Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI sambandha nahIM ( vizva vyavasthA kI kAraNa kAryamImAMsA : praznottara ) - lekhaka : paNDita ratanacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema. e., bI. eDa. prAcArya : zrI ToDaramala di. jaina si. mahAvidyAlaya, jayapura prakAzaka : paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura 302015 prathama saMskaraNa 2 hajAra 500 (25 jUna, 1997) dvitIya saMskaraNa : 3 hajAra (25 janavarI, 1998 ) tRtIya saMskaraNa : 3 hajAra (27 maI 2001, zruta paMcamI) mUlya : sAta rupaye TAipaisaiTiMga : trimUrti kampyUTarsa e-4, bApUnagara, jayapura mudraka : jayapura prinTarsa ema.AI. roDa jayapura krama 1. 2. 3. 4. 5. 3. 4. 5. prastuta saMskaraNa kI kImata kama karanevAle vAtAroM kI sUcI 1. zrI AlokakumArajI jaina, kAnapura 2. zrI javeracandajI dalIcandajI jaina, mumbaI 3. zrI pannAlAlajI nAvar3iyA, kurAvar3a 4. zrI zAntinAthajI sonAja, akalUja 5. zrI zAntilAlajI TAyA, udayapura 500.00 6. zrI ajitakumAra zAntinAthajI sonAja, akalUja 250.00 7. zrI candrakAnta zAntinAthajI sonAja, akalUja 250.00 kula rAzi : 4501.00 viSayakrama viSaya apanI bAta vastu svAtantrya kI ghoSaNA duHkha kA mUla kAraNa vizvavyavasthA kA svarUpa kArya-kAraNa svarUpa evaM saMbaMdha nimittopAdAna kAraNa svarUpa evaM bheda prabheda kArya kI niSpannatA meM nimittoM kA sthAna aMtaraMga kAraNa se karma ( kArya ) kI utpatti 6. 5. 6. nimittanaimittikatA eka sahaja sambandha 7. nimittoM ko kAraNa kahane kA aucitya 8. dravyArthika paryAyArthika nimitta upAdAna 9. prAyogika praznottara 10. pariziSTa 1 11. pariziSTa 2 dravya guNa paryAya kI svatantratA kArya kAraNa sambandha eka vizleSaNa 1000.00 1000.00 1000.00 501.00 pRSTha 4 5 9 10 11 15 24 33 38. 45 56. 64 67 79 85 86
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTi kA viSaya : sArAMza ( yadyapi adhyAtma jagata se aparicita, anajAna pAThakoM ko uparyukta zIrSaka nayA laga sakatA hai, aTapaTA bhI laga sakatA hai; kintu adhyAtma rasikoM ko isakI carcA naI nahIM hai, aparicita bhI nahIM hai tathA mAtra bauddhika vyAyAma bhI nahIM hai| isa viSaya kA UhApoha isase aparicita aura suparicita sabhI ke lie mAtra upayogI hI nahIM, AtmArthiyoM ke lie parama Avazyaka hai, atyanta jarUrI hai| adhyAtma rasika bra. yazapAlajI kI vizeSa mAMga para kucha dina pUrva DaoN. bhArilla ne isa viSaya para 9 pravacana kie the| ve pravacana bra. yazapAlajI ko itane acche lage ki unhoMne ina pravacanoM ko kaisiToM se lipibaddha karAkara evaM sampAdita karake 'dRSTi kA viSaya ' nAma se prakAzita bhI kara diyA, jo mUlataH paThanIya hai| unhIM kA saMkSipta sArAMza maiMne jo svAntaH sukhAya likhA hai, saMkSipta rucivAloM ke lie yahA~ prakAzita kiyA hai| mujhe vizvAsa hai ki ise par3hane meM lagAyA samaya to sArthaka hogA hI, yaha mAnava jIvana bhI sArthaka aura saphala ho sakatA hai| ) 'dRSTi' zabda ke mUlata: do artha hote haiN| eka 'zraddhA' aura dUsarA 'apekSA' prathama 'zraddhA' ke artha meM 'dRSTi ke viSaya' kI bAta kareM to hamArI dRSTi kA viSaya kyA ho ? arthAt hamArI sat zraddhA kA zraddheya, hamAre parama zuddha nizcayanaya ke viSayarUpa jJAna kA jJeya aura hamAre parama dhyAna (nizcaya dharmadhyAna) kA dhyeya kyA ho ? hama apanI zraddhA kisa para samarpita kareM, kise apane nizcayanaya ke jJAna kA jJeya banAye aura kise apane nirvikalpa dhyAna kA dhyeya banAye ? jisase ki hamArA mokSamArga sadha sake; ratnanatraya kI ArAdhanA, sAdhanA evaM prApti ho sake, hama prApta paryAya meM pUrNatA kI ora agrasara ho skeN| jo vyakti aisA mAnate haiM ki 'dRSTi kA viSaya' mAtra samyagdarzana kA viSaya hai, ve bhrama meM haiN| yaha mAtra samyagdarzana kA viSaya nahIM, apitu yaha sat zraddhA parama zuddha nizcayanaya ke jJAna kA jJeya aura parama nirvikalpa dhyAnarUpa samyak cAritra kA viSaya hai, nizcaya ratnatraya kA viSaya hai| 'dravyadRSTi' aura 'paryAya dRSTi' vAkyoM meM jo 'dRSTi' zabda kA prayoga hai, vaha 'zraddhA' kA vAcaka yA sUcaka nahIM; apitu apekSA kA sUcaka hai| 'dravyadRSTi' arthAt dravyArthikanaya kI apekSA se aura 'paryAyadRSTi' arthAt paryAyArthikanaya kI apekSA se / zAstroM meM bahuta-sI apekSAoM se paryAya kA varNana AtA hai, isalie paryAya zabda kA sahI artha samajhanA Avazyaka hai| paryAyArthikanaya kA viSaya jo-jo vastu banatI hai, una sabhI ko paryAya saMjJA hai, cAhe vaha dravya ho, guNa ho yA paryAya ho| jaiseki - jo bhArata kA nAgarika ho, vaha bhAratIya hai| bhale, vaha hindU, muslima ho, sikha ho yA IsAI ho, usI taraha jo-jo paryAyArthikanaya ke viSaya hoM, ve saba paryAyeM haiN| dekho, sampUrNa jinavANI nayoM kI bhASA meM nibaddha hai aura nayoM ke kathana meM mukhya gauNa kI vyavasthA anivArya hotI hai, kyoMki ve ananta dharmAtmaka vastu kA sApekSa kathana hI kara sakate haiM, pramANa kI viSayabhUta vastu ke aneka (ananta) dharmoM ko ekasAtha nahIM kaha skte| ataH dRSTi ke viSaya ko samajhane ke lie pahale hameM nayoM kI una apekSAoM ko jAnanA hogA, jo hameM dRSTi ke viSaya ko arthAt samyak zraddhA ke zraddheya ko, nizcayanaya ke viSayabhUta jJAna ko aura paramadhyAna ke dhyeya ko batAte haiM / yahA~ jJAtavya hai ki - pratyeka vastu (chahoM dravya) apane-apane svacatuSTayamaya hotI hai| svacatuSTaya kA artha hai vastu kA svadravya, svakSetra, svakAla evaM svabhAva / ina cAroM sahita hone se hI dravya ko svacatuSTamaya kahate haiN| vastu ina svacatuSTayamaya hone se hI sat hai| isa catuSTaya meM pratyeka ke do-do bheda haiM- vastu kA svadravya - sAmAnya
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vizeSAtmaka, svakSetra - asaMkhyAtapradezI abheda, svakAla-nityAnityAtmaka aura svabhAva ekAnekAtmakatA / yahA~ yaha bhI jJatavya hai ki pramANa jJAna sarvagrAhI hotA hai aura isameM apekSA nahIM lagatI, kyoMki pramANajJAna meM mukhya-gauNa kI vyavasthA nahIM hai / dekho, apanA AtmA bhI eka vastu hai, dravya hai| isake bhI apane svacatuSTaya haiN| sAmAnya-vizeSAtmakatA isakA dravya hai, asaMkhyAta pradezI abheda isakA kSetra hai, nityAnityAtmakatA isakA kAla hai aura ekAnekAtmakatA isakA bhAva hai| dhyAna rahe, sampUrNa catuSTayamaya vastu kA nAma bhI dravya hai aura una cAra meM eka dravyAMza kA nAma bhI dravya hai| yahA~ dhyAna dene yogya vizeSa bAta yaha hai ki asaMkhyAta pradeza kSetra aisA nahIM kahA; kyoMki asaMkhyAta pradeza kahane se to asaMkhyAta kA bheda khar3A hotA hai aura bheda khar3A hone se AtmA kA abheda svarUpa khaNDita hotA hai, jabaki dRSTi kA viSaya akhaNDa hai, abheda hai, bhedarUpa nhiiN| asaMkhya pradezoM ke abheda kA nAma vastu kA kSetrAMza yA kSetra hai| isI taraha ananta guNoM kA abheda AtmA kA svabhAva hai tathA anAdi kAla se lekara anantakAla taka paryAyoM kA anusyUti se racita pravAha AtmA kA svakAla hai| isaprakAra samAnyAtmaka, ekAtmaka, trikAlI aura asaMkhyAta pradezI vastu (AtmA) hI dRSTi kA viSaya hai, zraddhA kA zraddheya hai evaM dhyAna kA dhyeya hai| isake viparIta vizeSa, anityatA, aneka aura bheda - yadyapi ye bhI vastu ke hI dharma haiM, kintu ye paryAyArthikanaya kA viSaya hone se dRSTi ke viSaya meM sammilita nahIM ho skte| jo-jo paryAyArthikanaya ke viSaya haiM, bhale dravyAMza hoM, guNAMza ho yA paryAyAMza hoM saba paryAyeM hI haiN| ataH ye dRSTi ke viSaya meM sammilita nahIM hote / AcArya kundakundadeva ne jIva kI pramatta apramatta dazAoM aura guNa bheda se bhinnatA kI bAta kahakara bhagavAna AtmA ko paryAya se bhinna batAyA hai kyoMki pramatta va apramatta dazAyeM to AtmA ko paryAyeM haiM hI, guNabheda bhI paryAyArthikanaya kA viSaya hone se paryAya hI hai aura jo-jo paryAyArthikanaya kA viSaya banege, una sabakI paryAya saMjJA hai, kyoMki guNArthika nAma kA na to koI hai hI nahIM tathA guNabheda meM bheda kI mukhyatA ke kAraNa usako dravyArthika kA viSaya banAyA nahIM jA sktaa| dravyArthikanaya kA viSayama mAtra dravya kA mAtra abheda, akhaNDa eka aura sAmAnya pakSa hI banatA hai| dhyAna rahe samayasAra kI sAtavIM gAthA meM bhagavAna AtmA meM vidyamAna guNoM kA niSedha karanA iSTa nahIM hai, kyoMki anantaguNoM kA akhaNDapiNDa to bhagavAna AtmA hai hI / niSedha to guNabheda kA hai, kyoMki guNabheda paryAyArthikanaya kA viSaya hone se paryAya hI hai| prazna: yadi dRSTi ke viSayabhUta AtmA meM paryAya sammilita nahIM hai to phira AtmA ke dvArA jAnane kA kAma bhI saMbhava nahIM hogA; kyoMki jAnanA to svayaM paryAya hai / jAnane rUpa paryAya ke kAraNa hI to AtmA ko jJAyaka kahA jAtA hai na ! sAtavIM gAthA meM spaSTa kahA hai ki AtmA meM na jJAna hai, na darzana hai, na cAritra hai; vaha to mAtra jJeya hai| mUla gAthAMza isaprakAra hai| "Navi NANaM na carittaM, Na dasaNaM jANago zuddho / " 1 uttara : dhyAna rahe, paryAya ko mAtra dRSTi ke viSaya meM se nikAlA hai, vastu meM se nahIM, dravya meM se nahIM tathA gauNa karane ke artha meM hI paryAya ke abhAva kI bAta kahI gaI hai aura ukta sAtavIM gAthA meM bhI guNabheda se bhinnatA kI bAta kahakara bhI paryAya se hI pAra batAyA hai, guNoM se bhinna nahIM batAyA; kyoMki guNabheda kA nAma bhI to paryAyArthikanaya kA viSaya hone se paryAya hI hai| 1. samayasAra gAthA 6 evaM 7 2. A. kundakundadeva ne
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM dekho, prayojana kI dRSTi se hI guNa evaM guNabheda ko pRthak-pRthak pakSa meM khar3A kiyA hai| inameM guNoM ko to abhedapane dRSTi ke viSaya meM sammilita kara diyA aura guNabheda ko dRSTi ke viSaya meM nikAla diyA hai, pRthaka kara diyA hai; kyoMki nirvikalpa kI grAhaka dRSTi bheda ko vikalpAtmaka hone se svIkAra nahIM krtii| jo-jo paryAyArthikanaya ke viSaya haiM, ve bhale dravyAMza hoM, guNAMza hoM yA paryAyAMza hoM; saba paryAyeM hI haiM, sabakI eka paryAya saMjJA hai| ye saba bheda khar3A karate haiM, ataH ye dRSTi ke viSaya meM sammilita nahIM ho skte| yahA~ yaha jJAtavya hai ki nayoM kI bhASA meM kathana kI gaI eka apekSA mukhya evaM zeSa anukta apekSAyeM gauNa hotI haiN| paramazuddha nizcayanaya ke viSaya meM vastu kA eka, abheda, sAmAnya aura akhaNDa pakSa mukhya rahatA hai aura yahI dRSTi kA viSaya banatA hai tathA vastu kA vizeSa, bheda, aneka aura khaNDa-khaNDa pakSa paryAyArthikanaya kA viSaya hai aura yaha dRSTi ke viSaya meM sammilita nahIM hotA arthAt gauNa rahatA hai| tAtparya yaha hai ki - dRSTi ke viSaya meM paryAyArthikanaya kI viSayavastu, jisake vizeSa, bheda, anitya aura khaNDa-khaNDa- aise cAra aMza hote haiM; inakI paryAya saMjJA hai aura dRSTi ke viSaya meM samakita nahIM hote tathA jo sAmAnya Adi cAra aMza haiM, unakI dravyasaMjJA hai aura ve dRSTi ke viSaya meM sammilita haiN| AcArya amRtacandra ne AcArya kundakunda kI gAthA 'pajjayamUDhA hi para samayA' kI vyAkhyA karate hue kahA hai ki ukta gAthA meM asamAnajAtIya dravya paryAyoM ko mukhya kiyA hai| asamAnajAtIya dravya paryAyoM meM manuSya, deva, nArakI aura tiryaMca Adi grahaNa kiyA hai| ina paryAyoM rUpa meM nahIM hU~ 1. pravacanasAra gAthA 93 kI tattvapradIpikA, pRSTha aisA kahakara dravya - paryAyoM ko mukhya kiyA hai| inhIM paryAyoM ko pRthak karane kI bAta kI hai| vahA~ unhoMne jaba azuddha rAga-dveSAdi paryAyoM kI prathakatA kI bhI bAta nahIM kI to kevalajJAna jaisI azuddha paryAya kI prathakatA kI carcA kA to prazna hI nahIM utthtaa| isIprakAra pravacanasAra gAthA 114 meM 'pajjayagaUNa kiccA' likhA hai jisakA artha hai - 'paryAya ko gauNa karake' arthAt jo paryAya ko gauNa karake akele dravya ke pakSa ko grahaNa karatA hai, vaha dravyArthikanaya hai tathA jo dravya ko gauNa karake paryAya ko grahaNa karatA hai vaha paryAyArthikanaya hai| yahA~ spaSTa rUpa se gauNa karane ko likhA hai, abhAva karane ko nhiiN| yadi kahIM vyavahAra kA niSedha paraka artha nikalatA hai to use laukika vyavahAra meM na ulajhane ke artha meM hI grahaNa karanA, nayoM ke niSedha ke artha meM grahaNa nahIM karanA / jaiseki zAdI-vivAha, tiyA terahavA~ athavA aise hI anya aupacArikatA kI pUrti meM apane jIvana ke amUlya kSaNa barbAda nahIM karane ke artha meM kahA gayA hai aisA smjhnaa| vyApAra-dhaMdhoM meM una ulajhanA aisA niSedha paraka artha karanA / nayoM ke bheda paraka viSaya kA pratipAdana kA niSedha nahIM mAnanA / nayoM ke pratipAdana meM to mukhya-gauNa kI hI vyavasthA hai, niSedha kI nahIM / samayasAra gAthA 73 kI TIkA meM jo sAmAnya vizeSAtmaka AtmA ko dRSTi kA viSaya kahA hai, vahA~ sAmAnya kA artha darzana evaM vizeSa kA artha jJAna hai jabaki anyatra jahA~ vizeSa kA artha bheda hotA hai, vaha paryAyArthikanaya kA viSaya banane se paryAya meM sammilita hotA hai, isakAraNa vaha dRSTi ke viSaya meM sammilita nahIM hai| prazna : 'dravya' zabda kA prayoga loka meM evaM Agama meM bhI to aneka arthoM meM hotA hai| unameM dRSTi kA viSaya kauna-sA dravya hai ? uttara : yaha to pahale kaha hI Aye haiM, ki pratyeka vastu svacatuSTayamaya
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM hotI hai| ye hI vastu ke svacatuSTaya haiM ina cAroM meM dravya bhI eka pakSa hai, dravyAMza hai jo ki sAmAnya-vizeSAtmaka hotA hai| isaprakAra prathama to vastu ke isa sAmAnya-vizeSAtmaka dravyAMza ko bhI dravya saMjJA hai| dUsare mUla vastu ko bhI dravya kahate haiN| mUla dravya se tAtparya hai jisameM sAmAnyavizeSAtmaka, ekAneka, nityAnitya aura bhedAbheda ye AThoM sammilita haiN| ye AThoM dravya bhAva yA guNa kI apekSA kAla kI apekSA evaM kSetra kI apekSA haiN| ye donoM hI dravyadRSTi ke viSaya nahIM bnte| tIsarA sAmAnya, abheda, nitya aura eka - ina cAroM ke sammilita rUpa kA nAma dravya hai / yaha isameM paryAya zAmila nahIM hai| tIsare arthavAlA dravya hI dRSTi kA viSaya hai| cauthe, laukika dRSTi se rupayA-paisoM ko bhI dravya kahA jAtA hai| loka majAka meM kahate haiM sonagar3ha vAloM kI to dravya para hI dRSTi rahatI hai| arthAt ye loga paisA vAloM ko hI sammAna kI dRSTi se dekhate haiN| pA~caveM, pUjana kI sAmagrI ko bhI aSTadravya yA dravya kahate haiN| chaThaveM, mandira kI vedI para utkIrNa athavA cA~dI ke bane aSTa maMgala dravya bhI hote haiM kintu ye saba dravyadRSTi ke viSaya vAle dravya nahIM haiN| ina saba meM tIna nambara vAlA dravya hI dravyadRSTi kA viSaya hai| ata: inase bhramita nahIM honA caahie| 1. dravyArthikanaya ke viSaya haiM - (1) dravya kA abheda-sAmAnya (2) kSetra kA abheda-pradezoM kA abheda (3) guNoM kA abheda-akhaNDatA (4) kAla kA abheda-nityatA 2. paryAyArthikanaya ke viSaya - (1) vizeSa (dravyAMza) (2) pradeza bheda (khaNDa-khaNDa pradeza) kSetrAMza (3) anityatA (kAlabheda) kAlAMza (4) anekatA (guNabheda) bhAvAMsa jo-jo paryAyArthikanaya ke viSaya haiM una sabakI paryAya saMjJA hai aura jo-jo dravyArthikanaya ke viSaya haiM, una sabakI dravyasaMjJA hai| dekho, jisaprakAra dravya kA bheda vizeSa to dRSTi ke viSaya meM nahIM hai aura dravya kA abheda-sAmAnya dRSTi ke viSaya meM sammilita rahatA hai, kSetra kA bheda-pradezoM kA bheda dRSTi ke viSaya meM nahIM rahatA aura kSetra kA abheda pradezoM kI akhaNDatA rahatI hai tathA guNa kA bheda dRSTi ke viSaya meM nahIM AtI aura guNoM kA abheda sammilita rahatI hai usIprakAra kAla (paryAya) anityatA to dRSTi ke viSaya meM nahIM rahatI, kintu kAla kI nityatA kAla kA abheda paryAyoM kA anusyUti se racita pravAha kAla kI akhaNDatA dRSTi ke viSaya meM sammilita kiyA hai| kAla kA bheda, pradeza kA bheda, guNa kA bheda aura dravya kA bheda - ina cAroM kA nAma paryAya hai| mAtra kAla ke bheda kA nAma paryAya nahIM hai| ___ kAla kA abhedakAla kI nityatA (nirantaratA) paryAya meM zAmila nahIM hai| mAtra - cAroM ke bheda hI paryAya meM zAmila haiN| ata: kAla (paryAya) kI nityatA arthAta paryAyoM kA anusyUti se racita dhArA pravAhapanA dravyadRSTi ke viSaya meM sammilita hai| ise nahIM bhUlanA caahie| prazna : jaba 'jJAnamAtra' AtmA kA lakSaNa hai to AtmA kA dUsarA nAma 'jJAna' hI kyoM nahIM rakhA? uttara : 'jJAna' nAma dene se AtmA ke ananta guNoM kI upekSA hotI hai mAtra jJAnaguNa AtmA ke samagra svarUpa ko batAne meM samartha nahIM hai| jJAnamAtra kahane se anantaguNamaya sampUrNa AtmA samajha meM nahIM AtA hai| "jJAnamAtra isa zabda meM, haiM ananta guNa vyApta /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM jJAyaka bhI kahate use, pragaTa pukArA Apta / / " yadi jJAyaka ko mAtra jAnanevAlA hI grahaNa kiyA jAye to vaha eka jJAnaguNavAlA ho jAyegA aura jJAnaguNa vAlA kahane se bheda khar3A ho jAyegA tathA bheda kA nAma to paryAya hai, vaha trikAlI dhruva meM zAmila nahIM hai| haravastu svacatuSTaya se yukta hotI hai, yaha eka niyama hai| vastu usI kA nAma hai jo svacatuSTaya se yukta hai| A. samantabhadra ne AptamImAMsA meM kahA bhI hai "sadaiva sarva ko neccheta, svarUpAdi catuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate / / " - AptamImAMsA : A. samantabhadra aisA kauna hai jo vastu ko svacatuSTaya kI apekSA satrUpa meM svIkAra nahIM karegA ? aura aisA kauna hai, jo vastu ko paracatuSTaya kI apekSA nAsti rUpa svIkAra nahIM karegA ? yadi koI aisA hai bhI to vaha apanI isa bAta ko siddha nahIM kara pAyegA arthAt jo dravya, kSetra, kAla, bhAva ina cAra ko svIkAra nahIM karegA to usake matAnusAra vastuvyavasthA bhI nahIM bnegii| dravya kA artha hai vastu, kSetra kA artha hai pradeza, kAla kA artha hai paryAya aura bhAva kA artha hai gunn| jisameM dravya-guNa-paryAya aura pradeza sammilita haiM, usakA nAma hI vastu hai mokSamArgaprakAzaka meM likhA hai ki "anAdinidhana vastue~ bhinna-bhinna apanI maryAdA sahita pariNamita hotI haiN| yahA~ 'anAdinidhana' kahakara kAla kI bAta kahI hai| jaba dRSTi ke viSaya meM paryAya kA niSedha kiyA jAtA hai to hama kAla nAmaka aMza kA niSedha samajha lete haiM, jabaki vastu ke jo cAra aMza dravyakSetra - kAla-bhAva haiM, usameM jo kAlAMza haiM, vaha to dRSTi ke viSaya meM zAmila haiN| sabase bar3A khatarA yaha hai ki kAla aMza ko paryAya samajhakara usakA niSedha kara diyA jAtA hai| A. samantabhadra ne yahI kahA hai ki -kAla ke binA akhaNDa vastu svIkAra nahIM nahIM kI jA sktii| samayasAra ke sarvavizuddhajJAna adhikAra meM bhI likhA hai ki na dravyena khaNDayAmi, na kSetreNa khaNDayAmi, na kAlena khaNDayAmi, na bhAvena khaNDayAmi / na to maiM dravya se khaNDita hU~, na kSetra se khaNDita hU~, na kAla se khaNDita hU~ aura na bhAva se khaNDita hU~, maiM to eka akhaNDa tattva huuN| yadi vastu meM se kAla khaNDa nikAla diyA jAya to vaha vastu kAla se khaNDita ho jAyegI aura phira vaha vastu hI nahIM rahegI / dekho, jisaprakAra guNoM kA abheda dravyArthikanaya kA viSaya hai aura guNabheda paryAyArthikanaya kA, pradezoM kA abheda dravyArthikanaya kA viSaya aura pradeza bheda paryAyArthikanaya, dravya kA abheda (sAmAnya) dravyArthikanaya kA viSaya hai| aura dravyabheda (vizeSa) paryAyArthikanaya kA viSaya hai, usIprakAra kAla (paryAyoM) kA abheda arthAt paryAyoM kA paraspara anusyUti se racita pravAha krama athavA paryAyoM kI nirantaratA (nityatA) dravyArthikanaya kA viSaya hotA hai aura kAlabheda arthAt paryAyoM kA kala khaNDa paryAyArthikanaya kA viSaya banatA hai| dravyArthikaya kA viSaya hI dRSTi kA viSaya hai kyoMki dravyArthikanaya kA viSaya abheda hai aura nirvikalpatA kA janaka hai| paryAyArthikanaya kA viSaya bheda vikalpa kA janaka hone se dRSTi kA viSaya nahIM ho sktaa| pravacanasAra meM jo 47 naya batAyeM hai, unameM vikalpanaya aura avikalpanaya hai, vahA~ bhI vikalpanaya kA artha bheda aura avikalpanaya kA artha abheda hI hai| dhyAna rahe, jaisI nityatA aura anityatA meM nityatA dravya va anityatA paryAya hai, vaise nityatva va anityatva jo AtmA ke dharma haiM, unameM dravya va paryAya kA bheda nahIM hai, kyoMki ve donoM guNa haiM, dharma haiM, ataH unameM koI bhI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM paryAya nahIM hai| isItaraha sarvajJatA paryAya aura sarvajJatva zakti guNa hai, sarvadarzitva (sarvadarzIpanA) paryAya hai aura sarvadarzitva nAma kI zakti guNa hai inameM jo-jo paryAyeM haiM ve dRSTi ke viSaya meM sammilita nahIM hai aura sarvajJatva, sarvadarzitva, nityatva, anityatva Adi abheda rUpa se guNa (dharma) dRSTi ke viSaya meM sammilita haiM kyoMki ye saba guNa ke hI rUpAntara haiN| pravacanasAra kI gAthA 93 kI tAtparyavRtti TIkA meM likhA hai - "anvayino guNaH athavA sahabhuvA guNA iti guNalakSaNaM / vyatirekaNaH paryAyA athavA kramabhuvA paryAyA iti paryAya lakSaNam / " kramazaH guNa va paryAya ke lakSaNa haiM hama paryAya ke nAma para guNoM ko bhI dRSTi ke viSaya meM se na haTA deM, isalie guNa va paryAya kA svarUpa bhI, jAnanA jarUrI hai| zAstroM meM guNoM ko bhI paryAya nAma se kahA gayA hai| paryAyeM do prakAra kI hotI haiM - 1. sahabhAvI 2. kramabhAvI / sahabhAvI paryAya guNa ko kahate haiM aura kramabhAvI paryAya ko kahate haiN| ataeva hama paryAya ke nAma para sabhI paryAyoM ko bhI dRSTi ke viSaya meM se nahIM nikAla nahIM skte| yadi hama paryAya kA lakSaNa nahIM samajheMge to kisa paryAya ko hama dRSTi ke viSaya meM sammilita kareM aura kise sammilita nahIM kareM yaha nirNaya nahIM kara skeNge| ataH hameM guNa va paryAyoM kA samyaksvarUpa samajhanA evaM unakA prayoga karane kA jJAna atyanta Avazyaka hai| jainadarzana meM naya ko mukhya gauNa karanA gAr3I ke breka (avarodhaka) aura gatiyaMtra (eksIleTara) ke samAna hai aura mukhya-gauNa karane kA adhikAra gAr3I ke DrAivara kI bhAMti nayoM ke prayoga kartA-vaktA ko hI hotA hai| Agama bhI isI kA samarthana karatA hai "vakturabhiprAyo nayaH' arthAt vaktA ke abhiprAya ko naya kahate haiN| yaha vaktA ke abhiprAya para nirbhara kisa naya kA kaba / kahA~ kaise karanA karatA hai| udAharaNArtha - 'rAtribhojana nahIM karanA cAhie' yaha kathana vyavahAranaya kA hai ki nizcaya naya kA ? yadi isa vyavahAranaya ke kathana ko kabhI bhI mukhya nahIM kareMge to isakA artha yaha ho jAyegA ki sabhI ko rAta meM khAne denA caahie| yadi hama aisA kaheMge ki "zAma ko bhojanAlaya banda ho jAyegA" to vyavahAra naya mukhya ho jAyegA aura vyavahAranaya mukhya karanA nahIM hai| - aba yahA~ koI kahe ki adhyAtmiyoM ko vyavahAranaya kA prayoga nahI karanA caahie| yadi isa bAta kA nirNAyaka hama paNDita ToDaramalajI ko mAne to unhoMne kahA ki yadi isa siddhAnta kA adhyayana karanA hai to gommaTasAra kA svAdhyAya karanA aura yadi adhyAtma jAnanA hai to AtmakhyAti kA svAdhyAya karanA / ' paNDita ToDaramalajI ne jina amRtacandrAcArya ko sarvazreSTha mAnA hai, unhIM amRtacandra ne 'puruSArthasiddhayupAya' grantha meM vyavahAranaya ke kathanoM kA atyadhika prayoga kiyA hai| hA~, itanA avazya hai ki AtmAnubhUti ke kAla meM nizcaya ko hI mukhya rakhanA cAhie, vyavahAra ko nhiiN| paNDita ToDaramalajI ne rahasyapUrNa ciTThI meM 'vRhad dravyasaMgraha' kI eka gAthA uddhRta kI hai, jo isaprakAra hai - "taccANosaNa kAla samaya bujjhehi juttimaggeNa / No AeiNa samaye paracakkho aNuhavo jamhA / / " tattva ke anveSaNa ke kAla meM zuddhAtmA ko naya-pramANa (yukti) dvArA pahale jAne, pazcAt ArAdhanA ke samaya, anubhava ke kAla meM naya-pramANa nahIM hai, kyoMki vaha pratyakSa anubhava hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM isaprakAra isa gAthA meM vyavahAra ke prayoga kA niSedha to anubhava ne kiyA hai| tattva ke anveSaNa ke kAla meM to isakA (vyavahAra kA) samarthana kiyA hai| ataH nizcaya ko hI sadaiva mukhya rakhanA vyavahAra ko nahIM - yaha bAta kahA~ rahI? vAstava meM to nizcaya se jyAdA vyavahAra kA kAla hai| jinako samyagdarzana nahIM huA unako to hamezA vyavahAra hI mukhya hai; kyoMki unakA to pUrA kAla tattvAnveSaNa kA hI hai| samyagdRSTi ko bhI chaha mahIne meM ekabAra hI kSaNika anubhUti hotI hai, usake atirikta samagrakAla to vyavahAra kA hI kAraNa hai| paMcama guNa vAle ko 15 dina meM ekabAra aura vItarAgI munirAja ko bhI 24 ghaNTe meM kevala 8 ghaNTe hI anubhUti rahatI hai| 16 ghaNTe to unakA bhI vyavahAra meM samaya jAtA hai| unakA bhI tattvAnveSaNa kA kAla anubhUti ke kAla se duganA rahatA hai| yahA~ yaha dhyAna rakhane yogya hai ki una 8 ghaNToM meM bhI lagAtAra anubhUti nahIM rahatI; kyoMki yadi anturmuhUrta bhI lagAtAra anubhUti raha jAya to kevalajJAna ho jAtA hai|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI sambandha nahIM vastu svAtaMtrya kI ghoSaNA para se sarvathA bhedajJAna karAte hue arthAt para se sambandha kA niSedha karate hue aura kartA-karma kA vAstavika sambandha batAte hue AcArya amRtacandra sarvavizuddha - jJAnAdhikAra meM vastu svAtaMtrya kI ghoSaNA karate haiN| ve kahate haiM ki - nanu pariNAma eva kila karma vinizcayataH, sa bhavati nAparasya pariNAmina eva bhavet / na bhavati kartRzUnyamiha karma na caikatayA; sthitiriha vastuno bhavatu kartR tadeva tataH / / anvayArtha :- ( nanu pariNAma eva kila vinizcayata: karma ) vAstava meM apanA pariNAma ( paryAya ) hI nizcaya se karma hai, ( saH pariNAmina eva bhavet aparasya na bhavati ) vaha pariNAma apane azrayabhUta pariNAmI ( dravya ) kA hI hotA hai, anya kA nahIM ( iha karma kartR zUnyam na bhavati ) aura karma kartA ke binA nahIM hotA ( ca vastunaH ekatayA sthiti iha na ) tathA vastu kI sthiti sadA ekarUpa ( kUTastha ) nahIM hotI; ( kyoMki vastu dravya-paryAya svarUpa hone se usameM sarvathA nityatva saMbhava nahIM hai ) ( tata: tad eva kartR bhavatu ) isalie vastu svayaM hI apane pariNAmarUpa karma kI kartA hai| isake pUrva TIkA meM spaSTa likhA hai ki "na tu aneka dravyatvena tato anyatve sati tanmamayo bhavati, tato nimittanaimittika bhAva mAtreNaiva 1. samayasAra kalaza 211
