Book Title: Jinabhashita 2006 01 02
Author(s): Ratanchand Jain
Publisher: Sarvoday Jain Vidyapith Agra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/524304/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ja jinabhASita bar3e bAbA kuNDalapura (damoha ma.pra.) meM nirmANAdhIna mandira kI vedI para sthApita prAtha, vi.saM. 2062 vIra nirvANa saM. 2532 Education International janavarI-pharavarI, 2006 www.jainelibra Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uccatama nyAyAlaya meM dayodaya kA udaya huA * AcArya zrI vidyAsAgara jI uccatama nyAyAlaya dvArA govaMza vadha ko pratibaMdhita kiye jAne ke prasaMga meM bInA (bArahA) ma.pra. meM abhivyakta udgAra "sarvocca nyAyAlaya dvArA yaha bahuta hI pavitra kArya huA hai| yaha rASTrIya ghoSaNA hI nahIM, balki isakA prabhAva aMtarrASTrIya stara para bhI pdd'egaa| loga aMtarrASTrIya stara para honevAlI ghaTanAoM para dRSTi rakhate hI haiN| bhArata lokatAMtrika dRSTi rakhanevAlA bar3A rASTra hai| nyAyAlaya kI yaha ghoSaNA bhArata ke hI utkarSa ke liye nahIM, apitu vizva ke utkarSa ke liye bhI kAraNabhUta hogii| suprImakorTa meM sAta jajoM kI baiMca ne bahumata se ghoSaNA kI hai ki govaMza vadha ke yogya nahIM hai, ataH use surakSita rakhA jaaye| parIkSArthI parIkSA dekara baiThatA nahIM hai, balki saphalatA kI khabara sunane ko Atura rahatA hai| vaise hI aba vizvAsa sAkAra huA ki ahiMsA kI ArAdhanA nyAyAlayoM meM Aja vidyamAna hai| isa nirNaya se lagA ki uccatama nyAyAlaya meM bhI dayodaya kA yAnI dayA kA udaya ho gayA hai" -ukta udgAra digambarAcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ne bInA bArahA devarI sAgara, ma. pra. varSAyoga niSThApana mahotsava ke daurAna vyakta kiye| vigata dinoM suprImakorTa kI sAta sadasyIya pITha ne 6:1 ke bahumata se sampUrNa govaMzavadha ke pratibaMdha ko nyAyasammata ThaharAe jAne vAle 135 pRSThIya nirNaya kI eka prati AcAryapravara ko sauMpe jAne para Apane kahA ki ahiMsA hama sabakA eka devatA hai| usakI pUjA-ArAdhanA karanA hama sabhI kA kartavya hai| dhana yA paisA kI ArAdhanA nahIM, apitu guNoM kI upAsanA karanA, ahiMsAdharma kA pAlana karanA hI sabhI kA parama kartavya hai / ahiMsA kI ArAdhanA karanevAle suprIma korTa ke mukhya jajoM ke dvArA yaha nirNaya huA hai| sunA hai ve avakAza prApta kara rahe haiN| hama to yaha cAhate haiN| ki unheM saMsAra se zIghra hI anaMtakAlIna avakAza (mokSa) prApta ho jaaye| itihAsa meM yaha nirNaya sadA yAda rakhA jaayegaa| isase phalita huA ki nyAyAlayoM meM bhI ahiMsA ke prati bhakti-bhAva Aja bhI vidyamAna hai / Apane kahA ki pazu bhI isa nirNaya ke pazcAt soca rahe hoMge ki hameM bhI aba jIvana jIne kI svataMtratA mila gayI hai| aba una bUDhe azakta jAnavaroM kI anupayogitA ke sthAna para sahI upayogitA siddha karane aura usakA kriyAnvayana karane / karAne kI AvazyakatA hai| koI bhale hI ina pazuoM ko vadha ke yogya kahe yA mAne para sabhI ko inake saMrakSaNa kA kArya karake dikhAnA hai| pahale rAjA saba ko bAdhya kara sakatA thA, kintu Aja yaha prajAsattAtmaka deza hai, ataH kisI ko bAdhya nahIM kiyA jA sktaa| isaliye pratyeka dezavAsI kA kartavya hai ki vaha ina mUka jAnavaroM kA bhI saMrakSaNa kre| isake binA inakA saMrakSaNa kA kArya nahIM hogaa| AcArya vidyAsAgara jI ne apane dIkSA evaM zikSA guru jainAcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja kA smaraNa karate huye kahA ki mahArAja jI ne (paM. bhUrAmala zAstrI kI avasthA meM) ratnakaraNDaka zrAvakAcAra kA artha 'mAnava-dharma' ke nAma se kiyA hai| vaise hI unakI eka anya maulika kRti 'pavitra mAnava jIvana' bhI hai| usameM unhoMne eka padya meM likhA hai ki pahale kisAna yA vaNika ke AMgana meM gau yAnI gAya kA rava (svara) uThatA thaa| isake kAraNa mAlika gaurava kA anubhava karatA thaa| unheM jo usa samaya mahasUsa huA use unhoMne kavitA meM likhA thA, kintu kheda kI bAta yaha hai ki Aja usakA vadha kiyA jA rahA hai| usa mUka pazudhana kA kaTanA isa yuga ke liye abhizApa hai| bhale hI kavijana apane bhAvoM ko kavitA meM kucha anya prakAra se hI likhate hoM, kintu mahArAja jI ne to usa gau ke rava karane ko taba gaurava kA cihna mAnA thaa| ve jahA~ bhI hoMge yaha khabara sunakara avazya hI khuza hoNge| AcAryazrI ne yaha bhI kahA ki loga kahA karate the ki mahArAja 'mAMsaniryAta' kA virodha karane hetu Apa dillI clo| vaha deza kI rAjadhAnI hai| hama to yahI kahate the ki hamArI AvAja / bhAvanA ko hI yahA~ se vahA~ taka pahu~cA do| bhAvoM kA vistAra sarvatra ho jAtA hai| ataH siddhAnta ko jAnanevAlI suprImakoTa/sarakAra/saMsada taka hamArI bhAvanA ko pahu~cA do / AcAryazrI ne apane gujarAta-pravAsa ko smaraNa karate hue kahA ki siddhakSetra giranAra (jUnAgar3ha) meM nemInAtha bhagavAn ke caraNoM meM bhAvanA bhAyI thI ki pazuoM ko bAr3e meM vadha hetu baMda dekhakara Apane zAdI nahIM kI thii| jUnAgar3ha se Apa ratha ko chor3akara giranAra jI kI ora cala diye the| pazuoM ko baMdhana meM ba~dhe hue dekhakara, unheM svataMtratA dilAne ke liye, cU~ki Apa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSagAmI jIva the, ata: mokSa ke toraNadvAra kI ora apane kadama | gaurava kI bAta hai| ise aMtarrASTrIya gaurava kI bAta bhI kaha sakate bar3hAye the| isase bar3A mumukSu kauna hogA? saMsAra to bubhukSu hai, para | haiN| dayA, karuNA, ahiMsA kA sahI lakSaNa kyA hai-yaha unheM bhI Apa sahI mumukSu haiN| ata: Apa kI isa jIva-dayA, karuNA, | jJAta thA, tabhI to unhoMne aisA nirNaya ghoSita kiyA hai, jo paropakAra se anya loga bhI zikSA le skeN| gujarAta prAMta ke usa vizva bhara meM jJAta ho gayA ki aisA bhI nirNaya ho sakatA hai| pravAsa meM saurASTra ke gA~va-gA~va meM gAya-baila Adi ko dekhakara uccatama nyAyAlaya ke nyAyAdhIza ke sambandha meM Apane kahA lagatA thA mAnoM ye bar3e-bar3e hAthI jaise hI jIva haiN| bar3I-bar3I | ki sarvocca nyAyAlaya meM jinane aisA nirNaya ghoSita kiyA kAyAvAlA baila mur3akara yadi dekha rahA ho, to lagatA thA ki | hai, unameM se kisI ke parijana ke bAre meM sunA hai ki ve mAnoM hAthI hI ho| vahA~ logoM ne batAyA ki aise jAnavaroM ko bhI | mAMsAhArI nahIM haiM, balki vizuddha zAkAhArI haiN| itanA hI vadha hetu katlakhAne le jAyA jAtA hai| | nahIM, ve apane AhAra meM pyAja, lahasuna taka ko chUte nahIM Apane katlakhAnoM kA ullekha karate hue kahA pahale kRSi- haiN| ata: aise vyakti dayA, ahiMsA ke samarthaka kyoM nahIM kArya bailoM dvArA kiyA jAtA thA, kintu Aja ke yuga ko yAntrika banate? Apa logoM ke tana, mana evaM dhana se aise sAttvika kArya yuga kahA jAtA hai| bailoM ke dvArA kRSi karanA prAyaH chUTatA jA hoM, to usakA prabhAva nizcita rUpa se hiMsakavRttivAloM para bhI rahA hai, isIliye inheM katlakhAne le jAyA jAtA hai / yaha dekha- par3atA/par3a sakatA hai| sAmUhika kAryoM meM, pUjA paddhatiyoM meM sunakara kheda-khinnatA hotI hai| pahale rAjAjJA se aise kAryoM ko | sAttvikatA kA honA Avazyaka hai| bahuta se loga deza meM aise bhI rokA jA sakatA thA, kintu Aja lokataMtra hai / ina jIvoM kA bhI | haiM jo mAMsAhArI bhale haiM, para vyApAra kI dRSTi se govaMza kA vadha kucha puNya hai|aap logoM ke saMkalpa se ahiMsA kI yaha ArAdhanA | nahIM cAhate haiM / bahuta se musalamAna bhAI bhI hamAre pAsa Aye the| saphala ho sakI hai| unameM se koI karmaTha sAmAjika kAryakartA thaa| unhoMne bhI kahA / isI prasaMga meM suprImakorTa meM yAcikA dAkhila karanevAle | thA ki yaha vadha kiyA jAnA ThIka nahIM hai| aura bhI aneka brahmacArI jI (e.ke. jaina) kA ullekha karate hue AcArya pravara | musalamAnoM ke lekha hamane par3he hai| rAjasthAna meM govaMza kA saMrakSaNa ne kahA ki brahmacArI jI ne kahA~-kahA~ para kyA-kyA kArya | musalamAna bhI karate haiN| vahA~ Aja bhI U~ToM tathA govaMza Adi kiyA hai, yaha vo jAnate haiM yA bhagavAn jAnate haiM, para apane dhruva | kA saMrakSaNa kaI musalamAna karate haiN| unakI AjIvikA dUdha kI prApti hetu ye aMta taka DaTe rhe| isa kArya ke liye ye bahuta | utpAdana ke Upara hI nirbhara hai| utsAhita rahe haiN| inhoMne dasa-dasa upavAsa kI sAdhanA bhI kI | Apane kahA ki buMdelakhaNDa meM Apa logoM ne pacAsoM sthAna hai| bhale hI una upavAsa ke dinoM meM ye snAna kara lete the para ina | para dayodaya' nAma se gozAlAe~ kholI haiN| bhale hI unameM jyAdA jIvoM ke saMrakSaNa hetu bAhara jAne kI AvazyakatA mahasasa hone | jIvoM kI rakSA nahIM ho pA rahI hai, phira bhI jIva-rakSaNa kA para cAra upavAsa hone para bhI gae haiN| inheM bhale hI DrAIphrUTsa, | kArya to ho rahA hai| isI kAraNa se logoM meM prANiyoM ke hita ke canA, mUMgaphalI khAne mile para isa kArya ko ye karate rhe| Apa | liye vicAra, ciMtana kiyA jA rahA hai| Apa logoM ne jo logoM jaise hoTaloM meM to khAte nahIM haiN| bhale hI inake bAla jyAdA | sadbhAvanA rakhI, yaha usI kA supariNAma hai / eka sthAna para jAte haiM, para kezaloMca hI karane kA prayAsa karate haiN| taba | AryikAsaMgha kA pravAsa thaa| vahA~ ke logoM ne gozAlA kholane kI dekhane meM ye bAbAjI jaise lagane lagate haiN| ye kaI bAra gire, paira bhAvanA rkhii| taba unhIM meM se eka vyakti na uThakara kahA ki TUTa gayA, phira bhI la~gaDAte hae Ate-jAte rahe, kintu ahiMsA | saba jana milakara yaha kArya kareM to zreSTha hI hai, nahIM to hama ke prati aise hI aDiga rUpa se DaTe rhe| akele hI apane dravya ke sadupayoga ke liye cAra-pA~ca sau ___ isI prasaMga ko 'picchikA parivartana divasa-ahiMsA | prANiyoM kA saMrakSaNa kreNge| aisI hI bhAvanAoM kA phala hai ki saMyamopakaraNa divasa' para AcArya zrI ne punaH kahA ki prANiyoM begamagaMja, silavAnI, gaMjabAsaudA Adi meM dayodaya gozAlAe~ kI rakSA ke liye sabhI loga varSoM se prayAsarata the ki yaha khulI haiN| aura yahI usa janajAgRti kA pariNAma hai ki loga isa jIvadayA kA kArya sArthaka ho jAye aura ahiMsA-dharma kA samyak prANIsaMrakSaNa ke kArya hetu dAna dekara apane kartavya kA pAlana pracAra ho ske| isa prakAra isa kArya ke liye lAkhoM kI saMkhyA | kara rahe haiM / vastutaH isa dAna rAzi se ina jIvoM kA saMrakSaNa hI meM janatA kI lagana evaM bhAvanA thii| sarvocca nyAyAlaya meM 7 | akele nahIM ho rahA hai apitu ApakA bhI saMrakSaNa ho jAtA hai| jajoM kI baiMca meM 6 jajoM ne aba muktakaMTha se yaha ghoSaNA kara dI hai ki bUr3he baila Adi vadha ke yogya nahIM haiN| bhArata ke liye yaha janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita /1 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raji naM. UP/HIN/34497/24/1/2005-TC janavarI-pharavarI 2006 sampAdaka pro. ratanacandra jaina kAryAlaya e/2, mAnasarovara, zAhapurA bhopAla- 462039 (ma.pra.) phona naM. 0755-2424666 sahayogI sampAdaka paM. mUlacandra luhAr3iyA, (madanagaMja kizanagar3ha) paM. ratanalAla bainAr3A, AgarA DaoN. zItalacandra jaina, jayapura DaoN. zreyAMsa kumAra jaina, bar3auta pro. vRSabha prasAda jaina, lakhanaU DaoN. surendra jaina 'bhAratI', burahAnapura ziromaNi saMrakSaka zrI ratanalAla kaMvaralAla pATanI (Ara. ke. mArbala) kizanagar3ha (rAja.) zrI gaNeza kumAra rANA, jayapura prakAzaka sarvodaya jaina vidyApITha 1/205, prophesarsa kaoNlonI, AgarA-282002 ( - u. pra. ) phona : 0562-2851428,2852278 sadasyatA zulka 5,00,000ru. 51,000 ru. ziromaNi saMrakSaka parama saMrakSaka saMrakSaka AjIvana 100 ru. vArSika eka prati 10 ru. sadasyatA zulka prakAzaka ko bhejeN| 5,000ru. 500ru. mAsika jinabhASita antastattva * sampAdakIya : kuNDalapura ke bar3e bAbA kA atizaya * pravacana * uccatama nyAyAlaya meM dayodaya kA udaya huA AcArya zrI vidyAsAgara jI * lekha : * kuNDalapura meM bar3e bAbA pUrNataH surakSita : bra. amaracaMda jaina * varSa 5, aGka 12-13 saMyuktAMka * jijJAsA samAdhAna : paM. ratanalAla bainAr3A * samAcAra * gommaTezvara bAhubalI kI mUrti kA mauna sandeza : DaoN. surendrakumAra jaina 'bhAratI' * gommaTezvara bAhubalI aura gomaTesathudi : eka anuzIlana : DaoN. bhAgacandra jaina 'bhAgendu' * zAsanadevapUjA-rahasya : zrI ratanalAla jI kaTAriyA saMskAronnayana meM vidvAnoM kA yogadAna : DaoN. zreyAMsakumAra jaina bhagavatI ArAdhanA meM striyoM ke lie bhaktapratyAkhyAnakAla nAnyaliGga kA vidhAna nahIM : pro. (DaoN.) ratanacandra jaina 21 jaina pAThazAlA : AvazyakatA aura zikSaNa paddhati : DaoN. premacaMda jaina zramaNa saMskRti ke unnAyaka paM. kailAzacandra jI zAstrI evaM syAdvAda mahAvidyAlaya : DaoN. zrImatI ramA jaina * janmazatAbdI varSa para pAvana smaraNa : paM. vaMzIdhara vyAkaraNAcArya : DaoN. jyoti jaina sAdhuoM ko avazya deM AhAradAna, kintu raheM sAvadhAna : paM. rAjakumAra jaina zAstrI dUdha amRta hai yA viSa ? zAkAhAra hai yA mAMsAhAra ? 1. saMjaya pATanI dUdha mAMsAhAra nahIM hai : jayakumAra jaina 'jalaja' ahiMsaka cUlhe : DaoN. jIvarAja jaina atizaya kSetra naMdurabAra kA paricaya : saritA mahendra jhAMjharI pRSTha lekhaka ke vicAroM se sampAdaka kA sahamata honA Avazyaka nahIM hai / janabhASita se sambandhita samasta vivAdoM ke lie nyAya kSetra bhopAla hI mAnya hogA / 3 A. pR. 2 5 7 10 13 18 26 30 31 36 37 38 40 43 46-48, AvaraNa pR. 3 33 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya kuMDalapura ke bar3e bAbA kA atizaya gata 8-10 varSa pUrva se kuMDalapura ke bar3e bAbA ke vartamAna maMdira kI jIrNa-zIrNatA evaM anya nyUnatAoM ke bAre meM kSetra kameTI niraMtara ciMtita rahI AI thii| maMdira aisI jIrNa dazA meM pahu~ca gayA thA ki usake kAraNa bar3e bAbA kI prAcIna pratimA ko khatarA utpanna ho gayA thaa| maMdira ke jIrNoddhAra kI aneka yojanAe~ banIM, kintu vizeSajJoM kI yahI rAya rahI ki maMdira kI dIvAroM meM aisI darAreM ho calI haiM jinakI marammata kiyA jAnA saMbhava nahIM hai| samaya-samaya para bhUkampoM ke jhaTake sahate hue maMdira jarjara avasthA meM pahuMca gayA thA, jisake kAraNa mUrti ke lie bhI asurakSA kA saMkaTa utpanna hone kI pUrI-pUrI AzaMkA A khar3I ho gaI thii| kSetra kameTI ko jaba maMdira kI marammata kiyA jAnA aura usake dvArA usa amUlya dharohara prAcIna mUrti kI surakSA kiyA jAnA saMbhava nahIM pratIta huA, to vaikalpika upAyoM ke bAre meM vicAra kiyA jAnA prAraMbha kiyA gyaa| isa bIca bhUkaMpa vizeSajJoM ke dvArA kSetra kA gahana nirIkSaNa karAyA gyaa| unhoMne batAyA ki bar3e bAbA ke maMdira ke AsapAsa kA pahAr3IkSetra bhUkaMpa prabhAvita kSetra hai| ata: mUrti kI prabhAvI surakSA ke lie bhUkaMpanirodhI takanIka ke AdhAra para nae maMdira kA nirmANa kiyA jAnA hI ekamAtra upAya hai| kSetra kameTI ne vartamAna maMdira meM sthAnAbhAva ke kAraNa darzanArthiyoM ko bar3e bAbA ke bhalI prakAra darzana-pUjana karane meM pratidina anubhava kI jA rahI kaThinAiyoM para bhI vicAra kiyA aura navIna vizAla evaM sudRr3ha bhUkaMpanirodhI bar3e bAbA ke bar3e maMdira ke nirmANa kI yojanA lekara bar3e bAbA ke pratinidhi choTe bAbA pa. pU. AcArya vidyAsAgara mahArAja ke caraNoM meM yojanA ke kriyAnvayana hetu AzIrvAda prApta karane upasthita hue| pU. AcArya zrI ke mana meM to pahale se hI bar3e bAbA kI mUrti kI surakSA kI ciMtA basI huI thii| hara bAra bar3e bAbA ke darzana karate samaya unheM surakSA yojanA ke saMketa milate rahate the| choTe bAbA AcArya zrI ko kameTI kI yojanA acchI lagI aura jaba unhoMne kSetra kameTI ko bhavya navIna maMdira ke nirmANa ke lie AzIrvAda diyA, to kameTI ko aisI anubhUti huI mAno unheM yaha AzIrvAda sAkSAt bar3e bAbA ke dvArA choTe bAbA ke mAdhyama se prApta ho rahA hai| kSetra kameTI bar3e bAbA kI mUrti kI bhavyatA ke anurUpa bhavya vizAla maMdira ke nirmANa meM pUrNa zakti ke sAtha juTa gyii| maMdira-nirmANa-kalA ke vizeSajJa somapurA-baMdhu ke nirdezana meM kArya prAraMbha kiyA gyaa| pahale pahAr3I kI bhUmi ko samatala kara bhUkaMpanirodha hetu pUrI bhUmi para kampresara se gahare hola kara sImeMTa grAuTiMga kiyA gyaa| prastAvita maMdira kA mAnacitra evaM maoNDala dekhakara darzakoM kA hRdaya praphullita ho jAtA hai| saMpUrNa maMdira kalAtmaka utkIrNana sahita baMzI pahAr3a ke manohara patthara se nirmita kiyA jA rahA hai| AzA kI jAtI hai ki bar3e bAbA kI vizAla pratimA ukta prastAvita bhavya maMdira meM virAjita hokara sahasrAdhika varSoM taka bhavya jIvoM ko apanI vItarAga mudrA ke samyaktvotpAdaka darzana detI rhegii| ___idhara vizuddha bhAvanAoM evaM pa.pU. AcArya zrI ke maMgala AzIrvAda ke sAtha kSetra kameTI dvArA navIna maMdira ke nirmANa kA kArya pragati kara rahA thA aura udhara katipaya pUrvAgrahoM se grasita jaina baMdhuoM ko yaha saba nahIM suhA rahA thaa| bar3e bAbA kI asurakSita mUrti kI surakSA ke lie zraddhA aura sadbhAvanA se prerita ho kie jA rahe ye vikAsa kArya una baMdhuoM ke vidveSaraMjita cazmA lage netroM se vidhvaMsa kArya dikhAI de rahe the| unheM navIna maMdira ke nirmANa meM saMlagna zraddhAlu zrAvaka apane dRSTidoSa ke kAraNa vidharmI AtaMkavAdI dikhAI dene lge| jaba unhoMne isa navIna maMdiranirmANa ke pAvana kArya meM saMpUrNa deza ke digambarajaina samAja kI zraddhA AsthA jur3I huI dekhI, to ve pIche ke daravAje se isa pAvana kArya meM bAdhA DAlane ke lie apanI saMpUrNa zakti ke sAtha juTa ge| jaise-jaise navIna maMdira kA nirmANa usa stara ke nikaTa pahu~cane lagA, jaba vahA~ mUrti virAjita kI jAnI thI, vaise-vaise vighna-saMtoSI baMdhuoM kI gatividhiyA~ teja hone lgiiN| unhoMne kSetra kameTI ko nyAyAlaya meM kesa dAyara karane kI dhamakiyA~ dii| sAtha hI unhoMne kendrIya purAtatva vibhAga evaM rAjya sarakAra para maMdira ke nirmANa kArya ko rukavAne aura mUrti ke navIna maMdira meM sthAnAMtaraNa ko rokane ke lie purajora dabAva ddaalaa| purAtatva vibhAga para jora dekara madhyapradeza ucca nyAyAlaya meM kameTI ke viruddha yAcikA prastuta kraaii| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane Apako jaina kahalAnevAle una bhAiyoM ke dvArA bAra-bAra zikAyateM karane evaM rAjanaitika dabAva banAne ke kAraNa rAjya sarakAra ne bhArI pulisa bala sahita jilAdhIza ko kSetra para nirmANakArya evaM mUrti kA sthAnAMtaraNa roka dene ke lie bhejaa| jina dinoM meM bar3e bAbA kI mUrti kA sthAnAMtaraNa prastAvita thA, unhIM dinoM meM kSetra para lagabhaga 800 kI saMkhyA meM pulisa phorsa tainAta karavA dI gaI, kintu pU. AcAryasaMgha, brahmacArIgaNa, brahmacAriNI bahinoM evaM zraddhAlu zrAvakoM ke ahiMsAbala se hiMsA para AdhArita palisa bala hAra gyaa| saMparNa kaMDalapara kI pahADI para dharma zraddhAla jamA the| baDe bAba ke maMdira para jAne ke sabhI mArgoM para brahmacArI bhaiyAoM evaM brahmacAriNI bahinoM ke samUhoM ne pulisa ko udhara jAne se lagAtAra tIna dina taka roke rkhaa| tIna dina taka bhojana-pAnI kI ciMtA kie binA sabhI maMtra kA jApa karate hue apane sthAna para DaTe rhe| pulisa una ahiMsaka vRttiyoM para zastrabala kA prayoga karane kA sAhasa nahIM juTA skii| tIna dinoM meM una tathAkathita jaina baMdhuoM kI kRpA se kuMDalapura di. jaina tIrtha kSetra ko pulisa chAvanI kA rUpa prApta ho gyaa| kintu dharma kI sadA vijaya hotI hai aura bar3e bAbA kI vaha sAtizaya mUrti darzanArthI bhavya jIvoM ke puNyodaya se dinAMka 17 janavarI ke zubha dina navanirmita maMdira ke garbhagRha meM surakSita Akara virAjamAna ho gii| zaMkAlu vyaktiyoM ke mana meM bar3e bAbA kI mUrti ke sthAnAMtaraNa ke prakaraNa ko lekara aneka prakAra kI AzaMkAe~ utpanna ho rahI thiiN| kintu jisa suMdaratA aura sahajatA se bar3e bAbA navIna maMdira meM Akara virAjamAna hue, usase mujhako to yaha lagatA hai ki svayaM bar3e bAbA darzanArthiyoM kI prArthanA sunakara usa jarjara choTe sthAna se uThakara isa vizAla navIna maMdira meM AnA cAhate the| choTe bAbA AcAryazrI ko avazya hI bar3e bAbA kI ora se aisA saMketa bhAvanAtmaka rUpa meM prApta huA hogA, tabhI kevala eka AcAryazrI hI bar3e bAbA kI mUrti ke navIna maMdira meM nirvighna sthAnAMtaraNa ke viSaya meM sarvAdhika pUrNataH Azvasta the| isa saMbaMdha meM pa. AcArya zrI ke ni:zaMka vizvAsa kA AdhAra baDe bAbA rahe aura hama saba zraddhAlajana ke vizvAsa kA AdhAra pa. AcAryazrI rhe| maiM to kaha~gA ki baDe bAbA kI marti kA yaha sahaja aura nirvighna sthAnAMtaraNa sarvAdhika atizayakArI ghaTanA hai, jo itihAsa ke svarNima pRSThoM para 'kuMDalapura ke bar3e bAbA kA atizaya' ke rUpa meM aMkita rhegii| bar3e bAbA kI mUrti ko usa jarjara aparyApta sthAna se bAhara vizAla maMdira ke garbhagRha meM lAnevAle loga to nimitta mAtra rahe, vastuta: to bar3e bAbA ko bar3e khule sthAna para dekhane ke lie tarasatI huI zraddhAlu jana-jana kI bhAvanAe~ evaM una bhAvanAoM ko sahI rUpa meM par3hakara dravita hue AcArya zrI kI Atmazakti hI mUrti ko navIna maMdira meM lA paayii| bar3e bAbA ke navIna maMdira meM virAjamAna hone ke bAda laghu paMca-kalyANaka-pratiSThA, yoga-maMDala-vidhAna Adi kI kriyAe~ saMpanna hone ke bAda mUrti ke itihAsa meM prathama bAra dinAMka 19 janavarI ko aisA mahA mastakAbhiSeka huA jisako hajAroM-hajAra zraddhAlu eka sAtha dekhakara bhAvavibhora hue aura apane jIvana ko dhanya maanaa| ___ purAtattva ke saMrakSaNa kI duhAI dete hue jo loga usa prAcIna jarjara sthAna se bar3e bAbA kI mUrti ko sthAnAMtarita nahIM kie jAne ke pakSadhara haiM, maiM unase kahanA cAhatA hU~ ki saMpUrNa kuMDalapura kSetra meM sarvAdhika mUlyavAna purAtAttvika saMpatti to bar3e bAbA kI mUrti hai| kyA isa sArabhUta purAtattva kI asurakSA ke khatare ke mUlya para hameM bhUkaMpoM ke jhaTakoM se jarjara hue usa aMdhere choTe sthAna vAle maMdira ko surakSita rakhane kI mUr3hatA bharI bhUla karanA cAhie? vastutaH Age Ane vAle sahasrAdhika varSoM ke lie bar3e bAbA kI mUrti kI usa mUlyavAn purAtAttvika saMpatti ko saMrakSita kara hamane sacce artha meM purAtattva kA saMrakSaNa kiyA hai| sAtha hI lAkhoM-lAkha zraddhAlu jaina baMdhuoM ko bar3e bAbA kI sAtizaya mUrti kA suvidhApUrvaka darzana-pUjana karane kA avasara pradAna kiyA hai| maiM bar3e bAbA kI mUrti ke sthAnAMtaraNa kA virodha karane vAle baMdhuoM se AgrahapUrvaka prArthanA karatA hU~ ki ve eka bAra kuMDalapura Akara isa navIna maMdira meM virAje bar3e bAbA ke darzana avazya kreN| maiMne anubhava kiyA aura jo koI bhI bar3e bAbA ke darzana karegA vaha anubhava karegA ki isa navIna maMdira ke garbhagRha kI vedI para virAjita hone para bar3e bAbA kI suMdaratA, vItarAgatA, saumyatA aura AkarSaNa meM mAno sahasragunI vRddhi ho gaI hai aura unake atizaya meM bhI avazya utanI hI vRddhi huI hogii| mUlacanda luhAr3iyA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuNDalapura meM bar3e bAbA pUrNataH surakSita bra. amaracaMda jaina idhara kucha dinoM se kuNDalapura ke bar3e bAbA ke saMbaMdha meM | usI purAnI (jo bagaira kisI AsthA ke banAye gaye the) kucha patra-patrikAoM meM bhrAmaka samAcAra likhe jA rahe haiN| | kAnUna vyavasthA ko pITa rahe haiN| ve hamAre bhAratIya darzana se jaina samAja evaM bhAratIya janatA ko maiM yaha saMdeza denA cAhatA | bhinna haiM, jinheM hama para lAdA gayA hamArI AsthA para atikramaNa hU~ ki yahA~ kyA huA, kyoM huA aura aba kyA sthiti hai? | kiyA gayA tathA hameM mAnane para majabUra kiyA gayA- kathita hamArI AsthA ke ye tIrtha kisakI surakSA meM hajAroM varSoM se | surakSA evaM rakha-rakhAva evaM prAcIna dharohara ko avasthita pajita rahe haiM? saMkSepa meM, nikaTa itihAsa se hI pahile zurU | karane ke nAma pr| kareM jo tathya sarakArI gajaToM meM bhI prakAzita haiN| ___ hameM apane maMdiroM kI surakSA evaM pUjA-AsthA kA maulika ___ san 1700 meM nemicaMdra brahmacArI ne jaina samAja ke zrAvakoM | adhikAra sadA hI rahA hai-hai-aura rhegaa| ise koI zAsana se dAna lekara bar3e bAbA ke dhvasta maMdira kA punaH nirmANa | chIna nahIM sktaa| itihAsa ke pannoM ko Apa palaTeM-mugaloM karAyA thaa| ataH eka bAta siddha hai ki san 1700 ke ne kaise, kyA-kyA aparAdha ina maMdiroM evaM mUrtiyoM para nahIM pahile parvata para sthita baDe bAbA kA maMdira thA, jo samaya kI | kiye? dezI rAjAoM ne sarakSA evaM pajyatA ko kAyama rakhane mAra se bhUkaMpa Adi se dhvasta ho gayA thA tathA TIle ke rUpa | kA prayAsa kiyA, aMgrejI zAsana ne ise kAnUna kA jAmA meM pahAr3a ke jaMgala ke bIca nA mAlUma kitane samaya se dhvasta | pahinAyA para svadezI rAja ko abhI arddha zatAbdI hI huA avasthA meM avasthita thaa| kuNDalapura gA~va kA nAma usa | hai-ina kAnUnoM ko bhAratIya darzana ke anurUpa nahIM ddhaalaa| samaya "maMdira TIlA" grAma thaa| yaha saba hamArI AsthA zraddhA pujyatA ko nahI badala