake cune jAne meM jana-jana kI anumati avazya thii| lekhaka ke ina vicAroM ko Aja ke sandarbha meM bhI dekhA jAnA caahie| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa pazcAttApa (15) jA rahI vaidehI' vana meM, rAma udvigna huye mana meN| kareM kyA samajha nahIM Ave, rAma soce mana hI mana meM / / (16) udara meM thA lavakuza jor3A, tabhI nirjana vana meM chodd'aa| prathama maiMne nAtA tor3A, Aja usane mukhar3A modd'aa| (20) vigatabhava' meM jo bA~dhe karma, vahI phala dete isa bhava meN| kiyA hogA koI aparAdha, bhayaMkara maiMne gata bhava meN|| (21) usI ke phala meM yaha saMyoga, milA hogA, na ApakA doSa / 'kare so bhare' yahI hai satya, ApakA isameM koI na doSa / / (22) adhika kyA kahU~, huA so huA, are jAne do bItI bAta / parantu aba aisA kucha kareM, na hove phira aisA AghAta / / nahIM maiM jAne nA dUMgA, Aja maiM usako rokuuNgaa| sagadgad bole rAma nareza, ruMdhA thA kaNTha girA nizzeSa / / (18) na maiMne tumako pahacAnA, mujhe zokAnala ne gheraa| suno aparAdhI hU~ sIte!, karo aparAdha kSamA merA / / Apa na kareM vikalpa vizeSa, sabhI kucha nizcita haiM sNyog| bAta basa itanI hai he nAtha!, milA dete sat kA saMyoga / / bheja dete AryAzrama meM, yahI thA kyA upAya basa ek| kahA itanA hI sItA ne, nahIM aparAdha tumhArA hai| karamaphala pUrava kA jAno, karamabala sabase nyArA hai|| 1. sItA 2. gale se AvAja nahIM nikalanA 1. pUrvabhava 2. sat kA saMyoga = satsamAgama 3. AryikAryoM ke Azraya meM 1.4. asahAya akelI bhayaMkara vana meM chur3avA denA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa pazcAttApa dharmapAlana hotA rahatA, jarA tuma soco kucha svayameva / / (25) yadi thA mana meM kucha sandeha, __ jalAkara agnizikhA kI aaNc| aura dekara kaThora Adeza, prabho tatkSaNa kara lete jA~ca / / (26) satya kI hotI hai jaba jA~ca, nahIM AtI hai usako aaNc| jA~ca kA avasara bhI na diyA, kiyA kyoMyaha asIma anyAya / / (27) huA jo Aja, usI dina kyoM, nahIM ho sakatA thA he nAtha / na hotI maiM anAtha isa taraha, kintu kucha bhI na! socA nAtha / / tyAga dene se Atama dharma, milegA bhava-bhava meM sNtaap| (30) huA so huA kintu aba to, jagatakIvaNikavRtti lkhkr| nahIM rahanA hai isameM mujhe, dharU~gI jinadIkSA hitakara / / ( paddharikA chanda) (31) aisA kaha janaka sutA cala dI, mA~-mA~kaha lavakuza cillaaye| ve ruMdhe gale se bole he mA~!, hameM chor3akara kyoM jAye? / / are nindA sunakara merI, nAtha! tyAgA tumane mujhko| dharma kI sunakara nindA kabhI, tyAga mata denA tuma usako / / hamane kyA kiyA doSa jananI, jo hameM chor3akara tuma jAtIM? / hama rahe sadA hI AjJA meM, kyoMkara hamako tuma bisraatii?| (33) saumitra bharata bhI A pahu~ce, zatrughna khar3e the sira naaye| lauTo-lauTo he jagajananI!, kyoM hama para nahIM dayA aaye?|| 1. baniyoM jaisI svArthI pravRtti 2. dekhakara 3. sumitrA kA putra lakSmaNa tyAgane se mujhako he nAtha!, huA hogA thor3A AtApa / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa pazcAttApa (34) yaha sunakara sItA devI yoM, mRdu svara meM dhIre se boliiN| nAte-rizte saba jhUThe haiM, inameM ulajhI duniyA bholI / / (39) pRthivImati kI anugAmina ho, mAno pRthivI meM samA giiN| basa isIliye jaga kahatA hai, sItA pRthivI meM samA giiN|| (40) dehAnta samaya to sabakA tana, miTTI meM hI mila jAtA hai| sItA devI kA komala tana, ___bhI miTTI meM mila jAtA hai|| nAtoM kA tApa na tapanA hai, nAte na mujhako aba bhAyeM / nAte hI jaga ke bandhana haiM, ye sabhI jagata ko bharamAyeM / / jana ko nihAra jaga maratA hai, phira bAra-bAra dekhA krtaa| mujhako nihAra laMkeza marA, tapa dhAregI aba janakasutA / / (37) yaha kaha kara pherI netra kiraNa, mAno sUraja kI kiraNa mudd'ii| nirjana jaMgala kI ora bar3hI, thI dekha rahI saba mahI khar3I / / (38) pRthivImatI AryA ke samakSa, sItA ne vrata svIkAra kiye| basa eka zveta sAr3I rakhakara, saba vastrAbhUSaNa tyAga diye / / 2. pRthvI; yahA~ pRthvI vaasii| hai are nayApana isameM kyA, miTTI miTTI meM samA gii| sItA mAtA kA zuddhAtama, to zuddhAtama meM samA gayA / / (42) jana-janakI A~kheM bhara AI, ara roma-roma ho gaye khdd'e| sIteza prabhu kI A~khoM se, TapaTapa do A~sU Tapaka pdd'e|| (43) ve A~sU the yA muktAmaNi, yA rAma hRdaya-paricAyaka the / yA premalatA siMcaka jala the, ghanazyAma rAma ke drAvaka the|| 1. kAle megha 2. hRdaya pighalA denevAle 1.dekhakara Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 (88) yA sItA prema visarjana thA, yA zraddhAMjali kA arpaNa thA / do motI rAma ke mAnasa ke, sItA ko Aja samarpaNa thA / / (45) aba the vicArate rAma aho, kyA jIvana janatA kA mana hai / janatA ko cAhe khuza karanA, to nyAya nahIM karatA jana hai / / (46) vana meM usakA apaharaNa huA, isameM usakA aparAdha na thA / vaha laMkA meM chaha mAsa rahI, para mana to usakA sAtha na thA / / (47) jaMgala meM usakI rakSA kA, uttaradAyitva hamArA isameM usakA thA kyA kasUra ?, usane to hameM pukArA thA / / (48) para hamane isake badale meM, thA / usako nirjana vanavAsa diyA / kyA yahI nyAya hai rAmacandra !, hamane isameM kyA nyAya kiyA ? / / pazcAttApa pazcAttApa (49) jana nAyaka to usako kahiye, jo nyAya tulA para tola sake / janatA ke mana ko na dekhe, basa nyAya netra hI khola sake / / (50) jo nyAya nahIM kara sakatA vaha, kaisA adhikArI zAsana kA ? parityaktA bhI phaTakAra sake, vaha rAjA nahIM prajAjana kA / / (51) yadi nyAya pakSa apanA saca ho, cAhe janagaNa vidroha kare / cAhe sumeru bhI hila jAye, para nahIM nyAya se vIra phire / / (52) lokApavAda se Darakara ke, hai satya chipAnA kAyaratA / kisakI jaga nindA nahIM kare, nindA se DaranA pAmaratA / / (53) bahumata kA kahanA saccA hai, bahumata kaha de ki pApa karo / kyA pApa nyAya kahalAyegA, to dIna hIna asahAya maro / / 23 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa pazcAttApa (59) isa jaga meM apanI rakSA meM, sArI duniyA~ detI najIra / dhobina ne apanI rakSA meM, sItA kI dI thI basa najIra / / Aropa jAnakI devI para, usane to nahIM lagAyA thaa| usane to ghara meM rahane kA, apanA adhikAra jatAyA thaa|| (54) sItA-satItva meM zaMkA thI, to kyoM usako maiM ghara laayaa| sItA yadi parama punItA' thI, to kyoM janamata se ghabarAyA / / (55) janatA kyA jAne sItA ko, zAyada usako vizvAsa na ho| mujhako thA jaba pUrA yakIna, kyoM mujhako aba saMtApa na ho|| (56) sItA-satItva kA janatA ko, vizvAsa dilAnA thA mujhako / jo agni-parIkSA Aja huI, svIkRta hotI usa dina usko|| (57) denA najIra nyAyAlaya meM, to hai koI aparAdha nhiiN| apane bacAva meM kucha kahanA, kyAjanajanakA adhikAranahIM ?|| (58) Adarza rAma the patiyoM ke, unakI najIra dI patiyoM ne| Adarza jAnakI satiyoM kI, unakI najIra dI satiyoM ne / / 1. pavitra 2. adAlata meM purAne phaisaloM ko pramANa ke rUpa meM prastuta krnaa| / hama dhobina ko badanAma kareM, isameM usakA kucha doSa nhiiN| usa para bhI thA saMkaTa bhArI, sItA para koI roSa nhiiN|| sArA aparAdha hamArA hai, dhobI-dhobina kA doSa nhiiN| kaha rahe rAma mere mana meM, dhobI-dhobina para roSa nhiiN|| rAvaNa ke ghara meM rahI huI, sItAdevI ko varSoM tk| rakkhA thA sAdara mAna sahita, hamane hI to apane ghara meM / / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa pazcAttApa (64) ghara meM rakhanA aparAdha yadi, to yaha aparAdha hamArA hai| para daNDa jAnakI ko denA, kaisA yaha nyAya hamArA hai? / / (65) to hamane nahIM diyA hai kyA, aisA sandeza jagata jana ko| chur3avA deM jana nirjana vana meM, ekAkI aisI' nArI ko|| (66) chur3avAkara sItA devI ko, jaMgala meM hamane dhobI ko| mAnoM caileMja kiyA aba tuma, jaMgala meM chor3o dhobina ko / / (69) aba kyoM mujhako saMtApana ho, kevala maiM hI aparAdhI huuN| he zokAnala! tU jalA mujhe, maiM isI sajA kA bhAgI huuN| (70) he vidhi! maiMne anyAya kiyA', para tU anyAya nahIM krtaa| vikarAla agni kI jvAlA ko, sajjita saravara kyoM nahIM krtaa| mere aparAdha daNDa meM bhI, tU are dera kyoM karatA hai| tU khUba jalA zokAnala meM, re bandhu dayA kyoM karatA hai? / / (72) maiM zokAnala meM jala-jalakara, niSkITa suvarNa kharA huuNgaa| jitanA jala sakU~jalU~hevidhi!, para janabhaya pUrNa jalA dUMgA / / hamane jhoMkA nirdaya hokara, sItA devI ko jvAlA meM / aba tuma bhI kyoM ho udAsIna, dhobina ko jhoMko jvAlA meM / / (68) para agniparIkSA bina ghara meM, __ rakhakara dhobI ne nyAya kiyaa| para maiMne sItA ko taja kr| anyAya kiyA anyAya kiyA / / / . 1. balAt paraghara meM rahI huI sItA / sItA aba taka parityaktA thI, para huA Aja maiM pritykt| suna lohejana-jana kAna khola, ___ maiM karatA hU~ spaSTa vyakta / / R1. bhAgya yA bhAgyavidhAtA 2. svarNa, sonA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa pazcAttApa (79) nArI kyA-kyA na kara sakatI, karatA ho jisako nara mhaan| donoM hoe~ jaba karmavIra, taba jaga hotA AdarzavAna / / (74) aba taka to samajhA thA maiMne, nArI hI hotI pritykt| anyAya dekha kara pativara kA, ho jAtI vaha nara se virakta / / (75) nArI kA yaha vairAgya prema, kara detA nara kA bahiSkAra / jisako jaga kahatA hai abalA, sabalA ho jAtI zIla dhAra / / nara jItA haradama nArI se, rakhatA hai usa para svAdhikAra / kartavyamukhI nArI pAkara, kartavyavimukha nara gayA hAra / / (77) jaba sItA ko maiM samajhAtA, usa dina kI yAda mujhe aatii| para Aja dekhatA hU~ ulaTA, hai sItA mujhako samajhAtI / / (78) nara nArI se paidA hotA, usase pAtA hai neha mAna / para ahaMkAra se bharA svayaM, jagajananI kA karatApamAna / / nArI komala ko komala hai, para niSThura ko niSThura mahAna / nara ke anurUpa rahI nArI, jAnA maiMne nArI vidhAna / / (81) rAjA kI nArI rAnI hai, to mahArAjA kI mhaaraanii| naTa kI nArI ko naTI kaheM, mizrA kI nArI misraanii|| (82) darjI kI nArI darjina hai, to seTha kI nArI setthaanii| ThAkura kI nArI ThakurAina, maitara kI nArI mitraanii|| (83) mujha se nirmohI kI rAnI, hovegI nizcaya nirmohii| sItA kA hai aparAdha nahIM, nara hotA jo nArI so hii|| 1. upamA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 1. vana ( 84 ) chor3A thA sItA ko maiMne, asahAya akelI kAnana meM / mujhako sabandhu' vaha chor3a calI, kyA mRdutA hai nArI jana meM ? / / (85) nArI kitanI hai tyAga-zIla, nararatnoM ko paidA karake / jo usako deve trAsa mahA, cala detI usako de kara ke / / (86) sItA ne lava-kuza mahAvIra, nirbhIka susundara suta jAye / jinako dekho raNaprAMgaNa meM, na lakSmaNa rAma jIta pAye / / (87) aise ina lava-kuza beToM ko, aparAdhI ko arpita karake / zokArtta pati ko tyAga satI, bana gaI vIra abalA bana ke / / (88) kaI bhagavan kA apavAda kareM, para unako tyAga na deMge hama / yadi nindaka sAdhu ko ninde, to kyA asAdhu kaha deMge hama ? / / 2. bhAiyoM ke sAtha 3. aneka loga 4. nindA pazcAttApa pazcAttApa 1. sau (89) sajjana sajjana hI raheM kintu, hama hI durjana kahalAyeMge / kauA kose yadi zataka' bAra, to nahIM pazu mara jAyeMge / / ( 90 ) merA apavAda jagata karatA, kyA chor3a jAnakI detI cala / yadi nahIM, kaho phira tumhIM rAma, kyA nahIM mUrkhatA yaha kevala / / (91) jisakA Alocakara koI na ho, aisA darzana yA mahApuruSa / isa jagatItala meM durlabha hai, jo sarvamAnya ho mahApuruSa / / (92) to kyA hama sabhI darzanoM ko, nindA ke kAraNa taja deMge ? / tathA prazaMsA ke kAraNa, cAhe jo kucha apanA leMge ? / / (93) nindA karane se mAtra nahIM, maiM kabhI dharama ko choDUMgA / jaga kara de cAhe bahiSkAra, bhagavAna se mukha nA moDUMgA / / 2. nindaka 31 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa pazcAttApa I (94) lokApavAda ke kAraNa hI, sItA ko maiMne kyoM chodd'aa| pAkhaNDa nahIM kyA yaha merA, lokApavAda kA le rodd'aa|| (95) cupa kyoM ho Aja suno lakSmaNa!, dhikkAro mujhako bAra-bAra / anyAyI bhUpati ko pAkara, karate kyoM nA tuma asi prahAra? / / (96) tuma to anyAyI nRpagaNa kA, mada-mardana karane vAle ho| para Aja ho gayA kyA tuma ko, jo cuppI sAdhe baiThe ho? (99) mere beTe ! sItA-sapUta!!, suna lo tuma merI eka bAta / lakSmaNa to kAyara huye kintu, mujhako mata kahanA kabhI tAta / / (100) maiM anyAyI kyA kahalAU~, aise vIroM kA pitA aaj?