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastu svAtaMtrya kI ghoSaNA (ga) sunane kI icchA se (gha) AtmA se sahI uttara : AtmA se; kyoMki pariNAma pariNAmI kA hI hotA hai| tIna :- kartA ke binA karma nahIM hotA arthAt pariNAmI ke binA pariNAma nahIM hotaa| 'ika karma kartR zUnyam na bhavati' dekho, yahA~ aisA to kahA ki kartA ke binA kArya nahIM hotA; para aisA nahIM kahA ki nimitta ke binA kArya nahIM hotaa| kahane kA tAtparya yaha hai ki kArya ke kAla meM nimitta bhI hotA to avazya hai, parantu nimitta se kArya nahIM hotA; kyoMki nimitta nimitta meM rahatA hai, vaha kAryarUpa nahIM hotA / jabaki pariNAmI (dravya) svayaM pariNAma (paryAya) rUpa se pariNamatA para se kucha bhI saMbaMdha nahIM tatra kartR-karma, bhokta-bhogyatva vyavahAraH" arthAt aneka dravyatva ke kAraNa unase ( karma-karaNa Adi se ) anya hone se unameM tanmaya nahIM hotA, isalie do anya-anya dravyoM meM nimitta-naimittika bhAva mAtra se hI kartRtva-karmatva aura bhoktRtva-bhogyatva kA vyavahAra hai|" ___isI viSaya ko spaSTa karate hue gurudevazrI kAnajI svAmI ne zrAvaka dharma prakAza ke pariziSTa meM aura bhI adhika spaSTIkaraNa karate hue kahA hai ki - isI bAta ko hama ukta kalaza meM ullikhita nimnAMkita cAra boloM ke dvArA aura bhI adhika saralatA se samajha sakate haiM - eka :- pariNAma hI karma hai arthAt paryAya hI kArya hai| 'nanu pariNAma eka kila karma vinizcayata:' pariNAmI ( vastu ) kA jo pariNAma hai, vahI nizcaya se usakA kArya hai| padArtha kI avasthA hI vAstava meM usakA karma hai| pariNAmI arthAt akhaNDa vastu jisa bhAva se pariNamana kare, use pariNAma, kArya, paryAya yA karma kahate haiN| do :- pariNAma pariNAmI kA hI hotA hai, anya kA nhiiN| 'saH pariNAmina eva bhavet' vaha pariNAmI kA hotA hai| jaise jJAna zabda sunane kA pariNAma AtmA kA hI hai, AtmA ke hI Azraya hai, jar3a zabda ke Azrita nahIM, kAna ke Azrita bhI nahIM, icchA ke Azraya bhI nahIM, kyoMki pariNAma pariNAmI kA hI hai; isalie Atmasammukha dRSTi kro| udAharaNArtha - prayoga : zabda sunane kA jJAna kisase huA? isa prazna ke uttara ke lie nimnAMkita cAra vikalpa diye haiM, unameM eka sahI va tIna galata hai| Apako sahI uttara denA hai| ve vikalpa haiM - (ka) zabda se (kha) kAna se cAra :- vastu kI sthiti sadA ekarUpa nahIM rhtii| 'vastunaH ekatayA sthiti na' arthAt vastu nitya avasthita rahakara svayaM hI pratikSaNa navIna avasthArUpa pariNamita hotI rahatI hai| jisane saMyogoM ke kAraNa tadanusAra paryAya kA palaTanA mAnA, usane vastu ke pariNamana svabhAva ko nahIM jAnA, do dravyoM ko eka maanaa| ukta cAroM boloM se samajhAyA gayA hai ki vastu hI apane pariNamana rUpa kArya kI svataMtratA ke svayaM kartA hai| anya dravya anya dravya ke pariNAma ke kartA nahIM haiN| ise hama nimnalikhita udAharaNa se samajha sakate haiM - 'jIva ko dAna dene kI icchA huI, isalie hAtha jeba meM gayA aura sau rupayA nikAlakara de die| kyA yaha kathana sahI hai? nahIM, kyoMki ukta vAkya meM icchA kA AdhAra yA Azraya AtmA hai tathA hAtha aura rupayoM kA AdhAra pudgala paramANu haiN| donoM ke AdhAra pRthak-pRthak do dravya haiM, ataH Atmadravya pudgala ke pariNAma kA kartA nahIM ho sakatA; kyoMki anya dravya anya dravya ke pariNAma kA kartA nahIM 1. samayasAra pRSTha 542, paMkti 1-2
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara : jJAnasvabhAvI AtmA ke Azraya se; kyoMki pariNAmI ke Azraya se hI pariNAma hotA hai, anya ke nahIM aura dveSa rUpa pariNAma cAritra guNavanta AtmA kA ( pariNAmI kA ) hI hai| ata: uThAo dRSTi gAlI yA gAlI dene vAle para se tathA gAlI kA jJAna AtmA ke Azraya se huA ataH AtmA para dRSTi kendrita kro| tabhI AtmAnubhavarUpa dharma pragaTa hogaa| para se kucha bhI saMbaMdha nahIM hotaa| jinAgama kA yaha mahAsiddhAnta isakA pramANabhUta AdhAra hai| are bhAI ! hAtha kA hilanA hAtha ke paramANuoM ke AdhAra se huA, rupayoM kA AnA rupayoM ke paramANuoM ke AdhAra se huA aura icchA AtmA ke cAritraguNa ke AdhAra se huI hai| sabakA svataMtra pariNAma huaa| koI kisI ke kAraNa nahIM hue| yaha hai jainadarzana ke vastu svAtaMtrya kA udghoss| yaha to bhinna-bhinna dravyoM ke pariNAmoM yA paryAyoM kI svataMtratA kI bAta huI; bAta to isase Age yaha bhI hai ki - eka hI dravya ke aneka guNoM ke sahabhAvI pariNAma bhI eka-dUsare ke Azrita nahIM haiN| rAga aura jJAna bhI eka-dUsare ke Azrita nahIM haiN| sabhI pariNAma eka AtmAzrita hI haiN| udAharaNArtha - prayoga naM 1 : kisI ne eka vyakti ko gAlI dI aura usa vyakti ko gAlI denevAle para dveSa huA, usa dveSa kA kAraNa kyA hai ? isa prazna ke uttara ke lie nimnAMkita tIna vikalpa haiM, inameM do galata haiM aura eka sahI hai| Apako sahI uttara denA hai - ve vikalpa isaprakAra haiM - 1. gAlI denevAlA vyakti 2. gAlI zabda 3. AtmA kA cAritra duHkha kA mUla kAraNa prazna 1 : du:kha kA mUla kAraNa kyA hai ? uttara : para se sambandha jor3anA hI duHkha kA mUla kAraNa hai| loka meM jitane bhI jIva aura pudgalAdi dravya haiM, una sabhI kA prati samaya honevAlA pariNamana pUrNa svataMtra hai| vastuta: eka dravya kA dUsare dravyoM meM se kisI bhI prakAra kA koI sambandha nahIM hai| do dravyoM ke bIca kartA-karma, nimitta-naimittika Adi jina saMbaMdhoM kI Agama meM carcA hai, ve saba kathana vividha apekSAoM se kiye gaye aupacArika kathana haiN| ___ parantu vastusthiti se anabhijJajana ina aupacArika vyAvahArika kathanoM ko hI yathArtha mAnakara paraspara rAga-dveSa kiyA karate haiM evaM moha-rAga-dveSa vaza para ke sAtha ekatva-mamatva aura kartRtva meM ulajhe rahate haiN| yahI inake duHkha kA mUla kAraNa hai| vastutaH vizva kI kAraNa-kArya vyavasthA pUrNa svAdhIna, svAvalambI aura vaijJAnika hai| Agama evaM adhyAtma ke pariprekSya meM isake gahana adhyayana kI AvazyakatA hai| vizva kI kArya-kAraNa vyavasthA ke saMbaMdha meM dArzanika jagata meM bhI bahuta guNa uttara : AtmA kA cAritra guNa; kyoMki pariNAmI ke Azraya se hI pariNamana hotA hai, AtmA ke Azraya se nhiiN| __prayoga naM. 2 : gAlI zabda ke sunate samaya aura dveSa ke samaya jo gAlI kA aura dveSa kA jJAna huA, vaha jJAna kisake Azraya se huA? isa prazna ke bhI 3 vikalpa haiM, Apako sahI uttara cunanA hai| 1. gAlI zabda ke Azraya se 2. dveSa ke Azraya se 3. jJAnasvabhAvI AtmA ke Azraya se|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3I-bar3I bhrAntiyA~ haiN| svataMtra svasaMcAlita vastuvyavasthA se anajAna jagata vizva-vyavasthA kA kartRtva apane mAthe para mar3ha letA hai| jagata ke kAryoM kA svayaM kartA bana baiThatA hai, jabaki jagata kA pratyeka kArya svatantra hai, svAdhIna hai| hotA svayaM jagata pariNAma, maiM para kA karatA kyA kaam| dUra haTo parakRta pariNAma, jJAyaka bhAva lahU~ abhirAma / / aisI svAdhIna, svAvalambI vastuvyavasthA kI sahI zraddhA hI duHkha dUra karane kA sahI upAya hai| vizvavyavasthA kA svarUpa jainadarzana ke anusAra chaha dravyoM ke samUha ko vizva kahate haiN| chaha dravyoM meM jIvadravya ananta haiM / pudgaladravya anantAnanta haiN| dharmadravya, adharmadravya evaM AkAzadravya eka-eka haiN| kAladravya asaMkhyAta haiN| ina sabhI dravyoM ke samUharUpa yaha vizva anAdi-ananta, nitya pariNamanazIla evaM svasaMcAlita hai| ina dravyoM kA paraspara ekakSetrAvagAha sambandha hone para bhI ye sabhI dravya pUrNa svataMtra haiM, svAlambI haiN| koI bhI dravya kisI anya dravya ke adhIna nahIM hai| vastutaH ina dravyoM para kA paraspara meM kucha bhI saMbaMdha nahIM hai| isa vizva ko hI loka kahate haiN| isIkAraNa AkAza ke jitane sthAna meM ye chaha dravya sthita haiM, use lokAkAza kahate haiN| zeSa ananta AkAza alokAkAza hai| vizva kA pratyeka dravya yA padArtha pUrNa svatantra evaM pariNamanazIla hai| hamArA tumhArA AtmA bhI eka svatantra svAvalambI dravya hai, vastu hai, pariNamanazIla padArtha hai / svabhAva se to yaha Atmadravya ananta guNoM kA samUha evaM ananta zakti sampanna hai, asIma sukha kA samudra aura jJAna kA akhaNDa hai; parantu apane svabhAva kA bhAna na hone se evaM parAdhIna dRSTi hone se abhI vibhAvarUpa pariNamana kara rahA hai| isakAraNa duHkhI hai| dravyoM yA padArthoM ke isa svataMtra pariNamana ko paryAya yA kArya kahate haiN| karma, avasthA, hAlata, dazA, pariNAma, pariNati bhI kArya ke hI nAmAntara haiM; paryAyavAcI nAma haiN| sukha-duHkha kA svabhAva-vibhAvarUpa koI bhI kArya ho, vaha binA kAraNoM se nahIM hotA aura eka kArya ke hone meM aneka kAraNa hote haiN| unameM kucha kAraNa to samartha evaM niyAmaka hote haiM aura kucha Aropita / Aropita kAraNa mAtra kahane ke kAraNa haiM, unase kArya niSpanna nahIM hotaa| unakI kArya ke nikaTa sannidhi mAtra hotI hai| jainadarzana meM ina kAraNoM kI mImAMsA nimitta va upAdAna ke rUpa meM hotI hai| kArya-kAraNa : svarUpa evaM sambandha prazna 2: ye nimittopAdAna athavA kAraNa kArya kyA haiM, inakA jJAna kyoM Avazyaka hai ? uttara : ye nimitta-upAdAna kArya kI utpAdaka sAmagrI ke nAma haiN| ataH inheM jinAgama meM kAraNa ke rUpa meM varNita kiyA gayA hai| ina nimittopAdAna kAraNoM kA yathArtha svarUpa jAne binA kartA-karma sambandhI nimnAMkita aneka bhrAntiyoM ke kAraNa hameM vItarAga dharma kI prApti saMbhava nahIM hai| jaise - prathama to, nimittopAdAna ko jAne binA svAvalambana kA bhAva jAgrata nahIM hotA / dUsare, parAdhInatA kI vRtti samApta nahIM hotI / tIsare, mokSamArga kA samyak puruSArthaM sphurAyamAna nahIM hotA / cauthe, nimitta upAdAna ke samyak parijJAna binA jinAgama meM pratipAdita vastuvyavasthA ko bhI samyak rUpa meM samajhanA sambhava nahIM hai| pA~cave, inake sahI jJAna binA yA to nimittoM ko karttA mAna liyA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM jAtA hai yA nimittoM kI sattA se hI inkAra kiyA jAne lagatA hai| * chaThaveM, inake yathArtha jJAna binA vastusvAtaMtrya kA siddhAnta evaM kArya-kAraNa kI svataMtratA samajhanA sambhava nahIM hai| ata: inakA jJAna karama Avazyaka hai| * prazna 3: mokSamArga meM inake jJAna kI upayogitA kyA hai ? inake samajhane be dharma saMbaMdhI lAbha kyA hai ? uttara : nimittopAdAna kI yathArtha samajha se tathA para padArthoM ke kartRtva ke ahaMkAra se utpanna honevAlA kaSAyacakra sImita ho jAtA hai , samatA kA bhAva jAgrata hotA hai| udAharaNArtha - maiM parajIvoM kA bhalA kara sakatA hU~ - isa mAnyatA se yA aisI zraddhA se ahaMkAra utpanna hotA hai| maiM para ko hAni pahu~cA sakatA hU~- aisI zraddhA se krodha bhabhakatA kArya-kAraNa svarUpa evaM saMbaMdha ke lie kaisI zraddhA honA paramAvazyaka hai ? uttara : AtmA ke sukha-duHkha meM, hAni-lAbha yA utthAna-patana meM nimittarUpa paradravya kA kiMcit bhI kartRtva nahIM hai tathA merA hitAhita dUsare ke hAtha meM raMcamAtra bhI nahIM hai| aisI zraddhA ke binA svonmukhatA saMbhava nahIM hai tathA svonmukha hue binA AtmAnubhUti honA saMbhava nahIM hai, jo ki samyagdarzana kI anivArya AvazyakatA hai; kyoMki AtmAnubhUti ke binA to mokSamArga kA zubhAraMbha hI nahIM hotaa| nimittopAdAna ke samajhane se parapadArtha ke pariNamana meM phera-phAra karane kI jo apanI anAdikAlIna viparIta mAnyatA hai, usakA nAza to hotA hI hai; apanI paryAya palaTane kI, use Age-pIche karane kI AkulatA bhI samApta ho jAtI hai| nimitopAdAna kA svarUpa samajhane se dRSTi nimittoM para se haTakara trikAlI upAdAnarUpa nija svabhAva kI ora DhalatI hai, jo apane deha-devAlaya meM virAjamAna svayaM kAraNa paramAtmA hai| aise kAraNa paramAtmA kI ora DhalatI huI dRSTi hI AtmAnubhUti kI pUrvaprakriyA hai| isa prakriyA se pAra hotI huI apanI jJAnaparyAya jaba para aura paryAya se pRthak trikAlI dhruva nija bhagavAna AtmA ko jJeya banAtI hai, tabhI AtmAnubhUti pragaTa ho jAtI hai| ise hI samyagdarzana kahate haiN| yaha samyagdarzana hI mokSamArga kI prathama sIr3hI hai; sukha-zAnti prApta karane kA amogha-upAya hai|| isaprakAra AdhyAtmika sukha-zAnti kA mUla upAya nimittopAdAna sambandhI saccI samajha hI hai| na kevala Atmika; balki laukika, sukhazAnti kA upAya bhI yahI hai| prazna 5:AtmA meM samyagdarzana (kArya) niSpanna hone kI prakriyA kyA hai ? para merA bhalA kara sakatA hai - aisI mAnyatA se dInatA/hInatA AtI hai| para merA burA kara sakatA hai - aisI mAnyatA se vyakti bhayAkrAnta ho jAtA hai| isake viparIta se inakI yathArtha samajha se nimittarUpa parAzraya ke bhAvoM se utpanna dInatA/hInatA kA abhAva hotA hai, krodhAdi vibhAva bhAvoM kI utpatti nahIM hotI, svatantratA/svAdhInatA kA bhAva jAgrata hotA hai tathA para padArthoM ke sahayoga kI AkAMkSA se honevAlI vyagratA kA abhAva hokara sahajasvAbhAvika zAntadazA pragaTa hotI hai| prazna 4 : paronmukhatA samApta karane ke lie evaM svonmukhatA prApta karane 1.(samayasAra gAthA 130-131 kI TIkA) 2.(samayasAra gAthA 68 kI TIkA)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM uttara : kArya kAraNa ke anusAra hI niSpanna hotA hai| kahA bhI hai - 'kAraNAnuvidhAyitvAdevakAryANi' tathA 'kAraNAnuvidhAyIni kAryANi'2 jaise - jau se jau hI utpanna hote haiN| svarNa se svarNAbhUSaNa hI banate haiM, vaise hI samyagdarzana-jJAna-cAritra jIva se hI utpanna hote haiM, devazAstra-guru se nhiiN| deva-zAstra-guru to nimitta mAtra haiM, ve samyagdarzanarUpa kArya ke kAraNa nahIM haiN| prazna 6: kAraNa kise kahate haiM ? uttara : kArya kI utpAda sAmagrI ko kAraNa kahate haiN| kArya ke pUrva jisakA sadbhAva niyata ho aura jo kisI viziSa kArya ke atirikta anya kArya ko utpanna na kre| vastuta: yahI kArya kI utpAdaka sAmagrI hai, jise kAraNa kahate / kAraNa ke mUlata: do bheda haiM kAraNa upAdAna kAraNa 2. nimitta kAraNa / ina donoM, kAraNoM ke aneka bheda-prabheda haiN| una sabakA vistRta vivecana Age kramazaH kiyA jA rahA hai| nimitta prazna : nimittoM meM kartRtva ke bhrama kA kAraNa kyA hai aura usakA nivAraNa kaise ho? / trikAlI upAdAna kSaNika upAdAna..1. preraka 3.aMtaraMga 5.sadubhAvarUpa 7.vUlAdhAna uttara : kArya ke anukUla sayogI padAsIna kAbaramata abhAvamaya AntavaSaya upasthiti homa se kArya ke anukUla hone se evaM unheM Agama meM bhI kAraNa saMjJA anantapUrvakSaNavartI _tatsamaye kI yogyatA, paryAya dyAta vyasAdhAyayA jana bhramita ho jAte haiM; parantu ve saMyogI padArtha kArya ke anurUpa yA kAryarUpa svayaM pariNamita na hone se kartA nahIM ho sakate / kahA bhI hai - noTa pariNamati se:kirtImAtita bhramisenalIhobhI bAhie inhIM ke svarUpa prakArAntara se haiM 1. anvaya kAraNa 2. utpAdana kAraNa 3. saMhArakAraNa 4. sAdhakatama kAraNa / inakA svarUpa pariziSTa meM diyA hai| nimittopAdAna kAraNa : svarUpa evaM bheda-prabheda prazna 8 : nimitta kAraNa kise kahate haiM ? uttara : jo padArtha svayaM to kAryarUpa pariNata na hoM, parantu kArya kI utpatti meM anukUla hone se jina para kAraNapane kA Aropa AtA hai, unheM nimitta kAraNa kahate haiN| prazna 9 : nimitta-upAdAna meM paraspara kyA antara hai ? uttara : jisake binA kArya ho nahIM aura jo kArya ko kare nahIM, vaha nimitta hai tathA jo svayaM samarpita hokara kAryarUpa pariNata ho jAya, vaha upAdAna hai| dUsare zabdoM meM kaheM to jisake sAtha kArya kI bAhya vyApti ho vaha nimitta tathA jisake sAtha kArya kI antaraMga vyApti ho vaha upAdAna hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 para se kucha bhI saMbaMdha nahIM prazna 10: nimittoM kA jJAna kyoM Avazyaka hai ? uttara : nimitto kA yathArtha svarUpa jAne binA nimittoM ko karttA mAne to zraddhA mithyA hai tathA nimittoM ko mAne hI nahIM to jJAna mithyA prazna 11 : kyA nimittoM kI pRthak sattA hai, svataMtra astitva hai ? yadi hai to batAiye chaha dravyoM meM kauna dravya upAdAna va kauna dravya nimitta hai uttara : nahIM , aisA koI baTavArA nahIM hai| jo dravya para padArthoM ke pariNamana meM nimitta rUpa haiM, ve sabhI nimitta rUpa dravya svayaM ke lie upAdAna bhI haiN| udAharaNArtha : jo kumhAra ghaTa kArya kA nimitta hai, vahI kumhAra apanI icchArUpa kArya kA upAdAna bhI to hai| nimitta va upAdAna kAraNoM ke alaga-alaga gA~va nahIM base haiN| jo dUsaroM ke kArya ke lie nimitta haiM, ve hI svayaM apane kArya ke upAdAna bhI nimittopAdAna kAraNa : svarUpa evaM bheda-prabheda vibhAjita kiyA gayA hai| jinheM rAgAdi vibhAvabhAvarUpa kAryoM ke sampanna hone meM nimitta kAraNoM ke rUpa meM isaprakAra khoja sakate haiM - 1. rAgAdi kA antaraMga nimitta : mohanIya karma kA udaya / 2. bahiraMga nimitta : strI, putra, dhana, dhAnya, roga, zatru-mitra Adi bAhya vstueN| 3. preraka nimitta : icchA zaktivAle jIva tathA gamana kinAvAle jIva pudgl| 4. udAsIna nimitta : niSkriya dharma, adharma, AkAza, kAla tathA icchA va rAga rahita para pdaarth| 5. valAdhAna nimitta : vala+AdhAna = vala kA dhAraNa / upakAra, Alambana Adi isake paryAyavAcI haiN| niSkriya hone para bhI jinakA kriyAhetutva naSTa nahIM hotA use valAdhAna kahate haiN| preraNA kie binA sahAyaka mAtra hone se ise udAsIna bhI kahate haiN| valAdhAna nimitta ko samajhAte hue kahA gayA hai - jaise apanI jAMgha ke bala calanevAle puruSa ko yaSTi ( lakar3I) kA AlaMbana valAdhAna nimitta hai| vastutaH niSkriya nimittoM kA hI eka nAma valAdhAna hai|' 6. pratibandhaka : rukAvaTa karanevAle yA bAdhaka nimitta / jaisesamyagdarzana kI prApti meM mithyAtva karma kA udaya tathA ajJAnI guru Adi kA milnaa| 7. abhAvarUpa nimitta : samudra kI nistaraMga dazA meM havA kA na clnaa| tattvopalabdhi ke lie tadanukUla satsamAgama kA abhAva / 8. sadbhAvarUpa nimitta : taraMgita dazA meM vAyu kA calanA / tattvopalabdhi meM satsaMga kA milnaa| prazna 14 : nimittoM ko upacarita kAraNa yA Aropita kAraNa kyoM kahA? haiN| prazna 12: kyA nimitta kAraNa ke anya nAma bhI haiM ? uttara : hA~, kAraNa, pratyaya, hetu, sAdhana, sahakArI, upakArI, upagrAhaka, Azraya, Alambana, anugrAhaka, utpAdaka, kartA, preraka, hetumata, abhivyaMjaka Adi nAmAntaroM kA prayoga bhI Agama meM nimitta ke artha meM huA hai| prazna 13 : kyA nimitta kaI prakAra ke hote haiM, nimittoM ke kula kitane bheda haiM aura unakA kyA svarUpa hai ? uttara : vaise to nimitta asaMkhya prakAra ke ho sakate haiN| jitane kArya utane hI unake nimitta; parantu Agama meM sthUlarUpa se unheM ATha vargoM meM 1. kriyA hetumeteSAM, niSkriyANAM na hIyate / yatkhalu balAdhAna mAtra mana vivakSitam / /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM uttara : kyoMki jinase kArya sampanna to na ho; kintu jinakI upasthii yA sannikaTatA ho, unheM upacarita yA Aropita kAraNa kahA jAtA hai| udAharaNa : jaise vara ke sAtha ghor3e para baiThe bAlaka ko anavara kahate haiN| yadyapi usameM varapanA kiMcit bhI nahIM hai, use dulhana nahIM milatI; tathApi sahacArI yA sannikaTa hone se use 'anavara' kahA jAtA hai aura mAtra sammAna milatA hai| 18 hA~, usa bAlaka ko 'anavara' nAma aura sammAna muphta meM nahIM milaa| vaha apane sIne para golI jhelane jaisA khatarA jhelatA hai| pahale jaba svayaMvara hote the| bArAta yAni varayAtrA nikalatI thI, usameM anavara vara kI hI pozAka meM rahatA thA, jo vara kI surakSA karatA thA / yadi koI sAmane se AkramaNa kare to pahale anavara jhelatA thaa| isIprakAra nimittoM ko bhI nindA - prazaMsA ke prahAra jhelane evaM sahane par3ate haiN| pradhAnamaMtrI - rASTrapati kI gAr3I ke samAna hI do gAr3I Age, do gAr3I pIche rahatI haiM kyoMki ve aMga rakSaka haiN| prazna 15 : upAdAna kAraNa kise kahate haiM ? uttara : jo dravya svayaM kAryarUpa pariNamita ho athavA jisa padArtha meM kArya niSpanna ho use upAdAna kAraNa kahate haiN| padArtha kI nija sahaja zakti yA mUla svabhAva dhruva upAdAna kAraNa hai tathA dravyoM meM anAdikAla se jo paryAyoM kA pariNamana ho rahA hai, usameM anantara pUrvakSaNavartI paryAya evaM kAryotpatti ke samaya kI paryAyagata yogyatA kSaNika upAdAna kAraNa hai| yaha paryAyagata yogyatA hI kArya kA samartha kAraNa hai| prazna 16 : upAdAna kAraNa kitane prakAra ke hote haiM ? uttara: upAdAna kAraNa ke mUlata: do bheda haiM- eka trikAlI yA dhruva upAdAna aura dUsarA tAtkAlika yA kSaNika upAdAna / kSaNika upAdAna bhI do prakAra kA hai - nimittopAdAna kAraNa svarUpa evaM bheda-prabheda (ka) anantarapUrva kSaNavartIparyAya / (kha) tatsamaya kI yogyatA / isaprakAra upAdAna kAraNa tIna prakAra kA ho gayA hai, jo isaprakAra hai 19 (1) trikAlI upAdAna kAraNa / (2) anantara pUrvakSaNavartI paryAya ke vyayarUpa kSaNika upAdAna kaarnn| (3) tatsamaya kI yogyatArUpa kSaNika upAdAna kAraNa / prazna 17 : 'yogyatA' zabda to Agama meM aneka arthoM meM prayukta huA hai| yahA~ 'yogyatA' kA kyA artha hai ? uttara : jIva kI pratyeka samaya kI paryAya meM jo rAga yA vItarAgatArUpa pariNamana karane kI svataMtrata zakti hai, use hI upAdAna kI tatsamaya kI yogyatA kahate haiN| dravya meM jaba / jo kArya hotA hai, vaha svayaM dravya kI apanI tatsamaya kI upAdAnagata yogyatA se hI hotA hai| samaya-samaya kA kSaNika upAdAnakAraNa pUrNa svAdhIna hai, svataMtra hai, svayaMsiddha hai| use para kI koI apekSA nahIM hai| yadyapi kArya sampanna hone ke kAla meM kArya ke anukUla paradravya rUpa nimitta hote avazya haiM; parantu una nimittoM kA kArya sampanna hone meM koI yogadAna nahIM hotaa| aisA hI vastu kA svarUpa hai| " nimittamAtraM tatra, yogyatA vastuni sthitA / bahinizcayakAlastu, nizcitaM tattvadarzibhiH / / vastu meM sthita pariNamanarUpa yogyatA hI kArya kA niyAmaka kAraNa hai, jise aMtaraMga nimitta kahA hai| nizcaya kAladravya ko bAhyanimitta kAraNa kahA hai|" prazna 18 : trikAlI upAdAna evaM kSaNika upAdAnoM kA kyA svarUpa 1. (gommaTasAra jIvakANDa gAthA 580 )