sktaa| ___ isa jIrNoddhAra, punaH nirmANa ke 150 varSa bAda yAnI 1861 | Aja svarAja hone para tathA jaina samudAya ke alpasaMkhyaka (sana) meM purAtattva vibhAga bhArata meM aMgrejI rAjya ke daurAna | hone se zAsana para hamArI prAcIna-aitihAsika mAnyatA kA sthApita kiyA gyaa| isake pahale yahA~ sthAnIya bhAratIya | surakSita/akSuNNa rakhane kA dAyitva hai| logoM kA najariyA rAjAoM kA zAsana thA, jinhoMne mugaloM se saMgharSa karake apanA | alaga-alaga hai, jo surakSA ko vinAza kI saMjJA de rahe haiN| astitva banAye rakhA thaa| isI kar3I meM kuNDalapura ke bar3e | | purAtattva kA sIdhA artha hai purA-purAnA tathA ttv-saar| bAbA ke atizaya kI bAteM jAnakara mahArAjA chatrasAla ne bhI ____ maMdiroM kI saMracanA devatA ke vaibhava-unakI mahAnatA ke bar3e bAbA ke maMdira ko punaH jIvana diyA-marammata karAI | | anurUpa banAne kI prathA/AsthA sadA se rahI hai, tAki sthAyitva tathA tahalaTI meM varddhamAnasAgara nAmaka tAlAba kA nirmANa- bhI prApta ho| ata: maMdira, devatA ke virAjane kA sthAna hone marammata kraaii| tIna sau varSa pahile kI itihAsasiddha yaha se pUjya hai, anyathA usa imArata ko kauna pUjegA jahA~ devatA uparyukta ghaTanA hai| hI nahIM ho| aise anekAneka udAharaNa hamAre sAmane haiM, jahA~ digambara jaina samAja ke ye aise maMdira samAja kI surakSA | acche kalAtmaka maMdira haiM tathA jo devatA se zUnya haiM, kyA ve meM hajAroM varSoM se pUjita rahe haiM aura haiM, bhArata ke briTiza | pUjita sthAna haiM, yA hamArI AsthA ke kendra haiM? ve kevala zAsana ke bahuta samaya-prAcIna kAla se| Aja ke purAtattva | kalA ke kAraNa prasiddha haiM, pUjya nhiiN| vahIM aise prasiddha evaM vibhAga ke saMgaThana ke pahile se hI ye maMdira jaina samAja kI | jagatapUjya sthAna/maMdira haiM, jo mAtra zaraNasthala haiM devatA ke, surakSA meM aba taka raha kara AsthA ke kendra the, aura raheMge | para AsthA ke, pUjyatA ke parama kendra haiN| bhI, kitane hI zAsanakAla ina maMdiroM aura mUrtiyoM ne dekhe haiM | saMrakSaNa kI guhAra lagAkara imAre hI bhAiyoM ne "bar3e aura jaina samAja ne unakI pUjyatA ko akSuNNa banAye rakhA | | bAbA" ke maMdira-sthAna ke saMbaMdha meM zAsana ko ukasAyA hai hai| vigata 150 varSoM meM briTiza zAsana tathA bhAratIya janatA | aura ve surakSA evaM sthAyitva pradAna karanevAloM ko bane kAnUnoM kA zAsana rahA hai| aMgrejI rAjya ke daurAna jo kAnUna, jisa | ke tahata doSI ThaharAne ke prayAsa meM bhI haiN| 'gulAmoM kI taraha) hama usI kA paripAlana kara | "ghara meM Aga laga gaI ghara ke cirAga se" ina zabdoM ke rahe haiN| una videziyoM ke kAnUnoM ko bhAratIyadarzana ke pariveza | anusAra virodha karane vAle hamAre bhAiyoM ne yaha dekhA hai ki evaM AsthA ke anusAra, usa paddhati ke anusAra parivartana | kyA, kaise aura kyoM ho rahA hai? zAsana bhI vigata dasa varSoM se nahIM kiyA thaa| yahI kAma purAtattva vibhAga kA gaThana karake | yahA~ ke vikAsa kAryoM ko dekha rahA hai aura aba jaba "bar3e janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita /5 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAbA" jo asurakSita garbhagRha ke DhA~ce mAtra meM avasthita the, ataH jarjara huye maMdira ke DhA~ce meM virAjamAna "bar3e unheM unakI bhavyatA evaM AkAra ke anurUpa jaba surakSita | bAbA" ko surakSita evaM sthAyitva denA hamArA kartavya thaa| sudRr3ha maMdira meM virAjane kA suprayAsa kiyA gayA to hamAre hI | hama itihAsa meM, vartamAna meM tathA bhaviSya meM bhI inheM AsthA bhAI jo unhI bhagavAna ko pUjate haiM, Aja kAnUna kI, zAsana | pUrvaka pUjate haiM, pUja rahe haiM aura pUjate rheNge| Aja AdhyAtmikakI Ar3a meM Akara isa puNyazAlI kalyANakArI kArya meM | zakti evaM bhaktoM ke dvArA bhaktipUrvaka maMtroM kI zakti dvArA bAdhA DAlane khaDe ho gaye haiN| yaha kaisI mAnyatA/dhAraNA/ "bar3e bAbA' ko nUtana bar3e maMdira meM sthApita kiyA hai, kAryakalApa hai? kyA yahI, unakI jinendra bhagavAn ke prati | tAki saikar3oM sAloM taka karor3oM bhakta apane devatA ke pUjanaAsthA kA pratIka hai? vastutaH yaha kaSAyoM kA khela hai, | bhakti-darzana kA lAbha le skeN| yaha anukaraNIya vikAsa netAgirI evaM apayaza lUTane kA upakrama hai| purAtattva vibhAga kArya puNyabaMdha kA kAraNa hai, na ki AsthA ko ddigaanevaalaa| acchI taraha jAnatA hai ki pUjita sthAna-saMsthAna dhArmika | ataH yaha duSpracArarUpa kRtya kisI dRSTi se ucita nahIM, AsthA ke kendra haiM, unameM koI cher3achAr3a nahIM kara sakatA | balki niMdanIya hai-samAja isakA phaisalA kre| aura na abhI taka kiyA hai| surakSA ke nAma para sthAyitva ke | aba jaba "bar3e bAbA'' pUrNa surakSita rIti se naye baDe tahata Aja taka yahA~ para purAtattva vibhAga ne kyA racanAtmaka | maMdira meM virAjamAna haiM, usake nirmANa meM pUrva kI taraha bhArata kArya kiye? hamAre kathita jaina bhAiyoM ne kyA sRjanAtmaka | varSa ke samasta jaina samAja se yogadAna dene kI apIla karatA yoga diyA ina bar3e bAbA ko surakSita evaM sthAyitva pradAna | huuN| karane meM, mAtra AlocanA ke? kyA ve cAhate the, ki bar3e noTa : Aja se pUrva taka virodhiyoM kI likhI AzaMkAoM bAbA isa asthira-kamajora DhA~ce meM hI rahe AyeM aura kisI | evaM kuzaMkAoM ko aba virAma de denA cAhiye, kyoMki bar3e anahonI ghaTanA bhUkaMpa Adi se dhvasta ho jAyeM? hama saba | bAbA Aja vistRta, sudRDha maMdira ke garbhagRha meM pUrNa surakSita yaha kyA khaDe-khaDe dekhanA cAha rahe the-yahI AsthA bar3e | virAjamAna haiN| Aiye, aura darzana kiijiye| dekhiye ye camatkAra bAbA ke prati unakI thI? maiM jAnatA hU~ ki koI racanAtmaka | bar3e bAbA kI bhavyatA kA aura puNya arjana kiijiye| sujhAva-skIma-carcA isa saMbaMdha meM, unhoMne kabhI nahIM kI zrI di. jaina mahAvIra Azrama, kaNDalapara jinake ye kaSAya upajI hai| kuNDalapura meM Ayurvedika auSadhAlaya kA zilAnyAsa kuNDalapura (haTA) jaina tIrtha kuNDalapura meM Ayurvedika auSadhAlaya kA zilAnyAsa kAryakrama rASTrasaMta parama pUjya AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ke maMgala sAnnidhya meM vidhividhAna pUrvaka sampanna huaa| zrI digambara jaina pada yAtrA saMgha jayapura dvArA san 2003 meM jayapura se siddhakSetra kuNDalapura taka sampanna aitihAsika padayAtrA ke upalakSya meM puna: 18 disa. 2005 ko relagAr3I spezala dvArA hajAroM naranAriyoM ke sAtha jayapura se calakara damoha hote huye kuNDalapura pahu~ce tIrthayAtriyoM kI upasthiti meM auSadhAlaya ke zilAnyAsa kA kAryakrama huaa| bar3e bAbA ke citra kA anAvaraNa zrI gaNeza jI rANA ne kiyaa| AcArya zrI ke citra kA anAvaraNa padayAtrA saMyojaka zrI subhASa jI ne sAthiyoM ke sAtha kiyaa| 26 lAkha kI anumAnita rAzi se banane jA rahI Ayurvedika auSadhAlaya kI prathama Arogya-vardhinI zilA bAbUlAla jI bAkalIvAla ne rkhii| isa avasara para 501 rupaye vAle 501 sadasya banakara jayapura yAtrIgaNoM ne auSadhAlaya nirmANa kI bAta khii| zrI gaNeza rANA, jayapura ne eka lAkha ikyAvana hajAra rupaye, rAjendra godhA, jayapura ikyAvana hajAra rupaye, kuzala TholiyA, jayapura ne ikyAvana hajAra rupaye rAzi auSadhAlaya nirmANa hetu ghoSaNA kI evaM sAtha Aye aneka yAtriyoM ne bhI sAmarthyAnusAra nagada rAzi dekara. auSadhidAna ke puNya kA saMcaya kiyaa| jayakumAra jalaja' haTA 6/janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita , Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gommaTezvara bAhubalI kI mUrti kA mauna saMdeza kahane ko to yaha eka mUrti hai, sattAvana phuTa uttuMga (U~cI) hai, nagna digambara mudrAdhArI hai, eka hI pahAr3I ko tarAzakara banAI gaI hai, atyaMta manojJa, manohArI evaM kalAtmaka hai| kalAtmaka bhI aisI-vaisI nahIM balki bejor3a / anupama / yadi Apa eka bAra dekha leM to dekhate hI raha jAe~, Thage se Atmavimugdha / kabhI lagatA hai ki bAhubalI hI itane suMdara the, kabhI lagatA hai ki mUrtikAra kitanA kuzala thA, kabhI lagatA hai mUrti nirmAtA cAmuNDarAya kitanA mahAn thA ! uttara apane Apa hI mila jAtA hai bAhubalI to mahAn the hI, tIrthaMkara putra, kAmadeva, tadbhavamokSagAmI, 525 dhanuSa U~cA baliSTha zarIra, ucca vicAra; saba kucha to thA unake pAsa / mUrtikAra bhI kama kuzala na rahA hogA, tabhI to vaha, vaha gar3ha sakA jisane use bhI zraddhA kA / prazaMsA kA pAtra banA diyA / aMga-aMga para zobhita hotI kalAtmakatA barabasa AkRSTa kara letI hai| lagatA hai pahale bharapUra dekhUM aura dekhate-dekhate jaba najareM thakane lagatI haiM aura tRpti nahIM milatI (mana cAhatA hai ki ekaTaka dekhe~, saudharma indra kI taraha hajAra netroM se dekhU~) to mana kahatA hai pahale praNAma to kara lo ! jIvana dhanya ho gayA tumhArA jo prabhu darzana kA saubhAgya milaa| mUrti nirmAtA cAmuNDarAya ne apane nAma ko sArthaka kara diyA, bhAvanAoM ko sAkAra kara liyA aura vaha nidhi pA lI; jise dAna ke saptakSetroM meM prathama sthAna diyA gayA hai-jinabimbapratiSThA / yugoMyugoM taka gAthA gAI jAegI bAhubalI tumhArI, tumhArI isa mUrti kI / natamastaka 'hama tumhAre caraNoM meM / eka sAmAnya mUrti aura bhagavAn kI mUrti meM bahuta aMtara hotA hai| jahA~ sAmAnya mUrti rAgamaya hotI hai, vahIM bhagavAn kI mUrti vairAgyamaya hotI hai / zravaNabelagolA sthita bhagavAn bAhubalI kI mUrti vairAgyamaya hI hai| yaha darzaka - bhaktoM ke citta meM apane prati anurAga bar3hAtI hai-'guNeSvanurAgaH bhaktiH ' ThIka hI to kahA hai| vizAlatA ahaMkAra kA kAraNa banatI hai; kintu isameM vizAlatA hai, ahaMkAra nahIM kyoMki dRSTi nAsAgra hai| saMsAra hai; rahe, jaba taka saMsAra meM rahanA hai; raheMge; kintu saMsAra meM raceMge - paceMge nahIM; yahI to vairAgya hai| sA~poM kI bAMbiyA~, latAe~ batA rahI haiM ki AtmadhyAna meM DUbA mAnasa isa bAta kI paravAha kaba karatA hai ki zarIra kaisA hai ? zarIra para kisakA vAsa hai? prakRti ke jIva apanA kAma kara rahe haiM aura AtmaprakRti meM lavalIna vyakti unase bekhabara hai; yahI to hai saccA vairAgya / sA~pa saMsArI ko kATate haiM, cAhe ve sA~pa (jIva) hoM yA karmarUpI sA~pa; kintu vairAgI kI zaraNa pAkara to aThakheliyA~ karate haiM, apane Apako surakSita aura sanAtha pAte haiN| vItarAga prabhu kI zaraNa hai hI aisI; tabhI to kahA hai anyathA zaraNaM nAsti tvameva zaraNaM mama / tasmAtkAruNyabhAvena rakSa rakSa jinezvara // arthAt isa saMsAra meM anya koI zaraNa nahIM hai, mere lie to Apa hI zaraNa haiM; isalie he jinezvara ! karuNAbhAva se merI rakSA kIjie, rakSA kIjie / kahate haiM ki agni kA saMparka pAkara havA bhI garma ho jAtI hai aura barpha kA saMparka pAkara zItalatA ko prApta hotI hai / yaha mUrti bhI sahasrAdhika varSoM se dhyAnamagna apane vItarAga bhAvoM ke sAtha sthira rahakara dasoM dizAoM se bahakara Ane vAlI havAoM ko apane sparza se pAvana banAkara prANImAtra ko navacetanA, navasphUrti evaM nava UrjA pradAna kara rahI hai| zAMti, samatA, sarvodaya, vItarAgatA, vairAgya, vizAlatA kA jo pariveza (parimaNDala) isa mUrti ke mAdhyama se vidyamAna hai, vaha apane inhIM guNoM ko prasArita karatA huA pratIta hotA hai| aisA kauna hai jo isa mUrti kI divya AbhA se aparicita raha sake ? isa mUrti ke camatkArI svarUpa kI carcA sampUrNa vizva meM hotI hai| pakSI bhI isa mUrti kI pUjyatA se paricita haiN| isIlie ve gagana vihAra karate samaya bhUlakara bhI isa pratimA para vITa nahIM krte| kitane puNyazAlI haiM ve pakSI jo bhagavAn bAhubalI ke mastaka ko nikaTa se dekha pAte haiM/ praNAma kara pAte haiN| bAhubalI kA spaSTa saMdeza hai- 'hama kisI se kama nahIM, hamase koI kama nhiiN| phira bhI nirdoSatA itanI kI ahaMkAra dUra-dUra taka nhiiN| kahate haiM laghutA se prabhutA milatI hai / ve to vairAgya meM itane laghu evaM vinamra bana gaye the ki unake mana meM isa bAta kA pazcAttApa vidyamAna rahatA thA ki bharatezvara ko mujhase duHkha pahu~cA hai| ataH jaba bharata ne unakI pUjA kI to ve pazcAttApa se mukta ho gaye aura unheM kevalajJAna prApta ho gayA hai| ( mahApurANa 36 / 186) / bAhubalI ne pRthvI ko 'para' samajhakara nirmAlya kI taraha tyAga diyaa| vAstava meM janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita / 7 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvI sabako Azraya detI hai, kintu vaha kisI kI hotI | vairAgya kI ora mor3a gyaa| unheM pratIta huA ki saMsAra nhiiN| bAhubalI kI mUrti kA yaha spaSTa saMdeza hai ki- 'pRthvI | asAra hai| isameM koI kisI kA sAthI nahIM hai| ekamAtra kAhU kI nA bhii|' AtmA hI apanI hai aura usI kA dhyAna karanA cAhie, usI __ prAyaH kahA jAtA hai ki saMgharSa ke tIna pramukha kAraNa hote | para adhikAra karanA caahie| bAhubalI ne ghoratapa kiyaa| haiM- 1. jara (dhana) 2. jorU (strI) 3. jamIna / jamIna arthAt | eka varSa taka ekAgra ho khar3e rhe| yahA~ taka ki pairoM ke pAsa pRthvI ko saba apanA kahate haiM kintu jamIna sabhI ko dhAraNa | sA~poM ne bA~biyA~ banA lIM, beloM-latAoM ne zarIra para sthAna karatI huI apane 'kSamA' nAma ko sArthaka karatI hai| jo | banA liyA, phira bhI kevalajJAna (sarvajJatva) kI prApti nahIM manuSya 'saba ThATha par3A raha jAegA, jaba lAda calegA baMjArA' | ho skii| jaisA ki pUrva meM kahA gayA hai, unake mana meM isa ke gIta gAtA hai, vahI pRthvI para eka chatra rAja karane ke sapane | bAta kA pazcAttApa thA ki bharata ko maiMne duHkha pahu~cAyA hai| dekhatA hai| sapane kabhI pUre to nahIM ho pAte, kyoMki inakI | ataH jaba bharata ne Akara unakI pUjA kI, to ve pazcAttApa sImA apanI banAI sImA kA sadaiva atikramaNa karatI hai| se mukta ho gaye aura unheM kevalajJAna prApta ho gyaa| suprasiddha dArzanika imarsana ne likhA hai ki- 'eka samaya bhagavAn bAhubalI kI mUrti kA saMdeza Atmavaibhava kA aneka logoM ne bahuta zasya zyAmalA bhUmi para adhikAra kara | digdarzana hai| zarIra se pare Atmavaibhava kI pahacAna AtmA meM liyaa| ve apanI jAgIra meM ghUmate hue garva kA anubhava kara DUbane para hI ho sakatI hai| bhagavAn bAhubalI kI mUrti rahe the| ve kahate the yaha bhUmi to hamArI hai|' usa samaya pRthvI | batAtI hai ki-'zuddhacidrUpo'ham, nityAnandasvarUpo'ham, se pratidhvani utpanna huI ki zuddho'haM, buddho'haM, anantacatuSTayasvarUpo'ham, niraJjano'ham, They call me theirs zalyatrayarahito'ham, kevalajJAnasvarUpo'ham, nokarmarahito'ham, Who so controlled me : dravyakarmarahito'ham, bhAvakarmarahito'ham, AnandasvarUpo'ham, Yet every one Wished to stay, and is gone. nirvikalpasvarUpo'ham, sparzarasagaMdhavarNarahito'ham, krodhaHow am I theirs mAnamAyAlobharahito'ham, rAgadveSamoharahito'ham, paMcendriya If they cannot hold me, vyApArazUnyo'ham, so'haM, aatmsvruupo'hm|' arthAt maiM zuddha, But I hold them? cidrUpa hU~, nitya AnaMdasvarUpa hU~, zuddha hU~, buddha hU~, ananta - jinhoMne mujha para adhikAra jamAyA, unhoMne kahA- 'yaha | mAyA, unhoMne kahA- 'yaha | catuSTayasvarUpa hU~, niraMjana (kAlimA) rahita hU~, mAyA-mithyApRthvI hamArI hai|' pratyeka ne cAhA ki vaha yahA nivAsa kare, | nidAna rUpa tIna zalyoM se rahita hU~, kevalajJAnasvarUpa hU~, kintu vaha calA gyaa| batAo ! maiM unakI kisa prakAra hU~? ve | nokarma se rahita hU~, dravyakarma se rahita hU~, bhAvakarma se rahita mujhe pakar3a nahIM sakate, kintu maiM hI unako apane adhIna / hU~, AnaMdasvarUpa hU~, nirvikalpasvarUpa hU~, sparza-rasa-gaMdhakaratI haiN| jIvana kI isa saccAI ko terA-merA' kA vizvAsI | varNa se rahita hU~ kodha-mAna-mAyA-lobha rUpacAra kaSAyoM se manuSya AsAnI se grahaNa nahIM kara pAtA hai| bhagavAn RSabhadeva rahita hU~, rAga-dveSa-moha se rahita hU~, sparzana-rasanA-ghrANane vairAgya se pUrva apane 101 putroM meM barAbara rAjya kA vibhAjana cakSu-zrotra rUpa paMca indriyoM ke vyApAra (kriyAoM) se zUnya kiyA, kintu phira bhI bharata aura bAhubalI ke bIca ghora hU~, vaha maiM hU~, AtmasvarUpI huuN| mAghanandi AcArya dvArA batAyA saMgharSa hue| netra, jala aura malla yuddha kI parAjaya ne bharata gayA, vaha Atmavaibhava bhagavAn bAhubalI kI mUrti evaM carita ko parAsta hI nahIM kiyA apitu cakravartitva ke mAna ko | se spaSTa pratibhAsita hotA hai| saMsAra meM bhaTake hae prANiyoM ke cakanAcUra kara diyaa| cakra bhI aparimita zaktivAn hone para | lie Atmavaibhava batAnevAlA, AtmahitakArI yaha mauna/sArthaka bhI usa para apanA vaza nahIM calA sakA, jisake bhAgya meM | upadeza bhagavAn bAhubalI kI mUrti hI de sakatI hai kyoMki svavazI honA likhA thA, jo caramazarIrA thaa| svavaza kA honA | unhoMne kAmadeva hote hue bhI kAma ko jItA hai, prathama tIrthaMkara bhI isameM mahattvapUrNa pramukha kAraNa bnaa| sudarzanacakra kI ke putra hone para bhI unase pahale mokSamArga ko prazasta kara vizeSatA hotI hai ki vaha jisake pAsa hotA hai, usake vaMzavAle | mokSa prApta kiyA hai| unakI mUrti zUnya/ekAnta meM bhale hI kA vadha nahIM krtaa| cakra to niSkAma/niSprabha huA kintu | sthita ho kinta sAMsArikatA ke zanya ko bedhatI vaha sabako vijetA bAhubalI ko saMsAra kI asAratA kA parijJAna karAkara | batA rahI hai ki tama bhI mere jaise bana sakate ho kyoMki tama meM 8 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI vaisI AtmA vidyamAna hai jaisI ki mujhameM hai| tumane saMsAra / kRpA evaM ahiMsaka dRSTi Aja bhI hamAre lie mArgadarzaka bana ko A~kheM khola-kholakara dekhA aba dRSTi apanI ora mor3a sakatI hai| yadi samAja ke praharI mAnavatA ke prati paharedAra lo| dRSTi apanI ora mur3ate hI sAre sRSTi badala jAegI aura | kI bhUmikA nibhAeM to hamArA jIvana bhI saphala ho sakatA hai tuma bhI sacce arthoM meM jina, jayI aura bAhubalI bana jaaoge|| aura mAnavatA bhI hama mahAmAnavoM kA sAnnidhya pAkara upakRta isa mUrti ke kAraNa hI Aja bAhubalI jinadevatA ke sAtha- | ho sakatI hai| sAtha lokadevatA ke rUpa meM deza-videza meM pratiSThita haiN| ___ bhagavAn bAhubalI kA jIvana parAdhInatA kA nahIM svAdhInatA __ Aja jabaki vizva ke adhikAMza dezoM meM rAjasattA kI | aura saMprabhutA kA jIvana hai| ve kisI se kucha chInanA nahIM prApti ke lie saMgharSa cala rahe haiM, vahIM bhagavAn bAhubalI kA | cAhate the| ve jo de sakate the, usase unhoMne kabhI iMkAra nahIM jIvana hameM batAtA hai ki Atmavaibhava ke Age rAjyavaibhava kiyaa| unake jIvana ke sabase bar3e Adarza unake pUjya pitA tuccha hai| rAjasattA kA pAlana karane ke lie vyakti ko prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva the aura unhoMne apane jIvana adhikAra sampanna honA cAhie sAtha hI karma sampanna bhii| ko unake hI mArga para calAkara batA diyA ki ve apane pitA yadi Apa prApta adhikAra kA saMrakSaNa yA sadupayoga nahIM kara ke sahI uttarAdhikArI the| rAjyasattA kA lobha na unheM kabhI sakate to tumheM usa sattA para adhikAra banAe rakhanA ucita | thA aura prApta hone para bhI vaha use bAMdha nahIM skii| jo zuddha nahIM hai, usako tyAga denA hI ucita hai| bAhubalI ko bhI | aura saccaritra hotA hai vaha kisI baMdhana meM baMdhatA hI nahIM, unake pitA bhagavAn RSabhadeva ne podanapura kA rAjya diyA thA, vaha to baMdhana mukti ke lie banA hotA hai| bAhubalI ne apane jisakA unhoMne ucita paripAlana kiyA aura pitA ke dvArA | jIvana se hama sabako yaha batalAyA hai ki AnaMda kA srota pradatta rAjya ke saMrakSaNa meM cakravartI ke cakra ke Age bhI nahIM | AtmA hai| vaira se nirvaira hokara, veda se nirveda hokara dekho| jhuke| unake lie prajAhita hI sarvopari thaa| pariNAma yaha | | tapa tapAtA avazya hai kintu kAlimA ko kATatA bhI hai| nikalA ki ve cakra ke duScakra se bAdhita nahIM hue, hA~ itanA | | pariNAma ahiMsaka ho, aparigraha kI bhAvanA ho to tuma bhI avazya huA ki cakra ko hI unake Age jhukanA pdd'aa| yuddha | satya ke pathika bAhubalI bana jaaoge| itanA spaSTa mukhara kI avasthA meM bhI bAhubalI kA viveka sadaiva jAgRta rahA | saMdeza Aja hameM bhagavAn bAhubalI kI gommaTezvara-pratimA yahI kAraNa hai ki mallayuddha ke samaya bharata ko kaMdhoM taka | se prApta hotA hai, jise prApta karane vAlA tatkAla prabhAva se to uThA liyA lekina unheM bhUmisAt karane kA vicAra taka | prabhAvita hotA hai| usake aMdara bhI vairAgya ke prati zraddhA nahIM AyA aura unheM sasammAna jamIna para utAra diyaa| aba | jAgRta hotI hai| isa taraha aparimita zAMti, samatA, vairAgya rAjya sattA ke lie saMgharSa samApta ho gayA thaa| jaba vairAgya | aura siddhi ko batAne vAlI zravaNabelagolA sthita bhagavAna A gayA to eka kSaNa ke lie bhI rAjya kI ora nahIM dekhA, | bAhubalI kI mUrti yugoM-yugoM taka vidyamAna rahe aura hama rAjya ke prati Asakti nahIM dikhaaii| Aja AvazyakatA hai | | sabako mokSamArga kA digdarzana karAtI rahe; isI bhAvanA ke ki hamAre zAsanAdhyakSa bhI apane sAmane bAhubalI ke isa | sAtha maiM bhagavAn bAhubalI gommaTezvara ko zraddhA-bhakti-yukta Adarza ko sAmane rakhakara zAsana kareM aura prajA ke hita se | | praNAma karatA huuN| vimukha na hoN| hama bAhubalI ke Adarza ko apane jIvana meM maMtrI- zrI a.bhA.di.jaina vidvatpariSad utArakara hI sakhI evaM samaddha jIvana jI sakate haiN| unakA | ela-65, nyU iMdirA nagara, burahAnapura (ma.pra.) parama tapasvI jIvana, utkRSTa caritra, nirIha prANiyoM ke prati AcArya vidyAsAgara vacanAmRta * bar3e se bar3e tapa se jo nirjarA nahIM hotI hai, vaha Agama ke anusAra caryA, pratikramaNa, prAyazcitta se hotI hai| * jo saMkalpoM ko pUrNa rUpa se pAlatA hai, vahI sahI arthoM meM vratoM meM dIkSita hai| jisa prakAra bAjAra meM sAmAna kharIdane jAte haiM, to paisoM kI AvazyakatA hotI hai, usI prakAra jaba hama zuddhopayoga Adi dhyAna evaM tapa karanA cAheM, to usake lie 28 mUlaguNa honA jarUrI haiN| 'sarvodayAdi paMcazatakAvalI va stuti-saroja saMgraha se sAbhAra janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita /9 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gommaTezvara bAhubalI aura gomaTesathudi : eka anuzIlana DaoN. bhAgacandra jaina 'bhAgendu' pratyeka atIta se vartamAna upajatA hai, aura pratyeka vartamAna | prasthita haiM, taba unheM praNati-nivedana kaise upayukta ho sakatA bhaviSya kA sarjaka hai| itihAsa kA yaha cakra kAla kI | hai? ata: mujhe parAjita kiye binA bharata isa pRthvI kA dhruvatA kI dhurI para ghUmatA hai| atIta ke kisa kAlakhaNDa ke | upabhoga nahIM kara skte| praNAma ke sthAna para maiM unheM samAhvaya chora para Arambha huA hogA vaha dhruva, jisake caudahaveM manu yA| hI de sakatA huuN| kulakara nAbhirAya the? svayaM nAbhirAya ke putra, prathama tIrthaMkara phalataH saMgharSa anivArya ho gyaa| donoM ora se bhayaMkara AdinAtha-RSabhadeva yuga-praNetA purANa puruSa haiN| unakA | yuddha kI taiyArI huii| donoM ora ke maMtriyoM ne socA ki ye vyaktitva eka aisI AdhArazilA hai, jisake Upara vizva ke | donoM bhAI tadbhava mokSagAmI haiM, ata: yuddha meM jana-dhana kI samasta dharmoM kA eka sarvamAna prAsAda khar3A kiyA jA sakatA hai| anAvazyaka hAni nahIM honA caahie| isalie bharata aura rAjya vyavasthA sampAdita karane meM sannaddha bhagavAn RSabhadeva | bAhubalI donoM meM sIdhA dharmayuddha huaa| bharata dRSTiyuddha, jalayuddha ke darabAra meM devoM aura apsarAoM ke sAtha samAgata indra | aura mallayuddha meM parAjita ho gaye to, unhoMne rIjhakara bAhubalI cintita thA ki bhagavAn rAjya aura bhogoM se kisa prakAra | para 'cakraratna' calA diyA, kintu bAhubalI ke avadhya hone virakta hoMge? ciMtana ke uparAMta indra ne nRtya ke lie aise pAtra | ke kAraNa vaha bAhubalI kI pradakSiNA dekara nisteja ho bharata ko niyukta kiyA jisakI Ayu atyanta kSINa ho gaI thI, | ke pAsa hI vApasa calA gyaa| vaha thI 'nIlAMjanA' apsraa| nRtya karate-karate hI Ayu ke isa para bAhubalI ne socA ki dekho! isa nazvara rAjya ke kSaya hone se kSaNa bhara meM vaha vilIna ho gii| isa prasaMga ne | lie hamAre bar3e bhAI ne hameM mArane kA kaisA jaghanya kArya bhagavAn RSabhadeva ke hRdaya para gaharA prabhAva ddaalaa| ve saMsAra, | kiyA hai? vastuta: yaha rAjya to kSaNabhaMgura hai| ata: ve virakta zarIra tathA bhogoM kI kSaNa-bhaMguratA para vicAra karake tatkSaNa| ho gaye aura manivrata ko dhAraNa kara nirgrantha bana gye| unhoMne virakta ho gaye evaM kAlalabdhi ko pAkara mukti ke mArga para | niraMtara eka varSa taka nirAhAra khar3e rahakara 'pratimA-yoga' samudyata hue aura ugra-tapasyA ke dvArA unhoMne kevalajJAna | dhAraNa kiyaa| vana kI latAe~ una para chA gyiiN| sarpa tathA prApta kiyaa| anya viSaile sarIsapa unake Upara phUtkAra karate rhe| keza bhagavAna RSabhadeva kI virakti ke uparAnta yadyapi'rAjA' kaMdhoM taka A