| lava kuza lakSmaNa zatrughna bharata, nahiM dikheM na mujhako rucerAja / / (101) saba sUnA-sUnA lagatA hai, prAsAda khaNDahara se lagate / / amRta bhI viSa sA lage Aja, saba bhoga vyAla sama haiM Dasate / / (102) sIte! tumase hI pUcha rahA, niradaye kahU~ athavA sdye?| mAnA merA hI hai kasUra, kyA kSamya nahIM aparAdha priye?|| maiM nahIM tumhArA bhAI hU~, __ maiM hU~ aba anyAyI nAyaka / anyAyI ke aparAdha daNDa, ke hetu calAo tuma zAyaka / / (98) para Aja dayA kyoM karate ho?, tuma samajha mujhe agraja bhraataa| yaha pakSapAta kyA nahIM anuja?, anyAyI se tor3o naataa|| . 1. talavAra 2. bANa nahiM-nahiM maiM bhUla gayA sItA, nirdaya hokara tumako tyaagaa| nyAyocita daNDa nahIM bhogUM, to phira anyAya mahA hogaa|| 1. mahala 2. sA~pa Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa pazcAttApa (109) jaba zIlavatI sItAdevI, kI agni parIkSA maiMne lii| to aba mujhako bhI denA hai, bhAratavAsI jana suna lo jii|| (104) chUkara tumako apavitra karU~, yaha hogA merA pAgalapana / tuma agnizikhAoM meM tapakara, ___ pA cukI cirantana ujalApana / / (105) jAo!jAo! sIte! jAo!!, maiM Aja tumheM nA rokuuNgaa| apanI karanI kA puraskAra, pAkara maiM usako bhoguuNgaa|| (106) kaikeI ne vanavAsa diyA thA, dhIra-vIra nara ko pAkara / usako duSTA nirdayA kaheM, jo nararatnoM kI ratnAkara / / (107) jisane vairAgI bharatarAja se, vIra su-sundara suta jaaye| para putra prema meM aMdhI ho, kara vigata dharohara vara pAye / / (108) maiMne abalA anugAmina ko, ekAkI jaMgala meM chodd'aa| karkaza zabdoM kA hai abhAva, jo kucha kaha do mujhako thodd'aa|| sItA kA kuNDa mahI meM thA, merA hogA manamandira meN| usameM thA sUkhA kASTha bharA, merA tana hI hogA isameM / / (111) usameM agni sulagAI thI, maiMne zokAnala lagA diyaa| jaba kUdIM kuNDa meM sItAjI, agni ne bhI jala bahA diyA / / (112) aganI ko amala salila karake, usane pavitratA dikhalA dii| maiMne zokAgni lagA mana meM, A~sU kI bU~deM DhulakA dii| (113) terI pavitratA kA sItA, maiMne pramANa jaba pAyA thaa| aparAdha samajha karake apanA, tumako apanAnA cAhA thA / / 1. pRthivI/pRthvI 2. jala 3. tAtparya yaha hai ki maiMne bhI agni kA jala - kara diyA, isaprakAra maiM bhI agni parIkSA meM pAsa ho gyaa| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa pazcAttApa na (114) merI pavitratA pAkara ke, __ kyoM nA aparAdha bhulAtI ho| kaha do sIte tuma sApha-sApha, mujhako aba kyoM bharamAtI ho|| (115) he rAma! rAma!! tU batA rAma!!, kyA soca rahA hai tU mana meN| anyAya pramANita ho jisakA, kaisI pavitratA usa jana meN|| zrI rAmacandra hRdayasthala meM', yaha gUMja uThe prati china-china meN| anyAya pramANita ho jisakA, kaisI pavitratA usa jana meM! (117) diga-diganta meM gUMja uThe ara, ___ gUMja uThe sAre nabha meN| anyAya pramANita ho jisakA, kaisI pavitratA usa jana meM? (118) re agnikuNDa kI jvAlAoM ke, svara meM thI AvAja yhii| kaha rahI pagatale par3I huI, __ jagadhAtrI yaha pArthivya mhii|| 1. zrIrAma ke hRdaya meM 2. AkAza jisa tarapha netra unake jAveM, ve yahI dekha basa pAte haiN| anyAyI rAjA ko pAkara, nirdoSa satAye jAte haiN| (120) likhane vAlA hai nahIM koI, akSara bhI nahIM dIkhate the| para bA~ca rahe the rAmacandra, kahate basa sIte-sIte the|| (121) sItA nirdoSI siddha huI, maiM hI hU~ doSI siddha Aja / pahale sItA parityakta huI, parityakta huA phira raghurAja / / (122) aba taka maiM Age rahA aura, sItA anugAmI rahI sdaa| sItA Age aba huI rAma, usake pIche hai suno prajA / / (123) kahanA bhArata mA~ ke sapUta, jaba milo paraspara sItArAma / jisase tumako nita yAda rahe, sItA anugAmI hue rAma / / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa pazcAttApa bhAratavAsI guNagrAhI haiM, ve avaguNa anadekhI karate / hai yahI vajaha ki ve haradama, sabake sadguNa hI apanAte / / arihaMta rAma ke paramabhakta, hama AtmarAma ke aaraadhk| jinavANI sItA ke sapUta, bhagavAna AtamA ke sAdhaka / / (124) sAketa prajA ke gUMje svara, sItA-sI nahIM aura anyaa| he jagatpUjya sItA dhanyA, sItA dhanyA sItA dhanyA / / (125) sItA devI sI zIlavatI, dharatI para koI nahIM anyaa| sItA dhanyA sItA dhanyA, sItA dhanyA sItA dhanyA / / (126) na rAmacandra-sA rAjA bhI, aba taka jagatI meM huA any| jaya rAmacandra se rAjA kI, zata bAra dhanya zata bAra dhanya / / (127) isa pRthvItala kI janatA ke, haiM roma-roma meM rame rAma / raga-raga meM samAhita haiM sItA, para kahate haiM saba rAma-rAma / / (128) ghaTanAyeM bAsI ho jAtIM, para kathA nahIM hotI baasii| isa duvidhA se kaba ubareMge, kartavyaniSTha bhAratavAsI / / 1. ayodhyA bhagavAna AtamA ke sAdhaka, dhruvadhAma AtamA ke saadhk| nija Atama meM hI raheM lIna, hai yahI bhAvanA bhavanAzaka / / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa manISiyoM kI dRSTi meM manISiyoM kI dRSTi meM - mArmika citraNa paurANika kathAnaka ke AdhAra para likhA gayA pazcAttApa nAmaka kAvya DaoN. bhArilla kI eka aisI anupama kRti hai ki jisameM sabala yuktiyoM ke sAtha-sAtha sarala subodha bhASA-zailI meM zrIrAma ke saMvedanazIla hRdaya kA prasphuTana huA hai| ___ apane parivAra kI kImata para deza aura samAja ke lie apane jIvana ko samarpita kara dene vAle zrIrAma isa kRti meM saMvedanazIla pati ke rUpa meM prastuta hue haiN| bhAvapakSa aura kalApakSa donoM hI dRSTiyoM se kRti sazakta bana par3I hai| isameM vyakta vicAra mAnavIya pakSa ko ujAgara karate haiN| paurANika yuga kI nArI kI sthiti kA mArmika citraNa aura nArI kI mahAnatA para bhI paryApta prakAza DAlA gayA hai| sahRdaya hRdaya ko Andolita kara dene vAlI yaha kRti sAhitya jagata meM nizcita hI apanA sthAna bnaaegii| - pAzrI mahAmahopAdhyAya DaoN. satyavrata zAstrI. dillI pUrva kulapati, zrI jagannAtha saMskRta vizvavidyAlaya, purI (ur3IsA) atyanta sarAhanIya ___ DaoN. bhArilla dvArA racita pazcAttApa kAvya eka aisI kRti hai, jo zrIrAma ke saMvedanazIla hRdaya ko abhivyakta karane meM pUrNataH samartha hai| isa kati ke mAdhyama se lekhaka ne rAma ko eka naye rUpa meM prastuta kara diyA hai, jisase rAma kA vyaktitva kaThoratA ke Aropa se mukta ho gayA hai| sazakta bhAvapakSa ke sAtha-sAtha kalApakSa kI dRSTi se bhI yaha kRti eka samartha racanA hai; jo apanA sandeza dene meM pUrNataH saphala hai| 'svajana ko de dene se daNDa, nahIM ho jAtA koI mahAna' aura 'anyAya pramANita ho jisakA, kaisI pavitratA usa jana meM' - zrIrAma ke cintana kI ukta pariNati ne vaha sabakucha kaha diyA hai, jo kavi kahanA cAhatA hai| sabakucha milAkara yaha prayAsa atyanta sarAhanIya hai| - DaoN. ena.ke. jaina kulapati, rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura -302015 uttama kAvya DaoN. hukamacanda bhArilla dvArA racita 'pazcAttApa' eka kAvya hai| isake kathya aura kathAnaka kA utsa jainapurANa haiM; tathApi yaha saMdarbha loka prasiddhi prApta hai| vivecya kAvya meM kAvyazAstrIya aneka aMgoM kA prayoga aura upayoga huA hai| chanda aura alaMkAra vidhAna tathA rasa yojanA sahaja aura svAbhAvika rUpa se vyavahRta hai| kAvya kI bhASika tatsamatA aura prAJjalatA ullekhanIya hai| subodha zailI paTutA se kAvya-kalevara meM kahIM kAThinya pratIta nahIM hotaa| vicAra aura vyavahAra meM pavitratA aura sadbhAvanA kA saMcaraNa karane vAlA tathA zrotA aura pAThaka ke antara ko chUne vAlA kAvya mere vicAra se uttama kAvya kahalAtA hai| vivecya kAvya meM uparyaMkita sabhI guNoM kA yathAyogya upayoga huA hai| kavi ke anusAra unakI yaha kAvyakRti kizora kAla meM racI gayI hai; tathApi piMgala aura bhASika paTutA kI dRSTi se isameM praur3hatA kI garimA mukhara ho uThI hai| ___ itanA sundara aura zuddha kAvya praNayana ke liye kRpayA merI bahutazaH badhAiyA~ svIkAra kIjiye / ityalam / -vidhAvAridhi DaoN. mahendra sAgara pracaMDiyA alIgar3ha (u.pra.) ema.e., pI.eca.DI., DI.liT. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa manISiyoM kI dRSTi meM - jijJAsotpAdaka evaM AkarSaka DaoN. hukamacandajI bhArilla kA kAvya 'pazcAttApa' unakI kizorAvasthA kI vilakSaNa pratibhA kA pariNAma hai| isakA kathAnaka jijJAsotpAdaka evaM AkarSaka hai / bhAva pakSa aura kalA pakSa kI dRSTi se bhI yaha uccakoTi kA kAvya hai| sItAjI kA manovaijJAnika citraNa bhI prazaMsanIya hai| - DaoN. lAlacanda jaina adhyakSa : jaina caiyara, utkala vizvavidyAlaya, bhuvanezvara - 751009 yaha kalama kabhI ruke nahIM Apa dvArA sRjita pazcAttApa kAvya paDhane para anabhUtiyoM ke Ananda se sarAbora ho gyaa| kAvya meM Apake vicAroM kI U~cAiyA~, cintana kI gaharAiyA~ aura lekhana kSamatA kA vistAra AkAza ke samAna hai| viSayoM kA cayana bar3A hI sundara hai| kAvya meM kalpanA sajIva hai, zabdoM kA cayana sahaja hI artha kI abhivyakti karane vAlA hai| kaI paMktiyA~ to sIdhe-sIdhe marma ko bhedatI haiN| ApakI lekhana zailI utkRSTa hai| Apane kAvya meM dezaja, videzaja evaM laukika zabdoM kA khulakara prayoga kiyA hai, jo hara kisI kalamakAra kI parimArjitatA kA sUcaka hai| yaha kAvya janasAmAnya ke lie bhI rucikAraka, sAragarbhita, bodhagamya aura sahaja artha prakaTa karane vAlA hai, sarala bhASA meM hai| kAvya meM bhAvanAyeM komala, sUkSma, saundarya varNana ke sAtha prakRti citraNa meM naye-naye sArthaka zabdoM ke prayoga meM Apa siddha hasta haiN| merI bhAvanA hai kiyaha kalama kabhI bhI ruke nhiiN| yaha kalama kahIM bhI jhake nhiiN|| yaha kalama sAdhanA ke sAdhana / anavarata cale, yaha thake nhiiN|| inhIM zubhakAmanAoM ke saath| - DaoN. pI.sI. jaina ___ nidezaka : jaina anuzIlana kendra, rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura eka sanmArgadarzaka kRti DaoN. hukamacanda bhArilla kI naI kAvyakRti 'pazcAttApa' kA manoyogapUrvaka do bAra AdyopAnta adhyayana kiyaa| nizcaya hI kavi ne isameM atyanta kuzalatA ke sAtha apanI nIra-kSIra-viveka dRSTi kA paricaya dete hue apane sahRdaya pAThakoM ko bhI nyAyocita DhaMga se guNa ko guNa aura doSa ko doSa samajhane kI maMgala preraNA dI hai| saMskRta meM sUkti hai ki 'zatrorapi guNAH vAcyAH doSAH vAcyAH gurorapi' jo eka apekSA se bilkula ThIka bhI hai| pUrNa vItarAgatA se pahale sabhI jIvoM meM guNa aura doSa donoM pAye jAte haiN| hameM unako bhalIbhA~ti pahicAna kara guNoM kA hI anukaraNa karanA cAhie, doSoM kA nhiiN| jisaprakAra guNa; guNa hI hote haiM, upAdeya hI hote haiM, cAhe vaha choTe AdamI meM hI kyoM na hoM; usIprakAra doSa doSa hI hote haiM, cAhe vaha kisI mahApuruSa meM hI kyoM na pAye gaye hoM aura doSa sarvathA