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM uttara : jo dravya yA guNa svayaM kAryarUpa pariNamita ho, use trikAlI upAdAna kAraNa kahate haiN| padArtha kI nija sahajazakti yA mUlasvabhAva dhruva yA trikAlI upAdAna hai| jisa padArtha meM kArya niSpanna hotA hai, vaha trikAlI yA dhruva upAdAna kAraNa kahalAtA hai| dhruva upAdAna kAraNa svayaM kAryarUpa pariNamita hotA hai| jaise miTTI svayaM ghaTarUpa pariNamita hotI hai| ataH ghaTa kArya kA dhruva upAdAna rUpa niyAmaka kAraNa miTTI hai| isIprakAra AtmA athavA zraddhA, jJAna evaM cAritra guNa svayaM samyagdarzana, samyagjJAna va samyakcAritra rUpa pariNamatA hai| ata: AtmA kI ina paryAyoM yA kAryoM kA dhruva trikAlI upAdAna rUpa niyAmaka kAraNa AtmA yA zraddhA jJAna cAritraguNa hai| tAtkAlika yA kSaNika upAdAna kAraNoM meM jo anantarapUrvakSaNavartIparyAya yukta dravya kA vyaya prathama kSaNika upAdAna kAraNa hai, usa kAraNa kA abhAva karate hue kArya utpanna hotA hai| ata: isa kAraNa ko abhAvarUpa niyAmaka kAraNa kahate haiM tathA kArya hone kI yogyatA rUpa dUsarA kSaNika upAdAna kAraNa hai, vahI paryAya 'yogyatA' kI apekSA kAraNa evaM vahI paryAya 'pariNamana' kI apekSA kArya kahI jAtI hai| vastutaH jo vaha paryAya kI tatsamaya kI yogyatA hI kArya kA niyAmaka aura samartha kAraNa hai| parantu tInoM hI upAdAna kAraNoM ko bhI bhinna-bhinna apekSAoM se niyAmaka kAraNa kahA gayA hai| udAharaNArtha : samyagdarzana rUpa kArya ke kAraNa isaprakAra haiM - trikAlI upAdAna kAraNa - jIvadravya yA zraddhAguNa kSaNika upAdAna kAraNa naM. 1 - anantara pUrva kSaNavartI paryAya kA vyaya arthAt mithyAdarzana kA vyaya / kSaNika upAdAna kAraNa naM.2 - tatsamaya kI yogyatA arthAt samyagdarzana nimittopAdAna kAraNa : svarUpa evaM bheva-prabheda pragaTa hone kA utpaad| mAnA ki - dasa naM.kI paryAya (samyagdarzana) jIvadravya yA zraddhAguNa kA kArya hai, jo ki usake pUrva kI nau naM. kI paryAya (mithyAdarzana) kA abhAva karake huI hai| ye nau evaM dasa naM. kI donoM paryAyeM bhinna-bhinna haiM, svataMtra haiN| inameM kAla bheda hai| ataH inameM to kAraNa-kArya saMbaMdha bana nahIM sakatA; parantu nau naM. kI mithyAtva paryAya kA vyaya eva dasa nambara kI samakita paryAya ke utpAda kA samakAla hai evaM samabhAva hai| vastutaH ye donoM do haiM hI nahIM, eka hI haiN| inhIM meM tatsamaya kAryarUpa pariNamana kI yogyatA kAraNa evaM pariNamana kArya hai| dhyAna deM, kSaNika upAdAna naM. kI ananta samaya meM hI arthAt samakAla meM hI samyagdarzana kI yogyatA kA pragaTa honA niyAmaka aura samarthakAraNa evaM usI kSaNa pragaTa huI samyagdarzana kI paryAya kArya hai| prazna 19 : kyA niyAmaka kAraNa bhI aneka prakAra ke ho sakate haiM ? uttara : kyoM nahIM ? avazya ho sakate haiN| pratyeka kArya (paryAya) kA trikAlI upAdAna isa bAta kA niyAmaka hai ki yaha kArya (paryAya) amuka dravya yA usake amuka guNa meM hI hogA, anya dravya meM nahIM aura usI dravya ke anya guNa meM bhI nhiiN| samyagdarzanarUpa kArya Atmadravya aura usake zraddhAguNa meM hI sampanna hogA, pudgalAdi dravyoM yA AtmA ke jJAnAdi guNoM meM nhiiN| anantarapUrvakSaNavartIparyAya se yukta dravya kA vyayarUpa kSaNika upAdAna vidhi (puruSArtha) kA niyAmaka hai| isa upAdAna kAraNa se yaha sunizcita hotA hai ki yaha kArya isa vidhi se, isa prakriyA se hI sampanna hotA hai, anya prakAra se nhiiN| tatsamaya kI yogyatArUpa kSaNika upAdAna kAla kA niyAmaka hai| jisa dravya yA guNa meM jisa samaya jisa kAryarUpa pariNamita hone kI paryAyagata
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM yogyatA hotI hai, vaha dravya yA vaha guNa usI samaya kAryarUpa pariNamita hotA hai| cUMki kArya kA dUsarA nAma paryAya arthAt kAla bhI hai, yahIkAraNa hai ki kAla ke niyAmaka tatsamaya kI yogyatArUpa kSaNika upAdAna ko kArya kA niyAmaka kAraNa bhI kahA jAtA hai| isaprakAra yaha sunizcita huA ki svabhAva kA niyAmaka nikAlI upAdAna, vidhi (puruSArtha ) kA niyAmaka anantara pUrva kSaNavartI paryAya se yukta dravyarUpa kSaNika upAdAna aura kAla kA yA kArya kA niyAmaka tatsamaya kI yogyatArUpa kSaNika upAdAna rhaa| prazna 20: dhruva upAdAna ko vastutaH samartha kAraNa kyoM nahIM mAnA gayA? uttara : dhruva upAdAna ko kArya kA samartha kAraNa isakAraNa nahIM mAnA jA sakatA hai ki unake rahate hue bhI kArya sampanna nahIM hotaa| yadi dhruva upAdAna ko samartha kAraNa mAneMge to kAraNa ke rahate kArya sadaiva hote rahane kA prasaMga prApta hogaa| samartha kAraNa kahate hI use haiM, jisake hone para kArya niyama se hove hI hove aura jisake binA kArya hove hI nhiiN| prazna 21 : jaba yaha trikAlI upAdAna samartha kAraNa nahIM hai to isako kAraNa kahA hI kyoM ? uttara : yadyapi trikAlI upAdAna samarthakAraNa nahIM hai, parantu yaha svabhAva kA niyAmaka hai| jaba bhI kArya hogA, taba isI dhruva yA trikAlI upAdAna meM se hI hogaa| anya kisI dravya meM se nahIM hogaa| isa apekSA trikAlI dravya ko dravyArthikanaya se kArya kA niyAmaka kAraNa kahA hai| yaha naya sampUrNa dravya ko grahaNa karatA hai| prazna 22: aisA kAraNa mAnane se kyA lAbha hai ? uttara : dhruva upAdAna ko kAraNa mAnane se lAbha yaha hai ki - sAdhaka nimittopAdAna kAraNa : svarUpa evaM bheda-prabheda 23 kI dRSTi anya ananta dravyoM para se haTakara eka apane trikAlI dhruva upAdAna kAraNa kA hI Azraya karane lagatI hai| isI apekSA ise AzrayabhUta kAraNa bhI kahA jAtA hai| ratnatrayasvarUpa kArya pragaTa karane kI bhAvanA vAlA vyakti anya aneka vyavahAra ke vikalpoM meM ulajhe upayoga ko vahA~ se haTAkara apane trikAlI Atmadravya kA hI Azraya lene lagatA hai| yaha prayojana dekhakara hI trikAlI upAdAna kAraNa ko upacAra se kAraNa kahA hai| prazna 23 : Agama meM anantara pUrvakSaNavartI paryAyayukta dravya ke vyaya ko kAraNa aura anantara uttarakSaNavartI paryAyayukta dravya ke utpAda ko kArya kahA gayA hai| ___ jaba yahA~ eka hI vastu (paryAya ) ko nAsti se pUrva paryAya kA vyaya aura asti se uttara paryAya kA utpAda kahA jA rahA hai to yahA~ vyaya ko utpAda kA kAraNa kahane kA kyA hetu hai ? jaba ye donoM eka hI paryAya ke nAmAntara haiM athavA eka hI paryAya ke aMza haiM, inameM kAlabheda va paryAya bheda hai hI nahIM to inameM kAraNa-kArya vivakSA kaise saMbhava hai? uttara : pUrva paryAya kA vyaya hI navIna paryAya kA utpAda hai arthAt pUrvaparyAya ke vyayapUrvaka hI navIna utpAda hotA hai| vyaya ke binA utpAda nahIM hotaa| yaha vidhi yA puruSArtha kA niyAmaka hai| jaba bhI kArya hogA to isa vidhi pUrvaka hI hogA - aisA niyama batAne ke lie pUrva paryAya ke vyaya ko kAraNa kahA jAtA . yadyapi uttara paryAya kA utpAda hI pUrva paryAya kA vyaya hai, inameM vastubheda va kAlabheda nahIM hai; tathApi Agama meM aisI kathana paddhati hai ki - nAsti se vyaya ko abhAvarUpa kAraNa va asti se utpAda ko kArya kahA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArya kI niSpannatA meM nimittoM kA sthAna jAtA hai| prazna 24 : sahakArI kAraNa sApekSa viziSTa paryAyazakti se yukta dravyazakti hI kAryakArI hai| isa kathana kA kyA artha hai? uttara : zakti do prakAra kI hotI hai - dravyazakti aura pryaayshkti| ina donoM zaktiyoM kA nAma hI upAdAna hai| paryAyazakti se yukta dravyazakti hI kAryakArI hotI hai| dravyazakti nitya hotI hai aura paryAyazakti anitya / yadyapi nityazakti ke AdhAra para kArya kI utpatti mAnane para kArya ke nityatva kA prasaMga AtA hai; ata: paryAya zAkti ko hI kArya kA niyAmaka kAraNa svIkAra kiyA gayA hai| tathApi dravyazakti yaha batAtI hai ki yaha kArya isa dravya meM hI hogA, anya dravya meM nahIM aura paryAyazakti yaha batAtI hai ki vivakSita kArya vivakSita samaya meM hI hogaa| ata: na to dravyazakti mahattvahIna hai aura na paryAyazakti hI; donoM kA hI mahattva hai| para, dhyAna rahe kAla kI niyAmaka paryAyazakti hI hai| kAla kA dUsarA nAma bhI paryAya hai| yaha paryAyazakti anantapUrvakSaNavartIparyAya ke vyayarUpa evaM tatsamaya kI yogyatArUpa hotI hai| ataH ina donoM kI hI kSaNika upAdAna saMjJA hai| isIlie kSaNika upAdAna ko kArya kA niyAmaka kahA gayA hai| yadi trikAlI upAdAna ko bhI zAmila karake bAta kaheM to isaprakAra kahA jAyegA ki paryAyazakti yukta dravyazakti kAryakArI hai, para isameM bhI niyAmaka kAraNa ke rUpa meM to paryAyazaktirUpa kSaNika upAdAna hI rhaa| yadi nimitta ko bhI isameM zAmila karake bAta karanI hai to isaprakAra kahA jAtA hai ki - sahakArIkAraNasApekSa viziSTa paryAyazakti se yukta dravyazakti hI kAryakArI hai| kArya kI niSpannatA meM nimittoM kA sthAna prazna 25 : nimittoM ko kartA mAnane se kyA-kyA hAniyA~ haiM ? uttara : 1. nimittoM ko karttA mAnane se unake prati rAga-dveSa kI utpatti hotI hai| 2. yadi dharmadravya ko gati kA kartA mAnA jAyegA to niSkriya AkAzadravya ko bhI gamana kA prasaMga prApta hogA, jo ki vastusvarUpa ke viruddha hai| 3. yadi guru ke upadeza se tattvajJAna honA mAne to abhavyoM ko bhI samyagjJAna kI utpatti mAnane kA prasaMga prApta hogA, jabaki abhavya ko samyagjJAna kI yogyatA hI nahIM hai| 4. nimittoM ko karttA mAnane se sabase bar3I hAni yaha hai ki - "anAdi nidhana vastuyeM bhinna-bhinna apanI maryAdA meM pariNamita hotI haiM, koI kisI ke adhIna nahIM hai| koI kisI ke pariNamita karAne se pariNamita nahIM hotI"" isa Agamokta vastusvAtaMtrya ke mUla siddhAnta kA hanana ho jaayegaa| prazna 26 : nimitta kartA nahIM, kyA isakA koI Agama pramANa hai ? uttara : hA~, aise aneka Agama pramANa haiM, jinase nimittoM kA akartRtva siddha hotA hai? 1. bhagavAna mahAvIra ke pUrva bhava kA jIva mArIci isakA jvalaMta udAharaNa hai| tIrthaMkara RSabhedava jaise samartha nimitta kI upasthiti se bhI mArIci ke bhava meM upAdAna kI yogyatA na hone se bhagavAna mahAvIra ke jIva kA kalyANa nahIM huA tathA mahAvIra svAmI ke usa bhava pUrva jaba siMha kI paryAya meM unake pAdAna meM samyAdarzana rUpa kArya hone kI yogyatA A gaI to nimitta to binA 1. (samayasAra kalaza 51 kartA-karma adhikAra) 1. mokSamArgaprakAzaka : tRtIya adhyayana, pRSTha 52
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArya kI niSpatratA meM nimittoM kA sthAna ahaMbhAvanA, 8. anAdikAlIna parapadArthoM meM kartRtvabuddhi Adi bhI bhrama utpanna karate haiM, 9. jo nimitta upAdAna ke pUrvacara, uttaracara evaM sahacara hote haiM, una nimittoM meM bhI sahaja hI karttApana kA bhrama ho jAtA hai| prazna 27 : nimittoM meM karttApana ke bhrama ko meTane kA mukhya upAya kyA para se kucha bhI saMbaMdha nahIM bulAye AkAza se utara aaye| 2. tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra jaise samartha nimitta ke hote hue maMkhali gosAla kA kalyANa nahIM honA thA so 62 dina taka bhagavAna mahAvIra kI divyadhvani kI pratIkSA karane ke bAvajUda bhI jaba divyadhvani khirane kA kAla AyA tabhI krodhita hokara vahA~ se calA gyaa| 3. narakoM meM vedanA va jAtismaraNa ko bhI samyagdarzana kA nimitta kaha diyA hai| isase siddha hotA hai ki nimitta kartA nahIM hai; kyoMki vedanA to sabako hotI hai, phira samyagdarzana sabako kyoM nahIM hotA ? 4. kevalI kA pAdamUla to bahutoM ko milA, para sabako kSAyika samyaktva nahIM huaa| 5. zIla ke prabhAva se yadi agni kA jala ho jAne kA niyama ho to pANDavoM ke zIla kI kyA kamI thI? unake to aThAraha hajAra prakAra kA zIla thaa| phira bhI ve kyoM jala gaye ? unake hAtha-pairo meM pahanAye gaye dahakate lohe ke kar3e ThaMDe kyoM nahIM hue? prazna 27 : 'nimitta kartA nahIM isakA aura kyA Thosa AdhAra hai ? uttara : hA~ hai, nimitta svayaM kAryarUpa pariNamana nahIM krtaa| jo svayaM kAryarUpa pariNamatA hai, vahI vAstavika kartA hai| kahA bhI hai - 'yaH pariNamati saH krtaa| prazna 28 : nimittoM meM kartApane ke bhrama hone ke kyA-kyA kAraNa haiM uttara : bhrama se utpanna huI parapadArthoM meM kartRtvabuddhi ko meTane kA upAya bhrama ko dUra karanA hI hai| jo jinAgama meM pratipAdita nimittoM ke akartRtva ke siddhAnta ko bhalI-bhA~ti samajhane evaM usameM zraddhAvAna hone se hI dUra ho sakatA hai| etadartha jinAgama kA adhyayana-manana-cintana karanA Avazyaka hai| jinAgama meM cAroM anuyogoM meM isaprakAra ke udAharaNa upalabdha haiM, jinase nimittoM kA akartRtva siddha hotA hai aura yaha bhalI-bhA~ti spaSTa ho jAtA hai ki - paradravyarUpa nimitta Atmadravya ke pariNamanarUpa kArya meM sarvathA akartA haiN| ve AtmA ke sukha-du:kha, jIvana-maraNa Adi meM kucha bhI sahayoga-asahayoga nahIM kara skte| ___ jinhoMne apane viveka se mana-mastiSka ko khulA rakhakara Agama cakSuoM se vastusvarUpa ko nirakhA-parakhA hai, ve uparyukta bhramotpAdaka kAraNoM ke vidyamAna rahate hue bhI bhramita nahIM hote| unheM zIghra sanmArga mila jAtA hai| __AcArya amRtacandra pravacanasAra gAthA 87 kI TIkA meM likhate haiM ki "jIva ke kie hue rAgAdi pariNAmoM kA nimitta pAkara navIna-navIna anya pudgala skandha svayameva jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamita ho jAte haiN| jIva inheM karmarUpa pariNamita nahIM krtaa|" isI tathya ke poSaka do zloka puruSArthasiddhayupAya meM bhI Aye haiM, jo isaprakAra haiM uttara : bhrama utpanna hone kA mUla kAraNa to kartA-karma saMbaMdhI bhUla hI hai| isake atirikta - 1. nimitta kAraNoM kA kArya ke anukUla honA, 2. nimittoM kI anivArya upasthiti. 3. nimittoM kA kArya ke sannikaTa honA, 4. Agama meM nimitta pradhAna kathanoM kI bahulatA, 5. nimitta-naimittika saMbaMdhoM kI ghaniSThatA, 6. kRtajJatA jJApana kI pravRtti, 7. preraka nimittoM kI
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM jIvakRtaM pariNAma nimittamAtraM prapadyapunaranye / svayameva pariNamante'tra pudgalAH karmabhAvena / / pariNamamAnasya citacidAtmakaH svayamapi svkrbhaavH| bhavati hi nimittamAtraM paudgalikaM karma tasyApi / / tAtparya yaha hai ki jIva kI tatsamaya kI yogyatA rUpa upAdAna-kAraNa se hI kArya hotA hai; kyoMki dravya yA padArtha svayaM pariNamanasvabhAvI haiN| unheM apane pariNamana meM paradravyarUpa nimittoM kI apekSA nahIM hotii| prazna 28 : nimittoM ko akartA yA akiMcitkara kahane se kyA lAbha hai? jagata meM to jahA~ dekho vahIM nimittoM ke kartRtva kA hI bolabAlA hai| kRtajJatA jJApana, AbhAra pradarzana, dhanyavAda Adi nimittoM ke kartatva hI to dena hai| upAdAna to kisI ko dikhAI bhI nahIM detA aura usase kisI kA paricaya bhI nahIM hai| ata: upAdAna kI mahimA AyegI bhI kaise kArya kI niSpannatA meM nimittoM kA sthAna anabhijJa jagata kI samajha meM yaha bAta nahIM A sktii| isakAraNa vaha paradravyoM ke sAnnidhya se bhramita ho jAtA hai| antaraMga-bahiraMga, preraka-udAsIna, valAdhAna, pratibandhaka Adi sabhI prakAra ke nimitta-upAdAna meM kucha bhI phera-phAra, pariNamana yA kArya nahIM krte| samasta paradravyarUpa nimitta 'gatedharmAstikAyavat' udAsIna hI haiN| prazna 29 : samayasAra gAthA 278 evaM 279 tathA inakI TIkA meM to spaSTa likhA hai ki - nimitta se hI kArya hotA hai| ve mUla gAthAe~ isaprakAra uttara : jo hetu kArya ke niSpanna hone meM kucha bhI sahayoga yA samarpaNa na kare; jisakI upasthitimAtra ho| aise kArya ke anukUla paradravyoM ko akiMcitkara hetu kahate haiN| eka dravya dUsare dravya kA kucha bhI nahIM karatA; isakAraNa udAsIna va preraka Adi sabhI prakAra ke nimittoM ko akiMcitkara yA akartA kahA gayA hai| sabhI dravya to svAdhIna-svasahAya haiM hI; unameM ekasAtha rahanevAle anaMta guNa bhI apane-apane meM pUrNa svAdhIna haiM / guNoM meM bhI eka guNa ko dUsare guNa kI AdhInatA va apekSA nahIM hai| ata: guNa bhI paranirapekSa-asahAya hI haiN| isakAraNa eka guNa bhI dUsare guNa meM kucha bhI phera-badala nahIM kara sktaa| jaba vastu para kI apekSA yA sahAyatA binA hI apanA kArya karane meM sakSama hai to phira nimittoM kI apekSA hI kyoM rakhe ? aura nimitta bhI banA vajaha kisI anya ke kAryoM meM hastakSepa karegA hI kyoM ? kintu vastusvarUpa se jaha phalihamaNI suddho Na sayaM pariNamadi rAga maadiihiN| ragijadi aNNehiM du so rattAdItiM davvavehiM / / 278 / / evaM mANI suddho Na sayaM pariNamadi rAga mAdIhiM / rAijjadi aNNehiM du so rAgAdi tiM dosehiM / / 279 / / jisaprakAra sphaTika maNi zuddha hone se lAlimA rUpa se apane Apa pariNamita nahIM hotA; kintu anya lAlimAyukta dravyoM se lAla kiyA jAtA hai, usIprakAra jJAnI (AtmA) zuddha hone se apane Apa rAgAdi rUpa nahIM pariNamatA; parantu anya rAgAdi doSoM se vaha rAgAdi rUpa kiyA jAtA hai| uttara : yadyapi nirmala svabhAvavAlA sphaTikamaNi akele apane kAraNa hI lAlimA Adi rUpa nahIM hotA; paradravya kA saMsarga hone se yAni lAla-pIle phUla ke saMsarga se usameM lAla-pIlI jhAI hotI hai| paradravya ke saMyoga yA nimitta kI mukhyatA se yaha kathana bilkula sahI hai; parantu vastusvarUpa kI ora se dekheM to usameM jo lAla-pIlI jhAMI par3atI hai, vaha mAtra lAla-pIle phUla ke kAraNa bhI nahIM huI hai, yadi vaha mAtra sphaTika kI jhAMI lAla-pIle phUloM ke saMsarga se hI haI ho to lAla-pIle phaloM ke saMsarga se lakaDI meM bhI lAla-pIlI jhAMI par3anI caahie| para aisA to hotA nahIM hai; kyoMki lakar3I kI vaisI yogyatA hI nahIM hai| mAtra sphaTika meM hI vaisI yogyatA hotI hai| ataH
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM spaSTa hai ki yaha lAla-pIle rUpa honA sphaTika kI hI apanI paryAyagata yogyatA prazna 30 : TIkA meM to aura bhI spaSTa likhA hai ki - 'AtmA paradravya ke dvArA hI zuddha svabhAva se cyuta karake rAgAdirUpa pariNamita kiyA jAtA hai| uttara : hA~, likhA hai; parantu yaha to nimitta kI bhASA hai, nimitta sApekSa kathana hai| vAstava meM to sphaTika maNi svayaM apanI vartamAna yogyatA se paradravya ke nimitta se lAlimAyukta pariNamita hotA hai| nimitta kI apekSA lAla-pIle phUloM ko kAraNa kahA jAtA hai| vastuta: nimitta ne usameM koI vilakSaNatA nahIM kii| prazna 31 : yadi aisA hai to nimitta se kArya hotA hai' - aisA kyoM kahA? uttara : kArya ke kAla meM nimitta mAtra upasthita hotA hai| basa, isIkAraNa nimitta se kArya hotA hai - aisA kahA jAtA hai; parantu nimitta para meM (upAdAna) meM karatA kucha nahIM hai| jisaprakAra agnirUpa IMdhana ko jalAne meM nimitta to hai, para kartA nahIM hai| yadi IMdhana meM jalane kI yogyatA na ho to agni use nahIM jalA sktii| jisaprakAra abhraka meM jalane kI yogyatA nahIM hai to agni ise nahIM jalA paatii| jisaprakAra IMdhana apane jvalanazIla svabhAva se hI jalatA hai, usameM agni kI nimittatA hotI hai, usIprakAra upAdAna meM samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa kArya apanI upAdAnagata yogyatA se hote haiM aura sacce deva-zAstra-guru usameM nimitta hote hI haiN| ve usameM kucha karate nahIM haiN| aisA hI sahaja nimittanaimittika sambandha hai| nimitta kA yathArtha jJAna karAne ke lie yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki vizeSa jAnane ke lie dekheM, pravacanaratnAkara bhAga -8, pRSTha 246-247 kArya kI niSpannatA meM nimittoM kA sthAna bhagavAna AtmA zuddha cidAnandaghana prabhu nimitta kAraNa ke abhAva meM akelA svayaM rAga-dveSarUpa pariNamana nahIM karatA, kintu AtmA jaba apane azuddha upAdAna se svayaM rAgarUpa pariNamatA hai, taba karma kA rAgarUpa udaya niyama se nimitta hotA hI hai| basa, isIkAraNa yaha kahA jA rahA hai ki AtmA dravya ke dvArA hI rAgAdi rUpa pariNamatA hai| prazna 32 : jaba AtmA meM rAgAdi vikAra svadravya ke kAraNa nahIM hote| to AtmA paradravya ke dvArA hI rAgAdirUpa pariNamatA hai| aisA kahane meM kyA doSa hai? uttara : hA~, aisA vyavahAra se, nimitta kI mukhyatA se kahane meM koI doSa nahIM hai| nimitta kI mukhyatA se aisA hI kahA jAtA hai; parantu vastuta: dekhA jAya to usa samaya jIva meM rAgAdi rUpa avasthA hone kI hI tatsamaya kI yogyatA hai, paradravya to phira bhI nimitta mAtra hI hai| para ne use rAgAdi rUpa pariNamAyA nahIM hai| ___vyavahAra se aisA kahA jAtA hai ki para ne vikAra karAyA athavA karmodaya se vikAra huA; parantu yaha saba upacAra kathana hai| samayasAra kI tIsarI gAthA meM bhI AyA hai ki - eka dravya dUsare dravya ko chUtA bhI nahIM hai| pratyeka padArtha apane dravya meM rahakara apane ananta dharmoM ke cakra ko cUmatA hai; parantu para dravya kA kabhI bhI sparza nahIM krtaa| prazna 33: samayasAra kalaza 175 meM to yaha spaSTa likhA hai ki - jisa taraha sUryakAnta maNi sUrya ke nimitta binA apane Apa agnimaya nahIM hotA usI bhAMti AtmA para ke nimitta binA apane ko rAgAdi kA nimitta kAraNa kabhI bhI nahIM hotaa| usameM nimittakAraNa to paradravya kA saMga hI hai| aisA vastusvabhAva prakAzamAna hai| phira bhI loga nimitta kA niSedha kyoM karate haiM?