gye| unake mana meM isa bAta kA pazcAttApa upAdhi se bharata aura bAhubalI donoM ko alaMkRta kiyA gyaa| vidyamAna thA ki bharatezvara ko mujhase duHkha pahu~cA hai| ata: thA. kinta kala meM jyeSTha hone ke kAraNa bharata apanA varcasva | jaba bharata ne unakI pUjA kI to ve pazcAta makta ho gaye cAhate the, ataH unhoMne digvijaya ke lie prayANa kiyaa|| aura unheM kevalajJAna prApta ho gayA hai| (mahApurANa 36/ sarvatra hArdika svAgata prApta karate hue vApasI meM unakA 'cakra'| 186) / bAhubalI sarvajJa, sarvadarzI ho gaye 3 ayodhyA ke gopuradvAra ko pAra karake Age nahIM jA sakA aura | ke bAda zeSa karmoM kA kSaya karake mukta ho gye| isa prakA aTakakara vahIM ruka gyaa| taba Azcaryacakita sabhI ko bhagavAn RSabhadeva ke itivRta ke citra meM unake donoM putroM nimittajJAniyoM ne batAyA ki he mahArAja bharata ! yadyapi Apane | bharata aura bAhubalI ke raMgoM meM pUrNatA AI hai| bharata aura bAhara vijaya prApta kara lI hai tathApi Apake ghara ke sadasya | bAhubalI donoM mahAmAnava the| donoM ke caritra svataMtra haiM, kintu abhI Apake anukUla nahIM haiM, inameM Apake bhAI bAhubalI | donoM paraspara pUraka bhI haiM / bAhubalI kA citra bahuraMgI hai aura pramukha haiN| unakA pratyeka raMga caTakadAra hai| unakI mahAnatA AkAza bAhubalI ke pAsa saMdeza bhejA gayA ki ve bharata ko | kI U~cAiyoM ko chUtI hai| unake jIvana ke hara mor3a para eka praNAma kara sammAnita kreN| bAhubalI isa marmabhedaka saMdeza | nayA kIrtimAna sthApita hotA calatA hai| ko sahana nahIM kara ske| unhoMne uttara diyA ki 'agraja | ve isa yuga ke prathama kAmadeva (triloka sundara) the, ata: namaskAra karane yogya haiM ' yaha bAta sAmAnya samaya meM ucita | 'gommaTezvara' kahalAte the sAtha hI apratima balI the isalie hai, kintu jaba vaha talavAra dhAraNa kara digvijaya ke lie | ve 'bAhubalI' kahalAte the| ve apane adhikAroM kI rakSA ke 10 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi prati sarvadA jAgaruka rahate the| adhikAroM kI rakSA karane / mUrtiyA~ na kevala jainadRSTi se mahattvapUrNa haiM; pratyuta bhArata kI kA sAhasa aura sAmarthya bhI unameM thA, kintu kartavyoM ke prati | prAcIna sabhyatA, saMskRti, kalA, purAtattva aura itihAsa kI parNarUpeNa samarpita the| digvijaya kara bharata 'sArvabhauma samrATa' | ye saba bahumUlya dharohara haiN| kA viruda prApta karanA cAhate the| bAhubalI kA svataMtra astittva | zravaNa zramaNa-jaina muni, vela-zveta ujjvala (kannar3a bhASA isameM bAdhaka thaa| bAhubalI ke mana meM agraja ke prati avajJA | meM), gola-sarovara, ataH isa pUre pada kA artha hai- 'jaina kA bhAva nahIM thA, kintu pitA se prApta rAjya kA upabhoga aura | sAdhuoM kA dhavala srovr'| yahA~ ke viMdhyagirI para gommaTezvara usakI surakSA unakA svatva thA-usakI rakSA karanA hI unakA | kI digambara nirvikAra,kAyotsargAsana, uttarAbhimukhI, dhyAnastha, kartavya bana gayA thaa| donoM pakSoM ke aucitya-anaucitya kI saumya pratimA avasthita hai| isake bhavya darzana zravaNabelagola parIkSA ahiMsaka yuddha ke mAdhyama se huii| isI ghaTanA se | se 15 mIla pUrva se hI prArambha ho jAte haiN| viMdhyagirI kA utpanna huI virakti ne bAhubalI ko ugra tapasvI, zramaNa-sAdhu | sthAnIya nAma 'doDaveTTA' (bar3I pahAr3I) hai| yaha samudra tala banA diyaa| | se 3347 phuTa Upara hai aura nimnavartI maidAnI bhAga se 470 ___ inhIM bAhubalI kA AkhyAna itihAsa ke aMtarAla aura | phuTa U~cI hai| isa mUrti kA pradhAna bhAskara (nirmAtA) thAdizAoM kI dUrI ko atikrAnta karatA huA dakSiNa bhArata ke | ariSTanemi aura pratiSThAcArya the siddhAntacakravartI AcArya karnATaka rAjya ke zravaNabelagola suramya parvata zikhara | nemicandra jii| viMdhyagirI-indragirI para phuNcaa| jahA~ aba se eka hajAra varSa | gommaTezvara bAhubalI kI yaha mUrti yadyapi digambara jaina pUrva caitra zuklA paMcamI, vikrama saMvat 1038, dinAMka 13 | hai, parantu vaha saMsAra kI alaukika nidhi hai, jo zilpakalA mArca san 981 IsvI, guruvAra ko vIramArtaNDacAmuNDarAya ne | kA bejor3a ratna hai| yaha samagra mAnava jAti kI amUlya gommaTezvara bAhubalI kI 57 phITa U~cI eka vizAlakAya | dharohara hai| isa mUrti meM pASANa, kAThinya aura kalAtmaka atizaya manojJa prastara pratimA kI sthApanA apane mahanIya guru | kAmanIyatA kA maNi-kA~cana yoga itanA bejor3a hai, ki eka siddhAntacakravarti zrI nemicandra jI ke sAnnidhya meM kI thii| | hajAra varSa bIta jAne para bhI cAmuNDarAya gaMgavaMzI rAjA rAcamalla (974-984 IsvI) | prakRti devI kI amogha zaktiyoM se bAteM karatI haI akSaNya kA yazasvI pradhAnamaMtrI aura senApati thaa| vaha mahAn rASTrabhakta | hai| Age, pIche, bagala meM binA kisI Azraya tathA binA thaa| usane isa vaMza ke tIna zAsakoM ke sAtha rASTrasevA kI | kisI chAyA ke avasthita yaha mUrti vizva kA AThavA~ Azcarya thii| abhilekhoM meM usakI vistata yazogAthA kA varNana prApta | hai| yaha kalA kA caramotkRSTa nidarzana hai| mahAkavi kAlidAsa hotA hai| use aneka upAdhiyA~ prApta thiiN| cAmuNDarAya eka | kI yaha paMkti-'kSaNe kSaNe yannavatAmupaiti tadeva rUpaM buddhimAn mahAmAtya, rAjanetA, vIrayoddhA, senApati aura ramaNIyatAyAH'- isa mUrti para akSaraza: caritArtha hotI hai| uccakoTi kA sAhityakAra bhI thaa| cAmuNDarAya kA gharelU bhagavAn bAhubalI kI yaha mUrti vartamAna kSubdha saMsAra ko nAma 'gommaTa' thaa| usake isa nAma ke kAraNa hI unake dvArA | saMdeza de rahI hai ki parigraha aura bhautika padArthoM kI mamatA sthApita bAhubalI kI mUrti 'gommaTezvara' ke nAma se prasiddha | hI pApa kA mUla hai| jisa rAjya ke lie bharatezvara ne mujhase huii| DaoN.e.ena.upAdhye prabhRti vidvAnoM ke matAnusAra 'gommaTezvara' / saMgrAma kiyA, maiMne vijayI hokara bhI usa rAjya ko jIrNakA artha hai-'cAmuNDarAya kA devtaa'| isI gommaTa upanAma | | tRNavat kSaNa bhara meM tyAga diyaa| yadi tuma zAMti cAhate ho to dhArI cAmuNDarAya ke lie hI nemicandrAcArya ne 'gommaTasAra' | mere samAna nirdvandva hokara Atmarata hoo| yaha mUrti tyAga, nAmaka grantha kI racanA kI thii| tapasyA aura titikSA kA pratIka hai| yadyapi cAmuNDarAya ko aneka maMdiroM aura mUrtiyoM ke | | paramapUjya ailAcArya muni zrI 108 vidyAnandajI ke pAvana nirmANa karAne kA zreya hai, kintu bhArata ko unakI sabase | sAnnidhya meM 22 pharavarI 1981 IsvI, ravivAra ko isa mUlyavAna dena zravaNabelagola sthita 57 phITa U~cI bAhubalI | vizvavizruta mUrti kA sahasrAbda pratiSThApanA tathA mahA kI eka hI prastarakhaNDa se nirmita manorama mUrti hai| mastakAbhiSeka mahotsava sampanna huA thaa| usa mahotsava meM ___ zravaNabelagola karnATaka rAjya ke hAsana jile meM atyanta | deza-videza ke lakSa-lakSa jana sammilita hokara bhagavAn prAcIna, ramaNIka aura vizvavikhyAta sAMskRtika tIrthasthala | bAhubalI aura bhAratIya adhyAtma ke prati apanI zraddhAnirbhara hai| yahA~ ke zilAlekha bhavya, prAcIna maMdira aura vizAla | aMjali samarpita kara cuke haiN| isa bhavya mUrti ke pratiSThAcArya, janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita /11 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane yuga ke apratima racanAkAra siddhAntacakravartI zrI | jabalapura evaM iMdaura vizvavidyAlayoM meM bhI yaha ema.e. meM nemicandrAcArya dvArA prAkRta meM guNAnuvAda rUpa 'gommaTesa-thudi' | nirdhArita hai| sRjita huI thii| vizvAsa hai vizvavaMdya bhagavAn gommaTezvara bAhubalI aura yaha 'gommaTesa-thudi' (gommaTeza stutiH) prAkRta-jaina | unakI mUrti ke vaiziSTya ko rekhAMkita karane vAle AcArya zaurasenI bhASA meM nibaddha eka mahattvapUrNa stuti kAvya hai|| nemicandra siddhAntacakravartI kI yaha 'gommaTesa thudi' (gommaTeza isa stuti ke racayitA dazavIM zatAbdI IsvI ke udbhaTa | stuti) koTi-koTi kaNThoM se mukharita hokara sahasrAbda vidvAn AgamazAstra ke advitIya paNDita, prakhyAta jainAcArya | pratiSThApanA ke anantara hone vAle dvitIya mahAmastakAbhiSeka nemicandra siddhAntacakravartI haiM, jinhoMne apane buddhirUpI cakra | ke pavitra evaM aitihAsika saMdarbha meM saMpUrNa vizva ko bhagavAn se SaTkhaNDa AgamasiddhAnta ko samyak rIti se adhIna kiyA gommaTezvara ke caraNoM meM praNamita hone kA avasara pradAna thaa| unhoMne darzanazAstra ke aneka graMthoM kI racanA kI, jinameM | kregii| gommaTasAra, trilokasAra, labdhisAra tathA kSapaNAsAra Adi bhagavAna bAhabalI ke mahAmastakAbhiSeka mahotsava ke pramukha haiN| pAvana avasara para sampUrNa vizva, sampUrNa mAnavatA aura sabhI ___ AcArya nemicandra dakSiNa bhArata ke nivAsI aura gommaTeza | prANiyoM kI sukha-zAMti samRddhi ke lie apanI maMgala bhAvanAe~ prabhu ke parama bhakta the| ata: unake dvArA racita isa stuti meM | isa suprasiddha padya ke mAdhyama se samarpita karatA hU~:unakA bhaktibhAva rasaplAvita ho uThA hai| hRdayagata bhAvoM ko| kSemaM sarvaprajAnAM prabhavatu balavAn dhArmiko bhUmipAlaH, zabdoM ke mAdhyama se mUrtarUpa dene kI unameM adbhuta kSamatA | kAle kAle ca samyag varSatu maghavA vyAdhayo yAntu naashm| thii| ve kore bhakta nahIM, pratyuta utkaSTa koTi ke kavi bhI the| durbhikSaM cauramArI, kSaNamapi jagatAM mA sma bhUjjIvaloke, / prAkRta-bhASA kI madhuratA tathA zabdaucitya ke jJAna se | jainendraM dharmacakra prabhavatu satataM srv-saukhy-prdaayii'| stuti ko anupama banA diyA hai| artha gAmbhIrya ne isameM prANa saMdarbha phUMke haiN| pratyeka sahRdaya ise par3hane ke lie vivaza ho uThatA 1. ailAcArya zrI 108 vidyAnandajI muni : antardvandvoM ke pAra: hai| isa stuti ke anuzIlana se spaSTa hotA hai ki AcArya gommaTezvara bAhubalI, AzIrvacana pRSTha3 / 2. DaoN. nemicandra zAstrI jyotiSAcArya: tIrthaMkara mahAvIra aura nemicandra jI ne zrI gommaTezvara bAhabalI ke pAdamala/pAdapadmoM ___ unakI AcArya paramparA, khaNDa- 2, pRSTha 421 meM baiThakara isakI racanA kI hogii| mUrti kA pratyakSataH sUkSma 3. paNDita lakSmIdhara; SaTbhASAcandrikA, pRSTha26- zUrasena janapada avalokanakartA hI itanA bhavya aura vizad vizleSaNa kara (brajamaNDala, mathurA ke AsapAsa ke pradeza) meM jo bhASA sakatA hai| bolI jAtI thI, usI kA nAma 'zaurasenI prAkRta' hai| saMskRta ke 'upajAti' chaMda meM nibaddha prAkRta bhASA kI 4. AcArya nemicandra siddhAntacakravartI- gommaTasAra karmakANDa, racanA kitanI bhavya ho sakatI hai, yaha stuti usakA jIvaMta jaha cakkeNa ya cakkI chakkhaMDaM sAhiyaM avigghenn| pramANa hai| AkAra meM laghu hone para bhI yaha stuti eka utkRSTa taha mai- cakkeNa mayA chakkhaMDaM sAhiyaM sammaM // gAthA 397 sAhityika kRti hai| 5. AcArya nemicandra siddhAntacakravartI ke vyaktitva evaM kRtitva isa gommaTeza stuti ko sarvajana sulabha aura bodhagamya ke vizeSa paricaya ke lie dekheMbanAne kI dRSTi se paramapUjya AcArya zrI 108 vidyAsAgara jI (a) DaoN. nemicandra zAstrI jyotiSAcArya; tIrthaMkara mahAvIra muni mahArAja dvArA hindI padyAnuvAda tathA paramapUjya ailAcArya aura unakI AcArya paramparA, khaNDa 2 pRSTha-417-33 (ba) DaoN. jagadIza candra jaina, prAkRta sAhitya kA itihAsa, 108 muni vidyAnandajI (aba AcArya) dvArA hindI artha se samalaMkRta kiyA gayA hai| prAkRta padoM kI saMskRta chAyA mere pRSTha 312-315 6. AcArya pUjyapAda; zAnti bhakti, padya-7 dvArA kI gaI hai tathA sampAdana meM vicAra vimarza pUrvaka pAThAntara tathA Avazyaka vivaraNa pAda TippaNI meM aMkita kie haiN| nidezaka ata: aisI prazasta kRti ko DaoN. harisiMha gaura vizvavidyAlaya, saMskRta, prAkRta tathA jaina vidyA anusaMdhAna kendra sAgara (ma.pra.) ne san 1983 se apanI bI.e. saMskRta tathA 28, sarasvatI nagara, damoha, ma.pra. ema.e. saMskRta sambandhI 'prAkRta tathA jaina vidyA' varga ke pAThyakrama hetu pAThyagraMtha ke rUpa meM svIkAra liyA hai tathA / 12 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 gatAMka se Age zAsanadeva pUjA-rahasya zrI ratanalAla jI kaTAriyA yahI bAta nimnAMkita graMthoM ke visarjana zloka aura maMtroM | sarvajJasya snapane, gaMdha= gaMdhAdiyajJabhAgaM, pratIcchattarAMmeM spaSTa likhI hai atizayena svIkurutAm) 2. pAtraM drAk pratigRhyatAmiha mahe puSpAdikAbhyarcanam // 22 // maMgalArthaM samAha tA visA khildevtaaH| (TIkA-puSpAdikamevAbhyarcanaM pUjAdravyaM tadeva svakaM pAtraM, visarjanAkhyamaMtreNa vitIrya kusumAMjaliM // 124 // drAka-zIghraM, ihamaheasminnabhiSeke. pratigRhyatAM svIkriyaOM jinapUjArthaM samAhUtA devatA visarjanAkhya maMtreNa taam|) 10 sarvevihitamahAmahAH svasthAnaM gacchata yaH yaH yH| inameM bhI arhatpUjana ke lie hI gaMdhAdi pUjAdravya aura iti visarjana mNtrm| pratiSThAsArasaMgraha : vasunaMdi pUjApAtra digpAloM ko grahaNa karane ke lie likhA hai| isa taraha 'zAsanadevapUjA' zabda kA artha zAsanadevoM kI prAgAhU tA devatA yajJabhAvai pUjA siddha nahIM hotA hai, kintu zAsanadevoM dvArA jinapUjA prItA bhartuH pAdayorarghadAnaiH / siddha hotA hai yahI artha saba jagaha grahaNa karanA caahie| krItAM zeSAM mastakai rudvahaM tyaH, arthAt 'zAsanadevapUjA' zabda meM SaSThItatpuruSasamAsa na hokara pratyAgantuM yAntvazeSA yathAsvaM // 65 // tRtIyAtatpuruSasamAsa lenA hI susaMgata hogaa| nitya mahodyota : paM. AzAdhara prazna- guNabhadrakRta abhiSekapATha ke zloka 49 ke maMtra bhAga meM likhA hai .... OM indra! Agaccha idaM arghya yajJabhAgaM ca OM jina pUjArthamAhUtA devA: sarve vihita mahAmahAH yojAmahe prtigRhytaaN'| svasthAnaM gacchata gacchata jaH jaH iti visarjana mantroccAraNena isameM pUjArthaka yaj dhAtu ke prayoga se indra nAma ke digpAla yAgamaNDale puSpAMjaliM vitIrya devAn visrjyet|| kI pUjA siddha hotI hai (abhiSekapATha saMgraha pRSTha 23) aisA (jinayajJakalpa adhyAya 5: AzAdhara) hI abhayanaMdikRta laghusnapana ke zloka 15 ke maMtrabhAga meM likhA hai (abhiSekapAThasaMgraha pRSTha 67) ina sabakA kyA deva devArcanArthaM ye smaahuutaashcturvidhaaH| samAdhAna hai? te vidhAyAhatAM pUjAM yAMtu sarve yathAyathaM // uttara- 'yaje devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' arthAt yaj dhAtu indranaMdisaMhitA ke tIna artha hote haiM 1. devapUjA 2. saMgati karanA,sannikaTa honA 3. denaa| yahA~ yajAmahe kA artha dadAmahe detA hU~ hai| dadhe mUghnArhitaH zeSAhU tA srvdevtaa| dekho abhiSekapAThasaMgraha pRSTha 67) bhAvazarmakRta ttiikaa| yahA~ mayA kramAd visRjyante nirgacchAmi jinaalyaat|| 'yajAmahe' kA dadAmahe ke sivA aura koI dUsarA artha saMbhava (indranaMdi saMhitA pUjAsAra patra 62) hI nahIM hai| pUjA artha to taba hotA jaba arghya aura yajJabhAga inameM batAyA hai ki- 'jinapUjA ke lie jinakA AhvAna zabda dvitIyAvibhakti ke bajAya tRtIyAvibhakti meM hote, kintu kiyA gayA hai aura jinhoMne pUjAdravya prApta kara usase jina aisA hai nhiiN| isI se TIkAkAra bhAvazarma ne yajAmahe kA artha pUjA kara lI hai,ve saba devagaNa apane-apane sthAna ko jaaveN|' spaSTatayA dadAmahe hI diyA hai| pUre maMtra bhAga kA sahI artha isa ye saba zloka aura maMtra 'AhUtA ye purA devaa'| isa prakAra hai - he indra Ao aura yaha arghya, yajJabhAga tumheM detA zloka meM hUbahU rUpAMtara hai tathA inase 'te jinAbhyarcanaM kRtvA' hU~, ise svIkAra kro| isa zuddha pATha kI bhI ThIka puSTi ho jAtI hai| yahA~ gRhyatAM' (grahaNa karo) zabda se hI kAma cala sakatA abhayanaMdikRta laghusnapana (bhAvazarmakRta TIkA) meM likhA thA, phira bhI jo prati' upasarga lagAyA hai vaha jinendra ke prati grahaNa karo isa bhAva ke dyotana ke lie lagAyA hai| arthAt 1. gaMdhaM baMdhuradhI: pratIcchatutarAmatrArhataH pUjane // 21 // yaha pUjAdravya digpAla kI pUjA ke lie pradAna nahIM kiyA (TIkA-baMdhuradhIH = dhanapatiH, atrArhataH pUjane kriyamANe | janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita / 13 . Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai, kintu jinapUjA ke lie digpAla ko diyA gayA | pUjA viSaya meM jo samAna dekhatA hai, vaha nIce-naraka meM dUra hai| yaha Azaya spaSTa abhivyakta hotA hai|92 taka jAtA hai arthAt sAtaveM naraka ke nIce jo nigoda sthAna hai yaj dhAtu ke jo Upara 3 artha batAe haiM, unameM pUjA artha | vahA~ taka kA pAtra hotA hai||240|| arahaMta hI ke sAtha lagAnA cAhie bAkI denA aura saMgati | ve vyantarAdi devatA zAsana kI rakSA ke lie Agama meM karanA artha bhavanatrika devoM ke sAtha lagAnA caahie| kalpita kie gae haiM, ataH samyagdRSTi unheM (jinapUjArtha) nityamahodyota zloka 95 kI TIkA meM (abhiSekapATha | pUjAdravyabhAga dekara sammAnita prasanna kareM // 241 // 87 meM) likhA hai-'yaje = pUjayAmi iti | isameM vyantarAdi devoM kI pUjA to dUra, pUjA kI dRSTi mAtra sannidhikaraNaM sUcitaM arthAt yahA~ yaj dhAtu kA tAtparya | ko naraka-nigoda kA sthAna batAyA hai| sannidhikaraNa artha meM hai| Age ke zlokoM meM bhI yaj dhAtu | | jisa taraha subhauma cakravartI ne vyantaradeva ke bahakAve meM kA prayoga hai, una sabakA yahI artha hai ki indra bhavanatrika | Akara jala meM namaskAra maMtra likha use miTA diyA thA aura devoM ko jinapUjArtha apane sannikaTa (sAtha meM)' letA hai13 / | jisase vaha sAtaveM naraka meM gayA,to jo vyantarapUjA (mithyAtva athavA bhavanatrikoM ko jinapUjArtha pUjAdravya detA hai|14 sevana) karate haiM, ve to nizcaya hI naraka nigoda ke pAtra hoMge, nityamahodyota zloka 51 (abhiSekapATha saMgraha pRSTha 151) | isameM koI saMzaya nhiiN| isI se svAmI samantabhadra ne meM 'bhUmyarcana' (bhUmipUjA) kA kathana hai, usakA TIkAkAra ne | ratnakaraNDaka zrAvakAcAra meM likhA hai - artha- 'bhUmi-zuddhi' diyA hai| nIce pAda TippaNa meM likhA hai- na samyaktvasamaM kiMcit traikAlye trijgtypi| 'OM hrIM zrIM kSvI bhU zuddhyatu svaahaa| bhuumishodhnm||' zreyo'zreyazca mithyaatvsmNnaanyttnubhRtaam||34|| yahI bAta guNabhadrakRta vRhatsnapana ke zloka 2 meM isa arthAt prANiyoM ke liye tInoM kAloM aura tInoM lokoM meM prakAra dI hai -OM zodhayAmi bhabhAgaM jinendraabhissekovotsve||| samyaktva ke samAna dUsarA na te bhuumishodhnm| (abhiSekapAThasaMgraha pRSTha 14, pRSTha 145) darbhapUlena | mithyAtva ke samAna koI dUsarA ahitakArI hai| bhUmi smmaarjyet| yahA~ bhUmipUjA kA artha bhUmi kI aSTadravya | Upara zloka 241 meM somadeva ne kalpita zAsanapAloM ko se pUjA nahIM hai, kintu jalAdi se bhUmi kA dhonA aura buhArI | jinapUjArtha pUjAdravya denA batAyA hai, svayaM unako pUjanA nahIM se bhUmi kA pramArjana karanA hai jo sArthaka aura saMgata hai| batAyA hai, agara unheM aisA batAnA iSTa hotA to ve "mAnanIyAH" isI taraha pIThArcana kA artha pITha kI jalAdi se zuddhi16 | kI bajAya "pUjanIyAH" zabda kA prayoga kara sakate the| aura pITha para aSTadravya thAla rakhanA hai| kalazArcana kA artha | kintu aisA hai nahIM, somadeva ne to yazastilakacampU ke AzvAsa bhI cAroM koNoM meM kalazoM kI sthApanA karanA hai| yahI pITha | 6 zloka 139 se 142 meM sUrya ko arghya pradAna karanA aura kalaza kI sahI pUjA hai| | yakSAdi kI sevA pUjA karanA inako spaSTa mUr3hatA-mithyAtva ___ nityamahodyota zloka 73 ke 'prasAdaya' pada kA TIkAkAra | batAyA hai| ne 'prasannIkRtya pUjayitvA' artha kiyA hai (abhiSekapAThasaMgraha | indra zAsanadeva kA AhvAna aura unheM arghya-samarpaNa pRSTha 163) isase pUjA kA artha prasanna karanA bhI ho jAtA hai| | jinapUjA hI ke liye karatA hai, isakI abhivyakti jinayajJa . isa taraha arcana yA pUjA zabda kA artha sarvatra aSTadravya se | kalpa (AzAdhara kRta) adhyAya 3 ke nimnAMkita zlokoM se pUjana karanA hI nahIM hotA hai, kintu dravya, kSetra, kAla, | bhI acchI taraha hotI hai :bhAvAnusAra vividha artha ho jAte haiN| prakaraNAnusAra saMgata artha prabhuM bhaktumihAgatya prAcI cinvnnijshriyaa| hI lenA caahie| baliM vijayayakSeza maMtrapUtAM svsaatkuru||196|| somadevasUri ne 'yazastilakacampU' AzvAsa 8 meM likhA atrApAcImalaMkRtya bhajamAno jgtptim| yathArhabalisaMtuSTo vaijayaMta jayaM tnu|| 197 // devAdhidevasevAyai pratIcI dishmaasthitH| devaM jagattrayInetraM, vyantarAdyAzca devtaaH| samaM pUjAvidhAneSu, pazyandUraM vrajedadhaH // 20 // balidAnena saMprIto jayaMta jaya durjyaan||198|| tAH zAsanAdhirakSArthaM kalpitAH prmaagme| inameM kahIM bhI pUjAdravyoM se yakSoM ko pUjita karane kI ato yajJAMzadAnena mAnanIyAH sadRSTibhiH // 24 // bAta nahIM likhI hai kintu jinendra kI pUjA ke liye diye gaye arthAt sarvajJadeva arihaMta aura vyaMtarAdi devatAoM ko | pUjAdravyoM se unakA saMtuSTa honA likhA hai| 14 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai? prazna-jinayajJakalpa aparanAma pratiSThAsAroddhAra yAni / hai| vahA~ arihaMta, siddha RSivAcI maMtroM ke Age to 'namaH' AzAdhara pratiSThApATha ke adhyAya 3 zloka 50 meM acyutAdevI zabda kA prayoga kiyA hai aura surendra nistArakAdi maMtroM ke ke liye "praNaumi''(namaskAra karatA hU~) yaha kaise likhA | Age sirpha 'svAhA' zabda kA prayoga kiyA hai kahIM bhI namaH zabda kA prayoga nahIM kiyA hai| svAhA AhvAna ke liye hai aura uttara-jaina grantha uddhAraka kAryAlaya bambaI se vi.saM. 1974 namaH pUjana ke liye hai| meM mudrita prati kA pATha galata hai| hamane Amera zAstra bhaNDAra ___ 'svAhA' zabda kA prayoga karane se bahuta se loga aisA kI vi.saM. 1590 kI prAcIna hastalikhita prati maMgAkara | | samajhate haiM ki-agni meM Ahuti denA una devoM kI pUjA dekhI to usameM 'praNImi' kI jagaha 'praNAmi' (saMtuSTa karatA | karanA hai, kintu aisA nahIM hai| svAhA aura Ahuti zabdoM kA hU~) zuddha pATha milA hai| artha AhvAna karanA, smaraNa karanA hai, isa kriyA kI devadeviyoM kI pUjA bhakti kI rUr3hivaza avivekI | bAhyAbhivyakti ke lie jala meM bhI agni meM dravya arpaNa pratilipikaroM ne aise galata pATha banA diye haiN| zuddhapATha | kiyA jAtA hai athavA Thone Adi meM puSpakSepaNa kiyA jAtA hai praNAmi (saMtuSTa karatA hU~) hI hai isakI puSTi uparokta zlokoM | yaha pUjA nahIM hai kintu AhvAna mAtra hai| ke Age pIche ke zloka 54, 45 tathA 190, 191 meM diye | 'svAhA' zabda kA prayoga maMtra kI pUrti ke lie bhI hotA hai 'prINitA:', 'pramodasva', 'tarpayAmi' 'prINayAmi' pAThoM meM bhI | yAni Akhira meM 'svAhA' likhakara usa maMtra kI samApti kI hotI hai| ye saba pATha bhI 'santuSTa karatA hU~' isa artha ke hI sUcanA dI jAtI hai yathA OM hrIM zrIpIThaM sthApayAmi svaahaa| vAcaka haiN| OM hrIM kalazoddharaNaM karomi svaahaa| (abhiSekapATha saMgraha - 'abhiSekapAThasaMgraha' pustaka meM jitane abhiSekapATha diye | pR. 42-44) haiM, unameM evaM anya abhiSekapAThoM meM tathA pratiSThAdi granthoM meM | isa viSaya meM vizeSa jijJAsuoM ko 'mahAvIra jayantI jo aneka maMtra-yaMtra diye haiM, una saba meM sirpha paMcaparameSThIvAcaka | smArikA 1970' meM prakAzita hamArA lekha"pIThikAdi maMtra nAmoM ke Age hI nama: zabda kA prayoga kiyA gayA hai, caturNikAya aura zAsanadeva" dekhanA caahiye| devoM ke liye kahIM bhI namaH zabda kA koI prayoga nahIM kiyA prazna-akRtrima caityAlayoM kI pUjA meM likhA hai - gayA hai, ina devoM ke liye to sirpha svAhA zabda kA prayoga | 'vaMdebhAvana vyantarAn dyutivarAn kalpAmarAn sarvagAn' isameM kiyA gayA hai| caturNikAya devoM ko namaskAra batAyA hai| yaha kaise? devasenakRta'bhAvasaMgraha' gAthA 443 se 470 taka siddhacakra uttara-yaha pATha hI azuddha hai, zuddhapATha jaina siddhAnta bhavana, yaMtra, zAMticakra yaMtra. paMcaparameSThI cakra yaMtroM kA varNana hai| ina | ArA Adi graMtha bhaMDAroM kI hastalikhita pratiyoM meM isa prakAra sabameM batAyA hai ki- madhya meM OM arhadbhyo namaH ityAdi | hai:-"vaMde bhAvanavyaMtara dyutivrsvrgaamraavaasgaan"| arthAt likhakara paMcaparameSThI kI sthApanA karanA cAhiye aura unake | bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSka aura kalpavAsI devoM ke AvAsoM parikara rUpa meM bhavanatrika devoM ke lie devadevyai svAhA | meM vidyamAna akRtrima caityAlayoM ko namaskAra ho| pUjA kA likhakara devoM kA sthApana karanA caahiye| inameM kahIM bhI nAma bhI "kRtrimAkRtrima caityAlaya pUjA'' hai, pUjA ke aMta devadeviyoM ke lie namaH zabda kA koI prayoga nahIM kiyA | meM jo maMtra bhAga diyA hai, usameM bhI yahI nAma diyA hai| dekhogayA hai| gAthA 468 meM ina saba yaMtroM ko spaSTatayA paMcaparameSThI | "OM hrIM trilokasambandhikRtrimAkRtrimacaityAlayebhyo'rthya vAcaka hI batAyA hai (kahIM bhI deva-devI, yaMtra-maMtra nahIM | nirvapAmIti svaahaa''| kahIM bhI caturNikAya devoM kI vaMdanAbatAyA hai) dekho :- . pUjA nahIM batAI hai, kintu sarvatra caturNikAya devoM ke nivAsa e e jaMtuddhAre pujjai parameTThi pNcahihaanne| sthAnoM meM vidyamAna akRtrima caityAlayoM kI vaMdanA-pUjA batAI icchai phaladAyAro pAvaghaNapaDala htaaro||168|| hai| uparyukta pUjA ke zloka naM. 3 aura 5 meM bhI punaH yahI arthAt-ye yaMtroddhAra paMcaparameSThIvAcaka hai, inakI pUjA karane prarUpaNa kiyA hai :se icchAnusAra phala kI prApti hotI hai tathA pAparUpI bAdaloM vanabhavana gatAnAM divyvaimaanikaanaaN| ke paTala vinaSTa ho jAte haiN| jinavaranilayAnAM bhavito'haM samarAmi // 31 // mahApurANa meM jinasenAcArya ne pIThikAdi aneka maMtra likhe ........................ vyaMtare svrgloke| haiM, unameM kahIM bhI zAsanadevoM kA nAmollekha taka nahIM kiyA | jyotirloke'bhivaMde bhavanamahitale yAni caityAlayAni // - janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita / 15 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahI bAta 'maMgalASTaka' ke zloka naM. 7 meM batAI hai | naabhepaadyaapsvypaarshvvihitnyaasaaNstdaaraadhkaan| dekho - avyutpannadRzaH sadaihikaphalaprAptIcchayArcanti yaan||127|| jyotiya'ntara bhAvanAmaragRhe ........... __adhyAya 3 jinagRhAH kurvantu te maMgalaM // 7 // arthAt-RSabhAdi tIrthaMkaroM ke dAyeM pArzva meM sthita aura caitya bhakti meM bhI dekho - tIrthaMkaroM ke bhakta aise zAsanadevoM ko kamajora zraddhAvAle nA bhvnvimaanjyotirvyntrnrlokvishvcaityaani| samajha loga hI laukika phalAkAMkSA se pajate haiN| trijagadabhivaMditAnAM vaMde tredhA jinendraannaam||8|| avyutpannadRzAM shaaNtkruuraihikphlaarthinaaN| prazna-'jinayajJa kalpa' adhyAya 4 zloka 217 meM likhA maMtravIryaprakAzArthaM maMtravAde sa drshitH||43|| hai-sarvANi saiSa nihatAdU duritAni no'rhan / arthAt-ve arahaMta adhyAya 6 hamAre saba pApoM ko naSTa kreN| isI taraha zloka 216 meM arthAt zAsanadevatAoM kI pratiSThApanA maMtrabIja ke prakAzanArtha zAsanadevatA ke lie bhI likhA gayA hai ki-'nivArayaMtI | maMtra zAstroM meM hI batAI gaI hai, inakI upAsanA tAmasI laukika duritAni nityN'| isase zAsanadevatA kI pApanAzakatA yAni phalAkAMkSI, jinheM samyaktva paidA nahIM huA hai, aise avivekI pUjyatA siddha hotI hai| manuSya hI karate haiN| uttara-zloka 216 meM 'duritAni' kA artha 'pApa' nahIM hai | AcArya kundakunda ne mokSapAhuDa meM likhA hai - kintu 'vighna' hai| arthAt-zAsanadevatA ko vighnanivAraNa karane | kucchiyadevaM dhammaM kucchiyaliGgaM ca vaMdae jodu| vAlI batAyA gayA hai, isI se zloka 217 kI taraha nihatAdU | ___ lajjAbhayagAravado micchAdiTThI have sohu / / 92 // (nAza kareM) kriyA kA prayoga na karake zloka 216 meM arthAt bhayAdi se bhI jo kudeva, kudharma, kuguru kI vaMdanA nivArayaMtI (dUra karane vAlI) sAdhAraNa kriyA kA prayoga kiyA hai| isakI zrutasAgarI TIkA meM yakSAdi ko kudeva ke antargata agara zAsanadevatA ko pApanAzinI mAnA jAyegA to vaha | liyA hai aura unheM avaMdya batAyA hai| bilkula saMgata nahIM hogA kyoMki ina devoM ke svayaM ke hI saparAvekkhaM liGga rAI devaM asaMjadaM vNdN| pApa (karmabaMdha) naSTa nahIM hue haiM to ye dUsaroM ke pApa kaise naSTa / maNNai micchAdiTThI Nahu maNNai suddha smmttii||93|| kara sakate haiN| yaha pApanAza artha to jinendra ke hI sAtha arthAt kuguru, rAgI deva aura asaMyamI ko jo vaMdanIya saMgata hogaa| zAsanadevatA ke sAtha to vighnanivAraNa artha hI | mAnatA hai, vaha mithyAtvI hai, zuddhasamyaktvI nhiiN| saMgata hogaa|21 ___ vRhadrvya saMgraha gAthA 41 kI brahmadevajIkRta TIkA meM AzAdhara ne to zAsanadevoM ko kudeva aura avaMdya likhA | likhA hai -"rAgadveSopahatArtaraudrapariNatakSetrapAlacaDikAdi hai| dekho 'anagAradharmAmRta' adhyAya 8 - mithyAdevAnAM yadArAdhanaM karoti jIvastaddevamUDhatvaM na ca te devA zrAvakeNA'pi pitarau guru raajaapysNytaaH| kimapi phalaM prycchnti| kathamiti cet? rAvaNena rAmalakSmaNa kuliMginaH kudevAzca na vaMdyAH so'pi sNytaiH||52|| / vinAzArthaM bahurUpiNI vidyA sAdhitA kauravaistu pAMDavanirmUlanArthaM (svopajJa TIkA-kudevAH rudrAdayaH zAsanadevatAdayazca) kAtyAyanI vidyA sAdhitA kaMsena ca nArAyaNanAzArthaM baDhyo'pi saadhitaaH|"taabhiH kRtaM na kimapi rAmapAMDavanArAyaNAnAM / taistu yaha zloka 'mUlAcAra' a. 7 gAthA 95 ke anusAra banAyA gayA hai, isa gAthA kI saMskRta TIkA meM vasunaMdi saiddhAMtika ne yadyati mithyAdevatA nAnukUlitAH tathApi nirmala samyaktvopArjitena pUrvakRtapuNyena sarva nirvighnaM jaatmiti|| bhI nAga yakSAdi samagradeva jAti ko avaMdya batAyA hai| __ arthAt rAgIdveSI Arttaraudra pariNAmI kSetrapAlAdi mithyAdevoM ____ AzAdhara ne 'sAgAradharmAmRta' adhyAya 3 zloka 7 meM kI jo jIva ArAdhanA karatA hai, vaha devamUr3ha hai| ye mithyAdeva likhA hai ki-dArzanika zrAvaka Apatti Ane para bhI usake kucha bhI lAbha nahIM pahu~cA paate| yaha kaise? yaha aise kinivAraNa ke liye zAsanadevatA kI kabhI bhI upAsanA nahIM rAvaNa ne rAma-lakSmaNa ke vinAza ke liye bahurUpiNI vidyA krtaa| sirpha paMcaparameSThI kI hI zaraNa grahaNa karatA hai| siddha kI, kauravoM ne pAMDavoM ko khatama karane ke liye kAtyAyanI ( ahaMdAdipaMcagurucaraNeSu antardRSTiryasya sa ApadA-kulito'pi vidyA siddha kI, aura kaMsa ne zrIkRSNa ko mArane ke bahuta sI darzanikastannivRtyarthaM zAsanAdevatAdIn kadAcidapi na bhjte|) vidyAye siddha kI, kintu ve vidyAyeM rAma-pAMDava-zrIkRSNa kA pratiSThAsAroddhAra meM bhI AzAdhara ne likhA hai - 16 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha bhI bigAr3a nahIM kara skii| isake viparIta rAma, | dharma kA ArAdhana kiyA ho, arhanta aura guru kI sevA kI pAMDava, zrIkRSNa ne ina mithyA vidyA devatAoM kI koI | ho, to tU prakaTa ho| phira sthira mana se jinendra kA dhyAna ArAdhanA nahIM kI to bhI unake nirmala samyaktva aura pUrvakRta karane lgaa|" paNya se unake sarvakArya nirvighna sampanna ho gye| | isameM zAsanadevatA kI koI ArAdhanA nahIM batAI hai| prazna- taba phira zubhacandrakRta pAMDavapurANa ke parva 20 meM | ArAdhanA to dharma kI aura sevA arhanta, guru kI tathA dhyAna arjana dvArA zAsanadevatA kI ArAdhanA aura usase sahAyatA | jinendra kA batAyA hai| arjana ne zAsanadevatA se sahAyatA kI kI prArthanA kA varNana kaise kiyA gayA hai ? dekho - bhI yAcanA nahIM kI hai| Age ke zloka 85-86 meM batAyA hai sthitastatra ca dhairyeNa dadhyau shaasndevtaaN| ki zAsanadevatA ne prakaTa hokara arjana se kahA ki maiM tamhArI ArAdhito mayA dharmo jinadevaH susevitH||82|| kiMkara hU~, mere lie jo Adeza ho vaha btaao| isase guruzca yadi prAkaTyaM bhaja shaasndevte| zAsanadevatA arjuna kI sevaka siddha hotI hai, arjuna usakA iti dhyAyan jinaM citte sthito'sau sthira maansH||83|| | sevaka nhiiN| uttara - ina zlokoM kA pUrA artha isa prakAra hai - kramazaH "arjuna vahA~ (cabUtare para) dhairyapUrvaka baiTha gayA aura mahAvIra jayaMtI smArikA 1975 zAsanadevatA ko isa prakAra sambodhana kiyA ki agara maiMne | prakAzaka-rAjasthAna jaina sabhA, jayapura se sAbhAra kusaMga se dUra rahanA 1. yogya puruSa kusaMga se Darate haiM, para kSudra prakRti ke AdamI durjanoM se isa rIti se milate-julate haiM, mAnoM ve unake kuTumba ke hI hoN| 2. pAnI kA guNa badala jAtA hai, vaha jaisI dharatI para bahatA hai, vaisA hI guNa usakA ho jAtA hai| usI prakAra manuSya kI jaisI saMgati hotI hai, usameM vaise hI guNa A jAte haiN| 3. AdamI kI buddhi kA sambandha to usake mastaka se hai, para usakI pratiSThA to una logoM para pUrNa avalambita hai, jinakI saMgati meM vaha rahatA hai| 4. mAlUma to aisA hotA hai ki manuSya kA svabhAva usake mana meM rahatA hai, kintu vAstava meM usakA nivAsa sthAna usa goSThI meM hai, jinakI ki vaha saMgati karatA hai|| 5. mana kI pavitratA aura karmoM kI pavitratA AdamI kI saMgati kI pavitratA para nirbhara hai| 6. pavitrahRdayavAle puruSa kI saMgati uttama hogI aura jisakI saMgati acchI hai, ve hara prakAra se phUlate-phalate haiN| 7. antaHkaraNa kI zuddhatA hI manuSya ke liye bar3I sampatti hai aura saMta-saMgati use hara prakAra kA gaurava pradAna karatI 8. buddhimAn yadyapi svayameva sarvaguNa sampanna hote haiM, phira bhI ve pavitra puruSoM ke susaMga ko zakti kA stambha samajhate 9. dharma manuSya ko svarga le jAtA hai aura satpuruSoM kI saMgati usako dharmAcaraNa meM rata karatI hai| 10. acchI saMgati se bar3hakara AdamI kA sahAyaka aura koI nahIM hai| aura koI vastu itanI hAni nahIM pahu~cAtI, jitanI ki durjana kI sNgti| 11. yadi hamAre ghara meM kleza va kalaha nirmUla ho jAe~, to samajhanA cAhiye ki hameM sahI guru mileM haiN| 12. kisI ko sudhArane kI bajAya acchI bhAvanA kreN| saMkalana suzIlA pATanI madanagaMja-kizanagar3ha (rAja.) janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita /17 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskAronnayana meM vidvAnoM kA yogadAna DaoN. zreyAMsakumAra jaina mAnava jIvana meM saMskAroM kA sarvAdhika mahattva hai, usakA naitika evaM cAritrika vikAsa ke lie gRhasthAcArya vidvAn zArIrika, mAnasika, bauddhika pariSkAra ke lie kI jAne | samAja meM honA hI cAhie, kyoMki gRhasthAcArya vidvAnoM ke vAlI kriyAoM ko saMskAra saMjJA dI gaI hai| saMskAroM se | binA sAmAjika, dhArmika kriyAe~ yathAvidhi na kI jAne se manuSya ke vyaktitva kA nirmANa aura vikAsa hotA hai| saphalIbhUta zreyaskAriNI nahIM ho sktiiN| itihAsa ke pRSThoM jainAcAryoM ne saMskAra para vicAra karate hue likhA hai- 'vastu para likhA hai ki 325 I. san varSa pUrva kuzala rAjanItijJa svabhAvo'yaM yat saMskAraH smRtibIjamAdAdhIta' vastu kA | bahuzruta manISI cANakya kI sUjhabUjha aura sahAyatA se candragupta svabhAva hI saMskAra hai, jisako smRti kA bIja mAnA gayA | maurya ne mahAzakti naMdavaMza ke rAjA ko parAjita kara sAmrAjya hai| (si.vi.) zarIrAdi kI zuci sthira aura AtmIya mAnane | hastagata kiyA thaa| somadeva ne bhI ullekha kiyA hai| yaha rUpa jo avidyA/ ajJAna hai, usake punaH pravRtti rUpa abhyAsa udAharaNa bhautika unnati kA hai, isI prakAra vidvAn/jJAnI se saMskAra utpanna hote haiN| manuSya ke jIvana kI saMpUrNa zubha | bhadrabAhu zrutakevalI ke dvArA dI gaI dhArmika zikSA-dIkSA se aura azubha vRtti usake saMskAroM ke adhIna hai, jinameM kucha | zikSita dIkSita hue samrATa candragupta maurya ne vizAla sAmrAjya pUrvabhava se sAtha lAtA hai aura kucha isI bhava meM prApta krtaa| lakSmI ko tRNavat tuccha samajhakara use tyAgakara jainadharma kA hai| AcArya zrInemicandra siddhAntacakravartI likhate haiM-'narakAdi | ucca mahanIya cAritra dhAraNa kiyA thaa| bhavoM meM jahA~ upadeza kA abhAva hai, vahA~ pUrvabhava meM dhAraNa ___vidvAnoM dvArA bhautika aura AdhyAtmika unnati karAne kie hue tattvArthajJAna ke saMskAra ke bala se samyagdarzana kI | vAle ukta aitihAsika udAharaNa ko jAnane ke bAda samAja prApti hotI hai '2 ina anantAnubaMdhI kaSAyoM ke dvArA jIva meM | aura saMskRti ke utthAna meM vidvAnoM dvArA kie gae yogadAna utpanna hue saMskAra kA anaMta bhavoM meM avasthAna mAnA gayA | ko pustakoM dvArA aura vRddhajanoM dvArA bhI jAnA jA sakatA hai| hai| avidyA ke abhyAsa rUpa saMskAroM ke dvArA mana svAdhIna | jahA~ paMDita zrI bhUrAmala jI (AcArya jJAnasAgara mahArAja) na rahakara vikSipta ho jAtA hai| vahI mana vijJAna rUpa saMskAroM jaise saMta kI upalabdhi haI, jinakI sAdhanA aura sAdhaka ke dvArA svayaM hI AtmasvarUpa meM sthira ho jAtA hai| zuddha | paramparA ne apUrva dharma prabhAvanA kI hai aura kara rahI hai| vahA~ caitanya svarUpa ko jAnatA huA bhI pUrva bhrAMti ke saMskAravaza | vidvatvarya paM.zrI phUlacandrajI siddhAntAcArya, paM. pravara zrI kailAza punarapi bhrAnti ko prApta hotA hai| AcArya zivArya paThita | candrajainazAstrI, paM.zrIratanacandrajImukhtAra, paM. zrI jaganmohanalAla jJAna ke saMskAra AtmA meM niraMtaratA ko prApta rahate haiM, isI | jI, paM. zrI makkhanalAla zAstrI, paM. zrI hIrAlAla jaina, DaoN. bAta ko batalAte hue kahate haiM hIrAlAla jaina, DaoN. lAlabahAdura zAstrI Adi vidvAnoM ne viNaeNa sudamadhIdaMjadivi pamAdeNa hodi vissridN| | jinAgama ke bhaMDAra kI bhI vRddhi ke sAtha saikar3oM vidvAn tamuvaDhAdi parabhave kevalaNANaMca Avahadi // 286 // / | taiyAra kara samAja ko sauMpe, jinake dvArA samyak rUpa se vinaya se par3hA huA zAstra kisI samaya pramAda se vismRta saMskAroM kA bodha karAyA jA rahA hai aura karAyA jaaegaa| ho jAe to bhI vaha anya janma meM smaraNa ho jAtA hai. saMskAra akhila bhAratavarSIya digambara jaina zAstripariSad aura akhila rahatA hai aura krama se kevalajJAna ko prApta karAtA hai| bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSada donoM saMsthAoM ke vidvAnoM saMskAra viSayaka ina zAstrIya bAtoM ko samAja dvArA satata samAja kI sevA kI gaI hai aura saMskAroM kA se hI vidvAnoM ne prasArita aura pracArita kiyA hai| vartamAna meM | prasAra-pracAra kiyA gayA hai| purANoM/zAstroM meM pratipAdita saMskAra bhI unhIM dvArA kiyA jA rahA hai aura kiyA jaaegaa| grahaNa | vidvAn hI samajhA sakate haiN| jaise-bhagavajinasenAcArya ne cAritra kie hue saMskAra prabhAvavAna hote hI haiM, kyoMki zabda grahaNa | dharma kA kramika va maulika nirUpaNa karane ke lie garbhAnvaya, ke kAla meM hI saMskAra yukta kisI puruSa ke usake (zabda dIkSAnvaya, karjanvaya kriyAoM-saMskAroM kA lalita vivecana ke vAcyabhUta padArtha ke) rasAdi viSayaka pratyaya kI utpatti | kiyA hai / garbhAnvaya kI garbhAdhAna, prItisuprIti, dhRti, moda, pAI jAtI hai| priyodbhava, nAmakarma bahiryAna, niSadyA, prAzana, vyuSTi kezavAya, 18 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lipisaMkhyAna, saMgraha upanIti, vratacaryA, vratAvaraNa, vivAha, | karane kA upakrama vidvAnoM dvArA satata kiyA jAtA hai| jisase AbAla vRddha satsaMskAra ko prAptakara AtmakalyANa ke sAtha parakalyANa rUpa pravRtti kA bodha prApta karate / isake alAvA jo anya mAdhyamoM se samAja ko saMskAra dete haiM, unako bhI yatkiJcita prastuta kiyA jA rahA hai| AdhAna Adi kriyAoM se spaSTa hai ki kanyAoM kI sthiti putroM ke samAna hI thI / manusmRti Adi graMthoM meM SoDaza saMskAroM meM puMsavana saMskAra ko mahattA dI gaI hai, jisase jJAta hotA hai ki kanyA kI sthiti smRtiyoM meM hI thI kyoMki puMsavana saMskAra putra prApti ke lie hI kiyA jAtA hai| mAtA-pitA kI kAmanA hotI hai ki garbhastha saMtAna putra ho / vidvAnoM ke dvArA samAja ko samajhAyA jAtA hai ki apriya nindya vacanoM kA prayoga nahIM karanA cAhie kyoMki khoTe vacanoM se hiMsA kI preraNA hotI hai aura aneka prakAra ke doSoM kI bhI utpatti hai, jaisA ki AcArya amRtacandrasvAmI ne bhI kahA hai varNalAbha, kulacaryA, gRhIzitA, prazAnti gRhatyAga, dIkSAnvaya, jinarUpatA, maunAdhyayanavratatva, tIrthakRtabhAvanA, gurusthAnAbhyupa - gamana, gaNopagrahaNa, svagurusthAna saMkrAnti, niHsaMgatvAtma bhAvanA, yoga se nirvANa prApti, yoganirvANasAdhana, indropapAda abhiSeka, vidhidAna, sukhodaya, indratyAga avatAra, hiraNyotkRSTa janmatA, mandarendrAbhiSeka, gurupUjopalambhana, yauvarAjya svarAja, cakralAbha, digvijaya, cakrAbhiSeka, sAmrAjya, niSkrAnti, yogasaMgraha, Arhantya, tadvihAra, yogatyAga, agranivRtti / purANasAhitya meM varNita ina kriyAoM kI vidhi vidvAn hI samajhA sakate haiM / pUrvakAla meM cakravartI samrATa Adi vidvAnoM, RSiyoM, muniyoM se ina kriyAoM ko samajhakara karate rahe haiN| dIkSAnvaya sambandhI 48 kriyAe~ vizeSa lAbha pahu~cAne vAlI haiM / avatAra, vRttalAbha, sthAnalAbha, gaNagraha, pUjArAdhya, puNya yajJa, dRr3hacarcA, upayogitA, ina ATha kriyAoM ke sAtha upanIti nAma garbhAnvaya kI caudahavIM kriyA se lekara agranivRtti nAma kI tirepanavIM kriyA taka kI cAlIsa kriyAoM ko milAkara 48 dIkSAnvaya kriyAe~ hotI haiN| kartranvaya kI sAta kriyAe~ puNya karane vAle logoM ko prApta hotI haiM / 1. sajjAtitva 2. sadagRhitva 3. pArivrAjya 4. surendratA 5. sAmrAjya 6. paramArhantya 7. paramanirvANa, ye sapta sthAna tInoM lokoM meM zreSTha haiN| ina kriyAoM- pUrvaka vidvAn saMskAroM kA prasAra karane meM yogadAna dete haiN| saMskAroM ko yathAvidhi susampanna karane ke lie gArhapatya, AhvanIya, dAkSiNatyAgni rUpa mahAgniyoM kI sthApanA karake saMskAropayogI AdhAna, prIti, suprIti, dhRti maMtroM kA uccAraNa karake dazAMgI dhUpa Adi sugaMdhita dravyoM se havana karAkara vidvAn pavitratA/nirmalatA vAtAvaraNa banAte haiN| Arhat darzana pratikUla prANI pIr3AkAraka uccATana, vazIkaraNa evaM mAraNa pradati maMtroM kA khaNDana karate haiN| tIrthaMkara, gaNadhara, sAmAnyakevalI kI divyamUrtiyoM kA susaMskAra sampanna karane vAlI mahAgniyoM ke mAdhyama se gRhasthAcArya pratyeka mAMgalika kArya ko sampanna karAte haiN| devapUjA, guru upAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna ina SaTkartavyoM kA bodha karAte haiM / kRSi, vyApAra Adi nyAyapUrvaka jIvikA calAne kA mArga batalAte haiN| gRhastha ko sadAcaraNa kA pAlana karate hue saMsAra ke pratyeka prANI ke sAtha maitrIbhAva, dIna-du:khiyoM ke prati karuNAbhAva, guNiyoM ke prati pramodabhAva rakhane kI zikSArUpa saMskAra samaya-samaya para vidvAnoM dvArA die jAte haiM / parva ke dinoM meM upadezoM aura pUjA vidhAna Adi karAkara saMskArita chedanabhedanamAraNa karSaNavANijyacauryavacanAdi / tatsAvadyaM yasmAt prANivadhAdyAH pravartante // 97 // aratikaraM mItikaraM khedakaraM vairazokakalahakaram / yadaparamapi parasya tatsarvamapriyaM zreyam // 98 // puruSArthasiddhayupAya jo vacana - kathana - bolacAla cheda DAlane vAlA, mAra dene vAlA, karSaNa karAne vAlA, corI karAne vAlA, hiMsaka vyApAra meM lagAne vAlA ho, yathA ise cheda DAlo, bheda DAlo, ghAyala kara do, isake Tukar3e kara do, mAra DAlo, bAMdha do rUpa hoM, hiMsaka vyApAra, corI Adi ke lie preraka vacana hoM, ve pApamaya, kaSAyama haiM / inase hiMsaka kAryoM ke lie preraNA milatI hai| jIvoM kI hiMsA hotI hai, ataH tyAjya haiM / jo vacana dUsaroM ko arucikara ho yA aprItikara hoM, jinavacanoM se bhaya zaMkA yA saMdeha utpanna ho, vikalpa utpanna ho, athavA kalaha lar3AI jhagar3A ho, jinase hRdaya saMtapta ho, una saba vacanoM ko apriya vacana kahate haiM, jo sarvathA tyAjya haiM / saMskArahIna vacanoM ke vyavahAra se nivRtti kA mArga graMthoM ke binA milanA asaMbhava hai aura graMthoM ke varNya viSaya ko samAja meM phailAnA vidvAnoM ke binA asaMbhava hai, kyoMki zAstrIya viSaya sarvajana grAhya nahIM haiM, unheM samajhane ke lie adhyavasAya kI jarUrata hotI hai, vaha adhyavasAya vidvAn karate haiM / zAstroM kA prathamataH svayaM adhyayana karate haiM aura zAstroM se viSaya vastu grahaNa kara samAja ko samajhAte haiN| janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita / 19 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlakoM se lekara vRddhoM taka yahI samajhAyA jAtA hai ki kyA , churI, kaTArI, viSa, agni, hala, talavAra, dhanuSa, bANa Adi karanA cAhie kyA nahIM karanA caahie| vyartha ke kAryoM se | dUsaroM ko galata upayoga ke lie nahIM denA caahie| svayaM bhI hiMsA Adi bar3hatI hai, ata: niSkAraNa kAryoM se satata bacakara | inakA prayoga/upayoga bahuta sAvadhAnIpUrvaka karanA cAhie, rahanA caahie| jisase hiMsA na ho| jJAnahIna. asatya. rAga-dveSa ko baDhAne pAparddhijayaparAjaya saMgara prdaargmncauryaadyaaH| vAlI kathA-kahAniyA~-carcAe~ na sunanA cAhie, na par3hanA nakadAcanApi cintyAH pApaphalaM kevalaM ysmaat||141|| cAhie, na yAda karanA cAhie aura na inakI zikSA denI vidyAvANijyamaSI kRSisevAzilpajIvinAM puNsaam| cAhie / juA sabhI anarthoM kI jar3a hai| yaha nirlobha bhAva kA pApopadezadAnaM kadAcidapi naiva krnniiym|| 142 // nAzaka hai, mAyA dagAbAjI, chala, kapaTa kA ghara hai, corI aura bhUkhananavRkSamoTana zAD bldlnaambusecnaadiini| jhUTha kA aDDA hai, ataeva sajjanoM ko dUra se hI chor3a denA niSkAraNaM na kuryAddalaphala kusumoccayAnapi ca // 143 // caahie| puruSArthasiddhyupAya ukta prakAra kI sazikSA ke mAdhyama se, devadarzana, rAtri pApavarddhaka bure vicAra karanA, burA cintana karanA, vyartha | bhojanatyAga, jalagAlana, paMcodumbara bhakSaNatyAga Adi ke mahattva vikalpa karanA, Artta-raudra bhAva karanA, niSprayojana ko samajhakara sUtakapAtaka kAla kI zuddhi ke vidhAna ko (AvazyakatA ke binA yA AvazyakatA se adhika) kArya | batAkara, vratAcaraNa-saMyama mArga ko sikhalAkara zrAvakadharma karanA 'anarthadaNDa' (vyartha kA aparAdha) kahalAtA hai| ye kA pUrNa bodha karAkara vidvAnoM dvArA saMskAroM kA yathAvidhi buddhimAna logoM dvArA karaNIya nahIM hai, kyoMki inase pApa kA | bahusaMkhyA meM pracAra kiyA jAtA rahe to samAja kI honahAra baMdha hotA hai| saMtAna Adarza vIra akalaMka, nikalaMka kI taraha bahuzruta ___ AjIvikA ke lie vidyA-vANijya-maSI-kRSi-sevA- vidvAn tathA samAja aura saMskRti kI rakSA karane meM pUrNa zilpa (kalA-vyApAra-munImI khetI-naukarI-koI kalA) se | samartha hogii| saMskAra sampanna hokara bhagavAn mahAvIra, mahAtmA sambandhita kArya hI karane caahie| lobha-lAlaca meM Akara | buddha, maryAdA puruSottama rAma jaise Adarza ko prApta kregii| hiMsAvardhaka AjIvikA kabhI nahIM karanI caahie| pApamaya sandarbha AjIvikA na svayaM ko karanI cAhie na hI dUsaroM ko koI 1. samAdhizataka TIkA 37/236/8 hiMsAmaya AjIvikA kA upadeza denA caahie| 2. 