tyAjya hI hote haiM, prazaMsanIya nahIM, anukaraNIya bhI nahIM - yaha hameM atyanta spaSTatA se samajha lenA caahie| DaoN. bhArilla kI 'pazcAttApa' nAmaka yaha kRti jIvana ke isa mahattvapUrNa pakSa ko bar3I hI sundara zailI meM, svayaM rAma ke mukha se hI apanI galatI kahalAkara, prastuta karatI hai| mujhe vizvAsa hai ki isase bahuta logoM kA sanmArgadarzana hogaa| kizorAvasthA meM likhI gaI itanI sundara kAvyakRti kavivara DaoN. bhArilla ke janmajAta mahanIya vyaktitva ko bhI ujAgara karatI hai| - DaoN. vIrasAgara jaina adhyakSa : jainadarzana vibhAga, zrI lAlabahAdura zAstrI rASTrIya saMskRta vidyApITha, naI dillii| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa manISiyoM kI dRSTi meM 'pazcAttApa' sAhitya jagata meM nayI dRSTi bhAratavarSa kI janatA meM maryAdA puruSottama rAma kA caritra jitanI gaharI paiTha banA pAyA; utanA anya kisI mahApuruSa kA nhiiN| yahI kAraNa hai ki hara kAla meM rAma viSayaka sAhitya sRjana hara bhASA meM kiyA gyaa| rAma sabhI ke haiM; isalie sabhI ne rAma ko apane-apane Aine se dekhA aura nirUpita kiyaa| sAhityakAroM kI isI zrRMkhalA meM hindI sAhitya ke suprasiddha kathAkAra evaM kavi DaoN. hukamacanda bhArillajI bhI Ate haiN| unhoMne mahaja satraha-aThAraha varSa kI umra meM tarka aura zraddhA ke adbhuta samanvaya kA kuzala pradarzana apane kAvya 'pazcAttApa' meM rAma kA nayA vyaktitva darzA kara kiyA hai| jahA~ lekhaka eka tarapha rAma kI vItarAgatA ke parama upAsaka dikhAyI par3a rahe haiM, vahIM dUsarI tarapha ve rAma ko janatA kI adAlata meM bhI khar3A karate haiN| yaha kahanA galata na hogA ki lekhaka ke kAvya se jo svara mukharita ho rahA hai, usameM sItA kA vyaktitva rAma kI apekSA kahIM adhika nikhara kara sAmane A rahA hai| Adhunika bhAratavarSa meM mahilAoM kA jo vikasita svarUpa sAmane A rahA hai, usa pariprekSya meM mahilA adhyayana kendroM meM yaha khaNDakAvya vimarza kA viSaya banegA tathA lekhaka kI isa nayI dRSTi kA sAhitya jagata meM joradAra svAgata hogaa| - DaoN. anekAnta kumAra jaina adhyakSa, jainadarzana vibhAga, zrI lAlabahAdura zAstrI rASTrIya saMskRta vizvavidyAlaya, dillI yugAnurUpa bhAratIya sAhitya meM rAmakathA kA sthAna sarvopari hai| jaina granthakAroM ne bhI IsavI san ke prAraMbhika kAla se hI rAmakathA ko apane lekhana kA AdhAra banAyA hai| usI kar3I meM DaoN. bhArilla ne yugAnurUpa 'pazcAttApa' nAmaka kAvya kI racanA kara jainasAhitya ko samRddha kiyA hai| nAma ke anurUpa kRti meM bhAva kA bhI pUrA dhyAna rakhA gayA hai, jisase viSaya-vastu jIvanta ho calI hai| hindI bhASA meM laghu kAvya samaya kI mA~ga hai, jise ukta kRti pUrA karane meM samartha hai| AzA hai bhArillajI anya prasaMgoM ko bhI apane lekhana kA AdhAra bnaayeNge| - DaoN. RSabhacanda jaina, nidezaka risarca iMsTITyUTa oNpha prAkRta jainolaoNjI eNDa ahiMsA vaizAlI (vihAra) eka anupama kRti prastuta pazcAttApa kRti unakI 17 varSa kI umra meM likhI gaI thii| isakA maiM pratyakSa sAkSI hU~; kyoMki yaha racanA maiMne 1953 meM hI par3ha lI thii| isake pahale bhI chuTapuTa racanAyeM aura kahAniyA~ likhI gaI thiiN| ___Azcaryajanaka bAta yaha hai ki usa choTI sI umra meM isa kRti meM aisI soca, aisA cintana aura aise tarka Aye haiM; jo Ama AdamI ke soca se pare haiN| ina sabase prastuta kRti aisI anupama bana par3I hai ki jo Aja ke saMdarbha meM bhI sArthaka sAbita ho rahI hai| 131 chandoM meM racita pazcAttApa kAvya kAvyakalA kI dRSTi se to zreSTha hai hI, bhAvAbhivyakti bhI hRdaya ko chU jAne vAlI hai| par3hate-par3hate pAThaka bhAvavibhora hue binA nahIM rhtaa| kRti meM pAThakoM kA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 pazcAttApa sAdhAraNIkaraNa karane kI adbhuta kSamatA hai| prastuta kRti meM rAma ke dvArA sItA ke prati hue anyAya ke ahasA kA sajIva citraNa huA hai, pazcAttApa ke dvArA usa aparAdha ke prAyazcita karane kI abhivyakti bhI carama sImA para hai| isase patA calatA hai ki bhAI hukamacanda meM janmajAta sarvatomukhI sAhityika pratibhA hai / kahAnI, upanyAsa, nibandha ke sAtha AdhyAtmika padya racanA tathA bhASaNa kalA meM ve bejor3a haiN| paNDita ratanacanda bhArilla saMpAdaka : jainapathapradarzaka, bApUnagara, jayapura - 15 sarala, subodha aura prabhAvI jainaparamparA ke kathAnakoM ke AdhAra para DaoN. bhArilla ne apanI anUThI zailI tArkikatA- dArzanikatA yukta yathArtha citraNa meM sItA kI agni parIkSA se sambaddha rAma ke manovicAra, lokanIti, nyAyasiddhAnta, dharmanIti aura karmasiddhAnta ke gUr3ha rahasyoM ko kAvyarUpa meM citrita kiyA hai| unakI bhASA vicAra aura tarka kA anusaraNa karatI huI sarala-subodha aura prabhAvI hai / yathAsthAna sazakta sUktiyoM aura lokanIti ke muhAvaroM ke prayoga se ghaTanAoM ke aMtara rahasya sahajatA se udghATita hue haiN| DaoN. bhArilla bahumukhI pratibhA ke dhanI hai| unakA vyaktitva adbhuta hai| ve khyAti prApta lekhaka, vicAraka aura pravacanakAra to haiM hI, AcArya amRtacandrasUri jaise sahRdaya kavi bhI haiN| ciMtana kI gaharAIyoM ke sAtha hRdaya kI gaharAIyoM meM utarakara mAnava ke ciraMtana mUlyoM ko anubhUta kara unakI prabhAvI sthApanA karanA dukhada kArya hai| DaoN. bhArilla isa kArya ko sahajatA meM sampanna kara lete haiM, yaha unake manISiyoM kI dRSTi meM - 47 vyaktitva kI nirAlI vizeSatA hai| lokApavAda se bacane hetu rAma dvArA sItA kA parityAga eka aisI nirmama ghaTanA hai, jo punaH ciMtana ke lie prerita karatIM haiN| agniparIkSA lokApavAda ke samaya bhI lI jA sakatI thI, isase nirjana vana gamana ruka sakatA thaa| - DaoN. rAjendrakumAra baMsala amalAI, jilA zahaDola (ma.pra.) - 484117 lIka se haTakara lIka se haTakara maulika cintana para AdhArita isa kRti meM sUktiyoM ke sahaja prayoga ne cAra cA~da lagA diye haiN| kAvya kI bhASA sarala, sahaja evaM bodhagamya hai, jise hara stara ke sahRdaya vyakti sahajatA se samajha sakate haiN| chaMdoM kI caraNa-racanA ko dekhate evaM par3hate hI rASTrakavi svargIya zrI maithalIzaraNa gupta kI kAvyazailI ke sAtha sAhacarya sthApita ho jAtA hai| unake khaNDakAvya 'yazodharA' evaM mahAkAvya 'sAketa' meM 'kaikayI ke anutApa' kI jhalaka mujhe rAma ke pazcAttApa meM dikhAI detI hai| - premacanda siMha (vyAkhyAtA) ema.e. (hindI, itihAsa) bI. eDa., ela. ela. bI., Ayurvedaratna o.TI.esa. zikSaNa kendra hA. sai. vidyAlaya, amalAI, zahaDola (ma.pra.) sahaja bhAvAbhivyakti 'pazcAtApa' 131 chandoM meM nibaddha DaoN. hukamacandajI bhArilla kI 17 varSa kI taruNa avasthA meM likhI gaI prabhAvapUrNa sazakta racanA hai| vivecya kAvya bhASAzailI kI dRSTi se sarala, sahaja evaM bodhagamya hai| eka-eka kAvya netrapaTala para calacitra kI bhA~ti ubharatA aura Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa ekasamIkSAtmaka adhyayana pazcAttApa: eka samIkSAtmaka adhyayana apanI amiTa chApa chor3atA dikhAI detA hai| rasa, chanda, alaMkAra sabhI kA sahaja saMyoga racanA meM dRSTigocara huA hai| rAjA rAmacandrajI dvArA sItAjI ke parityAga ke uparAnta jisaprakAra pazcAttApa ke bhAva unake mana meM Ate haiM, ve hRdaya ko jhakajhora dete haiN| sahaja bhAvAbhivyakti lekhanI kA kamAla hai| racanA yaha siddha karane meM saphala hai ki DaoN. bhArilla kA gadya aura padya donoM meM samAna adhikAra hai| - akhila baMsala ema.e., DiplomA-patrakAritA, sampAdaka : samanvayavANI sTezana ror3a, durgApurA, jayapura - 302018 pAvana sandeza aura mArgadarzana AdhyAtmajagata ke mahAna cintaka, svAtmA ke satata anveSaka, dArzanika vidvAna DaoN. zrI hukamacandajI bhArilla ne prastuta racanA likhakara jagata ke bhole bhavya prANiyoM ko jo pAvana sandeza aura mArgadarzana diyA hai; usake liye unake prati merI bhAvanA ke kucha prasUna - sAgara hai hara bola tumhArA, roma roma bana rahA dibAkara / muTThIbhara mA~TI kAyA meM, laharA rahA bodha ratnAkara / / jagatI ko sandeza sunAte, mahAvIra kA tuma gA-gAkara / tuma Aye zItala samIra se, jaga meM isa saMtapta dharA para / / jIrNa zIrNa komala kAyA meM, baiThA zAzvata rUpa tumhArA / kSaNa-kSaNa moha tor3ate jaga se, cintana sAre jaga se nyArA / / zabda maMtra se bahA rahe ho, janakalyANI amRtdhaaraa| khuda tarane kA bhAva tumhArA, tAraNahArA lakSya tumhArA / / - gokulacanda saroja lalitapura pazcAttApa DaoN. hukamacanda bhArilla dvArA alpAyu meM viracita kAvya hai| isameM kathAbhAga na ke barAbara hai| kathAnaka kA AdhAra jainAcArya raviSeNa ke padmapurANa kA vaha aMza hai ki jisameM rAmacandra sItA ke dvitIya vanavAsa ke uparAnta usakI agniparIkSA lete haiN| agniparIkSA meM uttIrNa ho jAne ke pazcAt se hI bAta AraMbha hotI hai; jisakA saMketa chaThaveM chanda kI prathama paMkti 'ho gaI agniparIkSA Aja' se mila jAtA hai| agniparIkSA ke uparAnta saMsArasvarUpa ko jAnakara sItA kA dIkSA lenA aura zrIrAma ko apanI galatI kA ahasAsa honA hI kAvya kA mUlAdhAra hai| sItAjI ke dIkSA ke uparAnta isa kAvya kA ghaTanAkrama yA kathA bhAga ghaMTe-do-ghaMTe meM hI samApta ho jAtA hai; jisameM Andolita rAma kA vilApa kama aura pazcAttApa adhika abhivyakta haA hai| vaise to agniparIkSA ke sandarbha meM vibhinna rAmakathAoM meM vibhinna mata pragaTa huye haiM; parantu yaha kAvya racanA kA raviSeNIya padmapurANa ke AdhAra para racI hone se hameM usI ke Aloka meM vicAra karanA caahiye| isameM ghaTanAe~ haiM bhI aura nahIM bhii| jo dikhAI detI haiM, vaha sAkSAt nahIM, varana pUrvadIpti yA pratIkAtmaka yA vicArAtmaka zailI meM dikhAI detI haiN| kavi ke mana para sItA ke dvitIya vanavAsoparAnta agniparIkSA lene kA amiTa prabhAva par3A hai| 'pazcAttApa' ke kavi ke citta meM aneka prazna haiM, jaise - kyA sItA kI agniparIkSA ucita thI? kyA kisI garbhavatI strI ko aparAdhI siddha haye binA hI nirvAsita kiyA jA sakatA hai? kyA nArI kA apanA AtmasammAna nahIM hai yA vaha kevala pati kI anucara mAtra hai arthAt jaisI pati paramezvara AjJA deM, use jyoM kI tyoM zirodhArya kara liyA jaae| yadi sItAjI ke sAtha anyAya huA hai to kyA nyAyAdhIza ko apane pada para bane rahane kA adhikAra hai? Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa eka samIkSAtmaka adhyayana vaha janatA bhI kaisI hai, jisane anyAyI ko cunA aura anyAya pramANita ho jAne ke bAda bhI pada para bane rahane diyA? kyA rAma Adarza pati yA pitA kahalAe jAe~ge? jo vyakti apanI patnI ke mana ko saMvedanazIla hokara nahIM samajha sakA, kyA vaha prajA ko behatara samajha sakegA? aisehI aneka prazna lekhaka kemana ko bAra-bAra udvelita karate haiM, phalataH 'pazcAttApa' jaise kAvya kI racanA ho jAtI hai| yahI savAla racanA ko 53 varSa pUrva racita hone para bhI Adhunika saMdarbho meM bhI prAsAMgika banA dete haiN| (2) kalpanA meM purANoM kA samAhAra - purANa sImita hai; kalpanA asIma hai, bhAvocchavAsa hai| icchA yA kAmanA meM gati hai, vaha AkAza meM daur3atI hai gaMtavya ke chora taka / virATa citta sarvazreSTha vastuoM kI racanA kara detA hai| kabhI lagatA hai ki - purANoM meM ghaTanAe~ ThIka-ThIka nahIM A pAI haiM, kucha bAkI raha gayA hai, punarvyAkhyeya hai - yahI vyAkulatA kavi ko mukhara banAtI hai| vikSubdha hRdayamahodadhi meM hajAroM prazna uThate haiN| hara uttara nae prazna ko janma de jAtA hai| Akhira khoja sukumAra mana kI sukumAra kalpanA kA Azraya letI hai aura kRti kA sRjana ho jAtA hai| sItA kI agniparIkSA evaM nirvAsana kI kahAnI bahuta purAnI hai| bAlmIki rAmAyaNa se lekara Adhunika kaviyoM taka sabhI ne use apaneapane DhaMga se kahA; para DaoN. bhArilla kI isa racanA kA svara pUrva racanAoM se pUrNataH bhinna aura nayA hai| sAmAnyataH rAma se jur3e aneka granthoM meM sItA kI agniparIkSA kA varNana vividhatA se bharA milatA hai| adhikAMza vidvAnoM ne agniparIkSA ko aprAmANika prakSipta mAnA hai| isake kaI kAraNa haiM - eka torAma ke dvArA sItA kI agniparIkSA lenA, rAma ke svAbhAvika Adarza caritra ko khaNDita karatA hai; jo rAma sItA ke viraha meM vyAkula hote haiM, apaharaNakartA rAvaNa se dina-rAta eka karake yuddha karate haiM; vahI rAma yuddha ke pazcAt sItA ko saharSa grahaNa karane ke bAda, apane pAsa rakhane aura usake garbhavatI ho jAne ke bAda lokApavAda ke bhaya se nirvAsita kara deM - yaha svAbhAvika nahIM lgtaa| dUsare, rAma caritra kI kathA kahane vAle adhikAMza graMthoM meM uttara kANDa kA vivaraNa nahIM milatA aura jina kavi-lekhakoM ne varNana kiyA bhI hai to calatA sA kara diyA hai| udAharaNa ke lie - vaiSNava sAhitya meM harivaMza purANa, viSNupurANa, vAyupurANa, bhAgavata purANa, nRsiMha purANa; bauddha sAhitya meM anAmaka~ jAtaka, syAma kA rAmajAtaka, khotAnI aura tibbatI rAmAyaNa aura jaina sAhitya meM AcArya guNabhadra kRta uttara purANa meM agni parIkSA kA nirdeza nahIM milatA hai| tIsare, jo varNana milatA hai vaha vividhatA se bharA hai| bAlmIki rAmAyaNa meM rAvaNa vadha ke pazcAt rAma sItA ko apane pAsa lAne kA Adeza dete haiN| jaba sItA sampUrNa zrRMgAra kara rAma ke pAsa AtI haiM to rAma kahate haiM ki maiMne to apane zatru se pratikAra ke lie rAvaNa se yuddha kiyaa| mujhe tumhAre caritra para saMdeha hai; ataH mujhe tumhAre prati koI AkarSaNa nahIM rahA, tuma jahA~ cAho calI jaao| isake bAda lakSmaNa sItA ke lie citA taiyAra karate haiM aura sItA usameM praveza karatI hai| tatpazcAt agni Adi devatA sItA ke caritra kA sAkSya prastuta karate haiN| uttara meM rAma ne kahA ki mujhe sItA ke caritra meM saMdeha nahIM thA; parantu eka to rAvaNa ke yahA~ rahane ke kAraNa isa zuddhi kI AvazyakatA thI dUsare, yadi maiM sItA ko aise hI grahaNa kara letA to loga mujha para kAmI hone kA Aropa lagAte / spaSTa hai ki vAlmIki rAmAyaNa kA yaha aMza svAbhAvika nahIM lagatA, ataH prakSipta hai| mahAbhArata ke rAmopAkhyAna meM rAma kevala devatAoM ke sAkSya se hI saMtuSTa ho jAte haiN| isIprakAra vimala sUrikRta paumacariyaM kA saMskRta rUpAntaraNa AcArya raviSeNa kRta padmacarita yA padmapurANa hai, jisameM rAma aura sItA ke punarmilana ke samaya devatAoM dvArA puSpavRSTi tathA sItA kii| Osd 00 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa eka samIkSAtmaka adhyayana 31 nirmalatA ke pakSa meM unake sAkSya ke atirikta kisI bhI parIkSA kA ullekha nahIM milatA hai| kintu eka dUsare avasara para sItA-putroM ke rAma senA se yuddha ke pazcAt rAma una putroM ke sAtha ayodhyA lauTate haiN| ayodhyA pahu~cakara sugrIva-hanumAna Adi rAma se sItA ko svIkAra karane kI prArthanA karate haiN| taba rAma isa zarta para ki - 'sItA svayaM ke satItva kA sAkSya deM to svIkAra kara sakate haiM - yaha kahate haiN| uttara meM sItA kahatI haiM 'maiM zUlI para car3ha sakatI haiM, Aga meM praveza kara sakatI hU~, lohe kI tapI huI char3a dhAraNa kara sakatI hU~ athavA ugra viSa bhI pIsakatI huuN|' rAma ne agniparIkSA ko hI ucita samajhA aura tIna sau hAtha gaharA kuNDa banavAkara Aga prajjvalita karAkara, sItA se satItva kI zapatha khAkara praveza karane ko khaa| sItA ne jaise hI praveza kiyA agnikuNDa svaccha jala se bhara gayA aura logoM ne dekhA sItA sahasra dala kamala para virAjamAna haiN| rAma ne sItA se kSamA yAcanA kI aura sAtha calane ko khaa| isa prastAva ko sItA ThukarAkara jainezvarI dIkSA lene ke lie cala pdd'iiN| ____ isIprakAra 'kathA sarita sAgara' meM sItA kI parIkSA rAma dvArA na hokara bAlmIki RSi ke Azrama ke anya RSiyoM dvArA lI jAtI hai| vaha bhI agni ke dvArA nahIM balki jala se bhare TITibha sarovara meM praveza karAkara / isaprakAra adhikAMza madhyakAlIna rAmAyaNoM meM bAlmIki rAmAyaNa ke prakSipta aMza ko AdhAra banAkara kamoveza alaga-alaga DhaMga se isa ghaTanA kA ullekha kiyA hai aura ghaTanA ke kAraNoM meM kisI ne bhaga RSi (ahilyA ke pati) ke aura kisI ne mandodarI ke zApa kA ullekha kiyA hai| __ anya vRttAntoM meM sItA kI agniparIkSA ke atirikta nimna parIkSAoM kA bhI ullekha milatA haiM jaise - viSaile so se bhare ghar3e meM hAtha DAlanA, masta hAthiyoM ke sAmane pheMkA jAnA, siMha aura vyAghra ke vana meM chor3a denA, atyanta tapta lohe para calanA aadi| / isIprakAra sItA kA nirvAsana yA tyAga kI ghaTanA kA kucha granthoM meM / jikra hI nahIM kiyA hai aura kucha granthoM ne sItA-nirvAsana kA varNana to kiyA hai; kintu kAraNa bhinna-bhinna mAne haiN| udAharaNa ke lie - Adi rAmAyaNa, mahAbhArata, harivaMza purANa, vAyupurANa, viSNupurANa, nRsiMhapurANa, anAmakaM jAtaka, guNabhadrAcArya kRta uttara purANa meM isa ghaTanA kA ullekha hI nahIM hai| isake viparIta, jinhoMne ullekha kiyA hai unake kAraNa bhinna-bhinna haiM, jaise - bAlmIki rAmAyaNa kA uttara kANDa, raghuvaMza, uttara rAmacarita, kundamAlA, paumacariyaM, padmacarita ne lokApavAda ko; to kathAsaritsAgara, bhAgavata purANa, jaiminIya azvamegha, padmapurANa, tibbatI rAmAyaNa ne dhobI kI kathA ko; upadezaprada kahAvalI, hemacanda kRta jaina rAmAyaNa, AnaMda rAmAyaNa Adi ne rAvaNa ke citra ko kAraNa mAnA hai| sItA ke nirvAsana ke parokSa kAraNoM meM bhRgu RSi kA zApa, tArA kA zApa, zukra kA zApa, lakSmaNa kA apamAna, lomaza RSi kA zApa, sudarzana muni kI nindA, bAlmIki ko pradatta varadAna Adi ko kAraNa mAnA gayA hai| ____ kucha granthoM ne sItA ke nirvAsana ko avAstavika karAra dete hue nATakIya ghaTanAkrama kI taraha kevala pratIkAtmaka tyAga kI yukti kA sahArA liyA hai| udAharaNa ke lie - tulasIkata gItAvalI meM rAma kI AjJA se lakSmaNa sItA ko vana meM na chor3akara bAlmIki ke hAthoM sauMpa dete haiM; kyoMki dazaratha kI akAla mRtyu ke kAraNa, unakI zeSa Ayu rAma ko milatI hai - jise vaha sItA ke sAtha bhoganA anucita samajhakara svayaM hI nirvAsita kara dete haiN| yaha ghaTanA rUpa badalakara kamoveza anya granthoM, adhyAtma rAmAyaNa, AnaMda rAmAyaNa Adi meM AtI hai| uparyukta sampUrNa vivaraNa se spaSTa hai ki kavi hukamacanda bhArilla ke racita 'pazcAttApa' nAmaka kAvya meM paurANika vRtta ke sAtha kalpanA kA samucita prayoga kiyA gayA hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa eka samIkSAtmaka adhyayana ___ yadyapi prastuta kAvya ke kathAMza kA mukhya upajIvya jaina purANa sAhitya (vizeSataH padmapurANa) hI rahA hai; tathApi anya loka-zruta tathyoM kA samAveza karane meM bhI kavi ne saMkoca nahIM kiyA hai| kalpanA kA samAhAra - paurANika vRtta ke anusAra, 'sItA ke jainezvarI dIkSA lene ke saMkalpa ko sunate hI rAma mUrcchita hokara bhUmi para gira par3e, mAtra itanA sA varNana hai| ThIka isI bindu ko AdhAra banAkara kavi ne apane kAvya kA mahala khar3A kiyA hai| agniparIkSA samApta hone para rAma ko apane dvArA kie kRtya para pazcAttApa hotA hai aura vaha vilApa, pralApa, AtmAlApa meM parivartita ho jAtA hai| cUMki zeSa citraNa kalpanA-prasUta hai; ataH lekhaka ko ghaTanAoM ko svayaM ke anusAra citrita karane kI svataMtratA mila jAtI hai aura vaha sArI ghaTanA ko svayaM kI kalpanAzakti se Adhunika saMdarbho meM r3hAlatA hai| racanA ke isa daura meM kavi kI prANadhArA atyaMta prabala hai| cintana jaise kagAra tor3a Age bar3ha jAnA cAhatA ho aura kavi apane usa vega ko roka pAne meM asamartha anubhava kara rahA ho - aisA pratIta hotA hai| aparAdhI hRdaya sahaja hI apane aparAdha ko svIkAra nahIM karatA hai, vaha bhI yadi vaha aparAdhI Adarza ho taba to aura kaThina ho jAtA hai| pahale rAma bhI apane aparAdha ke kAraNa dasaroM meM khojane kA prayAsa karate haiM aura vaha sArA doSa janatA (prajA) ke mAthe mar3hate haiM ki prajA ne hI unheM isa bAta ke lie bAdhya kiyA ki vaha sItA ke sAtha anyAya kareM, dUsarA doSa prajA kA yaha ki usane mere jaise vyakti ko jise nyAya karanA nahIM AtA ho, satya kI samajha na ho, nyAyAdhIza pada para pratiSThita hI kyoM kiyA? prajA hI avivekI hai, jisane mujha jaise anyAyI ko cunaa| kintu yaha hai kasUra kisakA, hamArA athavA janagaNa kaa| unhoMne anyAyI ko cunA, kintu maiM kyoM kahane se banA / / 13 / / phira rAma ko lagatA hai ki bhale hI prajA ne merA cayana kiyA; kintu maiM nakAra bhI sakatA thA; maiMne nakArA nahIM arthAt mere mana meM lAlasA vidyamAna thii| ho sakatA hai merA hI doSa ho| 'jAne-anajAne' kahakara rAma isa aparAdha ko halkA kara rahe haiN| jaise ki 'bhUlavaza galatI ho gaIM, calo mApha kara do| sAmAnyataH vastu kI kImata vastu ke khone kI AzaMkA mAtra meM hI patA cala jAtI hai, kintu yahA~ to sItA chUTI hI jA rahI haiN| rAma ko apane aparAdha kA bodha gaharAyA - udara meM thA lavakuza jor3A, tabhI nirjana vana meM chodd'aa| prathama maiMne nAtA tor3A, Aja usane mukhar3A mor3A / / 16 / / maiMne sItA ko taba chor3A, jaba koI bhI nArI apanA sabase bar3A sukha prApta karane jA rahI thI 'mAtRtva kA sukh'| use usa samaya sahAre kI / adhika jarUrata thii| yahIM pAThaka ko pahalI bAra patA lagatA hai ki sItA / / 'pazcAttApa' : aMtasthala kA viplava prakriyA aura pATha - 'pazcAttApa' kAvya kA AraMbha nATakIya zailI meM hotA hai| kavi kisI sUtradhAra kI taraha sabase pahale maMgalAcaraNa kara kAvya kI viSayavastu kA paricaya dete haiN| isI ke sAtha pUrva meM ghaTita ghaTanA kI sUcanA dete haiM ki prajA kI pukAra sunakara avadheza ne saMpUrNa samAja ke samakSa sItA kI parIkSA le to lI, lekina vaha parIkSA lenA svayaM ko bhArI par3a gayA; kyoMki sItA to parIkSA meM uttIrNa ho gaI, kintu premI hRdaya rAma anuttIrNa ho ge| unakA hRdaya Andolita ho gyaa| lagA jaise ki mujhase bahuta bar3A aparAdha ho gayA hai, anyAya ho gayA hai| kyA isakA pratikAra saMbhava hai? nahIM! kataI nahIM!! tIra kamAna se nikala gayA hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa ekasamIkSAtmaka adhyayana kahIM jA rahI haiM, jaba rAma kahate haiM 'nahIM maiM jAne nA duuNgaa'| kahA~? | kisako? kyoM? javAba agale chandoM meM milatA hai| yahA~ Akara lagatA hai ki kavi svapna zailI kA prayoga kara rahA hai| sItA ke dIkSA ke lie jAte hI rAma mUrcchita ho gae aura usa mUrchA kI avasthA meM hI jaise AtmAlApa kiye jA rahe haiN| rAma mUrcchita haiM, svapna meM sItA se saMvAda kara rahe haiM, svayaM ko aparAdhI mAna rahe haiM, kSamA mAMga rahe haiN| suno aparAdhI hU~ sIte!, karo aparAdha kSamA merA / / 18 / / parantu Azcarya ! mahA Azcarya ! sItA kSamA aura krodha donoM hI sthitiyoM se Upara uTha gaI haiN| yadyapi aisA honA to tadbhava mokSagAmI rAma ko cAhie thA, kintu ho gaI sItA / uttara meM sItA vahI kahatI haiM, jo kisI bhI bhAratIya nArI ko kSamA mA~gate aparAdhI premapAtra se kahanA cAhie thaa| kahA itanA hI sItA ne. nahIM aparAdha tumhArA hai| karamaphala pUraba kA jAno, karamabala sabase nyArA hai||19|| pUrvopArjita karmaphala ke kAraNa yaha saba ghaTita huA arthAt pUrvabhava meM maiMne koI bhUleM kI hogI, jinake kAraNa isa bhava meM aise saMyoga mile, isalie tumhArA doSa nahIM hai| kahane ko kaha to diyA