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 para se kucha bhI saMbaMdha nahIM uttara : dekho, yahA~ sUryakAntamaNi kA udAharaNa dekara AtmA ke vikArI pariNamana kI prakriyA samajhA rahe haiN| yadyapi yaha bAta saca hai ki sUryakAntamaNi svayaM apane Apa agnirUpa nahIM pariNamatA, usake agnirUpa pariNamana meM sUrya kA bimba nimittabhUta hai; tathApi sUryakAnta maNi svayaM kI tatsamaya kI upAdAna kI yogyatA ke binA mAtra sUrya ke nimitta kAraNa se agnimaya nahIM hotaa| sUrya sUryakAntamaNi ko agnimaya karane kA karttA nahIM, phira bhI nimitta to hai hii| nimitta kA niSedha nahIM balki nimitta ke kartRtva mAtra kA niSedha hai| yadi akele sUryarUpa nimitta ko hI agni kA utpAdaka mAnA jAyegA to anya sAdhAraNa patthara meM bhI sUrya se agni utpanna hone kA prasaMga prApta hogA, jo saMbhava nahIM hai tathA yadi nimitta kA sarvathA niSedha kareM to rAtri meM bhI sUrya ke binA hI sUryakAntamaNi meM agni utpanna hone kA prasaMga prApta hogaa| ata: sUrya ke nimittapane se bhI inkAra nahIM aura sUrya kA nimitta rUpa sUryakAntamaNi meM agni utpanna karane karttA bhI nahIM; mAtra donoM kA nimitta caimittika sambandha kutkarma sambandha nahIM hai| 2. vizeSattI, kAstikavi sUryakAntajvaspiAcAryekSanisTaoNkahotA hai, vaha apI isasamaya kI paryAyagatayogyatA se hotA heorasUrya jimba usameM nimittalA hotA nimittommeMskartRtvA ke bhramakokkoNAvata vivauraNi anya vyAye ananukUla se yaNA vadAthApakI kahIM vIttaka sameyI amivase yA siddhapasthilihAnotaeva kiyADamikalahone salekjhAogemamadhaho 'kAraNa saMjJA prApta hone se sAdhAraNajana bhramita ho jAte haiM; parantu ve / sadImA peMdAdhIkArya kapaanurUpa diyakIyarUvahA~ vadhAraiNamita na hone saMkA mahIM sAlamahAhie kitai paradahA jIvako gyApiriNamati sate kaitIyoMki anatyamitAmahImahAhavyoMhiegaNoM ko utpanna karane kI ayogyatA hai| kyoMki sarvadravyoM kA svabhAva se hI utpAda hotA hai| prazna 34 : deha aura pA~coM indriyoM ke viSayoM ke nikaTa rahane se hI manuSyoM ko jJAna aura sukha hotA hai, isalie ve dehAdi jJAna aura sukha ke akiMcitkara kaise ho sakate haiM? uttara : upAdAna kAraNa ke Azraya se (sAmarthya) hI nimitta ko hetu kahA jAtA hai upAdAna ke binA para ko kArya kA nimitta nahIM kahA jA sakatA hai| jaise agni candana ke gandha kI vyaMjaka hotI hai, parantu candana ke binA vaha gandha usa agni kI nahIM ho sktii| isIprakAra deha, indriya aura indriyoM ke viSaya para ke jJAna aura sukha ke mAtra abhivyaMjaka hote haiM; parantu ye svayaM jJAna aura sukharUpa nahIM haiN| ata: jJAna va sukharUpa hone meM ye indriyA~ Adi akiMcitkara hI haiN| dUsare upAdAna zUnya vastu meM kevala abhivyaMjaka mAtra se jJAna aura sukha nahIM ho sakate; anyathA vahA~ aura sarvatra hetu zUnya doSa kA prasaMga prApta hogaa| isalie yaha bAta siddha hai ki jJAna aura sukha jIva ke guNa haiM; kyoMki ina guNoM kA saMsAra ora mukta donoM hI avasthA meM atikramaNa nahIM pAyA jaataa|' prazna 35 : jaba karmoM kA tIvra udaya hotA hai, taba puruSArtha nahIM ho sakatA / 11 veM guNasthAna se bhI jIva nIce gira jAtA hai| Agama meM isa kathana kA kyA artha hai? uttara : jaba jIva svayaM apane viparIta puruSArtha se bar3A doSa karatA hai, rAga-dveSarUpa pariNamatA hai, usa karma ke udaya ko tIvra udaya kahate haiM: kyoMki yadi jIva samyak puruSArtha kare to karma kaisA bhI udaya meM ho, use nirjarA kahA jAta hai| karmodaya ke kAraNa jIva giratA nahIM hai. anyathA jIva ko mokSa kA abhAva ho jaayegaa| pravacanasAra gAthA 45 kI TIkA meM zrI jayasenAcArya kahate haiM ki - SaTakhaNDAgama dhavalA pustaka 6, sUtra - 4, 7, 10, 13, 19, pRSTha 164
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM 'dravyamoha kA udaya hone para bhI yadi zuddha AtmabhAva ke bala se mohabhAva rUpa pariNamana ho to bandha nahIM hotA tathA karma ke udayabhAva se baMdha nahIM hotaa| yadi udayamAtra se baMdha hotA ho to saMsArI ke sarvathA hI karma kA udaya vidyamAna hone se sadA hI baMdha hotA rahegA, mokSa kabhI hogA hI nhiiN| aMtaraMga kAraNa se karma (kArya) kI utpatti kAraNa hai| kaSAya kA parimaNana to nimittamAtra hai, upacarita kAraNa hai; kyoMki prakRti vizeSa hone se ukta prakRtiyoM kA yaha sthiti baMdha hotA hai| sabhI padArtha ekAnta se bAhya artha ( padArtha) kI apekSA karake hI utpanna nahIM hote| anyathA zAlidhAnya ke bIja se jau ke aMkura kI utpatti kA prasaMga prApta hogaa| isalie antaraMga kAraNa se hI kArya kI utpatti hotI hai - aisA jaannaa| prazna 37: to kyA AtmA ke pariNAmoM kA karmoM ke sAtha nimittanaimittika saMbaMdha bhI nahIM hai? uttara : hA~, vAstavika bAta to aisI hI hai kyoMki jisako apane nija svabhAva ke sAtha sva-svAmI sambandha pragaTa ho gayA hai, eka jJAyakabhAvapane hI jisakA pariNamana huA hai - aise dharmI puruSa kA karma ke sAtha ke nimittanaimittika sambandhakA viccheda hotA jAtA hai tathA jise svabhAva kI daSTi nahIM huI - aisA ajJAnI mithyAdRSTi jIva hI karma ke sAtha nimitta-naimittika sambandha rUpa pariNamana karatA hai| sAdhaka jIva ko jaise-jaise nija svabhAva meM ekatA kA pariNamana dRr3ha hotA jAtA hai, vaise-vaise hI karma kA saMbaMdha chUTatA jAtA hai aura kramaza: karma ke sambandha rahita ho jAtA hai, siddhapada prApta kara letA hai| prazna 38 : yadi nimitta sacamuca kucha nahIM karate to unheM kAraNa kahA hI kyoM? uttara : saMyoga athavA nimitta ko upacAra se kAraNa kahA hai vaha vAstavika kAraNa nahIM, kyoMki vastuta: ve upasthita avazya rahate haiM, parantu karate kucha bhI nhiiN| prazna 39 : yadi akele upAdAna se hI kArya hotA hai to phira zAstrI meM nimitta kI carcA kI hai kyoM? 1. pravacanasAra gAthA 102 aMtaraMga kAraNa se karma (kArya) kI utpatti prazna 36 : eka hI kaSAya pariNAma ke nimitta se honevAlI bhinnabhinna prakRtiyoM kA sthitibaMdha ekasamAna na hokara bhinna-bhinna kyoM hotA hai ? jaise ki - jJAnAravaNI, darzanAvaraNI, vedanIya, strIveda, manuSyagati Adi karma prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha tIsa kor3A-kor3I sAgaropama kahA hai| mithyAtvakarma kA utkRSTa sthitibaMdha sattara kor3A-kor3I sAgaropama tathA anantAnubaMdhI Adi solaha kaSAyoM kI prakRti kA utkRSTa sthiti bandha cAlIsa kor3A-kor3I sAgaropama kahA hai| uttara : prakRtiyoM kA apanA antaraMga ( upAdAna ) kAraNa hI vAstavika
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 36 para se kucha bhI saMbaMdha nahIM utpAuttasyaya kIrmapakkempasAmapuruSArtha kAmiyAmakAstitkAyeM, yAtmAmya batAyokelihonahArako niyAmakAcaM ullekhmtyai| adhatikoniSpApahonyAya kAdaanmekSamAtra kAlavakahAniyomakai, astitva kA nhiiN| sallAkAra jalyAupAdAnAsvAhayanahIM caiksimeloca sakhAsa rahotejAnetaye varavadhyAlaya amukUla peTrola ko nimitta kAraNa kahA jAtA hai| jaba peTrola samAuttare jAtA hetaloakelahIpeTrolihIksameksi vastutasvakAlomahInAhI baiskiyokabhIlohAto jhelapharejI kahatalI, yahojiyamArasimbaTroskokhatmeM parjayakizvakIjir3Ahaka majhavayA kI hogyatA haTevahaura sI samastu baccajhAmIkAsI mAmauta jahAmahedara kyAphikssusvalakSya ke varatI bAnamA samadhyattimita rUpa meM peTrola kI avasthA bhI apane svataMtra svacatuSTaya se, tatsammaznI pregyutyo ghumbakI hu~ikkoM meM rahane vAcaM U~da-bU~da jalane kI hotI hai - utsara hIlAhakka itya kA apamAla himita jaiminika vijJapahAnakA hai| aisA hI vastaM kA.svarUpa hai| svarbhAva eva tatsamaya yogyatA se cumbaka kI ora khiMcatI hai aura cumbaka bhI apanojhe kaSecajJAkte kA kiyA apane peTrola nahIM honI mohita ekI apUna sahajavyaktikA kuttA tInakAla meM kabhI bhI ho hI nahIM kAra meM dAnI bhI yahI nahIM sakhA isalie yaha mAnanA sahI nahIM hai ki peTrola samApta ho gayA, isa kAraNa aura khicane kA kArya sahajatA se hotA hai| moTara ruka gii| are bhAI ! eka kArya ke hone meM aneka kAraNa hote haiM, peTrola bhI unameM eka nimitta rUpa kAraNa hai, jo vastuta: paradravya hone se akiMcitkara aMtaraMga kAraNa se karma (kArya) kI utpatti naimittika kArya hai; parantu dUsarI paribhASA yaha bhI hai ki jisa kArya ke sampanna hone meM nimitta ( paravastu) kA saMyoga saMbaMdha ho, vaha naimittika hai| jaba naimittika ( kArya ) hotA hai, taba nimitta bhI avazyameva hotA hI hai, itane saMbaMdha mAtra se usa kArya ko naimittika nAma diyA gayA hai| yadi nimitta naimittika meM kucha kare to phira unameM nimitta-naimittika saMbaMdha na hokara kartA-karma saMbaMdha ThaharegA, jo bhinna-bhinna dravyoM meM asaMbhava hai| jaba upAdAna meM kArya hotA hai, taba nimitta bhI avazya hotA hI hai; parantu donoM svataMtra hote haiN| eka ko dUsare kI parAdhInatA nahIM hai| isaprakAra AtmA ko apane kArya meM para kI apekSA nahIM hai| prazna 44 : yadi AtmA ko ghaTa-paTa Adi paradravya kA tathA krodhAdidravya karmoM kA kartA mAne to kyA doSa haiM ? uttara : AtmA ghaTa-paTa Adi kA aura krodhAdi dravya karmoM kA vyApyavyApaka bhAva se to kartA hai hI nahIM; kyoMki yadi aisA ho to ghaTa-paTa evaM krodhAdi se AtmA ko tanmaya honA par3e; kyoMki do pRthak dravyoM meM to vyApyavyApakapanA hotA hI nahIM hai| AtmA nimitta-naimittika bhAva se bhI paradravya ko evaM krodhAdi ko nahIM karatA; kyoMki yadi aisA kare to nimitta kI sadaiva upasthiti ke kAraNa nitya kartRtva kA prasaMga prApta hogaa| ___ AtmapradezoM meM kampana rUpa yoga aura icchA (upayoga) paravastu kI avasthA hone meM nimitta hote haiM kintu jJAnI yoga aura icchA ke bhI kartA nahI hai, isalie jJAnI paravastu kI avasthA ke nimittarUpa se bhI kartA nhiiN| 0 pratyeka kArya ke hone meM pA~ca kAraNa hote haiM - 1. svabhAva 2. puruSArtha 3. bhavitavya (honahAra) 4. kAla 5. nimitta / moTara dhruva upAdAna hai, usakA svabhAva svayaM apane Apa meM gatizIla hai| gamanarUpa kArya meM usakI gatizIlatA svabhAva kA niyAmaka hai| gamanarUpa kArya kI anantarapUrvakSaNavartI paryAyoM kA zilazilA arthAt
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 42 : 'vastu kI sahaja zakti' kA kyA artha hai ? uttara: upAdAna vastu kI sahaja zakti nimitta parasaMyoga / jaba upAdAna kAraNa apanI sahaja zakti se kArya karatA hai, taba jo saMyoga rUpa kAraNa ho, use nimitta kahate haiN| 'vastu kI sahajazakti' kA artha mAtra vastu kI trikAlI zakti nahIM hai; balki dravya-guNa-paryAya tInoM kI zakti upAdAna hai| upAdAna aura nimitta donoM vastuyeM bhinna-bhinna haiM, eka svabhAva rUpa, dUsarA, saMyoga rUpa / isI bAta ko paM. banArasIdAsa ke zabdoM meM kaheM dravya-guNa- paryAya kI svatantratA to - 39 upAdAna nija guNa jahA~ tahA~ nimitta para hoya / bhedajJAna paravAna vidhi, viralA bUjhe koya // 4 // yadyapi yahA~ nimitta ko saMyogarUpa paradravya kahA; parantu anya prakAra se apane meM hI, eka dravya meM hI guNabheda kalpanA karake guNoM meM bhI paraspara nimittapane kI carcA Agama meM hai| jaise ki jIva meM jJAna aura cAritra donoM guNoM kA pariNamana sahakArI pane ekasAtha varta rahA hai, usameM cAritra ko upAdAna aura jJAnaguNa ko nimitta kahA gayA hai| yahA~ do pRthak-pRthak dravyoM meM nimitta upAdAna batAyA hai| jaisemokSamArgarUpa kArya kA upAdAna kAraNa zuddhAtmA svayaM hai aura bAhya meM sacce deva-zAstra-guru nimitta kAraNa haiN| isaprakAra isa udAharaNa meM upAdAna va nimitta donoM bhinna-bhinna dravya haiN| aura bhinna-bhinna vastue~ eka-dUsare meM kucha nahIM karatIM, eka-dUsare ko pariNamA nahIM sakatIM; kyoMki donoM bhinna-bhinna dravyoM ke bIca atyantAbhAva kI bajra kI dIvAla khar3I hai| yahI vastusvAtaMtrya kA mahA siddhAnta hai| yaha jAnakara tattvajJAnI nimittoM para roSa-toSa nahIM karake samatAbhAva dhAraNa karane kA samyak puruSArtha karate haiN| ke prazna 43 : adhyAtma meM 'naimittika' zabda kA kyA artha hai ? vyAkaraNa anusAra to yaha artha hai ki jo kArya nimitta se ho, use naimittika kahate haiN| uttara : vyavahAra meM to yahI paribhASA calatI hai ki jo kArya nimitta se ho vaha dravya-guNa- paryAya kI svatantratA eka hI dravya meM rahanevAle ananta aura guNoM kI svataMtratA svIkAra kie binA upAdAna - nimitta kA saccA jJAna nahIM ho sktaa| jisaprakAra eka dravya dUsare dravya ke AdhIna nahIM, usIprakAra eka guNa dUsare guNa ke 1. mokSamArgaprakAzaka, navam adhyAya, pRSTha- 328
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 para se kucha bhI saMbaMdha nahIM AdhIna nhiiN| cAritra Adi ananta guNa jJAnAdi dUsare guNoM kI sahAyatA se rahita hai| jaba eka hI dravya meM trikAla eka sAtha rahanevAle guNa bhI eka-dUsare kI sahAyatA rahita-svAdhIna haiM to phira trikAla bhinna rahanevAle padArtha eka dUsare kI sahAyatA kareM - yaha bAta hI kahA~ rahI ? jJAtavya hai ki Agama meM eka hI dravya ke Azrita do guNoM meM bhI nimitta-upAdAna ghaTita hote haiM, kyoMki eka hI dravya ke ye jJAna-cAritra Adi guNa svAdhIna haiM, eka guNa dUsare ke AdhIna nahIM hai| vastu ke ananta guNoM meM jisakI mukhyatA se kathana karanA ho use upAdAna aura anya guNoM ko nimitta kahate haiN| jaise - samyagdarzana aura samyagjJAna kI utpatti to samakAla meM hI hotI hai; tathApi unameM samyagdarzana kI mukhyatA se use nimitta kAraNa va samyagjJAna kI tatsamaya kI yogyatA rUpa (upAdAna) kAraNa evaM vahI kArya hai| - aisA kahA jAtA hai| prazna 45 : sAkSAt kAraNa aura paramparA kAraNa kise kahate haiM ? uttara : vastuta: to upAdAna kAraNa ko sAkSAt kAraNa aura nimitta kAraNa ko paramparA kAraNa kahA jAtA hai| parantu jina nimitta kAraNoM ke sAtha kArya hone kA niyama to nahIM hai, phira bhI unheM kAraNa kahane kA vyavahAra hai, ve paramparA kAraNa haiN| jaise jaina mithyAdRSTi ko deva-zAstra-guru kA zraddhAna, tattvazraddhAna, svapara kA zraddhAna aura AtmazraddhAna AbhAsa mAtra hotA hai| ye niyama rahita hone se samyaktva ke paramparA kAraNa haiM tathA ina cAroM kA hI samyakdRSTi ke saccA zraddhAna hotA hai ata: inheM samyaktva kA sAkSAtkAraNa kahA hai| prazna 46 : jisa jinavANI meM yaha likhA hai ki nimitta upAdAna meM kucha nahIM karate, upAdAna ke kArya meM nimitta sarvathA akartA hai; usI dravya-guNa-paryAya kI svatantratA jinavANI meM yaha bhI to likhA hai ki nimitta binA bhI upAdAna meM kArya nahIM hotA / upAdAna ke anukUla nimitta hote haiN| jaise ki - darzanamoha ke upazama, kSaya, kSayopazama ke binA samyagdarzana nahIM hotaa| jJAnAvaraNI, darzanAvaraNI evaM vIryAntarAya karma ke kSaya-kSayopazama binA jJAna vizeSa kI prApti nahIM hotii| puNyodaya ke binA anukUla saMyoga nahIM milate aura Ayu karmodaya ke binA jIvana saMbhava nahIM tathA Ayukarma ke kSaya hue binA maraNa nahIM hotaa| itanA hI nahIM, usI jinavANI meM yaha bhI likhA hai ki jaba karmoM kA tIvra udaya ho, taba puruSArtha bhI nahIM ho sktaa| yahA~ taka ki - mithyAtva karma ke udaya meM sAdhu 11 veM guNasthAna jaisI nirmala bhUmikA se bhI nIce gira kara mithyAtva ke prathama guNasthAna meM A jAte haiN| samayasAra ke baMdha adhikAra meM to spaSTa likhA hI hai - nija AyukSaya se maraNa ho, yaha bAta jinavara ne khii| tuma mAra kaise sakoge, jaba Ayu hara sakate nahIM / / 247 / / saba Ayu se jIvita raheM, yaha bAta jinavara ne khii| jIvita rakhoge kisa taraha, jaba Ayu de sakate nahIM / / 250 / / hai sukhI hote du:khI hote, karma se saba jIva jaba / tU karma de sakatA na jaba, sukha-duHkha de kisa bhAMti taba / / 254 / / isIprakAra ke aura bhI kathana Agama meM yatra-tatra sarvatra vidyamAna haiM, jo paradravyarUpa nimittoM ke kartRtva ko siddha karate haiN| aise kathana karake Akhira AcArya kisa prayojana kI siddhi karanA cAhate haiM ? yadi nimitta para meM kucha karate hI nahIM hai to nimittoM ke kartRtva sUcaka ye kathana kie hI kyoM haiM ? uttara : bhAI ! ye saba kathana paradravyoM ke sAtha bana rahe sahaja nimittanaimittika saMbaMdhoM kI apekSA se kiye gaye haiN| yadi nayoM kI bhASA meM kaheM to
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM upacarita aura anupacarita asadbhuta vyavahAranaya ke kathana haiN| ina kathanoM kA bhI apanA prayojana hai| inheM kAraNa kahanA nirarthaka nahIM hai| karmoM ke udaya, kSaya, kSayopazama Adi antaraMga nimittoM ko kAraNa batAkaraAcAryadeva rAga-dveSa varddhaka zatru-mitrAdi, jo sAkSAt kaSAya evaM kalaha ke kAraNa bhAsita hote haiM; una bahiraMga nimittoM para se dRSTi haTAnA cAhate haiN| eka kiMvadantI hai ki 'baddhimAna baniyA sadaiva gar3A patthara ukhAr3atA hai|' isa kiMvadantI ke gaMbhIra artha aura prayojana para kabhI dhyAna diyA Apane? yadi nahIM to suno - Amane-sAmane lar3AI-jhagar3e ke prasaMgoM para jaba bAtoM-bAtoM meM bAta maiM-maiM, tU-tU se hAthapAI taka pahu~cane ko hotI hai to buddhimAna baniyA sadaiva gar3A patthara ukhAr3ane kI ceSTA karatA hai| bhale hI sAmane saikar3oM patthara ukhar3e par3e hoM, jinheM uThAkara AsAnI se mArA jA sakatA hai, para vaha aisA nahIM karatA; kyoMki vaha jAnatA hai ki aisA karane se nizcita jhagar3A bar3hegA, kisI ko coTa laga sakatI hai, kisI kA jAna bhI jA sakatI hai aura daNDasvarUpa use jela bhI ho sakatI hai| ata: vaha gar3A patthara ukhAr3ane kI ceSTA dvArA sAmane vAle ko bhAga jAne kA maukA detA hai aura svayaM apanI vijaya jatAkara ijjata ke sAtha jhagar3e se chuTakArA pA lenA cAhatA hai| isIprakAra AcAryoM ne karmarUpa aMtaraMga nimittoM ko kAraNa batAkara yahI buddhimAnI kA kAma kiyA hai| aMtaraMga kAraNa jaba dikhAI hI nahIM dete to rAga-dveSa kisase kareM ? krodha pragaTa kisa para kareM ? ataH antaraMga karmodaya ko kAraNa batAkara zatru-mitroM para se dRSTi haTAI hai| Age calakara aMtaraMga kAraNoM para se bhI dRSTi haTAne hetu karmoM ko bhI kAraNa ke rUpa meM nakAra diyA hai| jaisA ki nimnAMkita padya se spaSTa hai - "karma vicAre kauna, bhUla terI adhikaaii| dravya-guNa-paryAya kI svatantratA ani sahe ghanaghAta, loha kI saMgati paaii|" jisaprakAra andara-bAhara se evaM kAle kaThora lauha kI kusaMgati karane se agni ko ghana kI coTeM sahanI par3atI haiM; usIprakAra rAgI-dveSI-kaluSita AtmA ke saMparka meM Ane se karmoM ko binA kAraNa hI gAliyA~ sunanI par3atI haiN| yadi vastusvarUpa ke sannikaTa Akara vicAra kiyA jAya to nimitta upAdAna meM tabataka kucha bhI parivartana yA utpAda-vinAza nahIM karatA yA kara sakatA, jabataka upAdAna meM usa rUpa pariNamana ko tatsamaya kI yogyatA na ho| jIva jaba apane viparIta puruSArtha se evaM khoTI honahAra se svayaM bhraSTa hotA hai, lokaniMdya pApamaya pravRttiyoM meM par3atA hai, svayaM ko saMbhAla nahIM pAtA, use tIvra karma kA udaya kahA jAtA hai| yadi vahI jIva apane sahI puruSArtha evaM bhalI honahAra se karmodaya se aprabhAvita rahakara svarUpa sanmukha hotA hai to usI karma ke udaya ko nirjarA kahA jAtA hai| pravacasAra grantha kI gAthA 45 kI TIkA meM zrI jayasenAcAryadeva spaSTa likhate haiM ki - dravyamoha kA udaya hone para bhI yadi zuddha AtmabhAvanA ke bala se jIva mohabhAva rUpa pariNamita na ho to bandha nahIM hotaa| vastuta: bAta yaha hai ki karmoM ke udaya mAtra se baMdha nahIM hotaa| yadi udaya mAtra se baMdha hone lage to saMsArI jIvoM ko sadaiva karmodaya vidyamAna hone se sadaiva baMdha hotA hI rahegA, mokSa kabhI hogA hI nhiiN| yahI bhAva paMcAstikAya gAthA 149 kI saMskRta TIkA meM bhI jayasenAcArya ne vyakta kie haiN| nimnAMkita padya se bhI isI bAta kI paSTi hotI hai "sadhai vastu asahAya jahA~, tahA~ nimitta hai kauna / 1.pra.sA. jJAnatattva prajJApana, pRSTha - 27