'narakAdibhaveSu pUrvabhava zrutadhArimatatvArthasya saMskArabalAt niSprayojana pRthvI kA khodanA, vRkSa kATanA, harI ghAsa samyagdarzanaprAptirbhavati' labidhasAra jI.pra. 6/45/4 vanaspati ko kATanA-ukhAr3anA-cher3anA, vyartha pAnI girAnA, 3. dhavalA TIkA 5/19-1, 23/41/10 patra-phala-phUla Adi kA saMcaya 'anarthadaNDa' hai, ataH ye 4. samAdhizatakam 37 saba tyAjya haiN| 5. vahI 45 saMskAroM ke sAtha yuddha cala rahA hai aura isa yuddha meM 6. AhitasaMskArasya kasyacicchabdagrahaNakAla eva tadrasAdi bhAratIya samAja parAjita ho rahA hai| jahA~ dekho, vahA~ hiMsA pratyayotpattyulambhAcca // dhavalA 9/40/45 kA tANDava ho rahA hai| saMskArahInatA ke mukhya kAraNa 7. tathA cAnuzruyate viSNuguptAnugrahAdanadhikRto'pi kila AtaMkavAda, parigrahavAda, bar3hatI huI duSpravRttiyoM aura candraguptaH sAmrAjya mvaapeti|| yazastilaka cmpuu| azlIlatA Adi haiN| agara bacapana se hI zAstroM meM batAe 8. mahApurANa 38/51 se 68 hue viSayoM kA jJAna ho to isa avasthA meM atyAcAra aura 9. vidyAvAn puruSoM loke myati yAti kovidaiH| anAcAra ke ghinaune kRtyoM meM saMliptatA ho hI nahIM sakatI 10. nArI ca tadvatI dhatte strI saSTeragrimaM pdm|| AdipurANa // hai| hamAre AcAryoM ne bar3e vAtsalya bhAva se jo zikSAe~ dI haiM, 16/98 unheM vidvAn hI samAja meM prasArita kara sakate haiN| jaise- 11. puruSArthasiddhyupAya 144 se 146 AcArya amRtacandra svAmI kI ye zikSAe~ bahuta kAragara haiN| rIDara saMskRta inheM vidvAna samAja meM paha~cAkara saMskAroM kI sampannatA meM digambara jaina kaoNleja, bar3auta mahanIya yogadAna dete haiM- hiMsA ke upakaraNoM (sAdhanoM) jaise20 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita ivate & Personal Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI-ArAdhanA meM striyoM ke lie bhaktapratyAkhyAnakAla meM nAgnyaliGga kA vidhAna nahIM pro. (DaoN.) ratanacandra jaina bhagavatI-ArAdhanA kI nimnalikhita gAthA meM striyoM ke | rakhane se striyoM kA liGga utsargaliGga kA kahA gayA hai| dvArA bhakta-pratyAkhyAna (sallekhanA) ke samaya dhAraNa kiye | uparyukta gAthA aura usakI isa vijayodayATIkA meM jAne yogya liGgoM kA varNana kiyA gayA hai - kahIM bhI yaha ullekha nahIM hai ki striyoM ko bhaktapratyAkhyAna itthIvi ya jaM liGgaM diTuM ussaggiyaM va idaraM vaa| ke samaya ekAntasthAna meM munivat nagnatArUpa utsargaliGga taM tattha hodi hu liGgaM parittamuvadhiM kreNtiie||80|| dhAraNa karanA caahie| kintu vidvAnoM, muniyoM evaM AryikAoM anuvAda-striyoM ke bhI jo autsargika aura ApavAdika | meM dIrghakAla se yaha dhAraNA pracalita hai ki bhagavatI-ArAdhanA liGga Agama meM kahe gaye haiM, ve hI bhaktapratyAkhyAna ke samaya | meM AryikAoM aura zrAvikAoM ko bhaktapratyAkhyAna ke samaya meM bhI unake liGga hote haiM / AryikAoM kA eka-sAr3ImAtra- ekAnta sthAna meM munivat nagnatArUpa utsargaliGga pradAna kiye alpaparigrahAtmaka liGga autsargika liGga hai aura zrAvikAoM jAne kA ullekha hai| yaha bhrAntadhAraNA paM. AzAdhara jI kI kA bahuparigrahAtmaka liGga apavAdaliGga hai| bhrAntijanita vyAkhyA se janamI hai| unhoMne bhagavatI-ArAdhanA isa artha kA samarthana TIkAkAra aparAjitasUri ke | para 'mUlArAdhanAdarpaNa' nAmaka TIkA racI hai| usameM uparyukta adholikhita vacanoM se hotA hai - "striyo'pi yalliGgaM | gAthA kI vyAkhyA meM unhoMne likhA hai - dRSTamAgame'bhihitam autsargikaM tapasvinInAm 'idaraM vA' | "autsargikaM tapasvinInAM sATakamAtraparigrahe'pi tatra zrAvikANAM 'taM' tadeva tattha' bhaktapratyAkhyAne bhvti| liGgaM mamatva-parityAgAdupAcArato nairgrnthyvyvhrnnaanusrnnaat| itaram tapasvinInAM praaktnm| itarAsAM puMsAmiva yojym| yadi apavAdikaM zrAvikANAM tathAvidhamamatvaparityAgA maharddhikA, lajjAvatI, mithyAdRSTisvajanA ca tasyAH prAktanaM | bhAvAdapacArato'pi nairgranthyavyavahArAnavatArAta linggm| vivikte tvAvasathe utsargaliMGgaM vA sakala | bhaktapratyAkhyAne sanyAsakAle ityrthH| liGgaM tpsviniinaamprigrhtyaagruupm| utsargaliGgaM kathaM nirUpyate strINAmityata / | yogyasthAne praaktnm| itarAsAM puMsAmiveti yojym| idamatra Aha-tad utsargaliGgaM strINAM bhavati 'parittaM' alpaM 'uvadhiM' | tAtparyaM-tapasvinI mRtyukAle yogye sthAne vastramAtramapi tyjti| parigrahaM kreNtiie'kurvtyaaH|" (vijayodayA TIkA / bhagavatI- | anyA tu yadi yogyaM sthAnaM lbhte| yadi ca maharddhikA salajjA ArAdhanA gAthA 80) / mithyAtvapracurajJAtizca na tadA puMvadvastramapi munycti| no cet ____ anuvAda-striyoM ke bhI jo liGga Agama meM batalAye | prAgliGgenaiva mriyte| tathA coktaM - gaye haiM, arthAt tapasviniyoM (AryikAoM) kA autsargika | yadautsargikamanyadvA liGga dRSTaM striyAH shrute| aura zrAvikAoM kA ApavAdika, ve hI bhaktapratyAkhyAna meM puMvattadiSyate mRtyukAle svlpiikRtopdheH||" bhI hote haiN| tapasviniyoM kA liGga to pUrvagRhIta arthAt | (mUlArAdhanA / AzvAsa 2 / gA. 81/ pR. 210-211) / autsargika (eka-sADIrUpa alpaparigrahAtmaka) hI hotA hai, | anuvAda-tapasviniyoM (AryikAoM) ke sAr3ImAtra kA zrAvikAoM kA liGga puruSoM ke samAna samajhanA caahie| arthAt | parigraha hone para bhI usameM mamatva kA parityAga kara dene se zrAvikA yadi ativaibhavasampanna hai yA lajjAzIla hai athavA | unake upacAra se nairgranthya (sakalaparigrahatyAga) kahA gayA usake parivArajana vidharmI haiM, to avivikta (sArvajanika) | hai| ata: unake liGga ko autsargika liGga kahate haiN| kintu sthAna meM use pUrvagRhIta liGga arthAt bahaparigrahAtmaka zrAvikAe~ apane vastrAdi meM mamatva kA parityAga nahIM karatIM, apavAdaliGga hI diyA jAnA cAhie, kinta vivikta (ekAnta) | ataH unake upacAra se bhI nairgranthya nahIM kahA jA sktaa| sthAna meM sakalaparigrahatyAgarUpa utsargaliGga diyA jA sakatA | | isalie unakA liGga apavAdika liGga hotA hai| ye liGga hai| yahA~ prazna uThatA hai ki striyoM ke lie sakalaparigrahatyAgarUpa | unake lie bhaktapratyAkhyAna kAla arthAt saMnyAsakAla utsargaliGga kaise nirUpita kiyA jA sakatA hai? uttara yaha hai | (sallekhanAkAla) meM grahaNa karane yogya haiN| abhiprAya yaha hai ki parigraha ko alpa karane se arthAt sADImAtra-alpaparigraha | ki ayogya (avivikta = sArvajanika) sthAna meM tapasviniyoM janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita /21 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko apanA pUrvaliGga arthAt eka sAr3IrUpa | ukta gAthA se to unake nagna rUpa dhAraNa karane kA niSedha autsArgikaliGga hI dhAraNa karanA caahie| anya striyoM | hotA hai| (zrAvikAoM) kA liGga puruSoM (zrAvakoM) ke samAna samajhanA 2. tadeva liGga caahie| tAtparya yaha ki tapasvinI mRtyu ke samaya yogya vijayodayATIkA ke tadeva bhaktapratyAkhyAne bhavati' (vahI (vivikta = ekAnta) sthAna meM vastra kA bhI parityAga kara | liGga bhaktapratyAkhyAna meM hotA hai), isa vAkya meM prayukta detI hai| kintu zrAvikA, yadi yogya sthAna milatA hai, to vastra | 'eva' zabda avadhAraNAtmaka (sImAbaMdhana karanevAlA) hai| tyAgatI hai| yadi vaha ati vaibhavazAlinI hai yA lajjAlu hai | arthAt vaha striyoM ke lie bhaktapratyAkhyAna meM Agamokta athavA usake svajana pracuramithyAdRSTi haiM, to vaha isI zreNI | dIkSAliGga ke atirikta anya liGga kI grAhyatA kA niSedha ke zrAvakoM ke samAna vastratyAga nahIM karatI, apane pUrva | karatA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM (bahuparigrahAtmaka) liGga se hI maraNa karatI hai| aisA kahA | AryikA aura zrAvikA ke lie bhaktapratyAkhyAna ke samaya bhI gayA hai munivat nAgnyaliGga kA sarvathA (ekAMta yA sArvajanika sabhI "strI ke lie Agama meM jo autsargika yA ApavAdika sthAnoM meM) niSedha kiyA gayA hai| liGga kahA gayA hai, vaha mRtyukAla meM parigraha alpa karanevAlI | 3. prAktana liGga strI ke viSaya meM puruSa ke samAna samajhanA caahie|" isI prakAra vijayodayA TIkA ke 'liGgaM tapasvinInAM ___isa vyAkhyA meM paNDitajI ne bhaktapratyAkhyAna ke samaya | prAktanam' vAkya meM prayukta 'prAktanam' (pUrvagRhIta) zabda spaSTa AryikA aura zrAvikA ke lie ekAntasthAna meM munivat | karatA hai ki AryikAe~ jo liGga bhaktapratyAkhyAna ke pUrva nAgnyaliGga dhAraNa karane kA vidhAna batalAyA hai, kintu yaha | dhAraNa karatI haiM, vahI unheM bhaktapratyAkhyAna kAla meM bhI bhagavatI-ArAdhanA kI ukta gAthA evaM usakI vijayodayA | dhAraNa karanA caahie| AryikAe~ bhaktapratyAkhyAna ke pUrva TIkA meM pratipAdita artha ke sarvathA viruddha hai| isake | ekasAr3IrUpa autsargika dIkSAliGga hI dhAraNa karatI haiM, nimnalikhita pramANa haiM - munivat nAgnyaliGga nhiiN| ataH 'prAktana' zabda bhI unake 1. Agamokta dIkSAliGga hI bhaktapratyAkhyAnaliGga lie munivat nAgnyaliGga ke grAhya hone kA niSedha karatA hai| ukta gAthA aura usakI vijayodayATIkA meM spaSTa zabdoM| 4. AryikA ke prasaMga meM vivikta-avivikta sthAna kA meM kahA gayA hai ki striyoM ke lie jo autsargika evaM ullekha nahIM ApavAdika liGga Agama meM kahe gaye haiM, ve hI unake vijayodayA TIkA meM jaise bhaktapratyAkhyAnAbhilASiNI bhaktapratyAkhyAnakAla meM bhI hote haiN| uparyukta donoM liGga | noM liGga| zrAvikAoM ke lie vivikta aura avivikta sthAnoM kA bheda dIkSAliGga haiN| strI ke lie kahA gayA autsargika liGga | karake avivikta sthAna meM prAktana liGga (pUrvagRhIta AryikA kA dIkSAliGga hai aura apavAdaliGga zrAvikA kaa| | anekavastrAtmaka apavAdarUpa dIkSAliGga) kA tathA vivikta ye donoM kramaza: upacAramahAvratoM aura aNavratoM kI dIkSA (ekAMta) sthAna meM AryikAvat ekasADIrUpa alpa grahaNa karate samaya hI dhAraNa kara liye jAte haiN| zivArya ne | parigrahAtmaka autsargika -liGga kA vidhAna kiyA gayA hai, striyoM ke lie bhaktapratyAkhyAnakAla meM inhIM dIkSAliGgoM ko | vaise vivikta aura avivikta sthAna kA bheda AryikAoM ke grAhya batalAyA hai| aura yaha Agamaprasiddha hai ki AryikA kA | prasaMga meM nahIM kiyA gayA hai| ataeva unake lie prAktana dIkSAliGga eka-sAr3IparidhAna-rUpa hotA hai tathA zrAvikA | autsargika liGga ke atirikta anya kisI bhI liGga kA kA ekaadhik-vstrpridhaan-ruup| ata: yaha svataH siddha hai| vikalpa bhagavatI-ArAdhanA meM nirdiSTa nahIM hai| ki zivArya ne inhIM savastraliGgoM ko AryikA aura zrAvikA | lie munivat nAgnyaliGga kA vikalpa svataH nirasta ho jAtA ke lie bhaktapratyAkhyAnakAla meM grAhya batalAyA hai| ___Agama meM munivat nagnarUpa ko na to AryikA kA dIkSA | kintu paM. AzAdhara jI ne vijayodayATIkA ke 'liGgaM liGga kahA gayA hai, na zrAvikA kaa| ata: yaha kalpanA bhI tapasvinInAM prAktanam' isa vAkya meM apanI tarapha se 'liGgaM nahIM kI jA sakatI ki bhagavatI-ArAdhanA meM AryikA aura | tapasvinInAmayogyasthAne prAktanam' isa prakAra 'ayogya sthAne' zrAvikA ke lie bhaktapratyAkhyAna ke samaya ekAMta sthAna meM | pada jor3akara yaha artha udbhAvita kiyA hai ki bhaktapratyAkhyAna munivat nagna rUpa dhAraNa karane kA vidhAna kiyA gayA hai|| ke samaya AryikAoM ko ayogya (avivikta sArvajanika) 22 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAna meM to apanA prAktana (ekasAr3I-paridhAnarUpa | sAr3I-mAtra rakhakara zeSa parigraha tyAga denevAlI AryikA autsargika) liGga hI dhAraNa karanA cAhie, kintu yogya | aura zrAvikA ke alpaparigrahAtmaka liGga ko bhI upacAra se (vivikta-ekAnta) sthAna meM munivat nagnarUpa dhAraNa kara | utsargaliGga nAma diyA gayA hai| upacAra-mahAvrata-dhAriNI, lenA caahie| isa prakAra paM. AzAdhara jI ne svakalpita, | upacAratapasvinI, upacArasaMyatI aura upacAra zramaNI ke samAna asaMgata, Agama-pratikUla vyAkhyA se isa bhrAnta dhAraNA ko | upacAra-utsargaliGga nAma kA vyavahAra yuktisaMgata bhI hai| paM. janma diyA hai ki bhagavatI-ArAdhanA meM bhaktapratyAkhyAna ke | AzAdhara jI ne bhI yaha bAta apanI pUrvoddhRta TIkA meM samaya AryikAoM aura zrAvikAoM ke lie munivat | nimnalikhita zabdoM meM svIkAra kI hai-"autsargikaM tapasvinInAM nAgnyaliGga kA vidhAna kiyA gayA hai| sATakamAtraparigrahe'pi tatra mamatvaparityAgAdapacArato nairgranthyapaM. AzAdhara jI ne apane mata ke samarthana meM 'yadautsargika | vyvhrnnaanusrnnaat|" phira bhI (aparAjita sUri ke -manyadvA liGgaM dRSTaM striyAH zrute' ityAdi zloka uddhRta kiyA | spaSTIkaraNa evaM Atma-svIkRti ke bAda bhI) paMDita jI ne hai, para usase unake mata kA samarthana nahIM hotA, kyoMki vaha | AryikA aura zrAvikA ke lie bhaktapratyAkhyAnakAla meM striyoM bhagavatI-ArAdhanA kI 'itthIviya jaM liGgaM dilR ussaggiyaM | ke lie nirdhArita upacAra-utsarga-liGga ke sthAna meM puruSoM idaraM vA' gAthA kA AcArya amitagati-kRta saMskRta padyAnuvAda ke lie nirdhArita nizcaya utsargaliGga grAhya batalAyA hai, hai| usameM bhI 'yad dRSTaM zrute' zabdoM se yaha kahA gayA hai ki yaha Azcarya kI bAta hai| yaha to spaSTataH bhagavatIArAdhanA striyoM ke lie jo autsargika aura ApavAdika dIkSAliGga | kI ukta gAthA meM pratipAdita artha ke pratikUla hai| Agama meM nirdhArita kie gae haiM, ve hI unake lie mRtyukAla | 6. AryikAoM ke prasaMga meM 'puMsAmiva yojyam' nirdeza meM bhI grAhya hote haiM aura yataH Agama meM unake lie savastra | bhI nahIM dIkSAliGga hI nirdhArita kie gae haiM, ataH ukta zloka meM / vijayodayATIkA meM jaise 'itarAsAM puMsAmiva yojyam' bhI unake lie bhaktapratyAkhyAnakAla meM savastraliGga hI grAhya | isa vAkya ke dvArA bhaktapratyAkhyAnakAla meM zrAvikAoM kI batalAyA gayA hai, munivat nAgnyaliGga nhiiN| liGgavyavasthA puruSoM kI liGgavyavasthA ke samAna samajha lene 5. AryikA kA alpaparigrahAtmaka liGga hI upacAra se kA nirdeza kiyA gayA hai, vaise AryikAoM kI liGgavyavasthA sakalaparigrahatyAgarUpa utsargaliGga ko puruSoM kI liGgavyavasthA ke samAna samajha lene kA nirdeza vijayodayATIkA meM kahA gayA hai ki zrAvikA ko | nahIM kiyA gayA hai| ata: unake lie bhaktapratyAkhyAna ke bhaktapratyAkhyAna ke samaya ekAMtasthAna meM sakalaparigrahatyAga | samaya ekAMtasthAna meM munivat nAgnyaliGga grAhya batalAnA -rUpa utsargaliGga grahaNa karanA caahie| saMbhavataH yahA~ | aprAmANika prarUpaNa hai| utsargaliGga ke sAtha 'sakalaparigraha-tyAgarUpa' vizeSaNa | 7. 'puMsAmiva yojyam' kA abhiprAya dekhakara paM. AzAdhara jI ko yaha bhrama ho gayA ki bhagavatI | bhagavatI-ArAdhanA kI 'ussAggiyaliGgakadassa' (gA. ArAdhanA meM striyoM ke lie ekAMtasthAna meM munivat nagnatA- | 76 yA 77), tathA 'Avasadhe vA appAugge' (gA. 78 yA rUpa utsargaliGga grahaNa karane ke lie kahA gayA hai| aparAjita | 79) ina gAthAoM meM kahA gayA hai ki yadi zrAvaka maharddhika sUri ko isa bAta kA aMdezA thA ki pAThakoM ko aisA bhrama ho | (ativaibhavasampanna) hai, lajjAlu hai athavA usake parivArajana sakatA hai| ataH unhoMne ukta kathana ke bAda svayaM zaMkA | mithyAdRSTi (vidharmI) haiM, to use bhaktapratyAkhyAna ke samaya uThAkara yaha spaSTa kara diyA hai ki yahA~ ekasAr3ImAtra | avivikta (sArvajanika) sthAna meM pUrvagRhIta savastra apavAda alpaparigraha ko upacAra se sakala parigraha tyAgarUpa | -liGga diyA jAnA cAhie tathA vivikta (ekAMta) sthAna meM utsargaliGga kahA gayA hai| yathA munivat nagnatArUpa utsargaliGga diyA jA sakatA hai| ___ "vivikte tvAvasathe utsargaliGgaM vA sakalaparigraha aparAjitasUri ne ina gAthAoM ko dRSTi meM rakhate hue tyaagruupm| urlsaliGga kathaM nirUpyate strINAmityata Aha- 'itthIvi ya jaM liGgaM diTuM' isa pUrvoddhRta gAthA kI vijayodayA tadutsargaliGgaM strINAM bhavati alpaM parigrahaM kurvtyaaH|" TIkA meM 'itarAsAM puMsAmiva yojyam' yaha uparyukta vAkya likhA aparAjitasUri ke kathana kA abhiprAya yaha hai ki yadyapi | hai arthAt zrAvikAoM kI bhakta pratyAkhyAnakAlika nizcayanaya se to vastra kA bhI tyAga kara denevAle muni kA | liGgavyavasthA puruSoM (zrAvakoM) ke lie ukta gAthAoM meM liGga utsargaliGga hotA hai, tathApi strI ke prasaMga meM eka- | nirdhArita vyavasthA ke samAna samajhanI caahie| isakA tAtparya janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita / 23 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha hai ki yadi koI zrAvikA bhI maharddhika yA lajjAlu hai | kI AjJA dI gaI hai athavA usake svajana mithyAdRSTi haiM, to use bhaktapratyAkhyAna ke samaya sArvajanika sthAna meM pUrvagRhIta bahuvastraparidhAnarUpa apavAdaliGga grAhya hai, kintu ekAMtasthAna meM vaha AryikAvat ekasAr3ImAtra paridhAnarUpa alpaparigrahAtmaka utsargaliGga grahaNa kara sakatI hai| yaha artha aparAjitasUri ne 'itarAsAM puMsAmiva yojyam' isa vAkya ke anantara nimna zabdoM meM spaSTa kara diyA hai-"yadi maharddhikA lajjAvatI mithyAdRSTisvajanAzca tasyAH prAktanaM liGgam / vivikte tvAvasathe utsargaliGgaM vA sakalaparigrahatyAgarUpam / utsargaliMGgaM kathaM nirUpyate strINAmityata Aha- tadutsargaliGgaM strINAM bhavati alpaM parigrahaM kurvatyAH / " ina vAkyoM meM aparAjitasUri ne spaSTa kara diyA ki zrAvikA ko ekAMta sthAna meM striyoM ke lie nirdhArita alpaparigrahAtmaka (ekasAr3I-mAtra-paridhAnarUpa) utsargaliGga grAhya hai / kintu paM. AzAdhara jI ne 'itarAsAM puMsAmiva yojyam' kA artha yaha lagA liyA ki bhaktapratyAkhyAnAbhilASiNI maharddhika, lajjAlu yA mithyAdRSTi svajanavAlI zrAvikA ekAMta sthAna meM inhIM guNoMvAle zrAvaka ke samAna vastra bhI tyAga detI / (dekhie, unakI pUrvoddhRta TIkA) / yaha artha bhagavatIArAdhanA kI ukta gAthA aura usakI aparAjitasUrikRta uparyukta TIkA ke ekadama viparIta hai / 8. amaharddhikAdi zrAvikAoM ke lie sarvatra utsargaliGga aparAjitasUri ne kahA hai ki jo zrAvikA maharddhika, lajjAlu yA mithyAdRSTi parivAra kI hai, use sArvajanika sthAna meM pUrvagRhIta apavAdaliGga grahaNa karane kI anumati hai, kintu ekAMta sthAna meM use utsargaliGga grahaNa karanA caahie| isakA tAtparya yaha hai ki jo zrAvikA maharddhika, lajjAlu yA mithyAdRSTi - parivAra kI nahIM hai, usake lie sArvajanika sthAna meM bhI utsargaliGga grahaNa karane kA Adeza hai / aba yadi isa utsargaliGga ko munivat nAgnyarUpa - utsargaliGga mAnA jAe, to strI ke sArvajanika sthAna meM nagna hone kA prasaMga AyegA, jo strI ke zIlarakSaNArtha Avazyaka lajjArUpa dharma ke aura lokamaryAdA ke viruddha hai, jinake pAlana kI AjJA Agama meM dI gaI hai - "gayarosaveramAyAsalajjAmajjAdakiriyAo / " (mUlAcAra / gA. 188 ) / Agama meM strI ko sArvajanika sthAna meM apane aMgoM ko sadA AvRta rakhane kA Adeza hai| AcArya kundakunda aura AcArya amitagati ne kahA hai ki strI kA gAtra svayaM saMvRta (Dha~kA huA) nahIM hotA, isalie use vastra se AvRta karane 24 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita 'Nahi saMuDaM ca gattaM tamhA tAsiM ca saMvaraNaM // ' (pra.sA./ tAtparyavRttigata gAthA 3/10 ) / 'na...... gAtraM ca saMvRtaM tAsAM saMvRtirvihitA tataH // ' ( yogasAraprAbhRta 8/47) / tAtparya yaha hai ki zIlarakSaNArtha strIzarIra ke kucha aMga puruSoM ko dRSTigocara nahIM hone cAhie, kintu ve yathAjAta avasthA meM dRSTigocara hote haiM, ataH unheM vastra se AcchAdita kara adRSTigocara banAnA Avazyaka hai| zrAvikA ke sArvajanika sthAna meM nagna ho jAne para isa Agamavacana kA pAlana nahIM ho sakatA, ata: amaharddhika, alajjAlu (jise kevala ekasAr3I dhAraNa karane meM lajjA kA anubhava nahIM hotA) athavA samyagdRSTi - parivAra kI zrAvikA ko sArvajanika sthAna meM jisa utsargaliGga ke grahaNa kA upadeza hai, vaha munivat nagnatArUpa utsargaliGga nahIM ho sakatA, AryikAvat ekavastrarUpa utsargaliGga hI ho sakatA hai| isase siddha hai ki aparAjitasUri ne zrAvikAoM ke lie ekAMta sthAna meM bhI AryikAvat ekavastrarUpa utsargaliGga hI grAhya batalAyA hai| isa tathya se bhI siddha hai ki paM. AzAdhara jI kI vyAkhyA bhagavatIArAdhanA kI ukta gAthA ke abhiprAya ke viruddha hai / 9. yuktita: bhI Agama viruddha uparyukta zabdapramANoM se siddha hai ki bhagavatI ArAdhanA meM bhaktapratyAkhyAna ke samaya striyoM ke lie ekAMta yA sArvajanika, kisI bhI sthAna meM munivat nAgnyaliGga grahaNa karane kA ullekha nahIM hai| ukta zabdapramANoM se vaha Agama viruddha siddha hotA hai / yuktitaH bhI vaha Agama viruddha ThaharatA hai, kyoMki bhaktapratyAkhyAna ke samaya AryikA yA zrAvikA ke vastratyAga se kisI prayojana kI siddhi nahIM hotii| usase na to unake guNasthAna kI vRddhi hotI hai, na saMvaranirjarA kI / vaha striyoM ko mokSamArga meM kisI bhI taraha Age nahIM bar3hAtA / strIparyAya meM jIva kA utthAna pA~caveM guNasthAna taka hI ho sakatA hai aura vaha sAr3ImAtra parigraha - rUpa utsargaliGga se hI saMbhava hai, usake abhAva meM nhiiN| isake atirikta saMstarArUr3ha strI kI nagna avasthA meM mRtyu hone para yadi usake zava ko usI avasthA meM dAhasaMskAra ke lie le jAyA jAtA hai, to isase lajjAspada aura bIbhatsa dRzya upasthita hogA aura yadi sAr3I meM lapeTakara le jAyA jAtA hai, to yaha siddha hogA ki vastratyAga nirarthaka hai| 10.paM. sadAsukhadAsa jI ko asvIkArya Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. sadAsukhadAsa jI ne bhI ukta gAthA kI svaracita | se janamI hai aura isakA prAyaH sabhI uttaravartI vyAkhyAkAroM TIkA meM AryikAoM aura zrAvikAoM ke lie bhaktapratyAkhyAnakAla meM munivat nAgnyaliGga ke vidhAna kA ullekha nahIM kiyaa| ve likhate haiM- "bahuri alpaparigrahakU dhAratI je strI tinakai hU autsargika liMga va apavAdaliMga doU prakAra hoya hai| tahA~ jo solaha hastapramANa eka supheda vastra alpamola kA tAtai paga kI eDIsUM mastakaparyanta sarva aMgakUM AcchAdana kariara mayUrapicchikA dhAraNa karatI strI.... tAkai.... AryikA kA vratarUpa autsargika liGga khie|.... bahuri gRha meM vAsakara, aNuvrata dhAraNa kari zIla, saMyama, saMtoSa, kSamAdirUpa rahanA, yaha strIni ke apavAdaliMga hai| so saMstara meM doU hI hoya / (bhagavatI ArAdhanA/gAthA 'itthIvi ya jaM liGga' 83 / prakA. - vizambaradAsa mahAvIraprasAda jaina dillI) / ne 'anusaraNa kiyA hai| udAharaNArtha san 1935 I. meM svAmI devendrakIrti digambara jaina graMthamAlA zolApura dvArA prakAzita bhagavatI ArAdhanA ke hindI arthakarttA paM. jinadAsa pArzvanAtha zAstrI phaDakule ne tathA san 1978 meM jaina saMskRti saMrakSaka saMgha zolApura evaM san 1990 meM hIrAlAla khuzAlacaMda dozI phalaTaNa dvArA prakAzita bhagavatI-ArAdhanA ke anuvAdaka siddhAntAcArya paM. kailAzacaMdra jI zAstrI ne paM. AzAdhara jI kA anusaraNa karate hue 'itthIviya jaM liGgaM diTThe' gAthA ke artha meM likhA hai ki bhaktapratyAkhyAna karanevAlI AryikA evaM zrAvikA ko ekAMta sthAna meM munivat nagnarUpa dhAraNa karanA cAhie / kSullaka jinendravarNI ne bhI jainendra siddhAntakoza ( bhAga 3 / pR. 417) meM aisA hI ullekha kiyA hai| uparyukta dasa pramANoM se siddha hai ki ina sabhI TIkAoM yA anuvAdoM meM prarUpita ukta dhAraNA bhrAMtipUrNa hai| bhagavatIArAdhanA meM varNita ukta gAthA kI samIcIna vyAkhyA zrI aparAjitasUri ne vijayodayATIkA meM kI hai| usameM unhoMne gAthA kA yaha artha batalAyA hai ki bhaktapratyAkhyAnakAla meM AryikA ko ekAMta yA sArvajanika, donoM sthAnoM meM vahI sAr3ImAtra-parigraharUpa utsargaliGga dhAraNa karanA cAhie, jo ve bhaktapratyAkhyAna ke pUrva dhAraNa karatI haiM tathA jo zrAvikAe~ ativaibhavasampanna, lajjAlu athavA mithyAdRSTi parivAra kI haiM, ve sArvajanika sthAna meM to apanA pUrvagRhIta anekavastrAtmaka apavAdaliMga hI grahaNa kareM, kintu ekAMtasthAna upalabdha ho, to AryikAvat ekavastrarUpa utsargaliGga dhAraNa kreN| anya zrAvikAoM ko donoM sthAnoM meM AryikAvat utsargaliMga hI grahaNa karanA cAhie / isa vaktavya meM paM. sadAsukhadAsa jI ne bhagavatI ArAdhanA ke anusAra bhaktapratyAkhyAnakAla meM striyoM ke lie uparyukta do hI liMga batalAe haiM, munivat nAgnyaliMga nahIM btlaayaa| paMDita jI kI yaha vyAkhyA mUla gAthA ke anurUpa hai| mUla gAthA meM bhaktapratyAkhyAna ke samaya ekAMta aura sArvajanika sthAna kA bheda kie binA sabhI AryikAoM ke lie utsargaliGga aura sabhI zrAvikAoM ke lie apavAdaliGga grAhya batalAyA gayA hai| usameM maharddhikA Adi zrAvikAoM ke lie ekAMtasthAna meM utsargaliGga grahaNa karane kA kathana nahIM hai / isakA kathana maharddhika Adi zrAvakoM ke lie batalAI gaI vizeSa liMgavyavasthA kA anukaraNa kara TIkAkAra aparAjitasUri ne kiyA hai| yaha anusaMdhAna darzAtA hai ki bhagavatI ArAdhanA meM AryikAoM aura zrAvikAoM ke lie bhaktapratyAkhyAna ke samaya ekAMta sthAna meM munivat nAgnyaliGga kA vidhAna hone kI bhrAnta dhAraNA paM. AzAdhara jI kI bhrAntijanita vyAkhyA AcArya vidyAsAgara vacanAmRta jJAnavairAgya zakti aisI zakti hai jo kisI dUkAna para nahIM miltii| vaha gurukRpA evaM sAdhanA se milatI hai| vairAgya meM rahakara zramaNa apanA jIvana vyatIta karate haiM, ve jaMgala meM bhavana kI apekSA lAkha gunA Ananda kA anubhava karate haiM / vairAgya aura viveka kA bar3hanA Atma vikAsa kA kAraNa hai| jaba hameM Atmatattva kI prApti kI ruci utpanna ho jAtI taba anaMta saMsAra sAgara kA nAza ho jAtA hai| sabase bar3A adhyAtma hai dUsare ke svAmI banane kA prayAsa mata karo / e/ 2, mAnasarovara, zAhapurA bhopAla- 462039, ma.pra. 