sItA ne ki 'nahIM aparAdha tumhArA hai' para kasaka abhI bAkI thii| rAma ne sItA ko jaba daNDa diyA, taba sItA ko saphAI dene kA avasara hI nahIM diyA / Aja sItA ke pAsa avasara thA - bAta basa itanI hai he nAtha!, milA dete sat kA sNyog|||23|| para sItA itanI sI hI bAta kahakara jo bAta ko choTA kara rahI hai, vaha bAta utanI choTI nahIM hai, balki Adarza rAma ke dhIra gambhIra vyaktitva para gambhIra Aropa hai ki unake nirNayoM meM 'sat kA saMyoga' nahIM hai| unheM kRtya-akRtya kA kAla-viveka nahIM hai| yadi mana meM caritra ke viSaya meM koI saMdeha thA to parIkSA nirvAsana ke samaya hI le lete, kintu rAma to puruSa hI nahIM mahApuruSa the, ve nArI ke hRdaya kI pIr3A ko kaise samajha pAte? na taba samajha pAe, na aba samajha paae| Akhira meM sItA rAma ko samajhAtI hai - are nindA sunakara merI, nAtha ! tyAgA tumane mujhako / dharma kI sunakara nindA kabhI, tyAga mata denA tuma usako / / 28 / / isa aMtima upadeza ke bAda sItA dIkSA hetu cala detI haiN| rAma unheM jAte dekha rahe haiN| lava-kuza, bharata, lakSmaNa, zatrughna ne apane prema kA vAstA dekara rokane kI koziza kI, para sItA nahIM rukii| ___ yahIM para kavi eka mArmika bimba kI sRSTi karatA hai - rAma prema meM vihvala haiM, A~khoM se azru kI dhArA baha rahI hai| kavi ina A~suoM ko vihvalatA kA lakSaNa citrita karate haiM, aura mujhe rAma kI asamarthatA kA bodha karAte lagate haiN| rAma sArI kozizoM ke bAvajUda cAhakara bhI nahIM roka pA rahe haiN| sItA calI jAtI hai| rAma kA pazcAttApa jArI hai| isa kSaNa rAma ke pAsa samaya hai ki ve apanI bhUloM kA punarAvalokana kara skeN| rAma punarAvalokana karate haiM aura isI daurAna rAma kaI abUjha praznoM se do-cAra hote haiN| Akhira nyAya hai kyA - jana-mana kI prasannatA, bahumata kA nirNaya yA satya kA sAtha? nArI kI pavitratA ke nirNaya kA adhikAra kise hai - rAjA ko. pati ko yA janatA ko? yadi sItA kI pavitratA meM zaMkA karatA to maiM karatA, janatA ko adhikAra kaise milA? Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa eka samIkSAtmaka adhyayana yahA~ rAma apane caritra kI kamajorI ko svIkAra rahe haiM - sItA satItva meM zaMkA thI, ___to kyoM usako maiM ghara laayaa| sItA yadi parama punItA thI, to kyoM janamata se ghabarAyA / / 54 / / dUsarI bAta yaha bhI hai ki yadi dhobina ne sItA ko apane bacAva ke lie pramANa ke rUpa meM prastuta kiyA to kyA galata kiyA? aisA to sabhI karate haiN| saca to yahI hai ki zaMkA to rAma ke mana meM thI, dhobina to bahAnA thI, anyathA eka dhobina ayodhyA kI sampUrNa prajA kA pratinidhitva kaise kara sakatI hai? dhobina eka vyakti yA eka parivAra hai, sampUrNa prajA nhiiN| rAma ke pazcAttApa' ke isa avasara ko kavi ne apanI nArI bhAvanA ke rUpa meM prastuta kiyA hai| sItA ko khokara rAma sampUrNa nArI jAti ke prati saMvedanazIla ho uThate haiN| kavitA paurANika yuga se bAhara A jAtI hai - aba taka to samajhA thA maiMne, nArI hI hotI parityakta / anyAya dekha kara pativara kA, __ho jAtI vaha nara se virakta / / 74 / / nara nArI se paidA hotA, usase pAtA hai neha mAna / para ahaMkAra se bharA svayaM, jagajananI kA karatApamAna / / 78 / / rAma ke mana meM nArI kI mahimA kA bodha itanA adhika hotA hai ki vaha prema, dhairya, tyAga, mAtRtva, komalatA Adi kI mUrti dikhAI detI hai| jaise nirAlA ke tulasIdAsa ko ratnAvali ke dvArA pratibodhita karane para vaha sAkSAt durgA, ambA, sarasvatI dikhAI dene lagI thii| rAma ke mana meM bhI nArI ke prati mahimA sahI mAyane meM sItA ke prati mahimA hai| unake hRdaya kA pratyeka aMza sItA ke prati prema se AplAvita hai| zAyada isIlie vaha svayaM ko sItA ke sthAna para rakhakara socate haiM ki - merA apavAda jagata karatA, _ kyA chor3a jAnakI detI cala / / 90 / / nizcita rUpa se nahIM, to phira maiMne kaise chor3a diyA? yaha bhI eka gaharA daMza hai| rAma arddhavikSipta kI bhA~ti pralApa karane lagate haiM 'he lakSmaNa ! mujhe dhikkAro, mAro, bhAI mata kahanA / he lavakuza! tuma mujhe pitA mata kahanA / he sIte! tuma nirdayI ho, kyA merA aparAdha kSamya nahIM thaa|' sIte! tumase hI pUcha rahA, niradaye kahU~ athavA sadaye? / mAnA merA hI hai kasUra, para kSamya nahIM aparAdha priye? ||102 / / rAma ko punaH bodha jAgatA hai| rAma vicArate haiM ki aparAdha merA hI hai aura isakA daNDa bhI yahI hai ki jisaprakAra maiMne sItA kI agniparIkSA lekara use agni meM jalAyA; usIprakAra maiM bhI svayaM ko zoka kI agni meM jlaauuNgaa| phira bhI eka antara avazya rahegA ki sItA to agni parIkSA dekara pavitra pramANita ho gaI; lekina maiM svayaM ko svayaM kI dRSTi meM pavitra pramANita nahIM kara paauuNgaa| ataH maiM sItA kA anugAmI huaa| jagatjana jaba Apasa meM abhivAdana kareMge to pahale sItA kA nAma uccArita karate hue sItArAma kheNge| ___aMta meM kavi isa sampUrNa kAvya kI pratIka yojanA ko spaSTa karatA hai ki isa kAvya meM jo rAma hai, vaha AtamarAma hai aura jo sItA hai, vaha jinavANI hai| yaha jinavANI rUpI sItA to bhagavAna ke jJAna rUpI kuNDa meM snAna kara pAvana ho gaI aura yaha pramANita kara gaI ki usakA honA to AtamarAma ko pAvana banAe rakhane ke lie hai| yadi AtamarAma svayaM ko prAyazcita kI agni meM tapAkara zuddha kare to vaha bhI pAvana ho sakatA hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa eka samIkSAtmaka adhyayana PO kavi dvArA uparyukta rUpaka kA Adyanta nirvAha kiyA gayA hai| (4) 'pazcAttApa' : darzana aura adhyAtma - pazcAttApa kAvya kA adhyAtma hI prasthAna bindu hai aura adhyAtma hI pariNati / cU~ki kavi ke pUre jIvana kA nicor3a adhyAtma ke irda-girda hI bahA hai; ataH racanA kA adhyAtmamaya honA Azcarya paidA nahIM karatA; balki racanA ke gAmbhIrya ko Adyanta banAe rakhatA hai| mAnavIya janmamRtyu cakra usake hAtha meM nahIM hai; kinta pratyeka janma ko, usake pratyeka kSaNa ko adhyAtma ke Aloka meM amara banAyA jA sakatA hai| kAvya kA maMgalAcaraNa hI adhyAtma bhAvanA se paripUrNa hai - samAI sItA raga-raga meM, basa rahe raga-raga meM zrI rAma / karU~ maiM vaMdana abhinandana, ramUM nita apane Atama rAma / / 4 / / kavi ne yahA~ jo apane AtmA meM ramaNa karane kI bhAvanA vyakta kI hai; yahI bhAvanA Age calakara upadezamaya zabdoM meM abhivyakta hotI hai| tyAgane se mujhako he nAtha!, huA hogA thor3A AtApa / tyAga dene se Atma dharma, milegA bhava-bhava meM saMtApa / / 29 / / apanI AtmA ke Azraya se anekoM janmoM ke saMtApa naSTa ho jAte haiM aura AtmasvabhAva ko chor3a dene se anekoM janmoM taka saMtApa ko sahana karanA par3atA hai| kAvya ke aMta meM nAndI pATha ke rUpa meM kavi ne jo bhAvanA vyakta kI, vaha AdhyAtmika bhAvanA hI hai| arihaMta rAma ke parama bhakta, hama AtmarAma ke aaraadhk| jinavANI sItA ke sapUta, bhagavAna AtmA ke sAdhaka / / 130 / / bhagavAna AtmA ke sAdhaka, dhruvadhAma AtamA ke saadhk| nija Atama meM hI raheM lIna, hai yahI bhAvanA bhavanAzaka / / 131 / / cU~ki kRtikAra adhyAtmavAdI kavi hai - adhyAtma kavi ke raga-raga meM samAyA huA hai| DaoN. nagendra ne likhA hai - __"pratyeka mahAkavi draSTA to anivAryataH hotA hai aura dArzanika bhI prAyaH hotA hai; kintu zAstrakAra nahIM ho sakatA; kyoMki zAstra aura kAvya kI prakRti mUlataH bhinna hai| isIkAraNa jahA~ kahIM bhI kavi ne zAstranirUpaNa kA prayatna kiyA; usakA kavitva bAdhita ho gyaa|" DaoN. nagendra ke uparyukta kathana se aMzataH sahamata huA jA sakatA hai; kyoMki yadi kavi ke vartamAna para dRSTi DAleM to vaha zAstrakAra, cintaka, pravacanakAra Adi aneka bhUmikAoM ko lie hai| phira bhI kAvya-racanA nirbAdha hai, kintu pazcAttApa' ke racanAkAla ko dhyAna meM rakhakara dekhA jAe to aisI racanA punaH kavi kI lekhanI nahIM ugala sakI, jisameM ki sahI arthoM meM kAvyatva hai| prastuta kRti meM yadyapi kavi kA uddezya darzana yA adhyAtma ko kAvya ke sAMce meM ur3elakara prastuta karanA nahIM rahA; aisA pratIta hotA hai, phira bhI darzana kAvya meM sthAna-sthAna para vyaMjita ho hI gayA hai| rAma ke dvArA sItA se svayaM ko aparAdhI mAnakara kSamA mA~gane ke prasaMga meM sItA ke mukha se kucha siddhAnta sahaja hI nisRta ho jAte haiM, udAharaNa ke lie jainadarzana kA karma siddhAnta kA sahaja varNana karatI hai - vigata bhava meM jo bA~dhe karma, vahI phala dete isa bhava meM / / 20 / / yA 'kare so bhare' yahI hai satya, ApakA isameM koI na doSa / / 21 / / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa ekasamIkSAtmaka adhyayana isIprakAra kramabaddhaparyAya' siddhAnta kI chAyA dekha sakate haiM - Apa na kareM vikalpa vizeSa, sabhI kucha nizcita haiMsaMyoga / / 23 / / bAraha bhAvanAoM meM anitya bhAvanA kA cintana bhI sItA isaprakAra karatI haiM - nAte-rizte saba jhUThe haiM, inameM ulajhI duniyA bholI / / 34 / / athavA nAtoM kA tApa na tapanA hai, nAte na mujhako aba bhAyeM / nAte hI jaga ke baMdhana haiM, ye sabhI jagata ko bharamAyeM / / 35 / / uparyukta uddharaNa lekhaka kI jJAnanidhi ke aMza mAtra haiN| cU~ki kavi kA uddezya aMtasthala meM vyApta viplava ko bhAvita karanA hai; ataH kAvya ke sahaja pravAha meM ye motI utarAe haiN| vedI para use bali dete samaya usake sAmane manu smRtikAra hI khar3e hoMge 'sAtra yA sImona da voDavAra' nahIM; ataH agniparIkSA ke daurAna nArI para atyAcAra ho rahA hai, usake strItva kA apamAna ho rahA hai, yaha vikalpa paurANika rAma ko sapane meM bhI nahIM A sakatA hai| ___ yadi Adhunika rAma kA anubhava mAneM to yaha bhI saMbhava nahIM hai; kyoMki DaoN. nagendra ke anusAra "kAvya meM kavi-anubhUtiyoM kA sAdhAraNIkaraNa hotA hai" aura rAma kavi nahIM, kAvya ke nAyaka haiN| ataH kAvya meM varNita sabhI vicAra kavi kI anubhUtiyoM se nisRta haiM, vaha bhI yuvA kavi kii| kavi ke dvArA saMbhavataH 1952-53 I. AsapAsa isa kAvya kI racanA kI gaI thI, jaba kavi svayaM yuvA thA aura deza kI tAtkAlika samAja aura rAjanIti ko gaharAI se samajha rahA thA, apane yuga ke satya ke prati jAgaruka thaa| prAcIna mUlyoM kA nae jIvana saMdarbho ke pariprekSya meM Akalana kara eka ora unheM jIvantatA pradAna karanA cAhatA thA to dUsarI ora vartamAna kI samasyAoM ko mahatva dete hue prAcIna kintu jIvanta mUlyoM se jor3anA cAhatA thaa| ___kavi kI pIr3hI ne svataMtratA se pUrva jisa rAmarAjya kA sapanA dekhA thA; vaha sapanA AjAdI ke pazcAt bhaMga hotA hai| jina mUlyoM ko gA~dhI sthApita kara gae the, ve punarsthApana kI mA~ga kara rahe haiM / phalataH svapnabhaMga aura mUlya-vighaTana ke isa daura meM yuvA mana kI racanA rAjanIti, lokataMtra jaise viSayoM para savAla uThAtI hai| sAtha hI sAmAjika sarokAroM ko AdhI AbAdI ke sAtha jor3ane kA prayAsa karatI hai| pazcAttApa' kAvya meM kavi ne rAma ko paurANika saMdarbho se nikAlakara pUrNataH Adhunika mAnava banAyA hai| yahA~ rAma kA caritra divya nahIM hai, vaha vyavahArika aura manovaijJAnika dharAtala para bunA gayA hai| nAyaka kI nijI pIr3A hai, phira bhI sAmAjika-rAjanaitika evaM sAMskRtika sarokAroM ko AtmasAta kie hue hai| 'pazcAttApa' - Adhunika saMdarbho kA vidhAna - 'pazcAttApa' kAvya ke adhyayana ke daurAna yaha savAla bAra-bAra mana meM uThatA rahA ki kAvya meM vyakta bhAva evaM vicAra kavi ke anubhava haiM yA nAyaka rAma ke? yadi kavi ke anubhava haiM to kauna se kavi ke yuvA kavi ke yA praur3ha kavi ke, aura yadi rAma ke haiM to kauna se rAma ke paurANika rAma