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM jyoM jahAja paravAha meM, tira sahaja bina pauna / / 6 / / " -kavivara banArasIdAsa jaba vastu para kI sahAyatA binA hI apanA kArya karane meM pUrNa sakSama hai to phira nimitta usake kArya meM hastakSepa karanevAle hote kauna haiM ? jisaprakAra jahAja jala pravAha meM binA pavana kI sahAyatA lie sahaja hI tairatA hai, usIprakAra ajJAnI jIva bhI svataMtra rUpa se, svayaM hI nimittAdhIna hokara pariNamana karatA hai, karma Adi koI anya paradravya use pAradhIna nahIM krte| koI bhI padArtha apane se bhinna parapadArtha meM kucha bhI nahIM kara sktaa| ata: sabhI prakAra ke nimittarUpa (parapadArtha) akartA hI haiN| kisI bhI prakAra kA koI bhI nimitta upAdAna meM kucha bhI phera-badala, parivartana yA kArya nahIM karasamaktA kalazava jagata kI samajha meM yaha bAta nahIM baitthtii| pravacanasAskI racI gAthAkIdIkA AcAryaamRtacandradevAne spA likhA hai - "pazcavAzAcA vevsAhAkhAmA kA kArakatA kA saMbaMdha nahIM ki jisase vastusavAlamatrya,kanimittopadiAmasamaura ( bAhyasAdhana hUMDhane kI vyagrasarvazatI ke sandarbha meM pakkramabakhepethi jaise / isI gAyatitapAvana janA siddhAntoM ko hai aura svayaMbhU sadA t evaM ahetusunakara bhI - ___ mokSamArgAzanahIM samajharUsakI zaMkAsmI. ghakAraNarate hu| likhA hai paramAtmA, | "anAdikIcana samavAauira kiraNapakAsambandA sahita pariNamita hotIptauM monA hakimI kI anya dravya ke adhIna nahIM hai|" hamArA jIvana hai kinhIM pUrvAgrahoM meM palA kaSAyoM se kuNThita aura mithyAtva se chalA - sukhI jIvana, pRSTha - 7-8 apanI svAdhInatA prApta karane ke lie yaha uparyukta siddhAnta sadaiva smaraNIya hai| na kevala eka mokSamArgaprakAzaka; balki samasta Agama isakA sAkSI hai ki nimitta akartA hai| prazna 47 : yadi nimitta akartA hai to suI cubhAne se duHkha kyoM hotA hai? suI to nimitramAtra hai na ? uttara : suI cubhAne ke kAla meM jIva kI svayaM kI vartamAna yogyatA bhI duHkharUpa paryAya utpanna hone kI hotI hai| sui meM se du:kha nahIM AtA hai| suI meM duHkha hai hI kahA~ jo usameM se du:kha Aye ? suI meM duHkha hotA to DaoNkTaroM ko rupayA dekara hama suI nahIM lagavAte / samaya para suI ( injekzana ) na lage to AkulatA hotI hai aura suI lagane para rogI saMtoSa kI sAMsa letA hai| ata: siddha hai ki sukha-duHkha kA kAraNa nhiiN| sukha-du:kha to jIva kI tatsamaya kI yogyatA se hI hotA hai| suI to nimitramAtra hai| deha meM ekatva-mamatvabaddhi ke kAraNa da:kha hotA hai| yadi kirAyedAra hamAre nijI makAnI kI dIvAra meM kIla ThokatA hai to makAna meM mamatva hone ke kAraNa hameM aisA lagatA hai - mAno usane chAtI meM hI kIla ThokI ho ? prazna 48 : jaba pudgala paramANuoM meM jJAna bhI nahIM hai, zakti bhI nahI hai; to phira ye jar3akarma apane Apa jur3akara karmarUpa skandha kaise bana sakate haiM aura bichur3akara paramANu rUpa kaise ho jAte haiM ? AtmA ke rAgadveSa-moha Adi bhAvoM ke anusAra baMdhane kI vyavasthA una jar3a karmoM meM kaise saMbhava hai ? "pudgala pariNAmI darava, sadA pariName soy|| tAteM pudgala karama ko, pudgala kartA hoya / / "
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM pudgaloM ko karma rUpa hone meM rAgAdi to nimittamAtra haiM, ve pudgala karmarUpa to svayaM apanI tatsamaya kI yogyatA se hI pariNamate haiN| nimitta hai hI nahIM yaha bAta nahIM hai| nimitta haiM; parantu ve upAdAna meM kucha karate hI nahIM haiN| 46 jo nimitta kAraNoM ko mAnate hI nahIM haiM, ve to ajJAnI haiM hI; para jo nimittoM ko paradravyoM kA karttA mAnate haiM, ve bhI vastu svarUpa se anabhijJa haiN| dravya svayaM hI apanI ananta zakti rUpa sampadA se paripUrNa haiM, isalie svayaM hI chahakAraka rUpa hokara apanA kArya karane ke lie samartha haiN| use bAhya sAmagrI koI sahAyatA nahIM kara sktii| isalie kevalajJAna prApti ke icchuka bhavya AtmAoM ko bAhya sAmagrI kI apekSA rakhakara parataMtra honA nirarthaka hai| nimittoM kI akArakatA ko siddha karate hue pravacanasAra gAthA 67 ke bhAvArtha meM likhA hai ki- "saMsAra yA mokSa meM AtmA apane Apa sukharUpa pariNamita hotA hai, usameM pA~coM indriyoM ke viSaya akiMcitkara haiN| ajJAnIjana viSayoM ko sukha kA kAraNa mAnakara vyartha hI unakA Alambana karate haiN| " " tattvadRSTi se dekhA jAe to rAga-dveSa ko utpanna karanevAlA anya dravya kiMcitamAtra bhI dikhAI nahIM detA; kyoMki sarva dravyoM kI utpatti apane svabhAva se hI hotI huI antaraMga meM atyanta spaSTa prakAzita hotI hai / isa AtmA meM jo rAga-dveSa rUpa doSoM kI utpatti hotI hai, usameM paradravya kA koI doSa nahIM hai, vahA~ svayaM aparAdhI hI yaha ajJAna phailAtA hai| isa rAga-dveSa kI utpatti meM apane ajJAna kA hI aparAdha hai| yadi ajJAna kA nAza ho jAye to maiM to jJAnasvarUpa hI huuN| " 1. samayasAra nATaka : sa. vi. a. chanda 63 kArya-kAraNa sambandha eka vizleSaNa 47 kArya-kAraNa sambandha : eka vizleSaNa jo nimittoM ko paradravya kA karttA mAnate haiM, unase AcArya amRtacandra pUchate haiM- "jIva svayaM pariNamita hote hue pudgala dravyoM ko karmabhAva se pariNamita karatA hai yA svayaM apariNamita pudgaladravyoM ko ? jo svayaM apariNamita haiM, unheM to kisI bhI zakti ke dvArA pariNamAyA nahIM jA sakatA tathA jo svayaM pariNamita ho rahe haiM, unheM para kI sahAyatA kI apekSA nahIM hotii|" tAtparya yaha hai ki jo dravya va guNa apariNAmI haiM, unheM to koI bhI pariNamita nahIM kara sakatA aura jo paryAyeM pariNamanazIla haiM, unheM koI anya dravya ke sahayoga kI apekSA nahIM hotii| svataH hI pariNamanazIla vastu ko koI kyA pariNamita karAyegA ? ve to svayaM hI satat pariNamanazIla haiN| 1. mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 25 2. bhagavatI ArAdhanA mUla 1610 3. sarvArthasiddhi 1/20/85/7
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM isI saMdarbha meM AcArya amRtacandra ne aura bhI spaSTIkaraNa karate hue Age kahA hai - "jo krodhAdi rUpa paudgalika dravyakarma haiM ve svayaM krodhAdibhAva se apariNamita jIvoM ko krodhAdibhAva se pariNamAte haiM yA svayaM usa rUpa pariNamita ho rahe jIvoM ko pariNamAte haiM ? svayaM apariNamita ko to para padArthoM yA dUsare vyakti ke dvArA pariNamita kiyA nahIM jA sakatA; kyoMki vastu meM jo yogyatA yA zakti svayaM kI na ho, use anya koI utpanna nahIM kara sakatA aura svayaM pariNamita ko to para kI apekSA hI nahIM hotI; kyoMki vastu kI zaktiyA~ para kI apekSA nahIM rkhtiiN| isaprakAra donoM hI dRSTiyoM se paradravya kA akartRtva siddha hai|" prazna 49 : pudgalakarma ke tIvra udaya se jIvoM meM moha-rAga-dveSa rUpa vibhAva pariNamana to hotA hI hai na ? jaisAki nimnAMkita padya meM spaSTa kahA hai - ___ "jyoM-jyoM pudgala vala kare, dhari-dhari karmaja bheSa / rAga-dveSa ko pariNamana, tyoM-tyoM hoya vizeSa // " pudgalakarma kA jitanA-jitanA tIvra udaya hotA hai, utanI-utanI bAhulyatA se jIvoM meM rAga-dveSarUpa vibhAvarUpa pariNAma hote haiN| isa kathana kA aura kyA artha ho sakatA hai ? uttara : are bhAI ! tattva se anajAna hI aisA kaha sakate haiM ki - AtmA meM rAga-dveSa ke pariNAma pudgala karmoM ke tIvra udaya ke anusAra hote haiN| ukta padya bhI nimitta ke pakSapAtI, nimittAdhIna dRSTivAle ajJAnI kI ora se kiyA gayA kathana hai| kahA bhI hai - "koI mUrakha yoM kahe, rAga-dveSa pariNAma / pudgala kI jorAvarI, barate Atama rAma / / 1. samasAra gAthA 316 kA bhAvArtha evaM kalaza 197 2.samayasAra, pRSTha-134-135 kArya-kAraNa sambandha : eka vizleSaNa koI-koI mUDhajana aisA kahate haiM ki AtmA meM rAga-dveSa ke bhAva pudgalakarma kI jorAvarI se hote haiN|" inase kahate haiM ki - "ihi vidhi jo viparIta pakha, gahai saddahai koI; so nara rAga virodha sau, kabahU~, bhinna na hoi| suguru kahe jagameM rahe, puggala saMga sadIva; sahaja suddha parinamaniko, puggala saMga sadIva; sahaja suddha parinamaniko, avasara lahai na jIva, rAga-virodha mithyAta meM samakita meM sivbhaau|" isaprakAra koI manuSya viparIta pakSa grahaNa karake zraddhAna karatA hai ki rAga-virodharUpa bhAvoM se kabhI bhinna ho hI nahIM sktaa| sadguru kahate haiM ki - pudgala ke saMyoga se rAgAdi nahIM haiM, yadi hoM to jagata meM pudgala kA saMga sadaiva hai to jIva ko sahaja zuddha pariNAma karane kA avasara hI nahIM milegA, isalie apane (zuddha yA azaddha ) caitanyapariNAma meM cetanArAjA hI samartha hai| rAga-virodharUpa pariNAma apane mithyAtvabhAva meM haiM aura apane samyaktvapariNAma meM zivabhAva arthAt jJAna-darzana sukha Adi utpanna hote haiN| isa saMdarbha meM paNDita pravara ToDaramalajI kA kathana draSTavya hai| ve likhate haiM- "yadi karma svayaM kartA hokara udyama se jIva ke svabhAva kA ghAta kare, bAhya sAmagrI ko milAve taba to karma ke cetanapanA bhI cAhie aura balavAnapanA bhI caahie|" hama svayaM soceM - binA jAne karma yaha vyavasthA kaise kara sakeMge ki jIvoM ko kisa puNya-pApa ke phala meM kahA~/kisa gati meM bhejanA hai ? 1. samayasAra, pRSTha-134-135 2.samayasAra gAthA 80,81,82
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM 50 kaba / kaise bhejanA hai ? vAstavikatA yaha hai ki karmoM meM na to jJAna hI hai aura na aisA bala hI hai ki ve jIvoM ko balAt sukhI-duHkhI kara sakeM, unheM jIvana-maraNa de sakeM yA unameM balAt koI pariNamana karA sakeM / prazna 50 : yadi vastusthiti aisI hai to phira Agama meM sthAna-sthAna para karmoM ko balavAna batAne vAle evaM kartRtva poSaka aise bhramamUlaka kathana kiye hI kyoM haiM? kyA apekSA hai ina nimnAMkita Agama kathanoM kI ? (ka) asAtA vedanIya karma ke udaya meM auSadhiyA~ bhI sAmarthyahIna hotI dekhIM jAtI haiM ? (kha) prabala zrutAvaraNa karma ke udaya meM zrutajJAna kA abhAva ho jAtA hai| (ga) 'karma bar3e balavAna jagata meM perata haiM' isa bhajana meM to prathamAnuyoga ke AdhAra para karma kI balavattA ke aneka udAharaNa diye hI haiM jaise ki pavanaMjaya kI patnI rAnI aMjanA, satI sItA, draupadI, pA~coM pANDava, sukauzala, sukumAla, gajakumAra Adi upasargajayI munirAja tathA bhagavAna AdinAtha, bhagavAna pArzvanAtha taka apanI munidazA meM vighna bAdhAoM evaM upasargoM se nahIM baca sake / kRpayA ina sabhI kathanoM kA spaSTIkaraNa kreN| uttara : jahA~ taka jIva kI upAdAna kI nirbalatA hai, vahA~ taka karma ke nimitta kA jora calatA pratIta hotA hai| "ajJAnI karma prakRtiyoM ke svabhAva meM sthita rahatA huA karmaphala jo vedatA hai| ajJAnI ko zuddhAtmA kA jJAna nahIM hai, isalie jo karma udaya meM AtA hai, usI ko vaha nijarUpa jAnakara bhogAtA hai| uttara : isa jIva ko karmoM ne duHkha nahIM diyA, yaha duHkha to isa jIva apane ko bhUlakara svayaM hI utpanna kiyA hai| kahA bhI hai kArya-kAraNa sambandha eka vizleSaNa 51 "apanI sudhi bhUla Apa duHkha upajAyo jyoM zuka nabhacAla visari nalinI laTakAyo / / " jisaprakAra totA AkAza meM ur3ane kI cAla bhUlakara svayaM hI nalinI ko jakar3a kara pakar3a letA hai aura svayaM hI bandhana meM par3a jAtA hai| vaha cAhe to ur3a sakatA hai; parantu nahIM udd'taa| isameM tote kI hI bhUla hai; kyoMki use nalanI ne apanI adhIna kiyA nahIM hai, vaha svayaM hI usake adhIna ho gayA hai| usIprakAra jIvoM ko karmoM ne parAdhIna nahIM kiyA hai, ye jIva hI apanI sudha-budha khokara karmoM ke vazIbhUta ho rahe haiN| samayasAra gAthA 73 kI TIkA meM AcArya amRtacandra ne samudra kI bha~vara meM pha~se jahAja kA dRSTAnta dekara bhI yahI kahA hai| vahA~ kahA hai ki - " samasta paradravya ke nimitta se vizeSarUpa cetana meM hotI huI caMcala kaloloM ke nirodhoM se apane caitanya svarUpa ko hI anubhava karatA huA, apane hI ajJAna se AtmA meM utpanna hote hue krodhAdibhAvoM kA kSaya karatA hai| " bhAvArtha isaprakAra hai ki "jaise samudra ke Avarta ne bahuta samaya se jahAja ko pakar3a rakhA hai aura jaba vaha Avarta zamana ho jAtA hai, taba vaha jahAja ko chor3a detA hai, isIprakAra AtmA vikalpoM ke Avarta ko zamana karatA huA AsravoM ko chor3a detA hai|" "yadyapi jIva ke pariNAma aura pudgala ke pariNAma ke anyonya ( paraspara) nimittamAtratA hai tathApi unake karttAkarmapanA nahIM hai aisA aba kahate haiM jIvapariNAmahedu kammattaM poggalA pariNamati / poggalakammaNimittaM taheva jIvo vi pariNamadi // 80 // vi kuvvadi kammaguNe jIvo kammaM taheva jIvaguNe / aNNoNNaNimitteNa du pariNAmaM jANa donhaM pi // 81 // edeNa kAraNeNa du kattA AdA saeNa bhAveNa /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ . kArya-kAraNa sambandha : eka vizleSaNa sabako samyagdarzana kI utpatti meM nimitta kahA hai, so vedanA to sabhI * nArakiyoM ko hara samaya hai, sabako samyagdarzana kyoM nahIM hotA? kSAyika samyaktava kevalI yA zrutakevalI ke pAdamUla meM hotA hai, to phira samozaraNa meM sthita jIvoM ko kSAyika samyaktva kyoM nahIM hotA 7 para se kucha bhI saMbaMdha nahIM poggalakammakadANaM Na du kattA savvabhAvANaM / / 8 / / jIva ke pariNAma ke aura pudgala ke pariNAma ke paraspara mAtra nimittanaimittikapanA hai to bhI paraspara kartAkarmabhAva nahIM hai| para se nimitta se jo apane bhAva hue unakA karttA to jIva ko ajJAna dazA meM kadAcit kaha bhI sakate haiM, parantu jIva para bhAva kA kartA kadApi nahIM hai|" prazna 51 : yadi aisA hai to phira Agama meM karmoM ko (nimitta) kAraNa kahA hI kyoM hai? uttara : isa loka meM karmoM ke sAtha jIvoM kA eka aisA sahaja nimittanaimittika saMbaMdha hai ki jaba pudgala karma kA udaya ho, taba jIva yadi apanA samyak puruSArtha na kare to apanI hI asAvadhAnI ke kAraNa svata: hI apane dravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa svacatuSTaya se vikArI bhAvarUpa pariNamita hotA hai| parantu usa vikAra ke anukUla hone se karma ke udaya para Aropa AtA hai ki karma ke udaya se vikAra huA hai| ____ vastuta: karma ke udaya se jIva kI avasthA vikArI nahIM hotii| yadi karma ke kAraNa vikAra ho taba to jIva ko kabhI mokSa hogA hI nahIM; vyoMki saMsAra avasthA meM karma kA udaya to trikAla vidyamAna rahatA hI hai| AtmA apane dvArA kRta moha-rAga-dveSa Adi vikArI bhAvoM kA kartRtva karmoM para thopakara doSamukta nahIM ho sakatA; kintu nimittAdhIna dRSTivAloM kI vRtti sva-doSa darzana kI ora na jAkara sadaiva para meM doSAropaNa karane kI hI hotI hai| yadi nimitta para meM ( upAdAna meM ) kucha bhI karane meM samartha ho to aneka aise prazna upasthita hoMge, jinakA samAdhAna karanA bhI saMbhava nahIM hai| jaise ki narakoM meM jo vedanA, jAtismaraNAdi ko samyagdarzana kI utpatti meM nimitta kahA hai, so vedanA to sabhI nArakiyoM ko hara samaya hotI hai, maMkhali gosAla 66 dina taka bhagavAna mahAvIra ke samozaraNa meM jaise samartha nimitta ke sAnnidhya meM rahA; phira vaha vahA~ se kruddha hokara kyoM calA gayA? aura gRhIta mithyAdRSTi hokara mithyA mata kA pracAraka kaise bana gayA ? eka ora sItAjI kI agniparIkSA meM samAnya zIla ke prabhAva se agni kA jala ho gayA aura dUsarI ora aThAraha hajAra prakAra ke zIla kA pAlana karanevAle bhAvaliMgI santoM ( pA~coM pANDavoM ) ke agnimaya lohapiNDa ThaMDe kyoM nahIM hue ? ve dhyAna meM rahate hue bhI kyoM jala gaye? AdinAtha bhagavAna jaisA samartha nimitta pAkara bhI mArIci mithyAdRSTi kaise banA rahA ? vaha kyoM nahIM sulaTA aura AdinAtha ne use kyoM nahIM samajha pAyA? yadi uparyukta sabhI bAtoM para zAnti se vicAra kiyA jAya, sahaja kAraNakArya vyavasthA ko nimitta-upAdAna ke saMdarbha meM samajhane kA prayAsa kiyA jAya to dRSTi meM nirmalatA A sakatI hai, rAgadveSotpAdaka nimittAdhIna dRSTi samApta hokara svAvalambana dvArA sAmyabhAva jAgrata ho sakatA hai| samayasAra kalaza meM 51 se54 taka kArya-kAraNa kI abhinnatA kA spaSTa ullekha hai| vahA~ kahA hai ki - jahA~ vyApya-vyApaka bhAva kA sadbhAva hotA hai, vahIM kartA-karma saMbaMdha banatA hai, ata: paradravyarUpa nimitta kArya kA kartA nahIM ho sktaa|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 para se kucha bhI saMbaMdha nahIM nyAyadIpikA meM AyA hai ki - upAdAna kI tatsamaya kI yogyatA hI kArya kA samarthakAraNa hai| prazna 52 : jaba upAdAna apanA kArya svayaM kara letA hai to nimitta ke anusAra kArya hotA hai - aisA kyoM kahA jAtA hai ? uttara : nimittoM ke anusAra kArya nahIM hotA; ataH kArya sampanna hone meM to nimittoM kI AvazyakatA bilkula nahIM hai, kintu kArya ke anukUla jo para dravya upasthita hote haiM; unheM nimitta kahA jAtA hai| jaba kisI priyajana kA aniSTa hote dekha rAgI ko rAga aura vairAgI ko vairAgya utpanna hotA hai; taba usa aniSTa ghaTanA ko rAgI ke rAga aura vairAgI ke vairAgya kA nimitta kahA jAtA hai| yadi nimitta ke anusAra hI kArya pravartita ho to use dekhakara pratyeka ko rAga yA vairAgya hI utpanna honA caahie| AcArya kalpa paNDita pravara ToDaramalajI kahate haiM - "paradravya koI jabarana ( balAt ) bhAvoM ko bigAr3atA nahIM hai| jaba jIva apane bhAva bigAr3e, taba vaha bhIbAhya nimitta hai tathA isake nimitta binA bhI bhAva bigar3ate haiM, isalie niyamarUpa se nimitta bhI nahIM hai - isaprakAra paradravya kA doSa dekhanA to mAtra mithyAbhAva hai|" na to nimitta upAdAna meM kucha balAta karatA hai aura na hI upAdAna kinhIM nimittoM kA balAt lAtA yA milAtA hai - donoM kA sahaja saMbaMdha hotA hai| isaprakAra upAdAna aura nimitta kA yathArtharUpa samajhane se mithyAbhrAnti dUra ho jAtI hai aura parAzraya ke kAraNa utpanna dInatA-hInatA kA bhAva samApta ho jAtA hai| dravyasvabhAva kI svataMtratA kA bhAna hone se svAlambana kA bhAva jAgrata hotA hai| parapadArthoM ke sahayoga kI abhilASA se honevAlI vyagratA kA abhAva hokara zAnti prApta hotI hai| kArya-kAraNa sambandha : eka vizleSaNa karmodaya ke nimitta se AtmA meM honevAle audayika bhAvoM ko nimitta kI apekSA naimittika kahate haiM evaM karmodaya ko nimitta kahate haiN| ina donoM ke saMbaMdha ko hI nimitta-naimittika kahate haiN| katipaya udAharaNa isaprakAra haiMjitane aMza meM jJAnAvaraNa karma kA AvaraNa hogA, utane hI aMza meM jIva kA jJAna niyama se DhakA huA hogaa| yahA~ jJAnAvaraNa karma kA AvaraNa nimitta hai aura tadanukUla jJAna kA hInAdhika honA naimittika hai| jitane aMza meM mohanIya karma kA udaya hogA, utane hI azaM meM AtmA kA cAritraguNa apanI vartamAna yogyatA se niyama se vikArI hogaa| yahA~ mohanIya karma nimitta hai aura tadpa cAritraguNa kI vikArI avasthA naimittika hai| jisa gatinAmakarma kA udaya hogA, usake anukUla AtmA apanI yogyatA se usa gatirUpa avasthA dhAraNa karatA hI hai| yahA~ gatinAmakarma nimitta hai aura tadrUpa AtmA kA usa gatirUpa honA naimittika hai| jitane aMza meM rAgAdika bhAva AtmA meM hoMge, utane aMza meM kArmANavargaNA apanI tatsamaya kI yogyatA se karmarUpa avasthA dhAraNa kregii| AtmA ke rAgAdika bhAva nimitta kAraNa hai aura kArmANavargaNA ko karmarUpa avasthA honA naimittika kArya hai| jitane aMza meM AtmA ke pradeza halana-calana kareMge, utane hI aMza meM zarIra ke paramANu halana-calana kreNge| AtmA ke pradeza kA halana-calana karanA nimitta kAraNa aura tadrUpa zarIra ke paramANuoM kA kriyAzIla honA naimittika kArya hai| prazna 53 : sanimitto ko milAnA evaM bure nimittoM ko haTAnA to par3egA na ? yadi sanimittoM ko milAyeMge nahIM to ve mileMge kaise ?