'sarvodayAdi paMcazatakAvalI va stuti-saroja saMgraha ' se sAbhAra janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita / 25 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAThazAlA : AvazyakatA aura zikSaNa paddhati jaina pAThazAlA jainatva ko akSuNNa banAe rakhane, usakA poSaNa evaM saMvarddhana karane kA sazakta mAdhyama hai / yahA~ jainadarzana, jaina siddhAMtoM, paramparAoM, zrAvakocita AcaraNa Adi kI saiddhAMtika evaM prAyogika zikSA dI jAtI hai| apanI saMskRti ko viSama paristhitiyoM meM bhI akSuNNa banAe rakhane ke lie pAThazAlAe~ aparihArya haiM kyoMki jaina pAThazAlA eka aisA zikSA kendra hai, jahA~ jainadarzana evaM usake mUlabhUta siddhAMtoM kI zikSA dI jAtI hai| jIvanayApana kendrita zikSA saMsthAoM se alaga, jaina pAThazAlA saMskAra nirmANa kI mahattvapUrNa bhUmikA kA nirvAha karatI hai / yadyapi zikSA kI paribhASA meM bAlaka ke sarvAMgINa vikAsa kI carcA kI jAtI hai / jisameM zikSA ke sAtha-sAtha bAlaka ke sAmAjika, zArIrika, naitika, nAgarika, sAMskRtika, mAnasika Adi ke vikAsa samAhita haiM, kintu yadi vartamAna sAmAnya laukika zAlAoM kA sarvekSaNa kiyA jAve to vahA~ mAtra jAnakArI dI jAtI hai, jJAna yA zikSA nahIM / pAThazAlA mastiSka parizodhana kA sAdhana vartamAna meM TI0vI0 sIriyala, sinemA, yUtha klaba, sAyabara kaiphe, azlIla inTaraneTa Adi kI bharamAra hai / jahA~ bAlaka aura yuvA-yuvatiyA~ AkarSita hokara naitika AcAra vicAra se patanonmukha ho rahe haiN| jaina bAlaka, yuvA evaM yuvatiyA~ isase achUte nahIM haiN| isakA mUla kAraNa bacapana meM jaina saMskAroM kA abhAva hai| yadi laukika zikSA ke sAtha-sAtha jainadarzana ke mUla siddhAMtoM / paramparAoM kA bhI zikSaNa mile to bAlakoM ko bhaTakane se bacAyA jA sakatA hai| jainadarzana kA mAtra saiddhAMtika jJAna yA jAnakArI denA jaina pAThazAlA kA uddezya nahIM hai apitu unheM saMskAravAn banAnA bhI mahattvapUrNa uddezya hai| vartamAna meM laukika zikSA ke liye adhikAMza jaina chAtra prAya: aMgrejI mAdhyama ke kAnveMTa skUloM meM par3hate haiM jahA~ ke vAtAvaraNa kA duSprabhAva unake AcAra-vicAra para par3atA hai| ataH jaina pAThazAlA aise bAlaka bAlikAoM ke liye (mastiSka parizodhana) kA kArya karatI hai / yahA~ unheM vyasanoM, hiMsA Adi pA~ca pApoM, rAtribhojana se hone vAlI hAniyoM se paricita karAtI hai| unameM vinayazIlatA, deva, zAstra, guru ke prati zraddhA, devapUjA Adi kI prAyogika zikSA dI jAtI hai| 26 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita DaoN. premacaMda jaina manovijJAna ke anusAra bAlaka kA mastiSka eka korI sleTa ke samAna hai, jisa para jo cAho likha lo| eka zikSA manovijJAnI kA kathana thA ki mujhe 50 yA 100 bAlaka de dIjiye aura merI apanI duniyA~, maiM jise cAhUMgA use iMjIniyara, DaoNkTara, vaijJAnika, cora, DAkU yA hatyArA banA duuNgaa| tAtparya yaha hai ki bacapana ke saMskAra hI bAlaka ke bhAvI vyaktitva ke nirmANa meM sahAyaka yA bAdhaka hote haiN| ataH pAThazAlAoM ke mAdhyama se unakA mastiSka parizodhana jarUrI hai tAki ve jaina kulAcAra anurUpa AcaraNavAna bneN| pAThazAlA mAnasika roga kI auSadhi prAcIna yUnAnI vicAraka pleTo ke 'anusAra, 'zikSA mAnasika rogoM kI mAnasika auSadhi hai|' pleTo kI ukta ukti vartamAna ke pariprekSya meM zata pratizata satya hai| Aja aneka naI-naI kurItiyoM se yuvA yuvatiyA~ grasita hote jA rahe haiN| pAzcAtya sabhyatA aura TI0vI0 kA andhAnukaraNa karake yuvaka-yuvatiyA~ aise vastra pahanane lage haiM, jinheM dekhakara sabhya evaM sajjana samAja zarmasAra ho jAtA hai| jayajinendra ke sthAna para 'hAyahailo' saMbodhana kA rivAja bar3hatA hI jA rahA hai| gharoM meM bAlaka-bAlikAoM ke kakSoM meM paramapUjya AcArya zrI, muniyoM Adi ke citroM ke sthAna para krikeTa khilAr3iyoM, abhinetA, abhinetriyoM ke citra lage rahate haiN| bar3I saMkhyA meM yuvakayuvatiyA~ dhUmrapAna, guTakhA Adi kI lata ke zikAra bhI ho rahe haiN| azlIla gAne va azlIla sI0DI0 dekhane sunane kA rivAja bhI cala par3A hai| pAThazAlAe~ isa prakAra kI aneka kurItiyoM ke duSpariNAmoM se paricita karAkara unheM dUra karane kA saphala mAdhyama hai| ye saba mAnasika roga haiM jinakI auSadhi samucita zikSA hI hai, jo pAThazAlA meM hI saMbhava hai, laukika zikSA saMsthAnoM meM vidyArthI ko buddhimAn to banAyA jA sakatA hai lekina vivekavAna to pAThazAlA hI bnaayegii| pAThazAlA : azuddhiyoM kA parimArjana vartamAna meM pAThazAlA kI AvazyakatA eka anya dRSTi se bhI hai| Aja bhI jaina dharmAnuyAyI apane dharma, deva, zAstra, guru ke prati asIma zraddhA rakhate haiM kintu jJAna ke abhAva meM unakI ye samasta kriyAyeM rUr3hivata ho gaI haiN| pUjA karate haiM kintu pUjA kA artha bodha kA abhAva hai| adhikAMza praur3ha Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjA kA sahI uccAraNa nahIM karate haiN| udAharaNArtha vinayapATha meM 'vItarAga bheMTayo abai, meMTo rAga kuTeva' ke sthAna para 'vItarAga meMTo abai bheMTyo, rAga kuTeva' par3hate haiM / jisase artha kA anartha hotA hai| azuddhiyoM kI tarapha dhyAna dilAne para ve eka do bAra hI sahI par3hate haiM kintu nirantara pUrva abhyAsa ke kAraNa punaH azuddha hI par3hate rahate haiN| pAThazAlA isa prakAra kI azuddhiyoM ke parimArjana kA upayukta sthAna hai| kama se kama agalI pIr3hI to isa prakAra kI sAmAnya azuddhiyoM kI Adata se mukta hogI kyoMki pAThazAlA meM saptAha meM kama se kama eka bAra sabhI chAtra/chAtrAe~ zikSaka evaM zikSikAoM ke mArgadarzana meM pUjA karate haiM, jahA~ azuddha uccAraNa kI Adata hI nahIM bntii| pAThazAlA : mithyAtva se bacAva jainadarzana meM nidAna baMdha bahuta bar3A doSa mAnA gayA hai| kintu sAmAnyataH loga isa roga se grasta haiM / hamArA amuka kama ho jAegA to hama amuka vidhAna kareMge, tIrthayAtrA kareMge, dAna deMge, vrata kareMge aadi| pAThazAlA kI zikSA meM isa doSa ke prati sajaga rahane kI zikSA dI jAtI hai| kyoMki chAtrachAtrAe~ parIkSA meM uttIrNa hone kI manotiyA~ manAte haiM, jisase nidAnabaMdha hotA hai| isIprakAra apane vibhinna kAryoM kI siddhi ke liye anya devI-devatAoM kI pUjA arcanA evaM vrata rakhane kI prathA bhI sAmAnya hai| varSoM se maMdira meM nitya pUjA karane vAle zrAvakoM ko anya devI-devatAoM ke samakSa natamastaka evaM hAtha jor3ane kI mudrA meM dekhA jA sakatA aneka jainatIrtha sthAnoM meM anya devI-devatAoM ke bhI maMdira maTha haiM, loga donoM sthAnoM para jAkara apanI zraddhA bhakti prakaTa kara ArAdhanA karate haiN| pApa kSINa hone ke lie pavitra nadiyoM meM DubakI lagAte haiN| kucha loga svayaM prasAda na car3hAkara anya matAvalaMbiyoM ke hAthoM se apanI ora se prasAda car3havAte haiN| ve yaha bhUla jAte haiM ki kRta, kArita, anumodanA tInoM kA eka hI phala hai| / ina saba anyathA mAnyatAoM ke parimArjana kA sthAna pAThazAlA hai, jahA~ zuddha digdarzana se chAtra-chAtrAoM ko avagata karAyA jAtA hai| | pAThazAlA : jJAna evaM kriyA meM ekarUpatA kevala jJAnArjana hI nahIM apitu pAThazAlAoM meM jaina saMskRti, anurUpa paramparAoM kI prAyogika zikSA dI jAtI hai| vAda-vivAda, prazna maMca, bhASaNa pratiyogitA, bhajana evaM | anya pratiyogitAe~, laghu nATikAe~, vArtAlApa Adi ke Ayojana samaya-samaya para hote rahate haiN| jainaparva samAroha pUrvaka manAye jAte haiN| prasiddha jainakathAnakoM ke anurUpa jhAkiyAM bhI susajjita kI jAtI haiM, jinake mAdhyama se chAtra-chAtrAyeM karake sIkhate haiN| sAmUhika kArya karane se unameM sAmUhika uttaradAyittva evaM sAmAjikatA kI bhAvanA kA vikAsa hotA hai / mAtra darzana, jJAna kI saiddhAMtika zikSA jahA~ eka ora nIrasa hai to dUsarI ora kAryakArI bhI nahIM hai| chAtra chAtrAyeM jo saiddhAMtika jJAna arjita karate haiM, unheM apane vyavahArika jIvana meM apanAne ko bhI prerita kiyA jAtA hai| pAThazAlAoM meM pratidina chAtra kucha na kucha niyama lete haiM, jisakA ve pAlana karate haiN| isa taraha saMyama kA pahalA pATha par3hate haiN| niyamita pAThazAlA jAne vAle chAtra aura mAtra laukika zikSA ke saMsthAnoM meM par3hane vAle chAtroM ke AcAra-vicAra, cAritrika dRr3hatA aura jJAna kI samajha unake vyavahAra meM dikhAI detI hai| saMkSepa meM mAtra jJAna yA jAnakArI ekatrita karane vAle kI yAtrA mAtra kAgaja kI nAva meM baiThakara bhava-pAra kara lene ke prayAsa jaisI hai / usakI samasta jAnakAriyA~ cAhe vo sahI hoM yA galata, parigraha mAtra hI haiM, kyoMki ve usake vaiyaktika jIvana kI aMga nahIM bana pAI haiN| acche-acche vidvAn paMDitoM ko hoTala meM baiThakara cAya pIte evaM samose khAte dekhA gayA hai / pAThazAlAoM meM jainakulAcAra kI vyavahArika zikSA dI jAtI hai, bhale hI ve ekadama hoTala, AlU Adi kA tyAga na kara pAye para saMskAra to bane rahate haiM aura jaba unheM aise samaya meM saMtoM, muniyoM kA samAgama mila jAtA hai to ve AlU Adi abhakSya padArthoM kA tyAga karane, nitya devadarzana karane, pUjA karane, rAtribhojana tyAga karane meM nahIM hicakate / aba prazna uThatA hai ki bAlaka-bAlikAoM ko pAThazAlA praveza ke liye kisa prakAra AkarSita kareM evaM pddh'aaeN| isa sambandha meM mere nimnalikhita sujhAva haiM: 1. dhArmika zikSA ke sAtha-sAtha laukika viSayoM ke adhyApana kI vyavasthA sAmAnyatayA chAtra - chAtrAe~ aMgrejI evaM gaNita viSayoM meM kaThinAI kA anubhava karate haiM aura ina viSayoM kI TyUzana karate haiN| pariNAmata: unheM pAThazAlA Ane kA samaya nahIM mi ltaa| yadi hama pAThazAlA meM bhI ina donoM viSayoM ke adhyApana kI vyavasthA kara deM yA kama se kama saptAha meM do dina inake liye niyata kara deM to chAtra pAThazAlA praveza ke prati AkarSita hoNge| samAja meM hI aise yuvaka-yuvatI mila jAyeMge, jo ina viSayoM kA zikSaNa niHzulka janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita / 27 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA sazulka kara sakate haiM, AvazyakatA hai unheM sammAnapUrvaka | zIghra spaSTa hotA hai| jaise ATha karmoM kA kyA kArya hai, ise AmaMtrita karane kii| yaha suvidhA unhIM chAtroM ko mile jo | udAharaNoM se spaSTa kiyA gayA hai| udAharaNArtha jJAnAvaraNapAThazAlA ke niyamita chAtra haiN| Dhakane kA kAma karatA hai, darzanAvaraNa paharedAra kA kAma 2. kama se kama pratimAha samAja kA eka sArvajanika | karatA hai aadi| inake citra bhI banAye jA sakate haiN| samAroha Ayojita kara pAThazAlA ke chAtra-chAtrAoM kI vibhinna ____ bAli mahArAja ne rAvaNa ke sanmukha nata mastaka hone ke pratiyogitAe~ karAyeM evaM unheM AkarSaka puraskAroM se puraskRta | sthAna para apane bhAI sugrIva ko rAjya dekara digambarI dIkSA kareM tAki anya chAtra isa ora AkarSita hoN| lenA ThIka samajhA tAki apane vrata ke pAlana meM doSa na lge| 3. chAtra-chAtrAe~ pratyeka ravivAra ko maMdira jI meM sAmUhika | bAhubalI ne bharata ke sAmane jhukane se acchA rAjya tyAganA va pUjana karate haiN| pUjana ke uparAnta unheM kucha na kucha miThAI, | digambarI dIkSA lene ko ThIka smjhaa| sacce zrAvaka deva, phala Adi vitarita kiye jAte haiN| gaMjabAsaudA meM yaha prayoga | zAstra, guru ke sanmukha hI natamastaka hote haiM, anyoM ke prati saphala rahA hai| anya sthAnoM para bhI ise apanAyA jA sakatA | nhiiN| Azaya yaha hai ki darzana aura siddhAMtoM ko mAtra raTane hai| isake liye samAja meM hI prAyojaka mila jAte haiN| ko adhika protsAhita na kiyA jAve / prAyaH jaina pAThazAlAoM 4. pAThazAlAe~ sAmAnyatayA rAtri meM lagatI haiN| ata: chAtroM ke chAtra-chAtrA aneka jaina siddhAMtoM yA tattvoM Adi ko raTa to ko lAne le jAne ke liye kucha svayaMsevakoM kI vyavasthA lete haiM para unakI vyAkhyA nahIM kara pAte / ata: udAharaNoM ke prayAsa pUrvaka kI jA sakatI hai| muhallevAra do, cAra svayaM mAdhyama se siddhAMtoM kI avadhAraNA ko hRdayaMgama karAyA jAnA sevaka yA pAThazAlA ke hI kucha yuvakoM ko isa ora prerita caahiye| kiyA jAnA caahiye| 4. praznottara praNAlI : zikSAzAstrI aura manovaijJAniyoM pAThazAlA kI zikSaNa paddhati meM sudhAra ne acche zikSaka ke cha: mitra batAye haiM, jaise-kyoM, kaba, kaise, kitane, kahA~, kinhoMne / ina cha: praznoM ke mAdhyama se pAThazAlA kI viSayavastu ko rocaka banAne ke lie kisI bhI viSaya vastu ko acche DhaMga se par3hAyA jA sakatA hai adhyApana kI kucha navIna vidhiyoM ko apanAnA abhISTa hogaa|| evaM unheM viSaya hRdayaMgama huA athavA nahIM, isakA mUlyAMkana 1. kathA-kahAnI vidhi : prathamAnuyoga ke kathAnakoM ke bhI kiyA jA sakatA hai| mAdhyama se hiMsA, jhUTha, corI Adi pApoM evaM ahiMsA, satya, 5. vyaktigata vibhinnatA ko dhyAna meM rakhakara zikSaNa acaurya Adi ke sArabhUta tattva samajhAe jA sakate haiN| jainadarzana kArya kiyA jAnA : kakSA meM upasthita sabhI bAlakakI ahiMsA mAtra dUsaroM kA ghAta karane yA unheM kaSTa pahu~cAne bAlikAoM kA mAnasika stara eka jaisA nahIM hotA-kucha taka hI sImita nahIM hai, apitu mana meM hiMsA Adi ke bhAva kuzAgra buddhi hote haiM, jo eka-do bAra meM hI viSaya ko acchI mAtra bhAne mAtra se ve hiMsA Adi pApoM kI zreNI meM A jAte taraha samajha lete haiM, kucha ausata darje ke tathA kucha maMda buddhi haiN| isa tathya ko paurANika AkhyAnoM ke mAdhyama se samajhAyA bhI ho sakate haiN| ataH unako samajha kara una para vyaktigata jA sakatA hai| machalI pakar3ane hetu jAla phailAne vAle dhIvara dhyAna denA Avazyaka hai| Adhunika zikSaNa avadhAraNA ke yA svayaMbhUramaNa samudra ke rAghava mahAmatsya evaM unake kAna meM anusAra acchA zikSaka mAtra par3hAtA nahIM hai, apitu svayaM rahane vAle taMdulamatsya ke AkhyAna se ise bhalIbhAti spaSTa | bAlaka ko par3hatA hai aura usakI mAnasika yogyatA, ruci kiyA jA sakatA hai| evaM sAmarthya ke anusAra unheM viSaya grahaNa hetu prerita karatA 2. citra/cArTa pradarzana vidhi : jainadarzana ke mUla siddhAMtoM | hai| isa manovaijJAnika tathya ko bhI dhyAna meM rakhanA caahiye| ko citroM ke mAdhyama se bhI bAlaka bAlikAoM ko hRdayaMgama 6. zikSaka-zikSikAyeM svayaM Adarza zrAvakocita karavAyA jA sakatA hai| jaise narakoM ke duHkhoM ke citra, | AcAra rakheM : yaha eka atyaMta Avazyaka biMdu hai kyoMki lezyAdarzana, trilokadarzana, ar3hAIdvIpa kA nakzA, Sadravya | manovaijJAnika dRSTi se 6 se 14-15 varSa taka ke baalk| aadi| isake liye bar3e-bar3e cArTa cA citra banavAye jAne bAlikAe~ apane zikSaka/gurujanoM ko Adarza mAnakara unakA caahie| anukaraNa karate haiM va una jaisA bananA cAhate haiN| ata: zikSaka3. udAharaNoM dvArA : koI bhI viSaya udAharaNoM dvArA | zikSikAoM meM cAritrika dRr3hatA honI caahiye| samAja ke 28 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMrakSaka varga zikSaka-zikSikAoM kA cayana isa tathya / se viSaya ko itanA sarala banA sakate haiM ki chAtra-chAtrAe~ ko dhyAna meM rakhakara kreN| satI mainAsaMdarI kA AkhyAna | unheM saralatA se hRdayaMgama kara lete haiN| zikSaka svayaM slAiDasa par3hAne vAlI zikSikA yA zikSaka yadi svayaM prema vivAha kara taiyAra kara sakate haiM yA citrakAra se karavA sakate haiN| projekTaroM le to usakA kyA prabhAva par3egA, yaha eka vicAraNIya prazna | ke mAdhyama se parade para slAiDsa yA TrAnsaperensI bar3e dikhate haiM aura zikSaka inake bheda-prabheda acchI taraha samajhA sakate 7. kampyUTara dvArA : Ajakala kampyUTara bhI zikSA kA | ha / kisA bhA viSaya ka bhada-prabhada samajhAna ma ela.sA.DA. mahattvapUrNa sAdhana hai| inTaraneTa para kaI jaina vebasAiTsa haiM, projekTara bahuta upayogI siddha huA hai| samAja ke sampanna jinase tIrthakSetra sahita jainadarzana kI mahattvapUrNa jAnakAriyA~ | mahAnubhAvoM ko prerita kara ina Adhunika upakaraNoM kI vyavasthA milatI haiN| jisase chAtroM kI ruci bar3hatI hai| inakI vyavasthA pAThazAlAoM meM karavAyI jAnA caahiye| kI jAnI caahiye| uparyukta aura isI prakAra ke anya upAyoM se maiM 8. anya Adhunika zaikSaNika upakaraNoM kA prayoga : | samajhatA hU~ ki pAThazAlA kI zikSA prabhAvI siddha hogI aura ovaraheDa projekTara, slAiDa projekTara, ela.sI.DI. projekTara | yaha bAlaka bAlikAoM ko AkarSita bhI kregii| Adi-Adi, chAtra-chAtrAe~ ina Adhunika upakaraNoM kI ora nidezaka, javAharalAla neharU smRti mahAvidyAlaya, AkarSita bhI hote haiM tathA zikSaka/zikSikAyeM inake mAdhyama gaMjabAsaudA bhagavAn puSpadanta jI jambUdvIpa sambandhI bharata kSetra kI kAkaMdI nagarI meM ikSvAkuvaMzI kAzyapagotrI sugrIva nAma ke rAjA rAjya karate the| jayarAmA unakI paTarAnI thii| mArgazIrSa zukla pratipadA ke dina usa mahAdevI ne prANata svarga se avatarita indra ko tIrthaMkara suta ke rUpa meM janma diyaa| candraprabha bhagavAn ke bAda jaba nabbe karor3a sAgara kA antara bIta cukA taba puSpadanta bhagavAn kA janma huA thaa| unakI Ayu bhI isI antara meM zAmila thii| do lAkha pUrva kI unakI Ayu thI, sau dhanuSa U~cA zarIra thaa| pacAsa hajAra pUrva taka unhoMne kumAra avasthA ke sukha prApta kiye the| tadanantara unake mAtA-pitA ne aneka rAja kanyAoM se unakA vivAha sampanna kara unheM rAjapada pradAna kiyaa| isa prakAra rAjya karate hue jaba unake rAjya kAla ke pacAsa hajAra pUrva aura aTThAIsa pUrvAMga bIta gaye taba ve eka dina dizAoM kA avalokana kara rahe the| usI samaya ulkApAta dekhakara unheM AtmajJAna prakaTa ho gyaa| jisase unhoMne apane sumati nAmaka putra ko rAjya dekara mArgazIrSa zukla pratipadA ke dina puSpaka vana meM sAyaMkAla ke samaya eka hajAra rAjAoM ke sAtha dIkSA dhAraNa kara lii| ve pAraNA ke liye zailapura nAmaka nagara meM praviSTa hue| vahA~ suvarNa ke samAna kAnti vAle puSpamitra rAjA ne unheM AhAra dAna dekara paMcAzcarya prApta kiye| isa prakAra chadmastha avasthA meM tapasyA karate hue unake cAra varSa bIta gye| tadanantara usI dIkSA vana meM belA kA niyama lekara ve nAgavRkSa ke nIce sthita hue aura kArtika zukla dvitIyA ke dina sAyaMkAla ke samaya ghAtiyA karmoM ko naSTa kara kevalajJAna prApta kiyaa| dhanapati kubera ne unake acintya vaibhava svarUpa samavazaraNa kI racanA kI, bhagavAn ke samavazaraNa meM do lAkha muni, tIna lAkha assI hajAra AryikAyeM, do lAkha zrAvaka, pA~ca lAkha zrAvikAyeM, asaMkhyAta deva-deviyA~ aura saMkhyAta tiryaMca the| isa taraha bAraha sabhAoM se pUjita bhagavAn puSpadanta Arya dezoM meM vihAra kara dharmopadeza dete hue sammedazikhara para pahu~ce aura yoga nirodha kara bhAdra zukla aSTamI ke dina sAyaMkAla ke samaya eka hajAra muniyoM ke sAtha nirvANa ko prApta kiyaa| muni zrI samatA sAgara jI kRta 'zalAkA puruSa' se sAbhAra janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita /29 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMskRti ke unnAyaka paM. kailAzacaMdra jI evaM syAdvAda mahAvidyAlaya syAdvAda mahAvidyAlaya jaisI gauravazAlI saMsthA kA janma eka rupaye ke mahAdAna se huA thA / adhyAtmapremI jJAnapipAsu pUjya gaNezaprasAda varNI jI ke jIvana meM eka aisI ghaTanA ghaTI :- jaba ve yuvAvasthA meM saMskRta ke adhyayana hetu kAzI pahu~ce taba eka vidvAn 'naiyAyika jIvanAtha zAstrI' kI phaTakAra sunakara tilamilA gae / unakA roma-roma karAha uThA, aMtarAtmA meM hAhAkAra maca gyaa| unhoMne pratijJA kI jaise bhI ho banArasa meM saMskRta vidyAlaya khulakara hI rhegaa| usa samaya varNIjI ne vaTavRkSa ke nanheM se bIja kI taraha eka rupaye kA jhammanalAla | se dAna prApta kiyaa| usa rupaye ke cauMsaTha kArDa kharIdakara dUra-dUra taka apanI vyathA likhakara bheja dii| inhIM patroM ke mAdhyama se syAdvAda pAThazAlA kA vidyAkalpatarU sthApita karake hI varNIjI ne caina kI sAMsa lii| bhayaMkara bAdhAoM ko sahakara bhI unhoMne ajAtazatru banakara samAja ke ajJAna aMdhakAra ko dUra karane kA asAdhAraNa kArya kara dikhAyA aura bahA dI jJAnagaMgA bhAvI pIr3hI ke lie / mUrdhanya vidvAn kavi zrI nIraja jI ne usa samaya kI kAzI kI sthiti kA sajIva citra prastuta kiyA hai: usa dina huI sagarvA nija meM patita pAvanI kAzI, jisa dina ' bhAgIratha' gaNeza ne svargoM ko llkaaraa| gaMgA ke taTa para A chor3I syAdvAda kI dhArA // prasiddha jainakavi sudheza nAgauda ne isa vidyAlaya kI garimA ke svAgata meM likhA thA : tuma jJAna devatA ke maMdira, tuma sarasvatI ke puNya geha / tuma paMcama yuga ke samavazaraNa tuma bhArata ke abhinava videha // paNDita kailAzacaMdra zAstrI ne isa syAdvAda pAThazAlA ke viSaya meM likhA thA- isameM saMdeha nahIM, ki syAdvAda mahAvidyAlaya kAzI kA itihAsa eka taraha se jaina samAja kI zaikSaNika pragati kA itihAsa hai / isa vidyAlaya ne ina pacAsa varSoM meM vividha viSayoM ke hajAroM vidvAnoM ko utpanna kiyA hai| jo kAma saikar3oM vidyAlaya milakara nahIM kara sakate the, vaha kAma eka akele syAdvAda mahAvidyAlaya ne ina pacAsa varSoM meM kara dikhaayaa| mahApuruSoM kA vyaktitva 30 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita DaoN. zrImatI ramA jaina kAlajayI hotA hai, use na kAla kI chenI se kATA jA sakatA hai, aura na samaya kI rAkha use r3haka sakatI hai| pUjya gaNezaprasAda varNI jI dvArA Aropita vidyAkalpatarU ke paudhe ko san 1923 se paM. kailAzacaMdajI ne mAlI banakara sIMcA usakI rakSA kI aura use vaTavRkSa kA rUpa pradAna kara diyA / asvastha hone ke kAraNa paMDita jI ne tIna-cAra varSa kA avakAza le liyA, punaH san 1927 se samAja ke Agraha para pradhAnAcArya kA pada grahaNa kiyA tathA chAtroM kI cetanA ke kaNa-kaNa meM jJAna razmiyoM kA prakAza bharanA prArambha kara diyaa| isa samaya kAzI kA vAtAvaraNa paM. jI ke vyaktitva aura yogyatA ke vikAsa ke lie sarvAdhika upayogI rhaa| paM. jI ne athaka parizrama aura apUrva AtmIyatA se chAtroM ko suyogya banAne kA dRr3ha saMkalpa kara liyaa| bacapana meM digambara jaina bAlAvizrAma, ArA Azrama meM mujhe chaH varSa par3hAne vAle, guru DaoN. nemicaMdra jyotiSAcArya ne paM. kailAzacaMdra jI kI prazaMsA karate hue likhA thA :- 'guru deva kA hRdaya nAriyala ke samAna Upara se kaThora, para antasa se chAtroM ke prati mamatA kA ajasra srota / ve chAtroM ke utane hI hitaiSI haiM, jitane pitA apanI saMtAna ke prati hote haiN|' samasta dharmoM, purANoM aura graMthoM meM jaina- ajaina sabhI kaviyoM ne guru kI mahimA kA bakhAna kiyA hai| banArasIdAsa kahate haiM: saMsAra sAgara taraNa tAraNa guru jahAja vizaikhiye / jaga mAhiM guru sama kahi banArasa aura koU na pekhiye // sUphI saMta jAyasI ne bhI saguNa nirguNa paramAtmA ke sacce jJAna ko prApta karane ke lie guru ke rUpaka dvArA suA ko mArgadarzaka siddha kiyA hai - guru suA jaiI paMtha dikhAvA - vina guru jagata ko nirguNa pAvA / mahAkavi tulasIdAsa ne bhI guru ke upadeza binA ajJAna evaM moharUpI aMdhakAra miTanA asaMbhava batAyA 1 vaMdaUM gurupada kaMja kRpAsiMdhu nara rUpa hari / mahAmoha tama puja jAsu vacana ravi kara nikara // upa adhiSThAtA digambara jaina gurudatta udAsIna Azrama siddhakSetra droNagiri Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janmazatAbdI varSa para pAvana smaraNa paM. vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya DaoN. jyoti jaina jainadharma evaM saMskRti ke vikAsa meM aneka AcAryoM, | zIlatA, akrodha, amAna, alobha jaise guNa vidyamAna the| santoM, vidvAnoM evaM zreSThiyoM kA amUlya yogadAna rahA hai| jaina | asvastha hone para bhI ve paMDita jI kI dinacaryA aura Atithya dharma evaM saMskRti ke saMvarddhana evaM sampoSaNa meM lalitapura | meM kabhI zaithilya nahIM karatI thiiN| kuTumbiyoM aura riztedAroM jile kA gauravapUrNa itihAsa hai| jahA~ eka ora lalitapura | ke prati unake hRdaya meM agAdha sneha evaM Adara rhaa| 58 varSa jile ke prAcIna tIrthakSetra jainiyoM kI mahattvapUrNa virAsata ke | kI Ayu meM unakA svargavAsa ho gyaa| ve apane pIche tIna rUpa meM vidyamAna hai, vahIM dUsarI ora isa jile ke aneka | suyogya putra aura tIna putriyoM kA bharA-pUrA parivAra chor3a giiN| sAdhu-saMtoM, AryikAoM, vidvAnoM evaM viduSiyoM ne sAhitya | deza ke svAdhInatA saMgrAma meM paM.jI kA yogadAna evaM sAMskRtika vikAsa meM mahattvapUrNa yogadAna diyA hai| | avismaraNIya hai| paccIsa sAla kI yuvAvasthA meM apanoM kI aneka pratibhAoM va manISI vidvat ratnoM ko janma dene vAlI sArI ciMtA chor3a vaMzIdhara jI svataMtratA saMgrAma meM kUda pdd'e| isa bhUmi meM paMDita vaMzIdhara vyAkaraNAcArya kA nAma svarNAkSaroM mAtRbhUmi kI pukAra suna vaMzIdhara jI vibhinna AMdolanoM meM meM ullekhanIya hai| sakriya ho utthe| cAhe 1931 kA asahayoga AMdolana ho yA __ jainadarzana ke udbhaTa vidvAn paM. vaMzIdhara jI kA janma | 1937 ke esembalI cunAva hoM, 1941 kA vyaktigata satyAgraha bhAdrapada zukla 7, vi.saM. 1962 (san 1905) meM soraI, ho yA 1942 kA bhArata choDo AMdolana ho, vaMzIdhara jI ne jilA lalitapura meM huaa| paMDita jI ke pitA kA nAma zrI paM. | tana, mana aura dhana saba kucha svataMtratA ke isa mahAsamara meM homa mukundIlAla aura mAtA kA nAma zrImatI rAdhAdevI thaa| pitAjI | karate samaya koI saMkoca nahIM kiyaa| saca pUcho to jaisI niSThA apane kSetra ke mAne hue vidvAn paMDita, zAstrapratilekhaka aura | evaM samarpaNa ke sAtha unhoMne jJAna kI sAdhanA kI thI, vaisI hI pratiSThAcArya the| samAja meM jahA~ kahIM bhI jalayAtrA, siddhacakra | niSThA aura samarpaNa ke sAtha mAtRbhUmi ke prati apane dAyitvoM vidhAna, paMcakalyANakapratiSThA Adi dhArmika kArya hote the, kA nirvAha kiyaa| unameM unheM sasammAna AmaMtrita kiyA jAtA thaa| dazalakSaNa 1942 ke bhArata chor3o AMdolana meM paMDita vaMzIdhara jI parva meM bhI zAstra-vacanikA ke lie ve samAja ke AmaMtraNa | kI bhUmikA itanI mahanIya rahI, sAtha hI sevA saMkalpa itanA para jAte the| unake hAtha ke likhe hue zAstra Aja bhI kaI | dRr3ha rahA ki apane hI sAthiyoM meM udAharaNa banate cale ge| maMdiroM meM upalabdha haiN| na jAne kitanoM ne una viSama paristhitiyoM meM unase preraNA paMDita vaMzIdhara jI kA bacapana aneka kaThinAiyoM meM prApta kI aura na jAne kitane gharoM meM unakI sahAyatA se gujraa| jaba ve tIna mAha ke the tabhI pitAjI kA svargavAsa ho | manobala ke dIpa jalate rhe| isakI koI sUcI na kabhI banI gyaa| bAraha varSa kI Ayu Ate-Ate mAtA jI kA sAyA bhI aura na bana skegii| nagara kAMgresa kameTI kI adhyakSatA se sira se uTha gyaa| ve abhAvoM meM pale-puse aura Age bddh'e| lekara prAMtIya kAMgresa kameTI kI sadasyatA taka, unheM jaba paMDita jI kI prAthamika zikSA sthAnIya prAimarI skUla meM | jahA~ jo kAma sauMpA gayA, use unhoMne apane vyaktigata svArthoM kakSA cauthI taka huii| bAda meM pUjya gaNezaprasAda jI varNI | se pare eka rASTrIya garimA ke sAtha nibhaayaa| apane sAtha unheM vArANasI le ge| vahA~ syAdvAda jaina | 1921 se 1946 taka ke paccIsa sAla svataMtratA kI mahAvidyAlaya meM unakI chatra-chAyA meM gyAraha varSa taka vyAkaraNa, | lar3AI kA vaha samaya thA jaba rASTra ke lie balidAna, yAtanAe~, sAhitya darzana aura siddhAnta kA ucca adhyayana kiyaa| kArAvAsa Adi hI thaa| kisI tara prArambha se hI Apa kuzAgra buddhi ke the| Apane prathama zreNI meM | prema meM AtmasaMtoSa hI ekamAtra upalabdhi mAnI jAtI thii| hI sabhI parIkSAe~ uttIrNa kii| vyAkaraNAcArya parIkSA meM to | sAgara aura nAgapura kI jeloM meM bitAyA gayA baMdI jIvana ho yA prAvINya sUcI meM dvitIya sthAna prApta kiyA thaa| amarAvatI jela meM sahI gaI durdama yAtanAe~, paMDita jI kA 1928 meM ApakA vivAha bInA meM zAha maujIlAla jI | vyaktitva kahIM nahIM jhukaa| jela kI yAtrAoM ne unake vyaktitva kI suputrI lakSmIbAI ke sAtha sampanna huaa| paMDita jI kI | ko aura bhI vizAla banA diyA, chuAchUta, daheja, anamela dharmapatnI svabhAvataH unake samAna hI