ke yA tulasI ke rAma ke yA Adhunika rAma ke ? ina vikalpoM meM se do vikalpoM ko to sIdhe-sIdhe nakArA jA sakatA hai, eka to praur3ha kavi ko; kyoMki kAvya meM jo vaicArika sphUrti yA tAjagI hai, vaha kisI yuvA mana kA hI utsAha ho sakatA hai| dUsare, paurANika rAma ko, kyoMki paurANika rAma Adarza nAyaka haiM, sAmantavAda yA rAjataMtra kA hissA haiN| bhale hI vaha eka patnIvratI haiM, kintu kartavya kI Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa eka samIkSAtmaka adhyayana vaha eka aisA mAnava hai, jo rAjatva ke kAraNa vivaza hai| apanI / patnI se ekaniSTha prema karatA hai; para kheda hai ki vaha apanI prajA se bhI prema karatA hai, sAmAjika mUlyoM se bhI prema karatA hai| rAma kI vivazatA kAvya ke AraMbha meM hI dikhAI detI hai, jaba sUtradhAra (kAlpanika) kahatA hai - "zIla ne rakhI satI kI lAja" arthAt rAma to apanI vivazatA ke vazIbhUta hokara satI kI lAja nahIM rakha sake; para sItA ke satItva ne sItA kI lajjA kI, pratiSThA kI rakSA kii| nAyaka avazya vyAkula hai sItA ke prema se / vaha saba kucha ho rahA hai, jo vaha nahIM cAhatA hai| rAma kI yaha vivazatA kAvya meM aMta taka rahatI hai| rAjA honA eka vivazatA thI, kartavyapAlana dUsarI vivazatA, prema meM udvelita honA tIsarI vivazatA, pitA hone kA sukha na prApta kara pAnA cauthI vivazatA, agniparIkSA lenA pA~cavIM vivazatA, sItA ko dIkSA lene se na roka pAnA chaThI, sItA ke vyaMgya jhelanA sAtavIM, svayaM ke lie pazcAttApa kA agnikuNDa taiyAra kara kUda par3anA Adi aneka vivazatAe~ haiM, jo rAma ke caritra ko vivaza mAnava ghoSita karatI haiN| ___jAhira hai ki aisA vivaza mAnava jaba-jaba vivazatA ke kAraNoM kI khoja karegA to vaha sthApita paurANika mAnadaNDoM ko zaMkA kI dRSTi se dekhegA, phalataH eka alaga sA bhinna Adhunika mAnava nikharakara aaegaa| isa Adhunika mAnava kA dvandva antaratala para hRdaya aura buddhi kA dvandva hai| kavi ne likhA hai - "manISA karatI tarka-vitarka" rAma ke dvandvoM meM pahale sItA ke nirvAsana aura agniparIkSaNa ke kSaNa, buddhi ne hRdaya ko parAjita kara diyA; kintu punaH hRdaya buddhi ke sAtha dvandva sthApita kara rahA hai, jo kAvyAMta taka jArI rhegaa| isa dvandva meM hRdaya buddhi ko usake dvArA kie anucita kAryoM kI sUcI thamA rahA hai| ___pazcAttApa ke rAma tulasI aura nirAlA ke rAma se pUrNataH bhinna caritra ke haiM, yaha rAma nirIha va kamajora haiM / tulasI ke rAma dhIra-gambhIra haiM, pUrA kA pUrA mAnasa likha DAlA, para rAma kI A~kha se eka katarA bhI nahIM bahane diyA; kyoMki unheM rAvaNa se yuddha lar3anA thA, kamajora caritra yuddha kaise lar3atA? hAra na jaataa| dUsarI bAta, tulasI ko mAnasa meM isa rAma ke citraNa kA avasara bhI nahIM milaa| gItAvalI meM milA bhI to kAlpanika ghaTanA kahakara TarakA diyaa| nirAlA ne 'zaktipUjA' meM rAma ko durbalatA ke kisI kSaNa meM rone ko bAdhya jarUra kiyA hai, jaba rAma ko yaha vizvAsa hone lagA ki priyA prApta karanA kaThina hai - 'dhik jIvana jo pAtA AyA virodha', 'uddhAra priyA kA ho na sakA' yaha vicAra Ate hI rAma kI A~khoM se do azru bindu Dhulaka pdd'e| ___ "ho gae nayana kucha bUMda punaH Dhalake dRga jala" nirAlA ke rAma ke mana meM mAtra saMzaya thA ki ve apanI priyA ko aba prApta na kara skeNge| para 'pazcAttApa ke rAma ke mana meM saMzaya nahIM, pUrNa vizvAsa hai ki aba priyA ko prApta karanA asaMbhava hai| isIlie - sIteza prabhu kI A~khoM se, TapaTapa do A~sU Tapaka pdd'e||42 / / nirAza rAma ne jo pazcAttApa kiyA. usane rAma ko Adhanika banA diyaa| yaha rAma sukha ke kSaNoM meM ha~satA hai, pIr3A meM duHkhI hotA hai, aura apanI priyA ke prati gaharI saMvedanAe~ rakhatA hai| ___kavi ne 'apanI bAta' meM likhA hai ki "ukta maMthana meM kucha prakAza Aja kI samasyAoM para bhI par3a gayA hai|" ve samasyAe~ kyA haiM aura kauna sI haiM? ise rAma ke mukha se kahalavAyA hai| kavi kA sabase pahale dhyAna nyAyapAlikA kI ora gayA / nyAya kyA hai? nyAyAdhIza kaisA honA cAhie? kyA janatA ke nirNaya nyAyAdhIza ko nyAya se vicalita kara sakate haiM? kyA bahumata ke kahane para anyAya nyAya ho jAegA? nizcita rUpa se nahIM ! . Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 pazcAttApa kavi kA vicAra hai ki kisI niraparAdha ko daNDa denA nyAya nahIM, anyAya hai| nyAya to satya kA pakSadhara hotA hai; vaha anyAya, asatya, janamata, bahumata kisI ke sAmane jhukatA nahIM hai aura nyAyAdhIza bhI aisA honA cAhie jise nIra-kSIra viveka ho arthAt satya kI parakha ho / 'kisI ko kaise de vaha daNDa, satya kI nahIM parakha jise / ' isIprakAra jananAyaka arthAt netA bhI aisA cunanA cAhie jo anyAya aura asatya ko prazraya na de arthAt cunAva janatA ke dvArA kiyA jAtA hai, janatA kI akSamatA yA samatA kA patA isa bAta se cala jAtA hai ki vaha kaise netA kA cunAva karatI hai| prajAjana meM kaisA ajJAna, bharA hai he mere bhagavAna / cune cAhe jisako netA, nahIM jo ucita daNDa detA / / 12 / / lagatA hai svataMtratA prApti ke bAda hI bhAratIya rAjanIti meM vikRta caritroM kA samAveza honA zurU ho gayA thA, anyathA lekhaka aisA nahIM likhatA / jo bAteM taba ke samaya meM lAgU thIM, vaha Aja kI vikRta rAjanIti ke saMdarbha meM to pUrI taraha lAgU haiM hii| bhAratIya rAjanIti ke bAda lekhaka kI dRSTi meM dUsarA viSaya nArI jAti ke prati puruSa jAti kI bar3hatI asaMvedanazIlatA hai| nArI kA vyaktitva Akhira hai kyA? kyA vaha puruSa kI anucara mAtra hai ? jise saubhAgyavatI banAyA jAtA hai, usakA saubhAgya puruSa kI dAsatA meM chipA hai ? vizva kI AdhI AbAdI kyA nArI hone ke darda evaM trAsadI jhelane ke lie abhizapta hai? kyA nArI kA svayaM kA koI astitva nahIM hai ? vaha AnuSAMgika hai ? anivArya na hokara naimittika hai? yA viSaya mAtra hai? jabaki puruSa viSayI hai / 'eka samIkSAtmaka adhyayana 67 isaprakAra nArI ko lekara hamAre pAsa svIkRta avadhAraNAoM kI lambI pheharista hai, jinake anusAra hama apane nArI viSayaka AcaraNa saMbaMdhI niyamoM kA nirdhAraNa karate haiN| cU~ki nArI ke vyaktitva aura caritra kA niyAmaka, nirNAyaka puruSa hI hotA hai; ataH vahI usake caritra ke sat kI ghoSaNA karatA hai| yahA~ rAma sampUrNa bhAratIya puruSa samAja kA pratinidhitva karate haiM aura vahI sItA ke astitva ko paribhASita karate haiN| rAma ne sItA ko ajJAtavAsa (janazUnya sthAnavAsa) de diyA, vaha bhI dhokhe se / yaha kahakara ki tIrthoM kI vaMdanA ke lie bhejA jA rahA hai| kyoM chor3A? lokApavAda ke bhaya se tathA svayaM ko Adarza rAjA sAbita karane ke lie| vaha bhI aisI sthiti meM jaba sAmAnyataH koI bhI pati apanI patnI ke prati thor3A bhI nirmama nahIM hotA hai, komala hotA hai arthAt sItA ko dIrghakAlIna dAmpatya jIvana kA phala mAtRsukha prApta hone jA rahA thA / vaha | honevAle zizuoM ke sAtha sapanoM meM khoI huI thI ki acAnaka use dhokhe se jaMgala ke lie ravAnA kara diyA jAtA hai| sItA avAk raha jAtI hai| kavi ne likhA hai ki sItA ko jaMgala meM bhejakara rAma ne sItA ko daNDa diyA thA, lekina savAla yaha hai ki daNDa diyA kisa aparAdha ke lie thA? usa aparAdha ke lie, jise sItA ne kiyA hI nahIM thA / vana meM sItA kA apaharaNa huA, kyA yaha sItA kA kasUra thA? sItA yadi rAvaNa ke ghara chaha mahIne rahI to kyA apanI icchA se ? vana meM usakA apaharaNa huA, isameM usakA aparAdha na thA / vaha laMkA meM chaha mAsa rahI, para mana to usakA sAtha na thA ||46 // balki aparAdhI to svayaM rAma hI the ki sItA kI rakSA ke dAyitva kA nirvahana nahIM kara ske| sItA ko vApasa lAne meM chaha mAha kA samaya lagA diyaa| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 pazcAttApa kavi ne rAma ke mukha se kahalavAyA hai ki - jaMgala meM usakI rakSA kA, uttaradAyitva hamArA isameM usakA thA kyA kasUra? usane to hameM pukArA thA / / 47 / / eka kSaNa ke lie yaha mAna bhI liyA jAe ki sItA aparAdhI thI arthAt apavitra thI; parantu kyA kisI bhI nyAyAlaya meM, yadi vaha nyAyAlaya tAnAzAhI vyavasthA kA hissA nahIM hai, aparAdhI ko apanI saphAI kA *avasara die binA usakI sajA taya kI jA sakatI hai? aura phira rAma to Adarza rAjya ke saMsthApaka the; unake yahA~ yaha anIti kaise huI ? kama se kama eka bAra sItA se pUcha to lenA cAhie thA, lekina rAma ne aisA nahIM kiyaa| thA / aba savAla yaha bhI hai ki aisA rAma ne kyoM nahIM kiyA? isakA kucha uttara DaoN. zuddhAtmaprabhA TaDaiyA ne dene kI koziza kI hai| unhoMne 'rAmakathA' meM likhA hai - "rAma Aja bahuta udvigna the, nIMda unakI A~khoM se kosoM dUra bhAga gaI thI, anaginata vicAroM meM unakA manapaMchI tIvragati se vicaraNa kara rahA thA / vaha kiMkarttavyavimUr3ha se kucha samajha nahIM pA rahe the ki kyA kareM, kyA na kreN|" rAma pazopeza meM isalie haiM ki Aja taka sItA ne kaSTa hI kaSTa sahana kie haiM aura aba jaba sukha pAne kA avasara AyA hai, to maiM use tyAga rahA huuN| yahI kAraNa thA ki unameM sItA se A~kha milAne kI yA sAmanA karane kI kSamatA hI nahIM thI ki ve sItA ko bulAte aura kAraNa batAkara tyAgane ke nirNaya kI sUcanA dete / dUsarA eka kAraNa yaha bhI thA jisakI ora kavi ne bhI izArA kiyA hai ki prajA ke dvArA sItA kI pavitratA para zaMkA karane ke bAda rAma ke mana kI bhI vaha antargranthi khula gaI, jisameM sItA kI apavitratA kI AzaMkA eka samIkSAtmaka adhyayana ke bIja vidyamAna the, anyathA koI apakIrti ke bhaya se prayAsa se prApta patnI ko thor3e hI chor3a detA hai| kavi ne likhA hai - sItA satItva meM zaMkA thI, to kyoM usako maiM ghara lAyA ? sItA yadi parama punItA thI, to kyoM janamata se ghabarAyA ? / / 54 / / spaSTa hai ki janamata to bahAnA thA, rAma janamata ke bahAne sItA ko apanI zaMkA ke paravAna car3hA rahe the / 69 uparyukta vivecana se jAhira hai ki kavi rAma aura sItA ke paurANika AkhyAna ke mAdhyama se nArI jIvana kI trAsadI ko vyakta kara rahe haiN| yahA~ yaha bAta ullekhanIya hai ki lekhaka nArI jIvana kI trAsadI ko vyakta kara ruka nahIM jAtA hai, balki usa trAsadI ke pratikAra svarUpa puruSa ko bhI nArI ke samakSa nirIha banA detA hai| satya to yaha hai ki nArI kI trAsadI kAvya kA pUrva pakSa hai aura nArI ke pratikAra ke sAmane puruSa kI nirIhatA uttarapakSa hai| puruSa taba aura adhika nirIha pratIta hotA hai jaba nArI ke dvArA usake ahaM para coTa par3atI hai| jo svayaM ko dAtA mAnatA hai, vaha yAcaka kI sthiti meM A jAe; jo svayaM ko vidhAtA mAnakara jisakA parityAga kara de, usI ke samakSa svayaM parityakta ho jAe; jisa nirmamatA kA vyavahAra vaha nArI ke sAtha kare, ThIka vaisA hI vyavahAra nArI se prApta ho, tabhI ahaM vicchinna hotA hai aura vaha paritApa karane kI sthiti meM A jAtA hai aura usakA nArI-bhAgya-vidhAtA hone kA bhrama TUTatA hai| tabhI vaha ahasAsa hotA hai, jo rAma ko huA - nArI komala ko komala hai, para niSThura ko niSThura mahAna / nara ke anurUpa rahI nArI, jAnA maiMne nArI vidhAna ||80 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa eka samIkSAtmaka adhyayana kavi ne yaha bhI ahasAsa dilAne kI koziza kI hai ki puruSa kI apekSA nArI meM prema, karuNA, dhairya Adi bhAvanAe~ adhika vizada rUpa meM hotI haiN| vaha apane prati atyAcArI premapAtra ko bhI kSamA kara detI hai| sItA ne bhI rAma ke aparAdha ko karmodaya ke khAte meM rakhakara 'klIna ciTa' de dii| yaha sItA kI mahAnatA thii| zilpIya saMracanA - "sRjana ke kSaNa alaukika hote haiM, mAtra anubhava kI sampadA