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara : bhAI ! jaba pratyeka dravya pratisamaya svayaM pariNamita ho hI rahA hai| aura nimitta bhI sarvatra sadA upasthita hI haiM to milAne kI samasyA kaisI ? jJAnI nimittoM ko milAne kI vyagratA se parezAna nahIM hote; kyoMki unheM jJAta hai ki jaba upAdAna meM kArya sampanna hone kI yogyatA AtI hai taba nimitta AkAza se bhI utara Ate haiN| jaba jIva aura pudgala gamana karate haiM to unakI gati meM nimitta dharmadravya sadA upasthita rahatA hI hai| isIprakAra jaba ve gatipUrvaka Thaharate haiM to adharma dravya nimitta ho jAtA hai| yadyapi dharma aura adharma donoM dravya sadA hI vidyamAna hai, tathApi jaba jIva aura pudgala caleM to dharmadravya nimitta hotA hai, adharmadravya nahIM; kyoMki adharmadravya sthiti meM anukUla hai; gati meM nahIM / nimittAdhIna dRSTi se sabase bar3I hAni yaha hotI hai ki ajJAnI jIva sukha prApti rUpa kArya kI siddhi ke lie nimitoM kI ora dekhatA rahatA hai, unhIM ko juTAne meM sakriya rahatA hai, sahaja bhAva se jo nimitta juTa jAte haiM aura kucha kArya usakI bhAvanA ke anukUla ho jAtA hai to kartRtva ke abhimAna meM phUla jAtA hai| isaprakAra yaha amUlya manuSyabhava vyartha meM calA jAtA hai| yadi nimittanaimittikabhAva evaM upAdAna-upAdeya bhAva kA saccA jJAna ho jAve to dRSTi sahaja hI nimittoM para se haTakara svabhAvasanmukha hotI hai, svAdhInatA kA bhAva jAgrata hotA hai, anukUla nimittoM ko juTAne kI vyAkulatA samApta ho jAtI hai, sahaja hI AtmonmukhI puruSArtha jAgrata hotA hai| prazna 54 : kucha loga kahate haiM ki yadi AtmA kA hita dRSTi ke svabhAva-sanmukha hone meM hI hai to phira hama nimittanaimittika ke jhagar3e meM par3e hI kyoM ? inheM na jAne to kyA hAni hai ? aura inake jAnane se lAbha kyA hai ? uttara : bhAI, bAta yaha hai ki yadi tuma inheM jAne binA hI svabhAva sanmukha ho sakate ho to avazya ho jAo; parantu yadi isa mahattvapUrNa viSaya ko 1. AtmamImAMsA kArikA 108, AcArya samantabhadra nimittanaimittikatA eka sahaja sambandha 57 jAnane-samajhane se jI curAkara sIdhe-svabhAva sanmukha hone kI bAteM banAkara inase pIchA chur3AnA cAhate ho to tuma apanI bahuta bar3I hAni kara rahe ho| bhAI ! jaba taka vyakti yaha mAnatA rahatA hai ki eka dravya dUsare dravya kA bhalA-burA kara sakatA hai, taba taka vaha paronmukha hI rahatA hai| paronmukhatA samApta karane ke lie isa bAta kA pakkA nirNaya honA hI cAhie ki - eka dravya kA hita-ahita dUsare ke hAtha meM raMcamAtra bhI nahIM hai| yaha samajhanA hI upAdAna - upAdeya aura nimittanaimittika saMbaMdha kA prayojana hai; kyoMki nimitta paradravya hI hotA hai| ata: cAhe nimittAdhIna kaho, cAhe parAdhIna kaho eka hI bAta hai| bhAI, bAta yaha hai ki kAryotpatti meM upAdAna aura nimitta donoM hI kAraNa hote haiM; parantu jinakI dRSTi nimittAdhIna hai, unheM sabhI kArya nimittoM se hI hote dikhAI dete haiM, jabaki svabhAvadRSTi vAloM ko spaSTa bhAna rahatA hai ki kAryarUpa to upAdAna hI pariNamita huA hai| para, adhikAMza jagata to nimittAdhIna dRSTivAlA hI hai| jinavANI meM bhI upacAra se nimittoM ko karttA kahA jAtA hai; ataH dhyAna rakhane yogya bAta yaha hai ki yadyapi nimittoM ko karttA kahA jAtA hai; parantu nimittoM ko karttA kahanA mAtra vyavahAra hai aura nimitta ko karttA mAna lenA mithyAtva haiN| jinavANI ke kathana meM isa marma aura zailI se anabhijJa jagata ko nimitta hI vAstavika karttA pratibhAsita hotA hai| jabaki vastusthiti isase bhinna hai; kyoMki jo gAlI krodha kA nimitta kahI jAtI hai, usI gAlI ko sunakara kisI ko krodha AtA hai, kisI ko nahIM AtA hai eka hI vyakti ko usI gAlI ko sunakara kabhI krodha AtA hai aura kabhI nahIM AtA hai| kabhI kama AtA hai aura kabhI adhika AtA hai| samadhiyAne meM yA sasurAla meM gAliyA~ sunakara krodha na Akara Ananda AtA hai| isase
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM yahI siddha hotA hai ki gAliyA~ niyama se krodha ko utpanna kara hI deMgI - yaha Avazyaka nahIM, kintu jaba upAdAna kI jaisI yogyatA ho, taba vaha apane anusAra hI pariNamana karatA hai, usa samaya jo bhI anukUla paradravya kA pariNamana dikhAI detA ho, usa para nimitta kA Aropa kara diyA jAtA hai| aneka vyakti dhanAdi saMgraha evaM Arogya lAbhAdi ke lie eka jaise nimitta juTAte dekhe jAte haiM, tathApi sabako eka sI saphalatA prApta nahIM hotii| koI asaphala bhI ho jAtA hai| ata: yahI siddha hotA hai ki vastutaH kArya to upAdAna ke anusAra hI hotA hai, nimittoM ke anusAra nhiiN| sArAMza yaha hai ki nimitta sadA upekSaNIya haiM, heya haiN| Azraya karane lAyaka nahIM hai, ata: upAdeya nahIM hai| 'sva kI apekSA aura para kI apekSA se hI svAtmopalabdhi saMbhava hai| Atmapolabdhi kA anya koI upAya nahIM hai| jJAnasvabhAvI dhruva upAdAnasvarUpa maMgalamaya nija AtmA kA Azraya kara hI niSkarma avasthA ko prApta kiyA jA sakatA hai, nimittoM se nhiiN| aisA samajhakara parAzraya buddhi chodd'o| upAdAna-nimitta samajhane kA yahI prayojana hai| nimitta-naimittikatA : eka sahaja sambandha * nimitta-naimittikatA : eka sahaja sambandha vastutaH pratyeka dravya apanI hI nija sahaja zakti se dhruva hai aura apanI hI samaya-samaya kI tAtkAlika yogyatA se prati samaya pariNamana kara rahA hai; kyoMki utpAda-vyaya-dhrauvya pratyeka dravya kA mUla svabhAva hai| vastu ke mUla svabhAva ko pariNamana ke lie para kI apekSA nahIM hotii| vaha para se sarvathA nirapekSa hotA hai| ___ hA~, vastu yA dravya ke pariNamana ke kAla meM paravastu nimittarUpa meM upasthita avazya rahatI hai aura ve nimitta niyama se upAdAna ke anukUla hI hote haiM; parantu ve nimitta upAdAna meM karate kucha bhI nahIM hai| aisA hI donoM kA sahaja nimitta-naimittika saMbaMdha hai| jinAgama kA sampUrNa kathana nayoM kI bhASA meM nibaddha hai aura naya nirapekSa ho hI nahIM skte| nirapekSa naya to niyama se mithyA hI hote haiM aura sApekSa naya samyak va sArthaka hote haiN| "nirapekSA nayA mithyA, sApekSA vstute'arthkRt|" - aisA Agama kA vacana hai| isaprakAra ke kathanoM meM para kI apekSA to AtI hI hai| aise kathanoM ko dekhakara hameM yaha bhrama nahIM pAlanA cAhie ki - pariNamana meM bhI para kI apekSA hotI hai| vastuta: vastu kA pariNamana to sarvathA nirapekSa hI hotA bhaiyA bhagavatI dAsa ne isa bhAva ko apanI kAvyamaya bhASA meM nimittaupAdAna saMvAda meM isaprakAra vyakta kiyA hai| "upAdAna nija zakti hai, jiya ko bhUla svbhaav| hai nimitta para yoga teM, banyo anAdi banAva / / " apane-apane svacatuSTaya se apanI-apanI yogyatAnusAra eka hI sAtha 1.samayasAra gAthA -83 kI TIkA 2.samayasAra gAthA-3 kI TIkA 1.mo.mA. prakAzaka, pRSTha-25 2. AtmAnuzAsana gAthA 10 kI TIkA 3. (pravacanasAra gAthA 26 kI TIkA)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 60 para se kucha bhI saMbaMdha nahIM upAdAna kA kArya ke anurUpa pariNamana hotA dekhakara svataMtra kArya-kAraNoM saMbaMdhoM se anajAna jIvoM ko aisA mithyA pratibhAsa hotA hai ki upAdAna ke kArya meM nimitta ne kucha kiyA avazya hai| prazna 55 : yadi nimitta upAdAna meM kucha nahIM karate hote to anukUla nimitta kI anupasthiti meM abhI taka vaisA pariNamana kyoM nahIM huA, jaisA ki tadanukUla nimitta milane para dekhA jA rahA hai ? nimittoM ko sarvathA akartA kaise kaha sakate haiM ? uttara : nimittoM ke akartRtva kI bAta aise samajha meM nahIM aatii| isake lie jinAgama meM Aye bhinna-bhinna dravyoM ke sahaja nimitta-naimittika saMbaMdha ke svarUpa ko samajhA hogaa| isake samajhe binA aura isa para zraddhA hue binA para ke kartRtva kI bhrAnti dUra honA saMbhava nahIM hai; kyoMki ye saMbaMdha atyanta ghane haiM! prazna 56 : sahaja nimitta-naimittika saMbaMdha se kyA tAtparya hai ? aura yaha kina-kina dravyoM ke bIca hotA hai| vistAra se udAharaNa dekara samajhAiye na? uttara : jaba upAdAna svayaM apane svacatuSTaya se kAryarUpa pariNamita hotA hai, taba bhAvarUpa yA abhAvarUpa jo paradravya usake anukUla hotA hai, vaha paradravya nimitta hai, usakI mukhyatA se kathana karane para usI upAdAna ke svabhAva yA vibhAvarUpa pariNata hue kArya ko naimittika kahate haiN| yadyapi yaha saMbaMdha donoM dravyoM kI vartamAna paryAyoM ke bIca hotA hai; parantu paratantratA kA dyotaka nahIM hai| saMkSepa meM kaheM to bhinna-bhinna do padArthoM ke svatantra pariNamana ke anurUpa va anukUla dRSTi se dekhanA nimitta-naimittika saMbaMdha hai| nimitta-naimittika eka sahaja saMyoga hai| sUryodaya hotA hai, kamala ke phUla khilane lagate haiM, kumudinI ke phUloM kI paMkhur3iyA~ baMda ho jAtI haiN| rAtri meM candrodaya hotA hai, kumudinI ke phUla khila jAte haiM, kamala baMda ho jAte haiN| 1. hindI pravacanaratnAkara bhAga 8, pRSTha 241 nimitta-naimittikatA : eka sahaja sambandha isIprakAra mohakarma ke udaya kA nimitta pAkara AtmA svayaM hI apanI upadAna kI yogyatA se sahaja hI moha-rAga-dveSa rUpa pariNamita hotA hai aura kArmANa vargaNAe~ bhI jIvoM ke rAgAdi bhAvoM kA nimitta pAkara apanI upAdAnagata yogyatA se karmarUpa pariNamita hotI haiN| donoM meM sahaja nimitta-naimittika saMbaMdha haiN| ___ isa saMdarbha meM paNDita ToDaramalajI ke vicAra draSTavya haiN| ve likhate haiM ki "yadi karma svayaM kartA hokara udyama se jIva kA svabhAva kA ghAta kare, bAhya sAmagrI ko milAve, taba to karma ke cetanapanA bhI cAhie aura balavAnapanA bhI cAhie; so to hai hI nhiiN| sahaja hI nimitta-naimittika saMbaMdha hai| jaba unake karmoM kA udayakAla ho, usa kAla meM AtmA svayaM hI svabhAvarUpa pariNamana nahIM karatA, usakA vibhAvarUpa pariNamana hotA hai| jisaprakAra sUrya ke udaya ke kAla meM cakavA-cakaviyoM kA saMyoga rahatA hai, rAtri meM viyoga ho jAtA hai vahA~ rAtri meM kisI ne dveSabuddhi se balajabarI karake alaga nahIM kiye haiM, dina meM kisI ne karuNAbuddhi se milAye nahIM haiM; sUryodaya kA nimitta pAkara svayaM hI milate haiM aura sUryAsta kA nimitta pAkara svayaM meM hI bichur3a jAte haiN| aisA hI nimitta-naimittika bana rahA hai| isIprakAra karma kA bhI nimitta-naimittika bhAva jaannaa|" isaprakAra spaSTa hai ki nimitta-naimittika saMbaMdha loka kI sahaja pariNati kA sahaja aMga hai| na to nimitta-upAdAna meM balAt kucha karatA hai aura na upAdAna hI kinhIM nimittoM ko balAt lAtA yA milAtA hai| vastuta: bAta to yaha hai ki kisI vastu vizeSa kA nAma to nimitta yA upAdAna hai hI nahIM, pratyeka vastu svayaM upAdAnarUpa hotI hai aura kArya ke anukUla para padArthoM ko unakA nimitta kahA jAtA hai| jaise ki - "samyagjJAnI ko upadeza nimitta aura samyagdarzana naimittika hai|" "lokAloka kA rUpa samasta jJeyapadArtha nimitta aura sakala jJeyoM kA jJAyaka kevalajJAna naimittika hai|"
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM karmoM kA abhAva nimitta aura siddha dazA naimittika / " uparyukta kathanoM meM yugaloM kA sahaja kAraNa-kArya saMbaMdha hai| donoM eka dasare se aprabhAvita rahakara sahaja nimitta-naimittika bhAva se rahate haiM tathA donoM svayaM apane-apane lie upAdAna svarUpa bhI hai| yaha pariNamanazIla vizva anAdikAla se hai aura anantakAla taka rahane vAlA hai| isataraha yaha vizva pariNamanazIla hokara bhI anAdi-ananta hai, sthira hai tathA sthira hokara bhI pratisamaya badala rahA hai| vizva kI yaha sthiratA aura pariNamanazIlatA sahaja hai| kisI bhI dravya yA usake guNoM ko apane pariNamana karane meM yA sthira rahane meM paradravya ke sahayoga kI raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai| ye sabhI dravya ekasAtha rahakara bhI jude-jude haiN| ukta saMdarbha meM AcArya amRtacandra kA nimnAMkita kathana draSTavya hai - "ve saba padArtha ( jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ) apane dravya svabhAva meM antarmagna rahate hae apane anantadharmoM ke cakra ( samUha ) ko cumbana karate haiM, sparza karate haiM; tathApi ve ananta guNa-dharma paraspara eka-dUsare kA sparza nahIM krte| yadyapi ve atyanta nikaTa eka kSetrAvagAharUpa se tiSTha rahe haiM, tathApi sadAkAla apane svarUpa se cyuta nahIM hote / pararUpa pariNamana na karane se unakI ananta vyaktitA naSTa nahIM hotI; isalie ve TaMkotkIrNa kI bhAMti ( zAzvata ) sthira rahate haiM aura samasta viruddhakArya tathA aviruddhakArya donoM kI hetatA se ve sadA vizva kA upakAra karate haiM, TikAye rakhate haiN|" isaprakAra hama dekhate haiM ki jaba pratyeka dravya pratisamaya pariNamana kara rahA hai, apane pariNamana kArya meM vyasta hai; taba para meM kucha karane kA avakAza hI kahA~ raha jAtA hai ? hA~, yaha bAta avazya hai ki jaba koI dravya svayaM pariNamana karatA hai, taba paradravyoM kA tadanukUla pariNamana nimitta 1. kalaza 22 sarvavizuddhajJAna adhikAra nimitta-naimittikatA : eka sahaja sambandha kahA jAtA hai| ___jaise sUryakAntamaNi sUrya binA agnirUpa pariNamita nahIM hotaa| usake agnirUpa pariNamana meM sUrya kA bimba nimitta rUpa meM upasthita rahatA hai| vaise hI AtmA paradravya binA rAgAdi rUpa pariNamita nahIM hotaa| usake rAgarUpa pariNamana meM paradravya kA saMga nimitta rUpa se upasthita rahatA hI hai| aisA hI donoM kA paraspara svataMtra sahaja nimitta-naimittika saMbaMdha hai| samayasAra ke bandha adhikAra kI gAthA 278-279 evaM unake bhAvArtha para hue svAmIjI ke pravacana mUlata: draSTavya hai| usa pravacana kA saMkSipta sAra isaprakAra hai - jisaprakAra nirmala svabhAvavAlA sphaTika maNi akele apane kAraNa hI lAlimA Adi rUpa nahIM hotA; kintu paradravya kA saMsarga hone para arthAt lAla-pIle phUloM ke saMsarga hone para usameM lAla-pIlI jhA~I hotI hai tathA usa sphaTika meM jo lAla-pIlI jhA~I par3atI hai, vaha akele lAlapIle phUloM ke kAraNa bhI nahIM par3atI hai; kintu sphaTika meM apanI tatsamaya kI yogyatA bhI kAraNa hai| ___yadi vaha sphaTika kI jhA~I mAtra lAla-pIle phUloM ke saMsarga se huI ho to unhIM lAla-pIle phUloM ke saMsarga se sAdhAraNa lakar3I meM bhI lAlapIlI jhA~I par3anI caahie| para, aisA to hotA nahIM hai; kyoMki lakar3I kI vaisI yogyatA nahIM hai| ataH spaSTa hai ki lAla-pIle rUpa honA sphaTika kI hI apanI paryAyagata yogyatA hai| ___isIprakAra AtmA bhI svayaM paryAyarUpa se badalane ke svabhAvavAlA hote hue bhI zuddha svabhAvapane se, usameM rAgAdi vikArarUpa hone kA kAraNapanA nahIM hone ke kAraNa, svayaM ke apane kAraNa vikAra rUpa nahIM prinnmtaa| kintu antaraMga nimitta dravyakarma kA udaya Adi tathA bAhya nimitta zarIrAdi paradravya kA saMsarga hone para evaM apanI tatsamaya kI
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogyatA ke kAraNa hI vaha rAgAdi rUpa pariNamatA hai| aisA hI vastu kA sahaja nimitta-naimittika saMbaMdha hai| isI bAta ke spaSTIkaraNa meM aura bhI kahA hai - nimitta hotA to avazya hai; kintu nimitta para meM - upAdAna meM kucha karatA nahIM hai| jisaprakAra agnirUpa nimitta IMdhana ko jalAne meM nimitta to hai, para kartA nahIM / IMdhana meM svayaM jalane kI yogyatA na ho to agni use nahIM jalA sktii| yadi akele agni jalAne kA kArya karane meM samartha ho to abhraka ko bhI jalA denA caahie| ThIka isIprakAra zuddha AtmA kA Azraya hone para dRSTi, jJAna va ramaNatA meM vyavahAra kA rAga nimitta hotA hai; parantu usa nimitta yA rAga ne yahA~ nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritra kI utpatti meM kucha kiyA hI nahIM hai| upAdAna meM samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa kArya apanI upAdAnagata yogyatA se hotA hai aura sacce deva-zAstra-guru usameM nimitta hote avazya haiM, parantu ve usameM kucha karate nahIM haiN| aisA hI sahaja nimitta-naimittika saMbaMdha hai| nimitta kA yathArtha jJAna karAne ke lie yaha kahA jA rahA hai ki - bhagavAna AtmA nimittakAraNa ke abhAva meM akelA svayaM rAga-dveSa rUpa pariNamana nahIM karatA; kintu AtmA jaba apane azuddha upAdAna se svayaM rAgarUpa pariNamatA hai, taba karma kA udaya niyama se nimitta hotA hI hai - ata: vyavahAra se nimitta kI mukhyatA se yaha kahA jAtA hai ki - AtmA paradravya ke dvArA hI rAgAdirUpa pariNamatA hai| vastuta: dekhA jAya to usasamaya jIva ko rAgAdirUpa avasthA hone kA svayaM kA janmakSaNa hai| paradravya to phira bhI nimittamAtra hI hai| para ne AtmA kA rAgAdirUpa pariNamana kiyA nahIM hai| isa sandarbha meM samayasAra kalaza 175-176 kI pANDe rAjamalajI nimittoM ko kAraNa kahane kA aucitya kI TIkA draSTavya hai| jinakA bhAva isaprakAra hai - yaha vastu kA svarUpa sarvakAla pragaTa hai ki dravya ke pariNAma yA pariNamana ke do kAraNa haiN| eka - upAdAna kAraNa va dUsarA - nimitta kaarnn| upAdAna to dravya meM antargarbhita apanI paryAyarUpa pariNamana zakti hI hai tathA nimitta kAraNa paradravya kA saMyoga hai jisakI anukUlatA meM Atmadravya apanI antargarbhita pariNamana zakti se apanI paryAyarUpa pariNamita hotA hai| jIvadravya ke rAga-dveSa-moha rUpa azaddha pariNAmoM kA upAdAna kAraNa to jIvadravya meM antargarbhita vibhAvarUpa azuddha pariNAma zakti hai tathA nimitta kAraNa darzanamoha va cAritramoha karmarUpa se baMdhe hue pudgalakarmoM kA udaya hai| yadyapi mohakarma rUpa dravyakarma kA udaya una karma paramANuoM ke sAtha hI vyApya-vyApaka rUpa hai, jIvadravya ke sAtha vyApya-vyApaka nahIM hai| tathApi mohakarma kA udaya hone para jIvadravya svata: apane vibhAva pariNAma rUpa pariNamatA hai - aisA hI vastu kA svabhAva hai| jaise ki - sphaTikamaNi jo lAla, pIle, kAle Adi aneka rUpa pariNamatA hai, usakA upAdAna kAraNa to sphaTikamaNi ke antargarbhita nAnAvarNarUpa pariNamana zakti hI hai tathA nimitta bAhya nAnA varNoM ke pudgaloM kA saMyoga hai| jJAnI aise vastusvarUpa ko jAnatA hai, ata: usake azuddha rAgAdi pariNAmoM kA svAmitva nahIM hai, isakAraNa vaha para kA karttA nahIM hai| isa upayukta kathana se jahA~ eka ora yaha spaSTa hotA hai ki paradravya ke sAnnidhya meM hI AtmA rAgarUpa pariNamana karatA hai, vahIM dUsarI ora yaha bhI utanA hI akATya satya hai ki Atmadravya kA vibhAvarUpa pariNamana paradravya ke AdhIna nahIM hai| isa bAta ko spaSTa karate hue AcArya amRtacandra kahate haiM ki - 'jo rAga kI utpatti meM paradravya kA hI nimittatva mAnate haiM, ve zuddhajJAna se