guNadharmI thii| unameM | vivAha jaisI sAmAjika kurItiyoM ke viruddha jUjhane kA sAhasa gAmbhIrya, sahajasneha, vAtsalya, udAratA, dayAlutA, sahana- pradAna kiyaa| janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita /31 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. vaMzIdhara jI kA vyaktitva mahAn thA aura kRtitva bahuAyAmI / unhoMne jahA~ sAmAjika kurItiyoM kA virodha kiyA vahIM kabhI bhI apanI rASTrIya sevAoM ko bhunAne kA vicAra taka nahIM kiyaa| unhoMne 'svataMtratA AMdolana saMgharSa ke bAda deza AjAda ho gayA, lar3AI samApta ho gaI' sahI socakara mA~ jinavANI kI ArAdhanA meM apane ko niyojita kara liyA / paM. vaMzIdhara jI apane samaya ke lokapriya evaM zraddhAspada vidvAn the / zaikSaNika, sAmAjika evaM dhArmika gatividhiyoM meM unakI mahatI bhUmikA rahatI thii| jainasAhitya aura samAja sevA meM lage paMDita jI bhAratavarSIya digambara jaina vidvat pariSad ke yazasvI adhyakSa rhe| inakA kAryakAla garimApUrNa thaa| guru gopAladAsa baraiyA zatAbdI samAroha usI bIca Ayojita huA aura usakI saphalatA meM paMDita jI kA mahattvapUrNa yogadAna rhaa| zrI gaNeza prasAda varNI jaina graMthamAlA ke maMtrI ke nAte unhoMne saMsthA ko niraMtara Age bar3hAne kA prayAsa kiyaa| paMDita jI sarasvatI putra the / unakI vidyArAdhanA aura sAhitya sAdhanA uccakoTi kI thii| ve maulika racanAkAra the| paMDita jI ne apanA saMpUrNa jIvana jinavANI kI ArAdhanA aura sAhitya sAdhanA meM lgaayaa| paM. jI kI maulika kRtiyAM unake gahana ciMtana ko prakaTa karatI haiN| 'khAniyA tattvacarcA gomaTeza bAhubalI RSabha ke rAjaku~ara, sunandA ke lAr3aku~ara, bharata ke bhAI kI hai mUrata bholI bhalI ! nayanoM meM 'anekAnta', kailAza mar3abaiyA nAsikA ekAgra zAnta, hoMTha ahiMsA kI jaise A~ca meM khilI kalI ! pRthvI - putra pauruSa se AsamA~ ko chU rahA, zramaNoM kA santa huA sAdhanA mahAbalI sUraja kI krAnti aura candramA kI kAnti liye, deha - balI, Atma-balI, gomaTeza bAhubalI ! citragupta nagara, bhopAla 32 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita | aura usakI samIkSA' likhakara unhoMne Agama kA vizuddha pakSa sAmane rkhaa| 'nizcaya aura vyavahAra' unakI carcita kRti hai / paM. jI kI anya pustakeM haiM- 'jaina darzana meM kAryakAraNa bhAva aura kAraka vyavasthA', 'paryAyeM kramabaddha bhI hotI haiM aura akramabaddha bhI', 'bhAgya aura puruSArtha eka nayA anuciMtana', 'jaina tattvamImAMsA kI mImAMsA' Adi / bIsavIM sadI ke vidvAnoM meM paMDita jI kA sthAna agragaNya hai / 1990 meM unakI viziSTa sevAoM kA abhinaMdana karane hetu sAgara (ma.pra.) meM eka bRhat abhinaMdana graMtha bheMTa kara Apako sammAnita kiyA gayA thaa| 11 disambara, 1996 meM bar3e hI zAMta pariNAmoM ke sAtha ApakA nidhana ho gayA / pUjya paMDita jI ke sAhitya kA, sAmAjika, zaikSaNika evaM dhArmika avadAna ke prati kRtajJatA jJApana hetu zatAbdI varSa meM unake dvArA kI gaI jinavANI-ArAdhanA kA mUlyAMkana avazya hI honA cAhie, jisase vilupta hotI jaina zAstrIya vidvAnoM kI paramparA ko mArgadarzana mile aura navIna vidvAn isa ora pravRtta hoN| hamArI vinamra zraddhAMjali / zikSaka AvAsa 6 zrI kundakunda jaina mahAvidyAlaya parisara khataulI- 251201 (u. pra. ) mRdumatI mAtA jI ke begamagaMja cAturmAsa meM hue abhUtapUrva kAryakrama saMta ziromaNI 108 AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja kI parama viduSI ziSyA AryikAratna 105 zrI mRdumatI mAtA jI ke pAvana sAnnidhya meM AcArya vidyAsAgara zikSaNa zivira sampanna kiyA gayA tathA AgAmI paMcakalyANaka hetu maMdira veda zikhara kA nava nirmANa kiyA gyaa| AryikA ratna mRdumAtAjI dvArA nagara ke samasta skUloM evaM jela meM pAvana pravacana kie ge| navanIta jaina gairatagaMja meM aitihAsika 1008 zrI samavazaraNa mahAmaNDala vidhAna AryikA ratna 105 tapomatI mAtA jI, AryikA zrI siddhAntamatI mAtA jI, AryikA zrI namramatI mAtA jI, AryikA zrI purANamatI mAtA jI evaM AryikA zrI ucitamatI mAtA jI sasaMgha ke parama sAnnidhya meM pratiSThAcArya vA. bra. sumata jI evaM bA. bra. anila jI ke nirdezana meM sampanna kiyA gyaa| adhyakSa Tekacanda jaina Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhuoM ko avazya deM AhAradAna, kintu raheM sAvadhAna paM. rAjakumAra jaina zAstrI AhAra dAna kA adhikAra kauna? dhoyeM tathA sabhI loga gaMdhodaka avazya leN| 1. AhAra dAtA kA pratidina devadarzana kA niyama, rAtribhojana | 2. cauke meM paira dhone ke liye prAsuka jala hI rakheM aura tyAga, sapta vyasanoM kA tyAga tathA sacce deva, zAstra, guru | sabhI loga paira er3I se acchI taraha dhokara hI praveza kareM ko mAnane kA niyama honA caahiye| evaM aMdara bhI acchI taraha se hAtha dhoveN| 2. jinakA Aya kA srota hiMsAtmaka va anucita na ho| | 3. par3agAhana ke samaya sApha-sutharI jagaha meM khar3e hoveN| AhAradAna ve hI kara sakate haiM, (zarAba kA ThekA, juA, jahA~ nAlI kA pAnI baha rahA ho, mare jIva jaMtu par3e hoM, saTTA khilAnA, kITanAzaka davAyeM, byUTI pArlara, nazIlI | harI ghAsa ho,pazuoM kA mala ho, aise sthAna se par3agAhana vastu kA vyaapaar)| na kareM evaM sAdhuoM ko cauke taka le jAte samaya bhI ina 3. jinake parivAra meM jainetaroM se vivAha sambandha na huA sabhI bAtoM kA dhyAna rkheN| 4. nIce dekhakara hI sAdhu kI parikramA kareM evaM parikramA 4. jinake parivAra meM vidhavA vivAha sambandha na huA ho|| karate samaya sAdhu kI parachAI para paira na par3e isakA 5. jo aparAdha, divAliyA, pulisa kesa, sAmAjika pratibaMdha dhyAna rkheN| Adi se pare hoN| | 5. sAdhu ke par3agAhana ke bAda pUre AhAra karate samaya sAdhu 6. jo hiMsaka prasAdhanoM (lipisTaka, nelapenTa, camaDe se | kI parachAI para paira na par3e isakA dhyAna rkheN| banI vastue~, lAkha kI cUr3I, hAthI dAMta va cInI ke | 6. jaba dUsare ke cauke meM praveza karate haiM to zrAvaka evaM AbhUSaNa) rezama ke vastroM Adi kA upayoga na karate hoM sAdhu se anumati lekara hI praveza kreN| evaM nAkhUna bar3hAye na hoN| | 7. nIce dekhakara jIvoM ko bacAte hue praveza kreN| yadi 7. jo kisI bhI prakAra ke jUte, cappala Adi nirmANa yA | koI jIva dikhe to use sAvadhAnI se alaga kara deN| vyavasAya karate haiM, ve bhI AhAra dene ke pAtra nahIM haiN| 8. pUjana dravya eka hI vyakti car3hAyeM, jisase dravya gire nahIM 8. jo bhrUNahatyA, garbhapAta karate haiM, karavAte haiM evaM usameM kyoMki usase cIMTiyA~ AtI haiN| uThate samaya hAtha jamIna pratyakSa parokSa rUpa se sahabhAgI hote haiM (sambandhita davAI se na ttekeN| Adi becane ke rUpa meM) ve bhI AhAra dAna dene ke pAtra | 9. pATA par3agAhana se pUrva hI vyavasthita karanA cAhiye evaM . nahIM haiN| aise sthAna para lagAnA cAhiye. jahA~ para paryApta prakAza 9. yadi zarIra meM ghAva ho yA khUna nikala rahA ho evaM | ho, tAki sAdhu ko zodhana meM asuvidhA na ho| bukhAra, sardI, khAMzI, keMsara, TI. vI., sapheda dAga Adi | 10. sAmagrI eka hI vyakti dikhAye jo cauke kA ho aura rogoM ke hone para AhAra na deveN| jise sabhI jAnakArI ho| 10. rajasvalA strI chaTaveM dina bhagavAn ke darzana, pUjana va | 11. mahilAyeM evaM puruSa sira avazya DhAMkakara rkheN| jisase sAdhu ko AhAra dene ke yogya zuddha hotI hai| azuddhi ke bAla girane kI saMbhAvanA na rhe| dinoM meM cauke se sambandhita koI kArya nahIM kareM aura | 12. zaddhi bolate samaya hAtha joDakara zaddhi boleN| hAtha meM khAdya sAmagrI zodhana bhI na kreN| bartana bhI jo svayaM ke AhAra sAmagrI lekara zuddhi na boleM, kyoMki isase dhuMka upayoga meM liye haiM, unheM agni ke dvArA zuddha karanA ke kaNa sAmagrI meM gira jAte haiN| AhAra ke daurAna mauna se caahiye| rheN| bahuta Avazyaka hone para sAmagrI DhaMkakara sImita' AhAradAna ke niyama boleN| 1. pAda prakSAlana ke bAda gaMdhodaka kI thAlI meM hAtha nahIM | 13. pAtra meM jAlI hI bAMdhe evaM pAtra gaharA, bar3A rakheM, jisase janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita /.33 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi jIva gireM to DUbe nhiiN| 13. pratidina mAlA phereM ki tIna kama nau karor3a munirAjoM ke 4. AhAra navadhAbhakti pUrvaka hI deveM kyoMki isa vidhi | | AhAra niraMtarAya hoN| pUrvaka diyA gayA AhAra dAna hI puNya baMdha kA kAraNa | 14. zodhana khulI pleTa meM hI kreN| jisase zodhana ThIka taraha hotA hai| navadhA bhakti-par3agAhana, uccAsana, pAdaprakSAlana, se ho| pUjana, namana, manaHzuddhi, vacana zuddhi evaM kAya zuddhi kA | 15. sUkhI sAmagrI kA zodhana eka dina pUrva hI acchI taraha saMkalpa krnaa| karanA caahiye| jisase kaMkar3a, jIva, mala, bIja Adi nirantarAya AhAra hetu sAvadhAniyA~ kA zodhana ThIka se ho jAtA hai| sAdhu ko niraMtarAya AhAra hove, yaha dAtA kI sabase | 16. adhika garma jala, dUdha vagairaha bhI na claayeN| yadi jyAdA bar3I upalabdhi hai, kyoMki sAdhu kI sampUrNa dharma sAdhanA, | garma hai aura sAdhu nahIM le pA rahe haiM to sApha thAlI ke ciMtana, paThana, manana nirbAdha rUpa se avirala arhaniza mAdhyama se ThaMDA karake deveN| yadi dUdha gAya kA hai to aise hotI rahe, isa hetu niraMtarAya AhAra Avazyaka hai|| hI deN| yadi bhaiMsa kA hai to Adhe gilAsa dUdha meM AdhA sAvadhAnI rakhanA dAtA kA pramukha karttavya hai| jala milAkara deN| yadi aisA hI lete haiM to binA jala tarala padArtha (jala, dUdha, rasa Adi) jo bhI calAyeM | milAye bhI de sakate haiN| turaMta chAna kara deveM lekina plAsTika kI channI kA | 17. AhAra dete samaya pAtra ke hAtha se grAsa nahIM uThAnA prayoga na kreN| ekadama jaldI va eka dama dhIre na deN| | cAhiye, kyoMki isase antarAya ho jAtA hai| par3agAhana ke pUrva sabhI sAmagrI kA zodhana kara leveM tathA | 18. sabhI ke sAtha dravya, kSetra, kAla, bhAvoM kI zuddhi, IMdhana cauke meM jIva vagairaha na hoM bArIkI se dekheN| zuddhi, bartanoM kI zuddhi bhI Avazyaka hai| yadi sAdhu ko AhAra lete samaya ghabarAhaTa ho rahI hai to | 19. mukhya rUpa se sAdhu kA lAbhAntarAya karma evaM dAtA kA nIMbU, amRtadhArA yA hAtha meM thor3A sA besana lagAkara | dAnAntarAya karma kA udaya hotA hai| lekina dAtA kI suMghA deN| asAvadhAniyoM ke kAraNa bhI adhikAMza aMtarAya Ate bAhara ke logoM ko koI sAmagrI na pakar3Ae~, unase | cammaca se sAmagrI dilvaayeN| 20. sAdhu ko AhAra dete samaya dAtA kA hAtha sAdhu kI koI bhI vastu jaldabAjI meM na deN| kama se kama tIna bAra aMjulI se sparza nahIM honA caahiye| yadi aMjuli ke palaTakara dekha leN| bAhara koI bAla yA jIva haTAnA hai to haTA sakate haiN| sAmagrI kA zodhana vaddhoM evaM baccoM se na kraayeN| inase | 21. sAmagrI dete samaya sAmagrI girAnA nahIM cAhiye, kabhIcammaca se sAmagrI dilvaayeN| kabhI jyAdA girane ke kAraNa sAdhu vaha vastu lenA baMda muni, AryikA, ailaka, kSullaka jo bhI sAdhu haiM, unase | bhI kara sakate haiN| tIna bAra taka Agraha / nivedana kreN| jabarajastI sAmagrI | 22. gaisa, cUlhA, lAITa Adi par3agAhana ke pUrva hI baMda kara nahIM deN| deveN| yadi pAtra meM makkhI gira jAye to use uThAkara rAkha meM | 23. dAtA ko maMdira ke vastra pahanakara AhAra nahIM denA cAhiye rakhane se marane kI saMbhAvanA nahIM rahatI hai| tathA puruSoM ko vastra badalate samaya gIlI tauliyA pahanakara ). grAsa yadi eka vyakti hI calAye to usakA upayoga vastra badalane caahiye| kyoMki azuddha vastroM keUpara zuddha vastra pahana lene se azuddhi banI rahatI hai| mahilAoM evaM sthira rahatA hai| jisase zodhana acche se hotA hai| baccoM ko bhI yahI bAteM dhyAna rakhanA cAhiye tathA phaTe 1. eka vyakti eka hI vastu pakar3e, eka sAtha do nhiiN|| evaM gaMde vastra bhI nahIM pahaneM tathA calate samaya vastra jisase zodhana acchI taraha se ho ske| jamIna meM bhI nahIM lagane caahiye| 1. AhAra dete samaya bhAvoM meM khUba vizuddhi bddh'aayeN| NamokAra | | 24. zuddhi ke vastra vAtharUma Adi se na badaleM aura na hI maMtra bhI mana meM par3ha sakate haiN| zaddhi ke vastra pahanakara zauca athavA bAtharUma kA prayoga / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kareM aura yadi kareM to vastroM ko pUrNa rUpa se badala kara any| leN| jisa para sAmagrI rakhane meM suvidhA rahatI hai| zuddha vastra dhAraNa karane ke pUrva zarIra kA snAna Avazyaka | 27. bartanoM meM vArnisa evaM sTIkara nahIM lagA honA / vaha sarvathA hai anyathA kAya (zarIra) zuddhi nahIM rhegii| azuddha hai| 25. cauke meM kaMghA, nelapaoNlisa, belTa, sveTara Adi na rakheM | 28. jahA~ caukA lagA ho, usa kamare meM leTarina, vAtharUma evaM cauke meM kaMghI bhI na kreN| nahIM honA caahiye| vaha azaddha sthAna mAnA jAtA hai| 26. yadi pAtra muni haiM to bagala meM Tebila pahale se rakha leN| kSetrIya adhikArI, da. pa. sA. kSetrIya grAmINa baiMka yadi AryikA, ailaka, kSullaka hoM to bar3I caukI rakha | devarI sAgara (ma. pra.) gomaTeza kA patthara bola rahA hai DaoN. suzIla jaina bar3ha rahI zobhA zarIra kI car3hakara bela latAyeM, usa pAvana prAcIna bhUmi para dIpa aneka jlaayeN| bhavya kalAoM se nirmita mATI para palaka bichAyeM, dhanya-dhanya vaha marusthala jisane gIta dharma ke gaaye| jo bhArata kA gaurava rakhane raMga ur3ela rahA hai, aisA lagatA hai gomaTeza kA patthara bola rahA hai // 1 // usa patthara kA Tukar3A-Tukar3A bhagavAn ke guNa gAtA, yaha sattAvana phiTa taka U~cI nabha ko cUma rahI hai, hIre kI miTTI se jyAdA usako parakhA jaataa| jisake caraNoM ko aba jagatI mA~ bhI pUja rahI hai| jhUma uThA antasthala usakA jo eka bAra ko jAtA, maMdira prAcIna banA jisa para jalatA dIpa sadA hai, mastaka Teka bAhubalI para jIvana saphala banAtA hai| mAnastambha kI zobhA nyArI bIcoM bIca khar3A hai| una pASANoM ko jaga sArA kaba se dekha rahA hai, suraja candA darzana karane kiraNeM bikhera rahA hai: aisA lagatA hai gomaTeza kA patthara bola rahA hai // 2 // aisA lagatA hai gomaTeza kA patthara bola rahA hai // 5 // vindhyagiri aura candragiri kaba se yahA~ khar3e haiM, isa para maMdira vaise ke vaise aba taka yahA~ bane haiN| zrutake valI bhadrabAhu kI bola rahI hara kAyA, jisane samAdhimaraNa kara jIvana saphala bnaayaa| kitane RSi muni jana isakA svayaza lUTa rahA hai, aisA lagatA hai gomaTeza kA patthara bola rahA hai||3|| nRpamaMtrI cAmuNDarAya ne isakA kArya samhAlA, gaMgarAjya ke maMtrI ne thA kiyA nirmANa niraalaa| nau sau nabbe meM nirmita phailI kIrti patAkA, jisako sunakara hara mAnava acaraja mana meM laataa| rAjavaMza maisUra prAMta bhI isako cUma rahA hai, aisA lagatA hai gomaTeza kA patthara bola rahA hai // 6 // kisa zilpI ne zrama se usa patthara meM prANa diye, mUrata mAno bola rahI sundara tama rUpa liye| zilpI ho gayA vaha dhanya jisane apanA patha mor3A, chainI hathaur3A calA calA bhagavAn banAkara chodd'aa| acaraja meM par3a jAtA zilpI jo usako dekha rahA hai, aisA lagatA hai gomaTeza kA patthara bola rahA hai|4|| nahIM lekhanI likha sakatI yaha gaurava kathA tumhArI, abhiSeka kiyA thA tana para jo thI gullikA naarii| suzIla terA yaza pAkara caranana zIza jhukAtA, bAhubalI kI dekha mUrti ko phUlA nahIM smaataa| eka bAra jo bhI AtA nahIM tujhako bhUla rahA hai, aisA lagatA hai gomaTeza kA patthara bola rahA hai|7|| sampAdaka-jaina prabhAta jaina narsiMga homa kurAvalI, mainapurI janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita /35 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUdha amRta hai yA viSa ? zAkAhAra hai yA mAMsAhAra ? pichale kucha samaya se dUdha ke viSaya meM eka bahasa cala rahI hai ki dUdha zAkAhAra kA eka rUpa hai yA mAMsAhAra kA? aura isa bahasa ko aMjAma diyA bhArata ke sabase nAmacIna gharAne kI bahU aura zAkAhAra ke prati samarpita zrImatI menakA gAMdhI ne / yoM to zrImatI menakAgAMdhI kisI paricaya kI mohatAja nahIM hai sArA deza jAnatA hai ki zrImatI gAMdhI mUka aura bebasa jAnavaroM kI mukhya saMrakSaka haiM aura unake haka ke lie lar3ane meM vaha sadaiva Age rahatI haiN| para dUdha jaise viSaya para unhoMne bahasa cher3akara hajAroM sAloM se amRta jaise isa AhAra ko unhoMne mAMsAhAra kA hI eka rUpa batAkara janamAnasa vizeSakara ahiMsA pradhAna jaina dharmAvalaMbiyoM kI bhAvanA ko gaharA AghAta pahu~cAyA hai aura isI viSaya para maiM Apa sabhI vidvAn pAThakoM kI rAya jAnanA caahuuNgaa| bhArata ke sabase carcita akhabAra 'navabhArata TAimsa' se dinAMka 27.11.05 ravivArIya akhabAra meM menakAgAMdhI kA isa viSaya para eka lekha chapA thA, jisameM unhoMne 'dUdha mAMsAhAra kA hI eka rUpa hai', ke bAre meM aneka tarka die aura yaha jatAne kI koziza kI ki jo vyakti dUdha kA sevana karate haiM, vaha jAne anajAne mAMsAhAra kA hI sevana karate haiN| isa viSaya para unake lekha kI mukhya bAteM isa prakAra haiN| "dUdha mAMsAhAra hai kyoMki yaha jAnavara ke zarIra se milatA hai aura usake khUna se banatA hai| Ama bhAratIya agara dUdha ko zAkAhArI mAnate haiM to isake lie hamAre deza ke DaoNkTara doSI haiM, jinake pAsa khAnapAna se sambandhita koI jAnakArI nahIM hai| dUdha hamAre zarIra ke lie behada nukasAnadeha tela hai| saccAI yaha hai ki dUdha anupayogI mAMsAhAra aura khataranAka hai aura kisI bhI rUpa meM zAkAhAriyoM ke bhojana kA hissA nahIM honA caahie|" hajAroM hajAra sAla pahale hamAre RSi muniyoM ne dUdha kI vyAkhyA amRta rUpa meM kI thii| veda zAstroM aura purANoM meM isa yadi tumhAre eka zabda se bhI kisI ko kaSTa pahu~catA hai to tuma apanI saba bhalAI naSTa smjho| Aga kA jalA huA to samaya pAkara acchA ho jAtA hai, para vacana kA ghAva sadA harA banA rahatA hai / jo puruSa samajhabUjha kara apanI icchAoM kA damana karatA hai, use sabhI sukhada varadAna prApta hoNge| tiruvalluvara - racita 'tirukkurala' se sAbhAra 36 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita saMjaya pATanI bAta kA ullekha hai ki amRta ke rUpa meM hameM dUdha milA hai| paMcAmRta abhiSeka tathA zivaliMga para dUdha ke abhiSeka isa bAta ke pramANa ki dUdha zuddha hI nahIM eka pavitra padArtha hai / to kyA menakA gAMdhI kI bAtoM ko mAnakara hama ina saba pramANoM ko jhuThalA deM ? galata mAna leM ? yaha mAna leM ki hamAre veda, purANa, zAstra saba galata haiM ? Aja maiM menakA gAMdhI se eka savAla kA javAba jAnanA cAhUMgA ki jina baccoM kI mAM bacce ko janma dete hI svarga sidhAra jAtI haiM, vaha bacce kisakA dUdha pIkara bar3e hote haiM? svAbhAvika hai aise baccoM ko gAya kA dUdha hI pilAyA jAtA hai / una baccoM kI jindagI gAya ke dUdha para hI nirbhara hotI hai / agara hama menakA gAMdhI kI bAtoM ko mAna leM ki dUdha, dUdha nahIM mAMsAhAra kA hI rUpa hai to phira una baccoM kI jiMdagI kaise bace? kitanI hI bAra dekhane tathA sunane meM AyA hai ki vAtsalya se otaprota pazu ke stanoM se svataH dUdha nikalane lagatA hai / agara dUdha, dUdha na hokara khUna hai to phira thanoM se dUdha kI jagaha khUna nikalanA cAhie? Aja agara hama menakA gAMdhI kI bAtoM ko isI taraha najaraaMdAja karate rahe to hama zAkAhArI samAja ke sammukha eka gaMbhIra saMkaTa khar3A ho jaaegaa| aura isake lie maiM sabhI vidvAn pAThakoM se nivedana karatA hU~ ki vaha isake virodhasvarUpa zrImatI menakA gAMdhI ko sakhta se sakhta bhASA meM patra likheN| zrImatI gA~dhI kA dillI kA patA hai - zrImatI menakA gA~dhI, saMsada sadasyA, e 5 mahArAnI bAga, naI dillii| yaha sahI hai ki lokataMtra meM sabako apanI-apanI bAta rakhane kA adhikAra hai, para isakA matalaba yaha to nahIM ki koI hamArI AsthA ko hI coTa phuNcaae| maiM zrImatI gA~dhI se nivedana karU~gA ki vaha dUdha ko amRta hI banA rahane deN| apanI tarkahIna bAtoM se use khUna na banane deN| icalakaraMcI (mahA. ) jaina gajaTa se sAbhAra Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUdha mAMsAhAra nahIM hai jayakumAra jaina 'jalaja' 'ahA! jiMdagI' ke navambara 2005 vAle aMka meM zAkAhAra | 2001 ko jI.esa.Ara. 908(I) 'bhArata ke rAjapatra viSayaka anUThI, saMgrahaNIya sAmagrI par3hane ko milii| kintu | asAdhAraNa' saM. 630 meM prakAzita karAI thii| yaha 20 jUna, isI aMka meM kucha bhrAmaka, asatya evaM pUrvAgraha grasita sAmagrI | 2002 se prabhAvazIla ho cukI hai| isa adhisUcanA meM 'khAdya ko par3hakara Azcarya, vismaya bhI huaa| yAnI susvAdamaya | apamizraNa nivAraNa (navAM saMzodhana) niyama 2001' ke aMtargata vyaMjanoM ke bIca kaTuka kasAyalApana jaisA anubhava bhI huaa| 'hare raMga vAlI vargAkAra AkRti ke bhItara hare raMga (Green ___ isa aMka ke pRSTha 11 para 'kharIdane se pahale pahacAneM' | Colour) vAle bhare hue gole' ko paikDa DibbAbaMda 'zAkAhAra' zIrSakagata jAnakArI meM asAvadhAnIvaza kucha asatya, | (isa hetu 'zAkAhArI' zabda likhA/bolA jAnA bhI galata hai) aprAmANika sUcanA prakAzita huI/kI gaI hai| isa viSaya meM | utpAdoM ke paikeToM para utpAda ke nAma yA brANDa nAma ke prAmANika taura para tathyAtmaka vivaraNa yaha hai ki bhArata | najadIka hI tathA mukhya pradarzana phalaka para hI banAyA jAnA sarakAra ke svAsthya aura parivAra kalyANa maMtrAlaya, naI dillI | anivArya kara diyaa| ne (nA ki 'bhAratIya mAnaka byUro' ne) 'bhArata ke rAjapatra | khAdya padArtha viSayaka samasta prakAra kI pracAra sAmagriyoM asAdhAraNa' saM. 16 meM dinAMka 4 apraila 2001, budhavAra ko | para ye pratIka cihna ukta rAjapatroM meM darzAI gaI tAlikAoM ke jI.esa.Ara. 245 (I) adhisUcanA prakAzita karAI thii| anusAra pradarzana phalaka ke AkAra ke AdhAra para choTe-bar3e yaha 4 akTUbara, 2001 se prabhAvazIla bhI ho cukI hai| hoNge| isa hetu vizeSa vivaraNa ukta rAjapatroM meM dekhA jA isa adhisUcanA meM 'khAdya apamizraNa nivAraNa (cauthA | sakatA hai| saMzodhana) niyama 2001' ke aMtargata 'bhUre raMga (Brown | | isI aMka ke pRSTha 12 se 15 taka meM prakAzita lekhoM/ Colour) vAlI vargAkAra AkRti ke bhItara bhUre raMga vAle bhare | jAnakAriyoM ke pariprekSya meM bhI ukta jI.esa.Ara.245 (I) hue gole' ko ('khAlI golA' athavA 'lAla raMga vAlA' golA | adhisUcanA kA avalokana karanA mahattvapUrNa hai| bhArata sarakAra nahIM) paikDa-DibbAbaMda 'mAMsAhAra' utpAdoM ke paikeToM para / ke svAsthya maMtrAlaya ne isameM 'mAMsAhAra' kI paribhASA bhI utpAda ke nAma yA brANDa nAma ke najadIka hI evaM mukhya | sunizcita kara dI hai| usake anusAra 'mAMsAhAra khAdya padArtha pradarzana phalaka para hI banAyA jAnA anivArya kara diyA hai| se tAtparya aise khAdya padArtha se hai jisameM pUrNata: yA aMzata: __ isa aMka meM anekazaH 'mAMsAhAra' yA 'zAkAhAra' rUpa | kisI bhI pazu, pakSI, jalIya yA samudrI jIva jaMtu yA aMDe yA padArthoM yA utpAdoM ko 'mAMsAhArI' yA 'zAkAhArI' likhanA | pazu-srota se prApta kinhIM bhI utpAdoM-isameM dUdha yA dUdha se yA bolA jAnA bhI bhASA/vyAkaraNa kI dRSTi se galata prayoga | bane hue padArtha zAmila nahIM haiM kA prayoga kiyA gayA ho|' isa mAnA jaaegaa| kAraNa mAMsAhAra yA zAkAhAra sAmagrI ke paribhASA se yaha suspaSTa ho jAtA hai ki jahA~ bhArata sarakAra upayogakartA ko 'mAMsAhArI' yA 'zAkAhArI' yAnI 'mAMsa- ke ukta maMtrAlaya ne aMDoM ko mAMsAhAra mAnA hI hai, vahIM 'dUdha AhArI' yA 'zAka-AhArI' kahA jAnA ucita hai nA ki yA dUdha se bane hue padArthoM ko mAMsAhAra nahIM mAnA hai| isa padArtha ko| kAraNa se aMka ke pRSTha 14-15 para prakAzita khojAtmaka isI bhAMti, bhArata sarakAra ke svAsthya aura parivAra kalyANa | lekha 'kyA dUdha mAMsAhAra hai?' kI satyatA/khoja para svayameva maMtrAlaya, naI dillI ne hI eka anya adhisUcanA 20 disambara | praznacihna laga jAtA hai| * jina puruSoM ne kaSAyoM kA damana aura indriyoM ko vaza meM nahIM kiyA, unakA kathana vyabhicArI jana ke kathana ke samAna yathArtha va hitakara nahIM ho sakatA hai| The statements of men who haven't controlled passions and subjugated their senses are like the words of an adulterer. They can never be authentic and beneficial. 