hote haiM; inako taba taka vyakta hone kI apekSA nahIM hotI hai, jaba taka ki ve gahare aura vyApaka hokara eka nizcaya se yukta nahIM ho jAte haiN| ye sarjaka ke bhItara tapate-racate acAnaka bAhara Ane ko macalane lagate haiM aura sarjaka anubhava loka se abhivyakti ke dvAra para Akara dastaka dene lagatA hai| anubhava jitanA gaharA aura bhArI hotA hai, abhivyakti utanI hI sazakta-ImAnadAra aura vizvasanIya hotI hai|" DaoN. haricaraNa zarmA ke isa kathana ke Aloka meM yadi 'pazcAttApa' kI zilpIya saMracanA ke aMtaHsUtra khojane kA prayAsa kareM to pAe~ge ki kavi ne rAma ko apanI saMvedanAoM kA vAhaka bhara banAyA hai, saMvedanAe~ svayaM kavi kI haiM aura unhIM ko vyakta karanA kavi kA uddezya hai| isalie kRti kA Acamana karate samaya pAThaka yadi kisI zailpika camatkAra kI apekSA karegA to aMtataH nirAza hI hogA: kyoMki yahA~ abhivyakti nahIM, anubhUti mukhya hai; zilpa nahIM, apitu saMvedanA mukhya hai| dhyAtavya hai ki maiM yahA~ zilpa kI gauNatA kI bAta kara rahA hU~, abhAva kI nhiiN| yahA~ vaha zailpika kImiyAgArI nahIM hai, jo pAThaka ko camatkRta kara de; kyoMki zilpa kavi ke lie sAdhana hai, sAdhya nhiiN| phira bhI unakA abhivyaMjanA kauzala unakI anubhUti ke saMpreSaNa meM pUrA saphala rahA hai| abhivyaMjanA zilpa meM sabase pahale bhASA kI bAta karate haiN| bhASA, abhivyakti kA aisA mAdhyama hai, jo anubhUta satya ko zAbdika AkAra detA hai| yaha mAdhyama yadi sazakta ho to anubhUti kI abhivyakti pUrI aura sahI hotI hai| kavi isa tathya ko jAnate haiM; isalie zabda ke / bhItara chipe hara artha ko ukerane kA prayAsa karate haiN| kavi kI bhASA saralatA, citropamatA. spaSTatA. vAtAvaraNa kI anukUlatA, akRtrimatA, bhAvAnukUlatA Adi guNoM se yukta hai| yadyapi kavi ne paurANika AkhyAna kA Azraya lekara kAvya racanA kI hai, ataH tadanurUpa tatsama zabdAvalI bAhulya ke sAtha prayoga kI hai; kintu bhASA kI saMskRta niSThatA hote hue bhI jina zabdoM kA prayoga kiyA hai, ve khar3I bolI ke sAmAnya vyavahAra meM bahu prayukta haiM; isalie kaThinAI kA AbhAsa nahIM dete haiN| sAtha hI bhASA kI saralatA banAe rakhane ke lie AvazyakatAnusAra tadbhava, dezaja aura videzI zabdoM kA bhI prayoga kiyA hai| tatsama zabdAvalI ke sundara gumphana kI dRSTi se isa chanda ko dekheM Apa na kareM vikalpa vizeSa, sabhI kucha nizcita haiM sNyog| bAta basa itanI hI hai nAtha!, milA dete sat kA saMyoga / / 23 / / isIprakAra tadbhava zabdAvalI kA prayoga isa chanda meM kiyA hai - kahA itanA hI sItA ne, nahIM aparAdha tumhArA hai| karama phala pUraba kA jAno, karamabala sabase nyArA hai / / 19 / / karamabala, pUraba, nyAsa, sabase, mukhar3A, nAtA, jor3A, parakha, jA~ca Adi zabda bhASA kI saralatA meM vRddhi karate haiM; isIprakAra arabI-phArasI ke bahu pracalita zabda, jo khar3I bolI kA hissA haiM, prayukta kie haiM, jaise - raga, yakIna, jahAna, najIra aadi| yadyapi kavi ne saralatA kA AdyaMta dhyAna rakhA hai, para jahA~ sAmAsika yA saMdhija zabdoM kA prayoga kiyA hai yA navInatA ke vyAmoha meM apracalita , Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa eka samIkSAtmaka adhyayana zabdoM kA prayoga kiyA hai, vahA~ bhASA kaThina ho gaI hai| jaise - zokAnala, agniparIkSA, janakasutA, sagadgad, sIteza, agnizikhA, vaNikavRtti Adi zabdoM kA prayoga, kintu saMpUrNa kAvya meM aise sthala bahuta kama Ae haiN| pazcAttApa' kI citrAtmakatA bhI prazaMsya hai; kyoMki isameM kalpanA ke sAtha samartha aura sazakta bhASA kA bhI yoga rahatA hai| citrAtmakatA ke sAtha yadi nAdAtmakatA ho to sonA aura suhAgA kA maNikAMcana saMyoga hotA hai| sItA ke jAne ke avasara para saMpUrNa prajAjana kI A~kheM bhIga gaIM to rAma niSpraha kaise raha sakate the, rAma bhI ro par3e - jana jana kI A~kheM bhara AIM, ara roma-roma ho gae khdd'e| sIteza prabhu kI A~khoM se, ___TapaTapa do A~sU Tapaka par3e / / 42 / / rAma ke A~khoM se A~sU girate hI bhASA bhAvAnukUla ho jAtI hai| kavi upamAoM kI jhar3I lagA detA hai, jaise ki koI srota vaha nikalA ho - ve A~sU the yA muktAmaNi, yA rAma hRdaya-paricAyaka the| yA premalatA siMcaka jala the, ghanazyAma rAma ke drAvaka the / / 43 / / kavi ne apanI bAta ko prabhAvI banAne ke liye punarukti kA prayoga kaI bAra kiyA hai, jaise - mahA anyAya-mahA anyAya, sItA dhanyA-sItA dhanyA / cU~ki kavi kI bhASA sahaja hai; ataH katipaya bhASAI muhAvare bhI kAvya ke hissA bane haiN| udAharaNa ke lie - (1) zIla ne rakhI satI kI lAja / (2) manISA karatI trk-vitrk| (3) nyAya hai mujhe Aja spnaa| (4) Aja usane mukhar3A modd'aa| isIprakAra 'kauA kose yadi zataka bAra, to nahIM pazu mara jAe~ge; jaisI kahAvateM prayukta haiN| rAma ke vyaktitva ko prAmANika banAne ke lie tatsama pradhAna bhASA meM katipaya subhASita, nItivacana die haiM, jinameM kavi ke maulika vicAra vyakta hue haiM - (1) kisI ko kaise de vaha daNDa, satya kI parakha nahIM hai jise / biThA kaise dete haiM loga, nyAya ke siMhAsana para use / / (2) vigata bhava meM jo bA~dhe karma, vahI dete phala isa bhava meN| (3) kare so bhare yahI hai satya / (4) sabhI kucha nizcita haiM sNyog| (5) janatA ko cAhe khuza krnaa| to nyAya nahIM karatA jana hai| (6) jisako hai nyAya nahIM AtA, vo adhikArI nA zAsana kaa| (7) jana nAyaka to usako kahiye, jo nyAya tulA para taula ske| janatA ke mana ko nA dekhe, basa nyAya netra hI khola ske|| yadi nyAya pakSa apanA saca ho, cAhe janagaNa vidroha kre| cAhe sumera bhI hila jAe, para nahIM nyAya se vIra phire / / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa ekasamIkSAtmaka adhyayana 6a (9) aba taka to samajhA thA maiMne, nArI hI hotI pritykt| anyAya dekha kara pativara kA, ho jAtI vaha nara se virakta / / (10) nArI kA yaha vairAgya prema, kara detA nara kA bhisskaar| jisako jaga kahatA hai abalA, sabalA ho jAtI zIla dhAra / / (11) nArI komala ko komala hai, para niSThura ko niSThura mahAna / nara ke anurUpa rahI nArI, jAnA maiMne nArI vidhAna / / (12) nArI hai kitanI tyAga zIla, nararatnoM ko paidA krke| jo usako deve trAsa mahA, cala detI usako de karake / / alaMkArikatA kI dRSTi se kavi ne pracalita sabhI alaMkAroM kA prayoga kiyA hai; para upamA, rUpaka, utprekSA, udAharaNa, punarokti, samAsokti Adi alaMkAroM kA vizeSa prayoga kiyaa| udAharaNa ke lie hama upamA ke katipaya prayoga dekha sakate haiM - saba sUnA-sUnA lagatA hai, prAsAda khaNDahara se lagate / amRta bhI viSa sA lage Aja, saba bhoga vyAla sama haiM Dasate / / 101 / / athavA saMdeha kA prayoga dekheM - ve A~sU the yA muktAmaNi, yA rAma hRdaya paricAyaka the| yA premalatA ke siMcaka jala the, ghanazyAma rAma ke drAvaka the / / 43 / / utprekSAvigata bhava meM jo bA~dhe karma, vahI phala dete isa bhava meN| kiyA hogA koI aparAdha, bhayaMkara maiMne gata bhava meM / / 20 / / asama-alaMkAra, jahA~ upameya ke samAna kisI upamAna kA niSedha kiyA jAe, asama arthAt jisake samAna koI anya nhiiN| sAketa prajA ke gUMje svara, sItA-sI nahIM aura anyaa||124 / / athavA na rAmacaMdra-sA rAjA bhI, aba taka jagatI meM huA anya / / 126 / / isIprakAra smaraNa alaMkAra jahA~ pUrva ghaTanA kA smaraNa kiyA jAtA hai - yathA - udara meM thA lavakuza jor3A, tabhI nirjana vana meM chodd'aa||16|| dRSTAnta alaMkAra meM bimba pratibimba bhAva hotA hai| udAharaNArtha - sajjana sajjana hI raheM kintu, hama hI durjana khlaayeNge| kauA kose yadi zataka bAra, to nahIM pazu mara jAe~ge / / 89 / / isIprakAra vibhAvanA - kAraNa hone para bhI kArya kA na hone kA prayoga dRSTavya hai - Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa eka samIkSAtmaka adhyayana mere aparAdha daNDa meM bhI, tU are dera kyoM karatA hai| tU khUba jalA zokAnala meM, re bandhu dayA kyoM karatA hai / / 71 / / kahane kA bhAva yahI hai ki kavi ne moTe taura para sabhI bahupracalita alaMkAroM kA prayoga kiyA hai| yadyapi kucha apracalita alaMkAra bhI hai| rUpaka kAvya meM AyaMta vidyamAna hai hii| bhASA ko gauravAnvita karane ke lie kavi ne pazcAttApa' meM jo alaMkAra juTAe haiM; ve prayatna sAdhya nahIM hai, varana sahaja, svAbhAvika rUpa se bhASA ko pravAhamaya banAne ke lie prayukta hue haiN| prakaraNa ke aMta meM yaha kahanA jarUrI hogA ki Alocya kRti ke kavi ne bhASA ke kucha nizcita zAstrIya caukhaTe svIkAra kiye haiN| kyoMki rasIlI bhASA ke dhanI, bundelakhaNDa kSetra ke mUlanivAsI hone ke bAvajUda racanA meM kSetrIya athavA dezaja zabdoM kA tyAjya yA aspRzya ho jAnA, Azcarya paidA karatA hai| ho sakatA hai yaha viSaya kA takAjA ho; kyoMki bhAvoM jaisI vANI milI, unake lie prayukta bhASA hI upayukta thii| (6) 'pazcAttApa' : chanda vidhAna - chanda kA kAvya ke usa tattva kA nAma hai, jisameM varNoM yA mAtrAoM kI saMkhyA nirdhArita rahatI haiM; guru-laghu kA krama, yati-gati kI vyavasthA nirdhArita ho| 'pazcAttApa' kI racanA Adyanta do chandoM meM huI hai| prArambha ke 30 chandoM kI racanA zrRMgAra chanda meM zeSa chandoM kI racanA paddharikA chanda meM kI gaI hai| 'zRMgAra' chanda solaha mAtrAoM ke cAra caraNoM kA samamAtrika chanda hai| pratyeka caraNa kI solaha mAtrAe~ trikala yA dvikala meM vibhAjita hotI haiN| sAmAnyataH caraNa ke AraMbha meM guru kA prayoga nahIM hotA evaM caraNAMta meN| guru-laghu kA vidhAna hotA hai| ____ chAyAvAdI kAvya meM yaha chanda bahuprayukta chanda hai| udAharaNa ke lie kAmAyanIkAra ne kAmAyanI kA zraddhA sarga isI chanda ko samarpita kiyA evaM mahAdevI ke pragIta mukhyataH isI chanda meM race gae haiN| komala bhAvoM kI abhivyakti ke lie yaha chanda upayukta mAnA gayA hai| ___dUsare paddharikA chanda ke bhI pratyeka caraNa meM solaha mAtrAe~ hotI haiM jo cAra catuSkala meM vibhAjita hotI haiM aura aMta meM jagaNa ko rakhA jAtA hai| paddharikA hindI kA apanI jAtIya chanda hai aura isakA hindI kaviyoM ne bahuta prayoga kiyA hai| svayaM kavi ne apane paravartI kAvya sRjana siddha pUjana jayamAlA 'jaya jJAnamAtra jJAyaka svarUpa' aura anya pUjanoM kI jayamAlA meM prayoga kiyA hai| chanda ke racanA-prayoga kI dRSTi se racanA alpavaya sAdhya hone ke pUrNataH nirdoSa nahIM rahI hai, apitu kahIM-kahIM skhalana yA svacchandatA bhI pAI jAtI hai| pazcAttApa : kAvya-rUpa - kisI bhI kRti ke kAvya rUpa kA nirdhAraNa karanA eka Ter3I khIra hotA hai| kavi apanI bhAva pravAhamayatA meM jisa kAvya kI racanA kara detA hai, vaha ba~dhe-ba~dhAe niyamoM ko anurUpa ho bhI sakatI hai aura nahIM bhii| yadi anurUpatA ho taba to koI dikkata nahIM hotI, na kavi ko aura na samIkSaka ko; para samasyA taba AtI hai, jaba lakSaNoM ke sA~ce meM kRti aTatI nahIM aura vaha nitAMta bhinna lakSaNoM ke sAtha naI vidhAtmaka avadhAraNA kI apekSA rakhatI hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa ekasamIkSAtmaka adhyayana / dUsarI bAta yaha bhI hai ki samaya ke parivartana ke anusAra yadi kAvya / ke mAnadaNDoM meM parivartana huA hai to kAvya-rUpa ke mAnadaNDoM ko badalane kI apekSA nahIM hai? tIsare, Adhunika kaviyoM kI racanAoM ko dhyAna se dekheM to unhoMne pAraMparika pratimAnoM aura dhAraNAoM ko yugAnurUpa tilAJjali dekara apane cintana ke anukUla sAyAsa saMzodhana kiyA hai| mahAkAvya aura khaNDakAvya sarIkhI prabandha kAvya viSayaka avadhAraNA, jisameM AdyaMta eka kathA anusyUta ho, sargabaddhatA, padyabaddhatA aura anya pAraMparika