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataH haTAo para ke kartRtva kI mAnyatA ko aura kendrita karo upayoga ko svabhAva ke snmukh| para se kucha bhI saMbaMdha nahIM rahita haiM, aMdha haiN| aise jIva moha nadI ko pAra nahIM kara skte|" vastuta: pratyeka dravya kA apanI paryAyoM se hI tAdAtmya hotA hai| jaba anya dravya kI paryAyoM ke sAtha jIva kA tAdAtmya sambandha hai hI nahIM to phira jIvadravya kA pudgaladravya yA anya jIvadravya kI paryAyoM ke sAtha tAdAtmya kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA hai| tAdAtmya sambandha yA antarvyApaka sambandha ke abhAva meM kartA-karma sambandha bhI kaise ho sakatA hai, nahIM ho sktaa| AcArya amRtacandra likhate haiM - "jo paryAya se tanmaya hokara pariNamatA hai, vahI dravya usakA kartA hai aura jo parivartana huA hai, vahI usa dravya kA karma hai| usameM jo pariNati huI hai, vahI kriyA hai| kartA-karma-kriyA - ye tInoM bhI yathArtha meM jude-jude nahIM haiM, kintu tInoM eka dravyarUpa hI haiN|" mUla kalaza isaprakAra hai - yaH pariNamati sa kartA, yaH pariNAmo bhavettu tatkarma / yaH pariNati kriyA sA, ayamapi bhinnaM na vastutayA // 51 / / dravyadRSTi se pariNAma aura pariNAmI kA abheda hai aura paryAya dRSTi se bheda hai| bhedadRSTi se to kartA, karma aura kriyA - yaha tIna kahe gaye haiM; kintu isa kalaza meM to abhedadRSTi se paramArthataH yaha kahA gayA hai ki kI kama-kriyIM - tInoM eka dravya kI hI abhinna avasthAyeM haiM, pradezabhedarUpa bhinna vastue~ nhiiN| 3. pacAdhyAyI, gAthA 353. tAtparya yaha hai ki jaba kartA-karma evaM kriyA eka hI dravya meM hote haiM to koI kisI anya dravya kA kartA kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa| nimittoM ko kAraNa kahane kA aucitya prazna 57 : yadi nimitta kArya ke sampAdana meM kucha karate hI nahIM haiM to phira unheM kAraNa kyoM kahA ? uttara : kisa kArya meM kaisA nimitta hotA hai - yaha batAne ke lie nimittoM ko bhI upacAra se kAraNa kahA jAtA hai| vAstava meM saMyogI nimitta kArya sampanna hone meM kucha bhI madada, sahAyatA Adi nahIM krte| prazna 58: yadi akele upAdAna se hI kArya hotA hai, nimitta kucha nahIM karate to phira zAstroM meM nimitta kI kAraNa ke rUpa meM carcA hI kyoM kI uttara : upAdAna meM hue vizeSa kArya ke anukUla saMyoga ( nimitta ) kaise hote haiM - yaha jJAna karAne ke lie nimittoM ko varNana kiyA jAtA hai, kArya meM unakA kartRtva jatAne ke lie nhiiN| jisaprakAra miTTI meM se ghaTa kAgra huA to tadanukUla icchA va kriyAvAle kumhAra kA hI saMyoga rUpa nimitta hogA, julAhA Adi kA nhiiN| aisA hI sahaja nimitta-naimittika saMbaMdha hotA hai| isIprakAra jIva jaba samyagdarzanAdi nirmala paryAyeM pragaTa karatA hai to apanI tatsamaya kI yogyatA se hI karatA hai, kintu usa samaya nimitta rUpa meM sacce deva-zAstra-guru bhI upasthita hote hI haiN| prazna 59 : jIvoM meM paraspara upakAra kI bhAvanA aura upakAra ke kArya dekhe jAte haiN| mitra, mAtA-pitA, gurujana, deva-zAstra-guru, dayAvAna 'noTa : yahA~ dravyArthika kA viSaya dravya evaM paryAyArthika kA viSaya paryAya nahIM hai| yahA~ to jo eka hI dravya ke Azrita hai, use dravyArthika kahA tathA jo bhinna-bhinna dravyoM ke Azrita hoM, use paryAyArthika kahA jAtA hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM vyakti nirantara apane mitroM kI, putra-putriyoM kI, ziSyoM kI, bhaktoM aura dIna-duHkhiyoM kI bhalAI karate to dekhe hI jAte haiM na ! unakA upakAra na mAnanA kyA kRtaghnatA nahIM hai ? kie hue upakAroM ko sajjana puruSa kaise bhUla sakate haiM ? yadyapi yaha saca hai ki - mitra-zatru Adi ko upakArI-anupakArI mAnane se rAga-dveSa kI utpatti hotI hai ? parantu aisA na mAnane se to samasta loka vyavahAra hI bigar3atA hai aura kRtajJatA jaisI koI vastu hI nahIM rhegii| taba kyA hogA? nItikAroM ne kahA bhI hai - "nahi kRtamupakAraM sAdhavo vismaraMti" sajjana puruSa kiye hue upakAra ko vismRta nahIM krte| uttara : yaha koI samasyA nahIM hai| yadi hameM nimitta-upAdAna kA, vastu kI kAraNa-kAryavyavasthA kA tathA kartA-karma kA sahI svarUpa samajha meM jA jAye, inakI yathArtha pratIti ho jAe to hama samatAbhAva ko prApta kara mAnasika zAnti va nirAkula sukha to prApta kareMge hI, sAtha hI jabataka jagata meM haiM, tabataka kRtajJatA kA bhAva aura jagata kA vyavahAra bhI bhUmikAnusAra bahuta acche rUpa meM nibhegA / aisA hI vastu kI paryAyagata yogyatA kA svarUpa hai| jaba hama yaha jAnate haiM ki - divaMgata AtmA hamAre rudana karane para, dina-rAta zoka manAne para bhI hameM upalabdha honevAlA nahIM hai, ata: rone-dhone se lAbha to kucha bhI nahIM hai aura hAniyA~ asImita haiM - aisA jAnate hue bhI jJAnI se jJAnI gRhastha bhI apane priya parijanoM ke ciraviyoga meM roye binA nahIM raha sakate? kSAyika samakitI rAma ko hI dekho na! lakSmaNa ke cira-viyoga meM kaisA vilApa karate the ? chaha mAha taka to murdA zarIra ko kaMdhe para rakhe-rakhe phirate rhe| yaha jAnate hue bhI iSTa viyogaja ArtadhyAna pApa kA kAraNa hai, eka dravyArthika-paryAyArthika nimitta-upAdAna rAgI gRhastha kI bhUmikA meM jitanA rAga hogA, utanA duHkha hue binA nahIM rhegaa| duHkha to hogA hI, roye binA bhI nahIM rahA jA skegaa| aisA hI sahaja nimitta-naimittika saMbaMdha hotA hai| siddhAntoM kI saccI zraddhA aura tattvajJAna ke bAvajUda bhI jitane aMza meM cAritraguNa meM kamajorI hai, utane vikalpa hue binA nahIM rhte| aisI hI paryAyagata yogyatA hotI hai - isa bAta ko kabhI bhUlanA nahIM caahie| prazna 60 : "hameM to pA~coM dravya indriyoM se zAstra Adi kA jJAna evaM inake viSayoM se sparza Adi kA sukha hotA pratIta hotA hai aura Apa kahate haiM ki jJAna va sukha prApti meM inakA kucha bhI yogadAna nahIM hai, yaha kaise ? uttara : jisaprakAra agni candana meM gaMdha utpanna nahIM karatI, vaha to gaMdha kI mAtra vyajaMka hai, kartA nahIM; usIprakAra pA~coM indriyA~ aura inake viSaya jJAna va sukha ko utpanna nahIM karate, mAtra jJAna va sukha kI abhivyakti meM nimitta hote haiM, inake kartA nahIM hote| "jahA~ AtmA svayaM sukharUpa pariNamita hotA hai, vahA~ paMcendriyoM ke viSaya kyA kara sakate haiM ? kucha bhI nhiiN|" "anya dravya se anya dravya ke guNa kI utpatti nahIM kI jA sakatI; isalie sarvadravya apane-apane svabhAva se utpanna hote haiN|" "mati-zruta jJAna ke samaya meM bhI jIva hI sparzAdi viSayoM ko viSaya karake svayaM hI usa jJAna va sukhamaya ho jAtA hai, isalie AtmA ke usa indriyajJAna evaM indriyasukha meM bhI acetana jar3a padArtha kyA kara sakate haiM ? ina saba Agama kathanoM se bhI siddha hotA hai ki AtmA ko indriyajJAna tathA viSayasukha hone meM bhI indriyA~ aura indriyoM ke viSaya anutpAdaka haiN|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM inakA jJAna va sukha kI utpatti meM kucha bhI yogadAna nahIM hai| 70 dravyArthika-paryAyArthika nimitta-upAdAna prazna 61 : dravyArthika nimitta upAdAna evaM paryAyArthika nimittaupAdAna kyA hai ? uttara : kavivara banArasIdAsa ke anusAra nimittopAdAna ke do bheda haiM - 1. dravyArthika nimitta - upAdAna 2. paryAyArthika nimitta upAdAna guNabheda kalpanA parayoga kalpanA eka hI dravya meM guNabheda karake usameM upAdAna nimitta lAgU karanA dravyArthika nimitta - upAdAna hai| isameM upAdAna va nimitta donoM apane Apa meM hI haiN| tathA bhinna-bhinna dravyoM ke upAdAna - nimitta lAgU karanA paryAyArthika nimitta - upAdAna hai| isameM upAdAna 'sva' hai va nimitta 'para' hotA hai|" prazna 62 : eka hI abheda dravya meM guNabheda kalpanA kaise saMbhava hai ? uttara : vastupane AtmA meM anantaguNa abheda rUpa hone para bhI unameM bheda kalpanA se jJAna aura cAritra meM upAdAna - nimitta ghaTAye jAte haiM ina 1. nimittopAdAna pravacana : pU. gurudeva zrI kAnajI svAmI dravyArthika paryAyArthika nimitta upAdAna 71 donoM guNoM kI gati - nyArI arthAt pariNamana bhinna-bhinna prakAra kA hai, donoM kI zakti nyArI arthAt donoM ke kArya bhinna-bhinna haiM, donoM kI jAti nyArI arthAt donoM samyaktva va mithyA rUpa se do prakAra do prakAra ke hote haiM aura donoM kI sattA nyArI hai| dravya apekSA sattA eka hai; kintu guNa apekSA se ye bhinna-bhinna haiN| isaprakAra gati, jAti, zakti aura sattA kI apekSA jJAna va cAritra kI bhinnatA batAkara usameM nimitta upAdAna kA vyavahAra ghaTita kiyA hai, donoM kI svataMtratA svIkAra kie binA upAdAna - nimitta kA saccA jJAna nahIM ho sktaa| yadyapi donoM guNoM meM pradeza bheda nahIM hai, tathApi guNabheda hai| prazna 63 : upAdAna va nimitta donoM ko eka hI dravya ke Azrita honA kisaprakAra saMbhava hai ? upAdAna va nimitta to do pRthak pRthaka dravyoM meM ghaTita hote haiM ? uttara : jJAna aura cAritra Adi guNoM kI gati, zakti, jAti yA sattA nyArI nyArI batAkara eka dravya meM bhI nimitta upAdAna ghaTita ho jAte haiN| jisaprakAra jagata meM ananta jIva haiM, usIprakAra pratyeka jIva meM ananta guNa haiN| sarvaguNa bhI dravyoM kI bhA~ti asahAya hI haiN| aneka bhinna-bhinna dravyoM kI bhA~ti hI ekadravya ke aneka guNoM meM bhI aisI svAdhInatA hai ki ve paraspara ekadUsare kI sahAyatA nahIM krte| eka kSetrAvagAhI aneka guNa dUsare guNoM kI sahAyatA binA hI sadAkAla svAdhInapane pariNamana kara rahe haiM aisI pratyeka guNa kI sahaja zakti hai| vastupane jIva ke ananta guNa abheda hone para bhI unameM se vahA~ guNabheda kalpanA se jJAna va cAritra guNa meM nimitta upAdAna ghaTita karake vistAra se batAte haiM / gati : jJAna kI gati arthAt jJAna kA pariNamana, jJAnarUpa bhI hotA hai|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 para se kucha bhI saMbaMdha nahIM aura ajJAnarUpa bhii| cAritra guNa kI to gati arthAt cAritra guNa kA pariNamana saMkleza rUpa bhI hotA hai va vizuddha rUpa bhI hotA hai| zakti : jJAna kI zakti sva-paraprakAzaka hai tathA caritra kI zakti sthiratA va asthiratA rUpa pariNamana karanA hai| jAti : jJAna kI do jAtiyA~ haiM - 1. samyak 2. mithyA / samyagdarzana hote hI mithyAjJAna jAti kA nAza ho jAtA hai| para, jJAna jAti kA nAza nahIM hotA arthAt jJAna jAti palaTa kara kabhI jar3a nahIM hotii| cAritra guNa ke pariNamana meM tIvrarUpa va mandarUpa do jAtiyA~ haiM / yahA~ tIvratA va mandatA doSoM ko samajhanA, zuddhatA kI apekSA nahIM kyoMki pA~cave gaNasthAna taka tIvratA kA artha akelI tIvratA hI mata samajhanA, maMdatA bhI vahA~ hotI hai| hA~, pA~caveM guNasthAna ke Upara tIvratA nahIM hotii| sattA : jJAna va cAritra kI sattA Atmadravya pramANa hai| eka hI dravya ke ye donoM guNa haiM, isalie donoM kI sattA dravya pramANa haiM, parantu guNa kI apekSA donoM kI sattA bhinna-bhinna hai| donoM ke pradeza bhinna nahIM haiM; para bhAva apekSA se bhinnatA hai| isaprakAra jJAna va cAritra ke guNabheda jaannaa| sArAMza yaha hai ki - jJAnaguNa kI gati - jJAna va ajJAnarUpa, zakti - sva-paraprakAzaka, jAti - samyak-mithyA, sattA - dravya pramANa / isIprakAra cAritraguNa kI gati - saMkleza va vizuddharUpa, jAti - tIvra va mandarUpa, zakti -sthiratA va asthiratA rUpa, sattA - dravya pramANa dravyArthika-paryAyArthika nimitta-upAdAna to phira trikAla bhinna rahanevAle padArtha eka-dUsare kI sahAyatA kareM - yaha bAta hI kahA~ rahI ? eka dravya dUsare dravya kA kucha yogadAna yA sahayoga kareM - aisI to vastu ke svarUpa meM yogyatA hI nahIM hai| vastu svAdhInatA se pariNamana karatI hai, yahI vastusvarUpa kI vyavasthA hai| jisane isa vastusvarUpa kA nirNaya kara liyA, usI kI mati vyavasthita hai| pravacanasAra meM AcArya kahate haiM ki - sabhI tIrthaMkara bhagavantoM ke anubhUta aura pradarzita mokSamArga ke dRr3ha nirNaya se evaM svayaM tadpa pariNamana karane se merI mati vyavasthita ho gaI hai| yahA~ eka hI dravya ke Azrita upAdAna-nimitta samajhAne ke lie eka hI Atmadravya ke jJAna va cAritra do guNa dRSTAnta rUpa meM liye gaye haiN| isItaraha aura bhI samajha lenA caahie|' prazna 64 : uparyukta vivecana meM jJAna va cAritra ko asahAya arthAt sva-sahAya kahA, kintu samyagjJAna ke binA samyakcAritra to kabhI hotA hI nahIM hai - aisI sthiti meM cAritraguNa jJAnaguNa ke AdhIna huA yA nahIM? uttara : samyagjJAna ke binA samyakcAritra nahIM hotA - yaha bAta zata-pratizata sahI hai; kintu isakA artha yaha nahIM hotA ki cAritra kA pariNamana jJAna ke AdhIna ho gyaa| jisaprakAra caturdazI ke bAda pUrNimA AtI hai| isase pUrNimA caturdazI ke AdhIna nahIM ho jaatii| usIprakAra samyakcAritra kI paryAya samyagdarzana va samyagjJAna ke bAda AtI hai| isase vaha samyakcAritra kI paryAya samyagdarzana va samyagjJAna ke AdhIna nahIM ho jaatii| donoM guNoM ke pariNamana bilkula svataMtra haiN| are ! kisI jIva ko samyagdarzana-jJAna ke pazcAt turaMta hI cAritra kI paryAya vikasita ho jAtI hai aura kisI-kisI ko samyagdarzana va samyagjJAna ke bAda samyakcAritra kA pariNamana svAdhIna hai| jJAna va cAritra kI svataMtra sattA siddha hone se inhIM kI bhA~ti anya sarvaguNa bhI asahAya arthAt svasahAya siddha ho jAte haiN| ____ isa sampUrNa kathana se yaha niSkarSa nikalatA hai ki - jaba eka-dravya meM trikAla ekasAtha rahanevAlI guNa bhI eka-dUsare kI sahAyatA rahita svAdhIna haiM
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM ravivAra ke bAda somavAra AtA hai, yaha saca hai; para isakA artha yaha to nahIM ki somavAra ravivAra ke AdhIna hai| yaha sAta vAroM kA krama batAne kI bAta hai| isIprakAra samyagdarzana ke bAda hI samyakajJAna va cAritra hote haiN| yaha jJAna karane kI bAta hai| vastusvarUpa meM aisA hI krama hai, isase ve eka-dUsare ke AdhIna nahIM hote| phira bhI krama bhraga bhI nahIM hotA / yadi koI samyagdarzana ke binA hI samyakcAritra pragaTa karane kA asaphala prayAsa kare to aisA mAnA jAyegA ki use guNoM ke pariNamana krama kA evaM unake svAdhIna pariNamana kA bodha nahIM hai| dravyArthika upAdAna-nimitta kI apekSA eka vastu ke anaMta guNoM meM se jisa guNa kI mukhyatA se kathana karanA ho, use upAdAna aura anya ko nimitta kahate haiN| jaise samyagdarzana aura samyagjJAna kA vicAra kareM to yadyapi ina donoM kI utpatti samakAla meM hI hai, tathApi usameM samyagdarzana ko mukhya karake use kAraNa kahA aura samyagjJAna ko kArya khaa| vaise hI vastu meM anaMtaguNa ekasAtha kArya kara rahe haiM; parantu unameM bhI jaba jisa guNa kI mukhyatA se kathana kareMge to vaha upAdAna aura anya guNa ko nimitta kahA jaayegaa| Agama meM eka dravya ke andara guNabheda se aise kathana karane kI zailI hai| jisaprakAra bAhya saMyoga rUpa nimitta paravastu hai, usIprakAra andara ke guNoM meM paraspara nimittapanA hai; kintu vaha paravastu ke samAna saMyogarUpa nahIM hai| eka hI vastu meM guNabheda kalpanA se mukhya-gauNa karake nimitta-upAdAnapanA ghaTita karate haiN| mukhya ko upAdAna va gauNa ko nimitta samajhanA caahie| prazna 65 : eka hI AtmA meM rahanevAle anaMta guNoM kI svatantra sattA siddha karane/karAne jaisI sUkSma carcA se dharma saMbaMdhI kyA lAbha ? samajhane meM kaThina bhI bahuta hai| ata: isa cakkara meM na par3e to? uttara : are bhAI ! yaha svatantratA kA zaMkhanAda hai yahI jainadarzana kA mUla dravyArthika-paryAyArthika nimitta-upAdAna mantra hai| jijJAsuoM ke lie na to sUkSma hai, na kaThina hI hai| basa, thor3AsA upayoga ekAgra karake sune to ekadama sAmAnya sI bAteM haiN| yadi bhava meM bhaTakane se bacanA hai aura mukti kanyA ko prApta karanA hai to isa tattvajJAna ke cakkara meM to par3anA hI hogaa| eka janma kI AjIvikA ke lie hama isase bhI bahuta kaThina viSayoM meM par3ate haiM; una sabakI tulanA meM yaha bahuta hI sarala hai aura ananta bhavoM ke anaMta du:khoM ko dUra karane kA saphalatama sAdhana hai| ata: isakI upekSA karanA ucita nahIM hai| __hA~ to suno! anantAnanta pudgala dravya, eka-eka dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya evaM asaMkhyAta kAladravya - ye sabhI to svAdhIna haiM hI; eka Atmadravya meM rahanevAle anantaguNa-paryAyeM bhI pUrNa svAdhIna haiN| AtmA ke ananta guNa eka-dUsare ke AdhIna nahIM hai| yadyapi sva-saMvedana ke binA samyagdarzana nahIM hotA; kyoMki jAne hue kA hI zraddhAna hotA hai; tathApi isakA artha yaha kadApi nahIM hai ki - zraddhA guNa jJAnaguNa ke AdhIna hai| vastutaH zraddhAguNa kA kAma jJAnaguNa nahIM karatA, jJAnaguNa to mAtra jAnane kA hI kAma karatA hai aura zraddhAguNa bhI mAtra zraddhAna karane kA kAma karatA hai| donoM hI svataMtrarUpa se apanAapanA kAma karate haiN| koI bhI guNa kisI anya ke AdhIna nahIM hai| bhale hI donoM guNoM kA nirmala kArya ekasAtha eka hI samaya meM hotA huA dikhAI detA hai, tathApi koI kisI ke AdhIna nahIM hai| dekho na ! kSAyika samyaktva kI utpatti meM kevalI yA zrutakevalI kI sahAyatA to hai hI nahIM: antaraMga meM vidyamAna jJAna kI bhI sahAyatA nahIM; cAritraguNa kI bhI sahAyatA nahIM ! anyathA eka ora mahAmunirAja ko nirmala cAritradazA hone para bhI kSAyika samyaktva kyoM nahIM hotA? isa bAta se spaSTa hai ki pratyeka guNa kA svataMtra pariNamana nija-nija
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhd dravyArthika-paryAyArthika nimitta-upAdAna 77 apanA-apanA pariNamana kiyA hai; joki pratisamaya apanI-apanI tatsamaya kI yogyatA se hotA hI rahatA hai| yahI vastu kA dharma hai,svabhAva bhale hI do guNoM kA pariNamana ekasAtha ekasamaya meM ho, para koI kisI ke AdhIna nahIM hai| bhinna-bhinna dravyoM kI bhA~ti hI eka dravya ke bhinna-bhinna guNoM kA pariNamana bhI pUrNa svAdhIna hai, svatantra hai| prazna 67: jaba kSAyika samyaktva kevalI-zrutakevalI kI samIpatA ke binA hotA hI nahIM hai to phira sva-sahAya yA asahAya kisaprakAra rahA para se kucha bhI saMbaMdha nahIM upAdAna ke anusAra hotA hai| eka guNa dUsare kI apekSA yA AdhInatA nahIM hotii| yadyapi aisA dekhane meM AtA hai ki jitanA jJAna, utanA sukha; pUrNakevalajJAna to pUrNasukha-anantasukha; tathApi donoM paryAyeM svataMtra / jJAnarUpa pariNamana jJAna guNa kA aura sukharUpa pariNamana sukhaguNa kA / jJAnaguNa sukharUpa nahIM pariNamatA aura sukhaguNa jJAnaguNa rUpa nahIM prinnmtaa| isaprakAra kI svataMtratA pratyeka AtmA meM hai| usI svataMtratA kA zaMkhanAda yahA~ - eka hI dravya ke guNoM meM nimitta-upAdAna ghaTA kara kiyA hai| aisI svataMtratA samajhe binA pariNati sva-sanmukha nahIM hotI tathA pariNati sva-sanmukha hue binA jIvana meM sukha-zAnti nahIM hotii| jahA~ aisI svataMtratA hai, vahI saccA sukha hai| jaba apane andara vidyamAna eka guNa dUsare guNa kA sahAyaka nahIM hotA, to phira jo apane meM nahIM hai; aise apane se sarvathA pRthak anya bAhya padArtha to apane sahAyaka hoMge hI kaise ? aisI zraddhA se hI pUrNa svAdhIna dharma pragaTa hotA hai aura jIva ko saccA sukha prApta hotA hai| prazna 66: jaba jAne hue kA hI zraddhAna hotA hai, anajAne ke zraddhAna ko to zazaka zrRMgavat asat kahA jAtA hai| aisI sthiti meM kyA zraddhAguNa kA pariNamana jJAna guNa ke AdhIna nahIM huA ? uttara : yadyapi AtmA ke svasaMvedana binA samyagdarzana nahIM hotA; yaha bAta zata-pratizata satya hai; tathApi zraddhAguNa jJAnaguNa ke AdhIna nahIM, jJAnaguNa kA muhatAja nahIM hai; kyoMki jJAna ne jisasamaya apanA jAnane kA kArya kiyA hai; usI samaya zraddhA ne apanA zraddhAna karane kA kAma kiyA hai| ___eka ne dUsare kA kucha bhI sahayoga nahIM kiyaa| jaba kisI ne kisI para koI anugraha kiyA hI nahIM; eka hI samaya meM donoM guNoM ne svataMtrapane uttara : kevalI-zrutakevalI ke samIpa to bahuta se samyaktvI jIva hote haiM; para una sabako kSAyika samyaktva nahIM hotA; kyoMki unake zraddhAguNa meM vaisI tatsamaya kI yogyatA kA abhAva hai| yadi kevalI yA zruta kevalI ke kAraNa kSAyika samyagdarzana hotA to sabako eka jaisA kSAyika samyagdarzana hI honA cAhie; para aisA nahIM hotaa| dUsarI bAta yaha hai ki - tIrthaMkara Adi ko kevalI-zrutakevalI kI samIpatA ke binA bhI kSAyika samyaktva prApta hotA hai| jahA~ kevalI-zrutakevalI kI samIpatA kA niyama khaa| usakI apekSA to yaha hai ki - jahA~ kevalajJAna va zrutakevalajJAna kI utpatti kI yogyatA nahIM, vahA~ kSAyika samyaktva kI utpatti kI bhI yogyatA nahIM hotii| bharatakSetra meM jabase kevalajJAna evaM zrutakevalajJAna kA viccheda huA, tabhI se kSAyika samyaktva kA bhI viccheda ho gyaa| manuSya ke sivAya devoM ko kevalI kI samIpatA milane para bhI kSAyika samyaktva nahIM hotA; kyoMki unakI upAdAnagata tatsamaya kI yogyatA hI vaisI nahIM hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 para se kucha bhI saMbaMdha nahIM prazna 68 : kahA jAtA hai ki jIva apane bhAva kalaMka kI pracuratA se hI nigodavAsa nahIM chor3a pAtA / to phira nitya nigodiyA jIva nigoda se nikalakara mokSamArga sAdhane kI avasthA taka kisaprakAra AtA hai ? uttara : isa prazna ke do uttara ho sakate haiN| 1. karmoM ke mandodaya rUpa nimitta sApekSa aura 2. upAdAna kI tatsamaya kA yogyatA sApekSa / pahalA uttara : karma kA bala maMda par3ane para jIva nigoda se nikalakara mokSamArga meM AtA hai| dUsarA uttara : cAritraguNa kI apanI upAdAna zakti se mandakaSAyarUpa pariNamana karake jIva ko nitya-nigodarAzise nikAlakara mokSamArga meM lAtA hai| aba taka jIva nigoda meM apane bhAvakalaMka kI pracuratA ke kAraNa hI rahA hai aura apane cAritraguNa kI zubhagati ke kAraNa hI nigoda se nikalakara Upara AyA hai| donoM TazAoM meM mAnA gayATAna dI svataMtra pradA hai| anekAntatIti | jainanIti) bhI aisA kahatI hai ki tere dravya-guNa-paryAya kI asti meM para kI mAsti hai, ata: nimasa-kArUkAkatimAtrAMnI AtmA ke guNa-doSoM kA kartA pramihai: kajina ziScakaha svAmI rAma-kSI parinImArya meM hastakSepa mahIM krtaa| stikA temUlArakamakahIM samA kAmamane viparIta bhAva meM apanA zatru aupugNala karama, joga, kidhI indriniko bhoga, nigoda se keikA ghina kidhAyorajanI kidhI moharyAya svatantra hai| isameM kuttI bhImajatantrakA kI vivaMga apane jIpane rUpa, jaba eka sabAnako sadeva gaNajinameM pAdezAda bhI nahIM hai; ve bhI paraspara eka-dUsare kA kArya nahIM karate to phiracitIta vastuyeM, jinama pradeza bhinnatA hai, atyantAbhAva par3A hai; ve eka-dUsare kA kArya kareM yA paraspA kAyakara yA paraspara rAga-vAta mohamaSA madirA eka-dUsare ko prabhAvita kara, sukhI-duHkhI kareM - yaha kUse sambhava hai| samayasAra nATaka.sarvavizuddhajJAna, adhikAra, aisI svAdhInatA kI bAta yadi hameM ruMca jAye evaM jaMca jAyeM to nizcita hI hamArA ananta du:kha miTa jAyegA aura hamArA manuSya bhava dhanya ho jAyegA, sArthaka ho jaayegaa| prazna 69 : AtmA ke karma ke sAtha kartA-karma saMbaMdha na sahI; kintu nimitta-naimittika saMbaMdha to mAnA hI hai na ! phira 'para meM kucha bhI saMbaMdha nahIM" - aisA kyoM kahA hai ? uttara : jisakI svabhAva sanmukha dRSTi nahIM huI - aise nimittAdhIna dRSTivAle mithyAdRSTi jIvoM kA karma ke sAtha nimitta-naimittika saMbaMdha banA rahatA hai aura vahI ajJAnI nimitta-naimittika sahaja saMbaMdha kI Ar3a meM use kartA-karma ke rUpa meM mAnatA rahatA hai| jabaki kartA-karma saMbaMdha to unake sAtha bhI saMbhava nahIM hai| usa bhUla ko nikAlane ke lie aisA kahA jAtA hai ki para se kucha bhI saMbaMdha nahIM hai| jisane apane svabhAva ke sAtha sva-svAmI saMbaMdha sthApita kara liyA hai- aise jJAnI puruSoM ko rAgajanita nimitta-naimittika saMbaMdha bhI zanai:zanaiH viccheda hone lagatA hai aura pUrNa vItarAgadazA pragaTa hone para usa nimitta-naimittika saMbaMdhoM kA sampUrNa viccheda ho jAtA hai| pratyeka padArtha ke bhItara isaprakAra kI zakti hai, aisI yogyatA hai, jisase vaha padArtha svayaM pratikSaNa kAryarUpa pariNamita hotA rahatA hai| jaba vastu apanI sattA meM svatantra hai, zaktiyoM meM svatantra hai to phira vaha apanI una zaktiyoM se kArya lene meM parataMtra kaise ho sakatI hai ? vaha apane kArya karane meM bhI pUrNa svatantra hai| ___ yadi aisA nahIM hotA aura pratyeka kArya ke lie paradravyoM kI arthAt nimittoM kI apekSA karanA par3atI, taba to samasta kAryapraNAlI hI gar3abar3A jAtI; kyoMki para kA pariNamana apane hAtha meM hai hI kahA~ ? vastusvarUpa to pUrNa svatantra aura svAdhIna hai| usameM aisI avyavasthA aura parAdhInatA nahIM hai| sabhI dravyoM kI pratyeka paryAya meM usake-nija ke chahoM