lakSaNoM sahita, badala gaI hai| DaoN. haricaraNa zarmA ke zabdoM meM kaheM to "jIvana gata yathArtha ke dabAva, dvandva-antardvandvamayI sthitiyoM se utpanna tanAva aura usase jur3I vyathA-kathA kI sthiti meM prabandhakAvya aura mahAkAvya ke pUrva nirdhArita mAnadaNDoM kA surakSita raha pAnA kaThina ho gayA, to isameM koI Azcarya kI bAta nahIM hai| alaMkRti, rasAtmakatA, sargabaddhatA, itivRttAtmakatA, varNana priyatA, sAnubaMdhakathA Adhunika prabaMdha kAvyoM meM yA to hai hI nahIM, yA apane alaga cehare yA bhAga-bhaMgimA ke kAraNa nae lagate haiN|" jAhira hai ki vartamAna prabandha kAvyoM meM kathAtattva kama aura cintana adhika hai, ve kisI kathA ke kramika vikAsa ko varNita na kara kevala kathA saMketa dete haiN| cAritrika antaHsaMgharSa pramukha ho rahA hai aura pratyeka ghaTanA, sthiti yA prasaMga kA punarmUlyAMkana ho rahA hai| DaoN. haricaraNa zarmA ne prabandha racanA meM Ae badalAva ko isaprakAra sUtrita kiyA hai - "1. prabaMdha meM yA to kathA hai hI nahIM, hai to kathAbhAsa hai, Thosa kathA nahIM, ghaTanAoM ke saMketa mAtra haiN| 2. prabaMdha sRSTi ke daurAna apanAe gae kathAnaka yathArtha sthitiyoM se jur3akara saMgharSa evaM AtmasaMgharSa ho gae haiN| 3. nATakIyatA ke vidhAna, yathArtha ke Agraha aura svapna ke sthAna para satyAnubhUti ke kAraNa cAritra bhI yathArtha evaM mAnavIya ho gae haiN| 4. kathA kI kramikatA kI jagaha bhAvoM vicAroM kI ekarUpatA pramukha ho gaI hai| sapATa kahAnI kI jagaha praznAkulatA aura vizleSaNa parakatA sarvopari ho gaI hai| 5. bhASA zailI meM kalpanA ke vaibhava ke sAtha eka vaicArikatA dikhAI detI hai| 6. nae prabandhoM meM kathAdhAra bhale hI paurANika aitihAsika ho, kintu usakI vyAkhyA naI arthadIpti se yukta hai|" prabandhakAvya ke uparyukta sUtroM ko AdhAra para hI pazcAttApa : khaNDakAvya ke kAvyarUpa kA nirdhAraNa karanA hogaa| sAmAnyatA zatAdhika chandoM kA laghukAya kAvya prabandha kAvya ke bane banAe paimAne se nApA nahIM jA sktaa| balki eka bAragI to yaha lagegA ki yaha koI lambI kavitA hai, parantu isameM AyA ghaTanAoM kA sAMketika parivartana, ghAta-pratighAta hameM khaNDakAvya ke zilpa kI ora le jAte haiN| Alocya kRti ko moTe taura para sAta bhAgoM meM vibhAjita kara sakate haiM / prathama bhAga meM maMgalAcaraNa evaM kathA paricaya, dUsare bhAga meM sItA gamana se pUrva rAma kA AtmAlApa, tIsare bhAga meM sItA kA dIkSA pUrva udbodhana, cauthe bhAga meM sItA kA dIkSA hetu gamana, pA~caveM bhAga meM rAma kA pazcAttApAtmaka cintana, chaThe bhAga meM rAma ke cintana ke niSkarSa aura sAtaveM bhAga meM nAndIpATha hai| yadyapi ye vibhAga kAlpanika haiM aura kavi ke dvArA nahIM kie gae haiM, kevala adhyayana kI suvidhA hetu hI bAMchita hai| prastuta kRti meM koI Thosa kathA nahIM hai, kevala ghaTanAoM ke saMketa mAtra haiN| rAma pUrvadIpti zailI meM ghaTita ghaTanAoM ke cintana-vizleSaNa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa ekasamIkSAtmaka adhyayana karate haiN| kisI sapATa kathAnaka ke abhAva meM kRti Adhunika prabandha - kAvya sRjana kI zreNI meM A jAtI hai| saMvAdoM kA prayoga, satvaratA, nairantarya, maMgalAcaraNa, nAndIpATha jaise prayogoM ne nATakIyatA paidA kara dI hai| nAyaka rAma kA caritra paurANika aitihAsika na hokara mAnavIya hai aura yathArtha kI bhUmi para citrita hai| vaha dharma, samAja, rAjanIti jaise viSayoM se saMgharSa kara praznAkula hotA hai aura niSkarSa kA navanIta bhI nikAla letA hai| isIprakAra kathAnaka kA AdhAra paurANika bhale hI ho para, isake artha-saMdarbha bilakula nae aura Aja ke samaya se savAla karate dikhate haiN| ina arthoM meM khaNDakAvya pUrNataH Adhunika hai| (8) pazcAttApa : pratIka-sRSTi - ___ pazcAttApa ke saMdarbha meM yaha prazna svAbhAvika hai ki racanAkAra kA uddezya rAma ke jIvana ke kisI aMza para vicAra karanA thA yA rAma aura sItA kI kathA ke mAdhyama se jisa dharma ke siddhAntoM ko apanI AsthA ke sAtha AtmasAta kie rahA, usakA prakaTIkaraNa hai| hindI sAhitya ke madhyakAla meM jAyasI ne 'padmAvata' ke aMta meM eka kar3avaka meM 'padmAvata' ke pratIkArthoM ko spaSTa karate hue cunautI dI thI ki 'bUjha sake to bUjhahu pArahu' arthAt samajha sako to smjho| ___ isIprakAra Adhunika yuga meM prasAda ne kAmAyanI kI bhUmikA meM 'manu ko mana kA aura zraddhA ko kAma kA pratIka batAte hue rUpaka vidhAna ko spaSTa karane kI cunautI dI thii| yaha cunautI AlocanA buddhi ke lie cAre kA kAma karatI rahI aura ve nae rUpakoM ko udghATita karate rhe| Alocya kRti ke aMta meM kavi ne eka chanda ke mAdhyama se rAma aura sItA ke pratIkArtha ko spaSTa kiyA hai - arihaMta rAma ke paramabhakta, hama AtmarAma ke ArAdhaka / jinavANI sItA ke sapUta, bhagavAna AtmA ke saadhk||130|| yahA~ jinavANI rUpI sItA ke sAtha anyAya karane vAlA, usake svarUpa, usakI pavitratA ko na samajhane vAlA aparAdhI-saMsAra ke baMdhanoM meM ba~dhA huA aparAdhI rAma bahirAtmA hai| isIprakAra sItA ke dIkSoparAMta apanI bhUla ko samajhane vAlA aura punaH usa bhUla ko na doharAne kI pratijJA karane vAlA, sthitiprajJa rAma antarAtmA hai| jo yaha kahatA hai - sItA kA kuNDa mahI meM thA, merA hogA manamaMdira meN| usameM thA sUkhA kASTha bharA, merA tana hI hogA isameM / / 110 / / aura aMta meM jahA~ sAketa kI prajA aura pRthvItala ke roma-roma meM basA rAma kA paramAtmarUpa hai, jo sabhI prakAra ke antarbAhya saMgharSoM se virata hai| isaprakAra mujhe lagatA hai 'pazcAttApa' kAvya ke mAdhyama se kavi ne jinavANI mA~ ke udbodhana ke dvArA AtmavikAsa kI prakriyA kA udghATana kiyA hai| aura anta meM - 'pazcAttApa' khaNDa kAvya ke lekhaka DaoN. bhArilla mere guru haiM, mArgadarzaka haiM; ataH svAbhAvika rUpa se unakI khyAti ke anurUpa darzana aura adhyAtma ko to unake mukha se anekoM bAra sunA evaM samajhA thA, sAhitya ke kSetra meM unake dakhala ko isa kRti ke mAdhyama se pahalI bAra anubhava kiyaa| lihAjA pahalI najara meM hI mujhe yaha racanA behada AkarSaka lgii| mujhe lagA ki yaha unakI racanAtmakatA, vizeSa rUpa se kAvya sRjana Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 pazcAttApa sambandhI, kA adhika jIvanta pramANa hogaa| ataH racanA ko par3hate hI maiMne kavi se use chapAne kA Agraha kiyA, jise zAyada mujhe bahalAne ke lie ( mujhe aisA lagA ) zithila mana se svIkAra kiyA; kyoMki kavi ise alpavaya meM likhI hone se adhika praur3ha nahIM mAnate, sAtha hI ve jisa adhyAtma ke pravaktA haiM, usase isakA vAstA thor3A dUra kA thaa| bAda meM zAyada anya anurAgiyoM ne bhI Agraha kiyA hogA, isIlie yaha racanA prakAzita ho skii| mujhe yaha racanA ko tIna pratiyoM meM kramazaH mUla, saMzodhita evaM punaH saMzodhita prApta huI / lekhaka ne apane mana kI saMtuSTi ke lie mAmUlI pherabadala bhale hI kiyA ho, lekina kAvya kI mUla AtmA, usake pratipAdya para usa saMzodhana kA koI khAsa asara nahIM par3A; kyoMki yaha aMtima rUpa meM bhI katipaya bhASAI bhUloM ke sudhAra ke bAvajUda vaisI hI thI, jaisI ki mUla prati thI arthAt kaizorya bhAva praur3hatA kI A~ca meM pakA nahIM thA / yadyapi maiMne kavi kI paravartI kAvya racanAoM kA bhI AsvAdana ; parantu jaisI tAjagI aura maulikatA kA AbhAsa isa racanA meM huA, vaisA paravartI racanAoM meM nahIM huaa| mujhe kavi ne guruvat isa racanA para apanI rAya dene ke lie Adeza diyA thA; kintu racanA ko par3hakara aisA mana ramA ki yaha Alekha taiyAra ho gayA / kiyA; aMta meM, yahI bhAvanA hai ki rasikajana isa kAvyAmRta kA Acamana kara isake AnaMda meM DUbeM, taireM, pAra hoN| astu! pro. saMjaya kumAra jaina 'bhogA~va' pravaktA evaM vibhAgAdhyakSa sva. rAjeza pAyalaTa rAjakIya mahAvidyAlaya, bA~dIkuI, dausA (rAjasthAna ) pazcAttApa lekhaka ke mahattvapUrNa prakAzana 83 4.00 20.00 20.00 samayasAra (jJAyakabhAva prabodhinI) 50.00 maiM kauna hU~ samayasAra anuzIlana bhAga-1 25.00 nimittopAdAna samayasAra anuzIlana bhAga-2 samayasAra anuzIlana bhAga-3 samayasAra anuzIlana bhAga-4 samayasAra anuzIlana bhAga-5 samayasAra kA sAra pravacanasAra kA sAra 20.00 25.00 30.00 30.00 pravacanasAra anuzIlana bhAga-1 30.00 paM. ToDaramala vyaktitva aura kartRtva 20.00 paramabhAvaprakAzaka nayacakra 20.00 cintana kI gaharAiyA~ 20.00 zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha 15.00 bindu meM sindhu dharma ke dazalakSaNa 16.00 bAraha bhAvanA evaM jineMdra vaMdanA kramabaddhaparyAya 12.00 kuMdakuMdazataka padyAnuvAda bikhare motI 16.00 zuddhAtmazataka padyAnuvAda satya kI khoja 16.00 samayasAra padyAnuvAda adhyAtmanavanIta 15.00 yogasAra padyAnuvAda chahaDhAlA kA sAra 15.00 samayasAra kalaza padyAnuvAda Apa kucha bhI kaho 10.00 pravacanasAra padyAnuvAda AtmA hI hai zaraNa 15.00 dravyasaMgraha padyAnuvAda mukti-sudhA 18.00 aSTapAhur3a padyAnuvAda bAraha bhAvanA eka anuzIlana 15.00 arcanA jebI dRSTi kA viSaya 1.00 1.25 gAgara meM sAgara 1.00 3.00 3.00 10.00 kuMdakuMdazataka (artha sahita) 7.00 zuddhAtmazataka (artha sahita) paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava 8.00 bAlabodha pAThamAlA bhAga-2 NamokAra mahAmaMtra eka anu. 10.00 bAlabodha pAThamAlA bhAga-3 rakSAbandhana aura dIpAvalI 5.00 vItarAga vijJAna pAThamAlA bhAga-1 4.00 A. kuMdakuMda aura unake paMcaparamAgama 5.00 vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga- 24.00 vItarAga vijJAna pAThamAlA bhAga-3 4.00 yugapuruSa kAnajIsvAmI 5.00 vItarAga - vijJAna prazikSaNa nirdezikA 12.00 tattvajJAna pAThamAlA bhAga-1 pazcAttApa tattvajJAna pAThamAlA bhAga- 2 7.00 5.00 4.00 3.50 3.00 ahiMsA: mahAvIra kI dRSTi meM maiM svayaM bhagavAna hU~ | rIti-nIti zAkAhAra 2.50 tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra caitanya camatkAra 2.00 golI kA javAba gAlI se bhI nahIM 2.00 gommaTezvara bAhubalI 2.00 vItarAgI vyaktitva bhagavAna mahAvIra 2.00 anekAnta aura syAdvAda 1.00 1.50 2.00 2.00 1.00 1.00 3.00 4.00 3.00 2.50 0.50 3.00 3.00 1.00 3.00 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAttApa pazcAttApa bhAratIya nArI : DaoN. bhArilla kI dRSTi meM binA DIMga hA~ke durbhAgya se lar3ane kI jitanI kSamatA nAriyoM meM sahaja dekhI jA sakatI hai; puruSoM meM usake darzana asaMbhava nahIM to durlabha to haiM hii| - Apa kucha bhI kaho, pRSTha-56 __ paNDitoM ke pravacanoM meM vaha sAmarthya kahA~, jo nAriyoM ke A~suoM meM hai| ve apanI bAta ko A~suoM se bhIgI bhASA meM rakhane meM itanI catura hotI haiM ki bar3e-bar3e dharmAtmA bhI apane ko pApI samajhane lgeN| - Apa kucha bhI kaho, pRSTha-75 nArI jaisI ekaniSThatA Apa anyatra kahIM nahIM pA skte| vaha jisa para rIjha gaI, so rIjha gaI, vaha usI meM tanmaya ho jAtI hai| - satya kI khoja, pRSTha-82 sahaja zraddhAvAna nArI meM yadi samucita zikSA ke sadbhAva se viveka kA bhI vikAsa ho jAve to sone meM sugaMdha ho jAne kI kahAvata caritArtha ho jaave| - satya kI khoja, pRSTha-13 jabataka sahaja zraddhAlu nArI jAti zikSita nahIM hogI, taba taka unheM DhoMgI sAdhuoM aura dhUrta mahAtmAoM se bacAnA asambhava nahIM to kaThina avazya hai| - satya kI khoja, pRSTha-62 ___ mahAsatI sItA ko Adarza mAnanevAlI bhAratIya lalanAoM ko yaha yAda rakhanA cAhie ki apane hI logoM ke asadvyavahAra se virakta sItA ne AtmahatyA kA mArga na cunakara AtmasAdhanA kA rAstA apanAyA thaa| - Apa kucha bhI kaho, pRSTha-83 - .