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 para se kucha bhI saMbaMdha nahIM kAraka eka sAtha vartate haiN| AtmA bhI zuddha yA azuddha dazA meM svayaM chahoM kAraka rUpa pariNamana karatA hai, dUsare kArakoM kI apekSA nahIM rkhtaa| parantu ajJAnI nimitta-naimittika saMbaMdha kI Ar3a meM kisI na kisI rUpa meM para se saMbaMdha jor3e rahanA cAhatA hai, yahI usakI mUla meM bhUla meM hai, jo use para se sabaprakAra ke saMbaMdha vicchedana karane meM kAraNa banI rahatI hai| ata: eka bAra to nirdayatApUrvaka sabhI prakAra ke saMbaMdhoM se sarvathA viccheda karane kI bAta ko anta:karaNa se svIkAra karanA hI hogaa| prazna 70 : 'satsaMgati kathaya kinakarotipusAM' arthAt satsaMgati se kyA-kyA lAbha nahIM hote, satsaMgati se sabhI taraha ke lAbha hote dekhe jAte haiN|' kAvya sAhitya meM saMgati ke guNa-doSoM ko eka nahIM, aisI aneka lokoktiyA~ pracalita haiN| jaise ki - saMgati hI guNa Upajai, saMgati hI guNa jAya / vAMsa-vAMsa asa mIsarI, eka hI bhAva vikAya / / saMgati kIjai sAdhu kI, hare aura kI vyAdhi / khoTI saMgati krUra kI ATho pahara upAdhi / / satsaMgati se jahA~ puruSa guNavAna hote dekhe jAte haiM, vahI kusaMgati se aneka doSa bhI mAnava meM ghara kara lete haiN| isaprakAra sAhitya jagata meM sarvatra saMgati ke guNa-doSa darzAye gaye haiN| jabaki yahA~ aisA kahA jAtA hai ki eka dravya anya dravya kA kucha bhI nahIM krtaa| inakA paraspara meM kucha bhI saMbaMdha nahIM hai| sabhI dravya, guNa evaM paryAyeM pUrNa svataMtra aura svAvalambI hai| kyA ye kathana eka-dUsare ke viruddha nahIM prAyogika praznottara kaise ho sakatI hai? uttara : jahA~ saMgati ke prabhAva ko darzAne vAle kathana upalabdha haiM vahI usI loka sAhitya meM saMgati se sampUrNataH aprabhAvita rahanevale kathana bhI mila jAte haiM - jaise ki - jo rahIma uttama prakRti, kA kara sakata kusNg| candana viSa vyApe nahIM, lipaTe rahata bhujNg|| jana sAmAnya ko lie upadeza kI zailI meM kahA gayA hai ki pUrvokta kathana bhI ThIka hai, parantu vAstavikatA kA AdhAra to saiddhAntika kathana hI hotA hai| mokSamArga meM bhI vyAvahArika dRSTi se anukUla vAtAvaraNa kI hI apekSA saba rakhate haiM aura pratikUla vAtAvaraNa se bacanA cAhate haiN| ata: upadeza bhI aisA diyA jAtA hai| parantu jaba pratikUla paristhiti kA tyAga saMbhava hI na ho to dvitIya saiddhAntika (vAstavika ) upadeza kA sahArA lekara jIvana meM zAnti rakhI jA sakatI hai| uttama prakRti vAle tattvajJAniyoM ko apanA Adarza mAnakara svayaM uttama prakRti dhAraNa karane kA puruSArtha karanA hI ekamAtra saccI sukha-zAnti kA upAya hai| ___ hama jo saMgati cunate haiM, vaha to mAtra hamArI ruci kA dyotaka hai| yadi saMgati cunanevAlA vyakti uttama prakRti hai to usa para kasaMgati kA prabhAva hI nahIM hogA aura yadi puruSArthahIna hai ,ajJAnI hai to usakI vaisI hI tatsamaya kI yogyatA se prabhAvita hotA hai, jo vaha apanI yogyatA se hI ajJAnI paryAyAzrita haiM, usake Upara hI nimitta-naimittika bhAva se paradravya kA prabhAva dikhAI detA hai| parantu dhyAna rahe, mUla siddhAnta ke byAja se (chala se ) yadi hama satsaMgati kA Azraya na lekara kusaMgati meM hI par3e raheM to nizcaya hI hama adhama prakRti ke 1.samayasAra kalaza 221, pRSTha -193 jaba eka dravya kA kartA dUsarA (anya ) dravya hai hI nahIM to saMgati
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM haiM aura hamArA ahita hI honA hai| uttama prakRti ke vyakti aisI bhUla nahIM karate; kyoMki unheM vastutattva va AtmasvabhAva meM AsthA hai evaM usI kA Azraya hai| zubhAzubha bhAva to jIva ke hote hI nahIM haiN| jIva jaba svata: vyavahAra se deva-zAstra-guru va nizcaya se AtmA kI zaraNa meM Aye tabhI AtmA kA kalyANa hotA hai, anya prakAra nhiiN| uparyukta kathana vyavahAra vacana hai, unase siddhAnta khaNDita nahIM hotA; kyoMki do dravyoM kA aisA hI sahaja nimitta-naimittika saMbaMdha hai| prAyogika praznottara batAyeM ki inakI yathArtha zraddhA va sahI samajha se dharma saMbaMdhI kya lAbha hai ? (ka) mujhe apane putra, putravadhU aura par3osiyoM para bahuta krodha AtA hai; kyoMki ye merI icchA ke viruddha AcaraNa karate haiN| (kha) maiMne apane putra, putravadhU aura apane beTe-beTiyoM ko unnati ke sarvocca zikhara para pahuMcA diyaa| (ga) mujhe garva hai ki maiMne apane buddhibala aura vAkcAturya se hatyA ke aparAdhI ko phA~sI ke phande se bacA liyaa| (ka) bhAga kA uttara kArya - krodha kA AnA dhruva upAdAna kAraNa - usa krodhI vyakti kA AtmA yA cAritraguNa hai, jisameM krodha rUpa kArya utpanna huA; kyoMki krodharUpa kArya kI utpatti dhruva Atmadravya yA cAritraguNa meM hI huI, anyatra nahIM huii| yaha dhruva upAdAna kAraNa svabhAva kA niyAmaka hai| parantu dhruva upAdAna krodharUpa kArya meM (kAla kA) niyAmaka nahIM hai; anyathA krodha kArya zatat hote rahane kA prasaMga prApta hogA, joki saMbhava nahIM hai| AtmA ke rahate bhI krodha zatat hotA dikhAI nahIM detaa| ___ anantara pUrvakSaNavartI paryAya kA vyaya - yaha krodharUpa kArya kA kSaNika upAdAnakAraNa hai; kyoMki krodharUpa kArya kI utpatti isa vidhi yA puruSArthapUrvaka hI hotI hai| yaha abhAvarUpa kAraNa vidhi yA puruSArtha kA niyAmaka hai; parantu ise samartha kAraNa nahIM mAnA jA sakatA; kyoMki abhAva meM se bhAva kI utpatti nahIM hotii| yaha mAtra vidhi yA puruSArtha kA niyAmaka hai, jaba bhI kArya hogA to isI vidhi se arthAt isI puruSArthapUrvaka hogaa| anantara uttarakSaNavartI paryAya kA utpAda athavA tatsamaya kI yogyatA - yaha krodharUpa kArya kA tRtIya kSaNika upAdAna kAraNa hai| prAyogika praznottara prazna 71 : nimnAMkita kathanoM meM kArya evaM kAraNa kI khoja kareM tathA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM vastuta: yaha tatsamaya kI yogyatA hI krodha kA samartha kAraNa hai; kyoMki yaha svayaM kAryarUpa pariNata hotA hai| yaha kAla kA niyAmaka hai| isake hone para kArya niyama se hotA hI hai aura nahIM hone para nahIM hotaa| samartha kAraNa kahate hI use haiM, jo kAla kA niyAmaka ho / tatsamaya kI yogyatA ( tRtIya upAdAna ) kAla kA niyAmaka hai| jisa kAla meM jo kArya honA hai, vaha usI kAla meM hotA hai| dhyAna rahe, dvitIya va tRtIya kSaNika upAdAnoM meM kAraNa bheda evaM vastu bheda nahIM hai| ye donoM eka hI haiM athavA yoM kaheM ki ye donoM eka hI paryAya ke aMza yA eka hI sikke ke do pahalama prakAzaka, pRSTha 325 - bAhya nimitta kAraNa nimitta kAraNoM ke ATha bhedoM meM krodha hone meM yA vyakti ke krodhita ajJonoM kI anItitI kA pratikUla AcaraNA bAhya va preraka nimitta haiM; kyoMki jaba bhI vyakti ko krodha AtA to jIva nigoda meM apane bhAvakalaMka kI pracuratA ke kAraNa hI rahA hai| krodhita hone ke kAla meM bAhara meM icchAvAna ve kriyAvAna patra aura par3osI "aura apane cAritraguNa kI vaisI zubhegati ke kAraNa hI Upara AyA hai| donoM zicAhahI vahAM maujUda tApa ke kArya ke nikara kA vahIM dAoMki isake aneko anatata ho sakatA aunivitoM vinIne mAne AdAnauti aura kisI ko tamatitA kA 84 (ati-nimaskAreNa anekatAtinI ki jaiknoti natokesa mahatI hai kA udayaka aseM sAyanimita pAraNa hI astmisamarthaka rahayoMki udaya ko kaMdhA ke revAna to karjA vahIM udayatInoM kroM meM se karmArthI ho yahI siddhAvara spaidA ko nahIM ki jIta ko mahiparyAya ko usa kare / nimitta to eka tarapha khar3A hai, vaha kabhI kisI ke kArya meM hastakSepa nahIM krtaa| nimitta terA zatru yA mitra nahIM hai, tU hI viparIta kAraNoM kI sahI samajha se lAbha se aMta ko hone se putra apanI AtmA ko saMsAra meM nimagna karanevAlA zatru bhI tU aura samyak bhAva se apanI AtmA kA kalyANa karanevAlA mitra bhI tU hI hai| va par3ausI to paradravyarUpa bAhya nimitta kAraNa haiM jo ki kArya ke sarvathA akarttA haiN| ataH una para krodha karanA vyartha hai| jo nimittopAdAna kAraNoM ke svarUpa se anabhijJa ajJIjana paradravya para krodha karate haiM, unheM AcArya amRtacandra ke nimnAMkita kathana para dhyAna denA cAhie - rAgajanmani nimittatAM, para dravyameva kalayanti ye tu te / uttaraMti nahi moha vAhanI, zuddhabodha vidhurAMdhabuddhayaH / / ' rAgAdi kI utpatti meM jo paradravya ko hI nimitta kAraNa mAnakara una para rAga-dveSa karate haiM, ve kArya-kAraNa ke yathArtha jJAna se anabhijJa haiM, ve kabhI bhI mohanadI ko pAra nahIM kara skeNge|' samayasAra kI gAthA 372 meM bhI kahA hai anya dravya yA guNoM se anya dravya yA usake guNoM kI utpatti nahIM kI jA sakatI; isase yaha siddhAnta phalita huA ki sarvadravya apane-apane svabhAva se utpanna hote haiN| koI kisI ke sukha-duHkha kA, lAbha-hAni kA, jIvana-maraNa kA kartA-dhartA nahIM hai| isI kI TIkA meM AcArya amRtacandra kahate haiM aisI zaMkA nahIM karanA ki jIva ko paradravya rAgAdi utpanna karAte haiM, kyoMki anya dravya ke dvArA anya dravya ke guNoM kA utpAda karAne kI ayogyatA hai| sarvadravyoM kA svabhAva se hI utpAda hotA hai| paradravya to nimitta mAtra hai| isa saMdarbha meM pravacanasAra adhyAya 2 kI nimnAMkita gAthA bhI draSTavya hai - NAMNa deho Na maNo Na ceva vANI Na kAraNaM tesiM / kattA Na kArayidA aNumaMtA Neva kattINaM / / 68 / / maiM zarIrarUpa nahIM hU~, maiM mana-vacana-kAya ke upAdAna kAraNa pudgalapiNDa rUpa bhI nahIM haiM, maiM tInoM yogoM kA karttA bhI nahIM hU~ arthAt yoga mere kartRtva ke 1. pravacanasora gothA 100 2. vahI gAthA 100 O
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ binA hI pudgala piNDa se kiye jAte haiN| tInoM yogoM kA preraka hokara karAnevAlA bhI maiM nahIM hU~, pudgaladravya hI unakA kartA hai; una yogoM ke karAne vAle pudgala piNDa kA anumodaka bhI maiM nahIM hU~, merI anumodanA ke binA hI pudgala una yogoM kA kartA hai, isakAraNa maiM paradravya se atyanta bhinna huuN| merA inase kucha bhI saMbaMdha nahIM hai| (kha) bhAga kA uttara kArya - beToM kA unnati ke zikhara para phuNcnaa| dhruva upAdAna kAraNa - beToM kA AtmA; kyoMki unnatirUpa kArya beToM ke Atmadravya meM hI huA hai, beToM kA AtmA mAtra svabhAva kA niyAmaka hai; kyoMki isake rahate bhI sadaiva kArya sampanna hote nahIM dekhA jaataa| yadi ise samartha kAraNa mAna liyA jAye to zatata kArya hone kA prasaMga prApta hogA; kyoMki samarthakAraNa kI upasthiti meM kArya niyama se honA hI caahie| __anantara pUrvakSaNavartI paryAya kA vyaya - yaha unnatirUpa kArya kA kSaNika upAdAna kAraNa naM. 1 hai; kyoMki unnatirUpa kArya kI utpatti pUrva paryAya ke vyayapUrvaka hI hotI hai| yaha kAraNa vidhi yA puruSArtha kA niyAmaka hai| jaba bhI kArya hogA, taba isI vidhipUrvaka hogA; parantu yaha bhI abhAva svarUpa hone se samartha kAraNa nahIM hai kyoMki abhAva meM se bhAva kI utpatti nahIM hotii| ananta uttarakSaNavartI paryAya kA utpAda athavA tatsamaya kI yogyatA - yaha 'unnati' rUpa kArya kA samartha kAraNa hai; kyoMki yaha kAla kA niyAmaka hai| dhyAna rahe, dvitIya va tRtIya upAdAna kAraNoM meM kAla bheda evaM vastubheda nahI hai| ye donoM eka hI haiM, paryAya ke aMza hI haiM athavA eka hI sikke ke do pahalU haiN| pariziSTa 2 bAhya nimitta - nimitta kAraNoM ke ATha bhedoM meM unnati ke zikhara para pahu~cane rUpa kArya meM beToM kA pitA bAhya nimitta kAraNa hai| icchAvAna evaM prayAsarata pitA bAhya evaM preraka nimitta haiM; kyoMki jaba 'unnati' rUpa kArya sampanna huA taba usa kArya kAla meM bAhya nimitta ke rUpa meM kArya ke anukUla icchAvAna pitA upasthita thaa| antaraMga nimitta - beTe kA puNyodaya antaraMga nimitta hai; kyoMki dravyakarma kA udaya bhI paradravya hai| lAbha - uparyukta prakAra se kAraNoM kI khoja karane para pitA ko garva karanA mithyA ahaMkAra siddha hotA hai aura kArya-kAraNa ke svarUpa kI yathArtha zraddhAvAle ko aisA garva nahIM hotA / yahI isake yathArtha jJAna kA suphala hai| (ga) bhAga kA uttara kArya - phA~sI ke phande se bacA lenaa| dhruva upAdAna kAraNa - aparAdhI kA vaha AtmA, jisameM mRtyudaNDa se bacane kA kArya sampanna huA, svabhAva kA niyAmaka haiise samartha kAraNa nahIM kara skte| anyathA usake rahate kArya sadA sampanna hone kA prasaMga prApta hogaa| anantara paLUkSaNavartI paryAya kA vyaya - yaha mRtyudaNDa rUpa kArya kA kSaNika upAdAna naM. 1 vidhi ( puruSArtha) kA niyAmaka hai; kyoMki unnatirUpa kArya kI utpatti isI vidhipUrvaka hotI hai; parantu yaha kArya kA abhAvarUpa kAraNa hone se samartha kAraNa nahIM hai; kyoMki abhAva meM se bhAva kI utpatti nahIM hotii| anantara uttarakSaNavartI paryAya kA utpAda athavA tatsamaya kI yogyatA - yaha phA~sI ke phande se bacane rUpa kArya kA kSaNika upAdAna kAraNa naM. 2 hai; yahI vastuta: kArya kA (kAla kA) samartha kAraNa hai, joki
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ para se kucha bhI saMbaMdha nahIM pUrNa svAdhIna hai| bAhya nimitta - vakIla kI vAkcaturAI se adAlata meM mukadatA calatA hai, to usameM paradravya nimitta vakIla evaM usakI icchA zakti usa kArya ke anukUla hotI hai; para vaha paradravya hone se kArya ke niSpanna hone meM kucha nahIM krtaa| antaraMga nimitta - usI samaya aparAdhI kA Ayukarma kA zeSa honA mRtyudaNDa se bacane meM antaraMga nimitta kAraNa hai; parantu yaha dravyakarma kA udaya bhI paradravya hai| ata: akartA hI hai| lAbha - jJAna meM aisA nirNaya evaM zraddhA hone se nimittoM para honevAle rAga-dveSa kama ho jAte haiN| phira bhI kisI ko moha-rAga-dveSa hote dikhAI deM to samajhanA cAhie ki - yA to usakI zraddhA meM bhUla hai yA cAritra moha se hone vAlI jIva kI svayaM kI kamajorI hai vastutaH isake yathArthajJAna va zraddhAna kA suphala to nirAkula sukha hI hai| pariziSTa -1 (upAdAna kAraNa ke hI prakArAntara bheda) anvayakAraNa : samyagdRSTi ko sAdhaka dazA meM cAritragaNa ke pariNamana meM mizra (zuddha va zubha kI milI julI ) dazA hotI hai, usameM zuddha dazA upAdAna kAraNa hai aura usake sAtha avinAbhAva rUpa se rahanevAlA zubhabhAva nimitta hone se ise anvayakAraNa kahA jAtA hai| udAharaNArtha - 1. mahAvrata dhAraNa kie binA sakalacAritra kabhI nahIM hotA, isalie una mahAvratoM ko anvayarUpa kAraNa jAnakara kAraNa meM kArya kA upacAra karake zubhabhAva ko bhI cAritra kahA hai| 2. arahaMtAdika kA zraddhAna hone se to samyaktva ho athavA na bhI ho, parantu arahaMtAdika kA zraddhAna hue binA tattvArthazraddhArUpa samyaktva kabhI bhI nahIM hotA; isalie arahaMtAdika ke zraddhAna ko anyavayarUpa kAraNa jAnakara kAraNa meM kArya kA upacAra karake arahaMtAdi ke zraddhAna ko samyaktva kahA hai| utpAdana kAraNa : dravyoM kI dhruvatA tathA pUrva paryAya kA vyaya utpAdana kAraNa hai| yadi aisA na mAnA jAye to dhrauvya va vyaya se pRthak mAtra utpAda saMbhava hI nahIM hogA athavA asat kA utpAda hone kA prasaMga aayegaa| pUrva paryAyoM ke vyaya ko asat vartamAna paryAya kA utpAdana kAraNa kahanA vyavahAra hai, nizcaya se to vartamAna paryAya svayaM hI kAraNa va svayaM hI kArya hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMhAra kAraNa : utpAda aura dhrauvya rahita akele vyaya ko mAnanevAlA saMhAra kAraNa ko nahIM mAnatA / isalie vyaya ( saMhAra ) kA kAraNa utpAda va dhrauvya hai|' sAdhakatama kAraNa : tatsamayakI yogyatArUpa kSaNika upAdAna ko sAdhakatamakAraNakahate haiN| pariziSTa - 2 ( kavivara banArasIdAsajI dvArA racita nimittopAdAna dohe ) yahA~ ziSya ke prazna ke rUpa meM kavivara banArasIdAsa ne ajJAniyoM kI mAnyatA ko nimnAMkita do dohoM ke mAdhyama se prastuta kiyA hai, jo isaprakAra guru upadeza nimitta bina upAdAna balahIna / jyoM nara dUje pA~va binA calaveko AdhIna // 1 // ho jAne thA eka hI upAdAna soM kAja / thakai sahAI pauna bina pAnI mAMhi jahAja / / 2 / / jisaprakAra AdamI dUsare paira ke binA nahIM cala sakatA, usIprakAra upAdAna ( AtmA svayaM ) bhI sadguru ke upadezarUpa nimitta ke binA tattvajJAna prApta karane meM asamartha hai| ziSya pUchatA hai ki maiM to aisA mAnatA thA ki mAtra upAdAna se hI kAma hotA hai, parantu saca bAta yaha hai ki jisaprakAra pAnI meM pavana kI sahAyatA ke binA jahAja thaka jAtA hai, usIprakAra nimitta kI sahAyatA ke binA upAdAna akelA kArya nahIM kara sktaa| isaprakAra kavi ne ziSya ke prazna ke rUpa meM ajJAniyoM kI mAnyatA batAI hai jo ThIka nahIM hai| uttara meM kavi kahate haiM ki - jJAna naina kiriyA caraNa doU zivamaga dhAra / upAdAna nizcaya jahA~, tahA~ nimitta vyavahAra / / 3 / / apanI bAta mokSamArga meM prayojanabhUta, AtmAnubhUti prApta karane meM sAdhakatama, kartRtva kI cintA se nizcinta karanevAlA, kartAbuddhi ke ahaMkAra se utpanna kaSAya cakra ko kamajora karanevAlA, nirAkula evaM zAzvata sukha prApta hone kA ekamAtra amogha upAya yadi koI hai to vaha hai 'vizva kI anAdinidhana, para se nirapekSa, svAdhIna, svatantra, svasaMcAlita kArya-kAraNa vyavasthA' kA yathArtha zraddhAna-jJAna evaM tadanurUpa aacrnn| jinAgama meM isakI carcA mukhyata: nimittopAdAna kAraNoM ke rUpa meM huI hai| kahIM-kahIM yaha viSaya nimitta-naimittika va upAdAna-upAdeya sahaja sambandha tathA vastu kI kAraNa-kArya vyavasthA ke rUpa meM bhI carcita huA hai| jainadarzana kI pRthak pahacAna karAnevAlA evaM svatantra astitva kA paricAyaka 'vastu svAtantrya' kA siddhAnta isa svatantra kArya-kAraNa vyavasthA evaM sahaja nimitta-naimittika sambandha kA mUla AdhAra hai; jo ki jIvoM ko svAlambana kA pATha par3hAtA hai| parokSa rUpa meM to isa maulika siddhAnta ke bIja cAroM anuyogoM meM vidyamAna haiM, kintu adhyAtma va nyAya granthoM meM isa viSaya kA vizeSa spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| jJAtavya hai ki vigata sau varSoM se ye viSaya janasAdhAraNa kI pakar3a se pare ho gaye the| kevala vidvAnoM ke jJAnakoSa taka hI sImita raha gaye the| sahaja saMyoga se pichale sATha-paiMsaTha varSoM se AdhyAtmika satpuruSa zrIkAnajI svAmI ke satprayAsoM se ye viSaya puna: paThana-pAThana meM Aye haiM, vizeSa carcita hue haiN| etadartha unakA jitanA bhI upakAra mAnA jAya, kama hI hogaa| prastuta saMsodhita/saMvardhita saMskaraNa meM pastaka ke prArambha meM hI jainadarzana kA prANa 'vastu svAtantrya kI ghoSaNA' zIrSaka cAra pRSThIya lekha jor3A hai| isake atirikta gurudevazrI kAnajIsvAmI dvArA bhaiyA bhagavatIdAsa evaM kavivara banArasIdAsa racita nimittopAdAna dohoM para hue pravacanoM se bhI mahattvapUrNa praznottaroM ko saralasubodha bhASA meM prastuta karane kA prayAsa kiyA hai| isakAraNa isa pustaka kI viSayavastu pUrva saMskaraNa se lagabhaga Der3ha gunI ho gayI hai| isase pAThakoM ko niHsandeha AzAtIta lAbha hogaa| kakSA meM par3hAte-par3hAte viSaya jaisA-jaisA parimArjita hotA gayA; tadanusAra kucha vistRta sAmagrI taiyAra ho gii| use hI vyavasthita karake likhane kA yaha laghu prayAsa hai / AzA hai pAThakoM ko yaha pustaka bhI upayogI siddha hogii| - ratanacanda bhArilla