'vIradezanA' se sAbhAra janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita / 37 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsaka cUlhe DaoN. jIvarAja jaina bhojana pakAne va banAne ke lie hama sabhI agni kA | saubhAgya va karttavya banatA hai ki vaha isa tathya ko samajhe tathA prayoga karate A rahe haiN| rasoIgaisa, koyalA yA lakar3I ko | isa vikalpa kA jyAdA se jyAdA gharoM meM va sArvajanika jalAkara yaha agni paidA kI jAtI hai| kucha gharoM meM vidyuta | sthAnoM meM upayoga kreN| mujhe to lagatA hai ki jo zrAvaka tana, hITara yA mAikrovevahITara se garmI paidA karake bhI bhojana | mana aura dhana se isakA sadupayoga karate haiM, karAte haiM yA banAyA jAtA hai| jaina matAnusAra 'agni' aura 'vidyuta' sajIva | anumodanA karate haiM, to ve na kevala mahAhiMsA se bacate haiM, ekendriya jIva hote haiN| ye donoM rUpa sacitta tejaskAya kI balki anyoM ko isase bacAne kA puNya bhI upArjita karate paryAya mAnI gaI haiN| haiN| jaina dRSTi se ye cUlhe ahiMsaka to haiM hI, lekina sAtha meM isa prakAra hara jainI jAnatA hai ki inakA prayoga karake | rASTra aura paryAvaraNa ke lie bhI bahuta upayogI haiN| kyoMki bhojana banAne meM tejaskAya ke ananta jIvoM kI hiMsA hotI| inake upayoga se AyAta hone vAlI rasoI-gaisa kI bhArI hai| eka dRSTi se to zrAvakoM ko khAnA banAnA hI nahIM caahie| mAtrA meM bacata hogii| saura UrjA hameM muphta meM mila jAtI hai| lekina jIvanayApana ke lie isa hiMsA ko 'aparihArya' rUpa | gaisa yA bijalI kA kharca baca jAtA hai| meM mAna lI gaI hai| kyoMki binA bhojana banAye hamArA kAma isake alAvA gaisa jalane se yA bijalI paidA karane meM jo cala nahIM sktaa| hamArA isase karmabaMdha gAr3hA nahIM ho, isake | vAyu-pradUSaNa hotA hai, vaha samApta ho jAtA hai| isa taraha lie kahA gayA hai (gItA meM bhI) ki bhojana banAte vakta saura-calhA eka sApha-satharA pradaSaNa rahita calhA hotA hai| paropakAra kI bhAvanA rakhiye, sAdhu-saMtoM Adi ucca AtmAoM| ataH jIva-ajIva kA ciMtana rakhane vAle hara samAja ko ko parosane kI bhAvanA rkhiye| lekina yaha spaSTa jAna leM ki aura vizeSakara jainasamAja kI. jo isakA itanA sakSma vivecana jaba hama pIne ke lie jala garma karate haiM yA bhojana banAne ke | karatA hai ki agni ko bhI sacitta tejaskAya mAnatA hai, nimna lie pakAne, sekane, talane va ubAlane kI kriyA sampanna | saMkalpa lenA cAhie ki karate haiM, to agni yA vidyuta dvArA kI huI ina sAdhAraNa ___ 1. vaha jyAdA se jyAdA isakA upayoga karake, agni va kriyAoM meM 'mahA-hiMsA' to hotI hI hai| karmabaMdha bhale hI | vidyuta kA upayoga ghttaayegaa| mahAhiMsA kA alpIkaraNa kregaa| gAr3hA ho yA na ho| tejaskAya kI mahAhiMsA se baca nahIM | 2. isake pracAra prasAra meM apanA adhika se adhika skte| jainiyoM aura ajainiyoM ke lie bhI sakriya sahayoga degaa| prazna uThatA hai ki kyA isa mahA-hiMsA se bacane kA koI 3. ina cUlhoM ko adhika vikasita karane ke lie kucha anya vikalpa nahIM ho sakatA hai? thor3A Agamika cintana | zodha va pariSkAra kI AvazyakatA hai| usake lie samAja karane se patA calatA hai ki 'sUrya kI kiraNeM' sacitta nahIM | apane saMsAdhana, mahApuNya upArjana ke rUpa meM saharSa lgaayegaa| hotI hai| lekina ina kiraNoM meM prakAza ke sAtha-sAtha garmI | jisase ina cUlhoM kI upAdeyatA va kArya-kuzalatA meM apekSita (USmA) bhI hotI hai| yadi isa UrjA ko kendrita karake pAnI | vRddhi ho ske| vaijJAnika aura TeknIziyana loga isameM apanI ubAlane yA bhojana banAne kI prakriyAoM meM upayoga kiyA | mikA nibhA sakate haiN| jAye to 'agni' kI mahAhiMsA se AsAnI se bacA jA sakatA| yahA~ yaha bAta dhyAna meM rakhane kI hai ki hama saura-UrjA | ko ekatrita karake mAtra usake tApa kA sIdhA upayoga sauraAjakala bAjAra meM pAnI ubAlane ke lie tathA bhojana cUlhoM meM karane kI bAta karate haiN| saura-UrjA ko vidyuta yA banAne ke lie 'saura-cUlhe' upalabdha ho rahe haiN| inameM | agni ke rUpa meM parivartana karane kI bAta nahIM karate haiN| agnikAyika yA vidyutakAyika jIva paidA nahIM kiye jAte | kyoMki hamArA uddezya agni aura vidyutakAyika jIvoM kI haiN| yadi hama inakA upayoga karake gaisa, koyalA yA vidyuta | rakSA karane kA hai| unakI mahAhiMsA se bacane kA hai| kaI kA upayoga baMda yA kama karate haiM to agni se hone vAlI | loga saura-tApa se saura-vidyuta paidA karake yA saura-agni bhayaMkara mahAhiMsA se baca sakate haiN| ata: hara jainI kA | paidA karake, usakA upayoga karane kA vikalpa kI bAta 38 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate haiN| hamArA makasada yaha kataI nahIM hai| hamArI bhAvanA to | ke rUpa meM apanAne meM zIghra Age aayegaa| isa para hone vAle agni aura vidyutakAyika jIvoM kI mahAhiMsA se bacane kA | mUlakharca ko, sukRta kArya para kharca ke sadRza smjhegaa| hara prabhAvazAlI aura AsAna vikalpa prastuta karane kI hai| / zahara kA samAja, isa pravRtti para apanA vizeSa dhyAna degA jIvanayApana meM 'aparihArya' mahAhiMsA mAnI jAne vAlI | tathA eka samayabaddha lakSya nirdhArita kregaa| aisI AzA kI prakriyA se gRhasthoM ko nijAta dilAne meM sAdhu-samAja bhI jAtI hai ki agnikAyika jIvoM kI rakSA karane me hara sujJa apanA mahattvapUrNa yogadAna de sakatA hai| unako bhI saura- | zrAvaka eka kadama Age bar3hakara socegA tathA puNya upArjana calhoM ke vibhinna Agamika bindaoM para cintana karake meM va ahiMsaka banane me pramAda nahIM kregaa| samAja ke sAmane sahI prastutIkaraNa karanA caahie| hara pAThaka 40,kamAnI senTara, dvitIya maMjila se apekSA kI jAtI hai ki vaha saMtoM se isa para vicAra bistupura, jamazedapura-83100 vimarza karake, saura-cUlhoM ko paramparAgata cUlhoM ke saMpUraka jinAgama DaoN. vIrasAgara jaina cintana kA AdhAra jinAgama, jIvana kA AdhAra jinaagm| vaha kyA cintana vaha kyA jIvana, jisakI dharatI nahIM jinaagm||1|| lekhana kA AdhAra jinAgama, pravacana kA AdhAra jinaagm| vaha kyA lekhana, vaha kyA pravacana, jisakI dharatI nahIM jinAgama // 2 // para ve lekhana-vacana dUra hoM, lA~gha rahe jo satata jinaagm| Thosa dharAtala eka jinAgama, parama sahAyaka eka jinAgama // 5 // hogA bar3A alaukika cintana, hogA bar3A samarpita jiivn| para ve cintana-manana dUra hoM, jinakI dharatI nahIM jinAgama // 3 // jo isako samajheM ve jJAnI, varanA to saba mUr3ha ajnyaanii| tAte roma-roma meM rakhie, mahApauSTi ka sudhA jinAgama // 6 // hogI uttama lekhana-zailI, hogI uttama prvcn-shailii| jisakI khUba prazaMsA phailI, nikala jAe abhinandana railii||4|| soca-samajha kara vacana ucariye, pUrvApara-virodha se bcie| anekAntamaya vasturUpa ko, syAdvAda se kahe jinAgama // 7 // rIDara, jaina darzana vibhAga ela. bI. esa. rASTrIya saMskRta vidyApITha, dillI janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita / 39 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atizaya kSetra 1008 zrI ajitanAtha maMdira, naMdurabAra saritA mahendrakumAra jhAMjharI MISSIENCalouTERAR ke bAda anukrama se 7 mUrtiyA~ usI jagaha se nikliiN| 7vIM mUrti nikalane ke samaya eka bailagAr3I AI va usa bailagAr3I kA cakkA usa gaDDhe meM girA jisase 7vIM mUrti khaMDita ho gii| usa marti ko tApI nadI meM patharA diyA gyaa| bAkI 6 mUrtiyoM ko pATila apane ghara le gyaa| __50 sAla pahale naMdurabAra meM digambara jainoM kA koI ghara nahIM thaa| abhI jo bhI digambara jainoM ke ghara haiM, vaha saba alaga-alaga gAMva se Ae haiN| isa samaya 'naMdurabAra' meM karIba 15 ghara haiN| . Upara likhI mUrtiyoM kA pUjana karane ko bujurga varga 'hola moyadA' gA~va jAte the| 3 sAla taka bujurga varga ne pATila se atizaya kSetra 1008 zrI ajitanAtha maMdira, naMdurabAra mUrtiyoM kI aneka bAra mAMga kI paraMtu usane manA kara diyaa| phira usake ghara ko ekAeka Aga laga gaI, to vaha hamAre mUrtiyoM kA itihAsa bujurgoM ke pAsa AyA aura kahane lagA apanI mUrtiyA~ Apa le ___ naMdurabAra / yahA~ digambara jaina maMdira 40 sAla se hai| yahA~ | jaao| para isake pahale digambara jaina maMdira nahIM thaa| yaha mUrtiyA~ usa samaya naMdarabAra meM koI digambara jaina rahatA nahIM thA. zahAdA tAlukA meM 'hola moyadA' kasbe meM se eka pATila ne saba AsapAsa ke gA~voM meM rahate the| 'nIMborA' gA~va meM 2 jamIna meM se nikaaliiN| vaha pATila ghara se kheta jAne ke lie jainiyoM ke ghara the| mUrtiyA~ vahA~ lAI giiN| nikalA, Age jAne para usake paira ko rAste meM Thokara lagI isalie vaha pATila vahIM usI jagaha para baiTha gayA va baiThebaiThe jamIna ko apane hAtha se khodane lgaa| phira khodatekhodate usake hAtha ko gola-gola patthara hai, aisA mahasUsa huA to vaha ghara Akara khodane kA sAmAna kudAlI, phAvar3A vagairaha lekara usa sthAna para pahuMcA jahA~ use Thokara lagI thii| HISM zrI ajitanAtha maMdira kI vedI bhagavAna mUlanAyaka AdinAtha bhagavAna aba pATila ne khodane kA kAma zurU kiyA, khodatekhodate usako bhagavAn kI mUrti dikhii| eka mUrti nikAlane | 40 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadI se prApta marti kA itihAsa sakate haiN| parAnA maMdira toDakara jaba nayA banAyA jA rahA thA ___ 'holadA' gA~va meM eka nadI pAsa meM hI bahatI hai| usa nadI | usa samaya vedI hilI aura girane ko hI thI ki usI samaya meM 4 'boharA' the sabameM mUrtiyAM thIM, una saba mUrtiyoM meM se | 'mahendra jI jhAMjharI' ne akele hI mUrti uThA lii| mUrti hAtha meM kucha ko moMgala rAjA ne khaMDita kara diyA thA, isase mAlUma | uThAte hI phUla kI taraha vaha halkI ho gaI aura eka surakSita hotA hai ki hola moyadA pahale jainoM kA gA~va thaa| sthAna para rakhI gaI jaba taka nirmANa kArya calA, usake bAda vahA~ se prApta eka mUrti 'mahuA' jI atizaya kSetra (sUrata | to akele se vaha mUrti uThI hI nhiiN| ke pAsa) meM hai jo ki vighnaharaNa pArzvanAtha nAma se prasiddha hai| 4. eka mahilA ke kArya kI siddhI huI thI usane maMdirajI meM cAMdI kA jhUlA diyA thaa| kula 8 mUrtiyoM meM se 6 mUrtiyAM kheta se prApta evaM 2 mUrtiyAM nadI se prApta haiN| mUrtiyAM kAle pASANa kI haiN| 13vIM zatAbdI kI haiN| mUrtiyAM suMdara, saumya, maMtramugdha evaM prazaMsanIya haiN| isa kSetra meM jaina dharmazAlA bana rahI hai jo arthAbhAva ke kAraNa pUrNa nahIM bana paaii| naMdurabAra jile ke AsapAsa bikharI dharohara 1. naMdurabAra se 100-125 kimI. dUra toraNa mAla' pahAr3a hai| paryaTana sthala hai| usa pahAr3I kI dIvAloM para digambara mUrtiyA~ khudI huI haiM jaise gvAliyara ke gopAcala parvata para khudI huI haiN| ___ digambara jainoM ke dhyAna na dene kI vajaha se pahAr3I ke loga una mUrtiyoM ko devatA mAnate hue phUla, kuMkuma car3hAte haiN| jaina purAtattva vibhAga dhyAna de to ve mUrtiyAM bhI darzana ke yogya bana sakatI haiM, pahAr3I para haiM to usakA mahattva kucha ajitanAtha bhagavAna alaga hI bana jaaegaa| 2. yahA~ se 30-35 kimI. kI dUrI para 'nijhara' eka gA~va eka mUrti zahAde ke zvetAmbara jaina ne le lii| eka mUrti | hai| usa gA~va ke bAhara maidAna meM jamIna meM 5 pAMDavoM kI 7vahA~ ke bhIla ko milI thii| 'caMdraprabha bhagavAn' kI eka mUrti 8 phuTa U~cI 5 mUrtiyA~ dIvAla meM khudI huI haiN| para koI bhI yahA~ naMdurabAra ke maMdira meM Aja se karIba 15 sAla pahale | vahA~ jAtA nahIM hai to aisI hI par3I huI haiN| lAI gaI thii| uparyukta bAteM likhane kA matalaba yaha hai ki Apa apane Age niMborA gA~va meM eka hI jainoM kA ghara rahA aura | : | sadasyagaNa ko yahA~ naMdurabAra bhejie aura jAnakArI hAsila AsapAsa se jainI bhAI bhI naMdurabAra meM Akara rahane lage the| kiijie| phira sarvasammati se naMdurabAra meM jagaha lekara maMdira banAyA ___ hola moyadA nadI meM bohare meM abhI bhI mUrtiyA~ haiM aisA aura vahA~ mUrtiyA~ virAjamAna kI giiN| bujurga loga kahate haiM, khoja karane para zAyada aura kucha mUrtiyA~ atizaya prApta kI jA skeN| ____1. Aja se 14-15 sAla pahale maMdirajI vedI meM se yahA~ para hastalikhita eka prAcIna graMtha bhI hai jo 'harivaMza kesara kA pAnI nikalA thaa| purANa' hai aura kucha pUjana bhI likhI huI hai jo karIba 100 -- ____2. naMdurabAra paMcakalyANaka 1994 ke samaya mUrtiyAM jaba | 125 sAla purAnI lagatI haiN| maMdira meM saphAI karate samaya ye dUsarI vedI meM (rakhI jA) virAjamAna kI jA rahI thI taba | pustakeM upalabdha huI thiiN| bhASA saMskRta evaM hindI hai| likhane vedI kI dIvAloM se pAnI risane lagA thaa| kI sTAila 'bahIkhAtA' TAipa kI hai| 3. ajitanAthajI kI mUrti 5-6 loga milakara uThA naMdurabAra ( mahArASTra) sajana janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita /41 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhubalI niHzalya the | kamaNDalu meM bhUmaNDala : ahiMsaka arthazAstra zaMkA : kyA bAhubalI ke zalya thI, isIliye unake | "atthaM aNatthamUlaM" (bhagavatI ArAdhanA, 1808) arthAt samyaktva meM kamI thI? dhana sabhI anarthoM kI jar3a hai| samAdhAnaH zrI bAhubalI jI sarvArthasiddhi se caya kara | ___ "AyavyayamukhayormunikamaNDalureva nidrshnm|" utpanna hue the| kahA bhI hai- Ananda purohita kA jIva jo | (AcArya somadevasUri, nItivAkyAmRta18/6,) pahale mahAbAhu thA aura phira sarvArthasiddhi meM ahamindra huA | arthAt Aya (AmadAnI) evaM vyaya (kharca) karane kI thA, vaha vahA~ se cyuta hokara bhagavAn vRSabhadeva kI dvitIya / zikSA dene ke lie munirAja (digambara jaina sAdhu) ke kamaNDalu patnI sunandA ke bAhubalI nAma kA putra huA thaa| mahApurANa | ko Adarza banAnA caahie| arthAt jaise munirAja ke kamaNDalu parva 16 zloka 6 / jo jIva sarvArthasiddhi se caya kara manuSya | meM jala bharane kA mu~ha bar3A hotA hai tathA kharca karane kA choTA hotA hai, vaha niyama se samyagdRSTi hotA hai| (dhavala pu. 6 pR. | hotA hai, usI prakAra AmadAnI kA srota vyApaka ho tathA kharca 500) / ata: yaha kahanA ki zrI bAhubalI ke samyaktva meM | kI maryAdA rakheM, tabhI vyakti, parivAra aura rASTra unnati kara kamI thI, ThIka nahIM hai| tapa ke kAraNa zrI bAhubalI ko | sakate haiN| Aya se adhika kharca karanevAle vyakti sadaiva kaSTa sarvAvadhi tathA vipulamatI mana:paryaya jJAna utpanna ho gayA thaa| pAte haiN| rASTra, udyogapati evaM gRhastha, tInoM ke lie kamaNDalu (mahApurANa parva 36 zloka 147 / ataH zrI bAhubalI ke | kA yaha Adarza apanAnA caahie| hamArA sujhAva hai ki rASTra zalya nahIM thI kyoMki "ni:zalyo vratI" // 18 // aisA mokSazAstra kI mudrA para evaM vittamaMtrI jI ke kAryAlaya meM kamaNDalu kA ke adhyAya sAta meM kahA hai| zrI bAhubalI ke hRdaya meM | citra isI abhiprAya se honA caahie| vidyamAna rahatA thA ki 'bharatezvara mujhase saMkleza ko prApta | dhana ke prati maryAdA kI zikSA hI vyakti, samAja evaM rASTra huye haiM ', isaliye bharata jI ke pUjA karane para unako kevalajJAna | ko sukhI, saMtoSI evaM unnatizIla banA sakatI hai| aura utpanna ho gyaa| mahApurANa parva 36 zloka 186 / / isake lie munirAja ke kamaNDalu se zikSA lI jA sakatI paM. ratanacandra jaina mukhtAra : vyaktitva aura kRtitva, bhAga 15.90 hai| isIlie ise ahiMsaka arthazAstra bhI kahA gayA hai| prastuti : vikAsa jaina, ajamera mRtyu jIvana kI anivAryatA aruNA jaina mRtyu dastaka de rahI hai, aura sA~se bAhara nikalane ke mRtyu jIvana kI anivAryatA hai aura isI satya se hameM avagata lie Atura haiN| eka akelI AtmA ko jAnanA hI dharma hai, karAne ke lie sAdhu-saMta hamAre dvAra para dastaka dete haiM, tAki isa bAta kI saccI anubhUti hotI hai samrATa sikandara ko inakI aMgulI pakar3akara hama paramAtmA taka pahu~ca skeN| guru ___apanI aMtima sAMsoM meM, lekina vakta bahuta kama hai| pazcAttApa kI aura paramAtmA kI zaraNa hI saccI zaraNa hai, kyoMki yaha se mana dravita ho uThatA hai, A~kheM bhIga jAtI haiN| jisa hiMsA hameM zikSA detI hai ki hama bhItara jAtI sA~soM meM nirmalatA bhara se arjita dhana ko, vaibhava ko jIvana kA lakSya mAnA, Aja leM aura bAhara nikalatI huI sAMseM hameM ahaMkAra aura vikAroM vaha saba kucha yahIM chUTanevAlA hai| isIlie azrupUrita netroM se se mukta kara deM, tAki hama acchA jIvana jI sakeM aura ghoSaNA karatA hai ki merA yaha zarIra jo kucha samaya bAda zava acchI mRtyu (samAdhi-pUrvaka) pA skeN| mRtyu hamAre jIvana banane vAlA hai,jaba bhI logoM ke darzanArtha rakhA jAe yA aMtima- kA lekhA-jokhA hotI hai|| saMskAra ke lie le jAyA jAe, mere donoM hAtha kaphana se pUjya munivara kSamAsAgarajI ne kahA hai ki 'hamArI mRtyu bAhara rakheM jAe~, tAki logoM ko anubhUti ho sakegI, isa hamAre jIvana ko batAtI hai ki hamane kaisA jIvana jiyA hai|' bAta kI, ki isa duniyA se sirpha raMka hI nahIM, rAjA bhI acchA jIvana jInA, aura acchI mRtyu pAnA vyakti kI khAlI hAtha jAtA hai| bahuta bar3I upalabdhi hai| kahane kA artha yahI hai ki mRtyu jIvana kA virAma hai| vAzI nagara, naI mumbaI 42 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAtparya jijJAsA-samAdhAna paM. ratanalAla bainAr3A praznakartAH hajArI lAla jI chIpITolA, AgarA / jijJAsAH kyA abhavya evaM dUrAnudUra bhavyoM ko jijJAsA : kyA kSAyika samyagdarzana kisI bhI saMhananadhArI | anAdianaMta bandha hotA hai tathA mokSa prApta karane vAle jIvoM jIva ke honA saMbhava hai? ko anAdisAnta baMdha hotA hai,aisA mAnanA ucita hai| samAdhAnaH zrI santakammapajiyA ke anusAra darzanamoha samAdhAnaH abhavya evaM dUrAnudUra bhavya ke sambandha meM, ko kSapaNa karane kI zakti kevala vajraRSabhanArAca saMhananadhArI | | isa prakAra samajha sakate haiMjIvoM ke hI pAI jAtI hai| pramANa isa prakAra haiM-pRSTha 79 para | 1. bhavya-anAdisAMtabaMdha (jisako kabhI anaMtAnaMta kAla likhA hai, "puNovi aMtima paMcasaMha'NANi asaMkheja gunnaanniN| | meM mokSa prApta hogA) knkpaassaannvt| kudo? duviha saMjamaguNaseDhisI sasaeNabbhahiMya maNaMtANubaMdhi | 2. abhavya-anAdianaMta baMdha-andhapASANavat (jisameM visaMyojayaNa guNaseDhisIsayANitti tiNNivi egaTTuM kAUNa sonA hai hI nhiiN| nimitta to mileMge para sudheragA nahIM) NAmakamma saMbaMdhINaM aTThAvIseNa vA tIseNa vA bhajidametaM hodi tti|kimttuNdNsnnmohkkhvnngunnseddhiinn gheppade? Na, taMkhavaNa 3. abhavya sama bhavya (dUrAnudUra bhavya) anAdi sAnta (takkhaNaM) sattI edesi saMhaMDaNANaM udayasahidajIvANaM Natthi baMdha-(kyoMki unake saMsAra nAza kI zakti hai| jayadhavalA tti abhippyaado| vidiyatadiyamidimidi doNhaM saMhaDaNANaM | 2/90)-kanakapASANavat (jise kabhI nimitta nahIM mileMge, uvasaMta kasAyaguNaseDhi kiM NamahidA? Na, daMsaNamohakkhavaNA ataH sudheragA nahIM) sattivirahidANaM uvasamaseDhi caDaNasattINa saMbhava viroho hodi tti abhippaaenn|" 1. bhavya meM samyaktva prApta karane kI zakti hai (kabhI ___artha: aMtima pA~ca saMhanana asaMkhyAta gune haiN| do prakAra | prakaTa hogI) ke saMyama guNazreNi zIrSa aura unase guNita anaMtAnubaMdhI 2. abhavya meM samyaktva prApta karane kI zakti hai ( prakaTa visaMyojana guNazreNizIrSa, ina tInoM ko ekatra karake nAmakarma | | karane kI yogyatA hI nahIM) sambandhI aTThAIsa athavA tIsa prakRtika sthAna se bhAga dene 3. abhavya sama bhavya meM samyaktva prApta karane kI zakti para hotA hai| darzanamoha kSapaka-guNazreNi kA grahaNa kyoM nahIM | hai (prakaTa karane kI yogyatA to hai parantu nimitta nahIM milegA kiyA? ina saMhananoM ke udayasahita jIvoM ke darzanamoha ko| kyoMki sAre dUrAnudUra bhavya anAdikAla se nityanigoda meM haiM kSapaNa karane kI zakti nahIM hai| isa abhiprAya se usakA aura anaMtAnaMta kAla taka nityanigoda meM rheNge| nikalane kA grahaNa nahIM kiyaa| dUsare aura tIsare saMhanana vAloM kI upazAMta- | avasara hI nahIM milegA) kaSAya guNazreNi kA grahaNa kyoM nahIM kiyA? jinake darzanamoha udAharaNa - ko kSapaNa karane kI zakti kA abhAva hai, unake upazama 1. bhavya -(pati sahita putra prasava kI yogyatA sahita zreNi para car3hane kI zakti ke hone kA virodha hai, isa abhiprAya | strI)- kabhI putra hogaa| se nahIM kiyaa| 2. abhavya -(bAMjha strI ke samAna)-kabhI putra nahIM hogaa| isI grantha meM pRSTha 76 para bhI isa prakAra likhA hai, 'isase pA~coM saMhananoM ke udaya vAle jIvoM ke darzanamoha ko kSapaNa 3. abhavya sama bhavya (vidhavA strI ke samAna jisake karane kI zakti nahIM hai| aisA kathita hotA hai|' putra prasava kI yogyatA hai)- pati na hone se kabhI putra utpanna | hone kA prasaMga hI nahIM aayegaa| saMtakammapajjiyA prAcIna prAmANika grantha hai, ata: kSAyika jijJAsA : upasarga kitane prakAra ke hote haiM? samyaktva ke liye prathama saMhanana Avazyaka hai, aisA grahaNa samAdhAna: harivaMza purANa 10/42 meM isa prakAra kahA kara lenA caahiye| praznakartAH zrI rozanalAla jI, dehalI janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita / 43 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIpuMnapuMsakaistiryagnRsurairaSTa te kRtaaH| | jinabimba kA darzana prathama samyaktva kI utpatti kA kAraNa zarIrAcetanAtvAbhyAmupasargA dshoditaaH|| 42 // | hotA hai| artha- strI, puruSa aura napuMsaka ke bheda se tIna prakAra ke jinendra ke darzana se pApa saMghAtarUpI kuJjara ke (ghAtiyA tiryaMca, tIna prakAra ke manuSya evaM strI aura puruSa ke bheda se | karmoM ke) sau Tukar3e ho jAte haiM arthAt khaNDa-khaNDa ho jAte do prakAra ke deva ina ATha cetanoM ke dvArA kiye hue ATha haiM, jisa prakAra vajra ke AghAta se parvata ke khaNDa-khaNDa ho prakAra ke cetanakRta, eka zArIrika, kuSThAdika kI vedanAkRta | jAte haiN| aura eka acetanakRta dIvAla Adi ke girane se utpanna saba 2. zrI dhavalA pustaka-10, pRSTha 289 para isa prakAra milAkara daza prakAra ke upasarga kahe gaye haiN| kahA hai-'jiNapUyAvaMdaNaNamaMsaNehi ya bahukammapadesa praznakartAH sau. vaMdanA jaina, sAgara nnijruvlNbhaado| jijJAsA: yadi prathama guNasthAnavI jIva bahirAtmA hai ___artha- jinapUjA, vaMdanA, namaskAra se bhI bahuta karmapradezoM aura caturthaguNasthAnavI jIva jaghanya antarAtmA hai, to dUsare | kI nirjarA hotI hai| aura tIsare guNasthAnavI jIvoM ko kyA mAnA jAye? 3. zrI jayadhavalA pustaka-1, pRSTha 9 para isa prakAra kahA samAdhAnaH uparokta jijJAsA ke samAdhAna meM vRhad | hai-arahaMtaNamokAro saMpahiya baMdhAdo asaMkhejagaNa dravyasaMgraha gAthA-14 kI TIkA meM isa prakAra kahA hai- 'atha kammakhayakArao tti tattha vi muNINaM pvuttippsNgaado| tridhAtmAnaM guNasthAneSu yojyti| mithyAsAsAdana mizra uktaM caguNasthAnatraye tAratamyanAdhika bhedena bahirAtmA jnyaatvyH|' artha arahaMtaNamokkAraM bhAveNa ya jo karedi pyddmdi| mithyAtva, sAsAdana aura mizra ina tIna guNasthAnoM meM tAratamya so savvadukkhamokkhaM, pAvai acireNa kaalenn|| nyUnAdhika bhAva se bahirAtmA jAnanA caahiye| artha-arihaMta namaskAra tatkAlIna bandha kI apekSA __ bhAvArtha- prathama guNasthAnavartI jIva utkRSTa bahirAtmA hai|| nAva utkRSTa bAharAtmA h|| asaMkhyAtaguNI karmanirjarA kA kAraNa hai, usameM bhI muniyoM dvitIya sAsAdana guNasthAnavI jIva madhyama antarAtmA hai | kI pravRtti prApta hotI hai| kahA bhI hai-jo vivekI jIva tathA tRtIya mizra guNasthAnavI jIva jaghanya bahirAtmA hai|| bhAvapUrvaka arihaMta ko namaskAra karatA hai, vaha atizIghra kArtikeyAnuprekSA gAthA 193 kI TIkA meM bhI isI prakAra | samasta du:khoM se mukta ho jAtA hai arthAt mokSa ko prApta hotA kahA hai-'utkRSTa bahirAtmAno guNasthAnAdine sthitAH, dvitIye madhyamAH, mizre guNasthAnejaghanyakA iti / artha- prathama guNasthAna bhAvArtha-yadyapi arihaMta namaskAra se kucha bandha bhI hotA meM sthita jIva utkRSTa bahirAtmA, dvitIya guNasthAnavI jIva hai tathApi usa baMdha kI apekSA karma nirjarA asaMkhyAtaguNI hai madhyama bahirAtmA aura tRtIya guNasthAnavartI jaghanya bahirAtmA isIliye arihaMta namaskAra karane vAlA atizIghra mokSa ko kahe jAte haiN| prApta ho jAtA hai| isa prakAra ina pariNAmoM se baMdha aura praznakartA : rAjendra jaina kAlA, jayapura nirjarA donoM kArya hote haiM tathA mokSa bhI hotA hai| jijJAsA : kyA bhagavAn ke darzana, jApa, pUjana Adi se 4. darzana pUjana Adi zubha kArya haiN| ina kAryoM se hone mAtra zubhAsrava hotA hai, nirjarA bilkala nahIM hotI? vAle zubha pariNAmoM dvArA karmakSaya hotA hai, isa sambandha meM zrI samAdhAna : vartamAna meM ekAnta kA pracAra karane vAle jayadhavalA pustaka 1 pRSTha 6 para isa prakAra kahA hai-suha suddhakucha loga Apake prazna ke anusAra hI mAnyatA rakhate haiN| pariNAmehikammakkhayA-bhAve takkhayANu vvttiido| unakA kahanA hai ki jinapUjA, darzana Adi se mAtra puNyAsrava artha-yadi zubha aura zuddha pariNAmoM se karmoM kA kSaya na hotA hai, nirjarA bilkula nahIM hotI hai| isa prazna kA uttara mAnA jAye to phira karmoM kA kSaya ho hI nahIM sktaa| (arthAt Agama ke pariprekSya meM dekhate haiM, jo isa prakAra hai zubha pariNAmoM se karma kSaya mAnanA Agama sammata hai) 1. zrI dhavalA pustaka-6 pRSTha 427-28 para isa prakAra 5. zrI malAcAra meM isa prakAra kahA hai-bhattIe jiNavarANAM kahA hai-'jiNabiMbadaMsaNeNa NidhattaNikAcidassa vi micchattAdikamma-kalAvassa khydNsnnaado|drshnen jinendrANAM khIyadi jaM puvva saMciyaM kammaM // 78 ||arth-jineshvr kI bhakti paapsNghaatkunyjrm| zatadhA bhedamAyAti girirvajahato ythaa|'| rUpa zubhabhAva se pUrva saMcita karmoM kA kSaya hotA hai| artha-jinabimba ke darzana se nidhatti aura nikAcita rUpa 6. AcArya kundakunda ne bhI bhAvapAhuDa meM isa prakAra mithyAtva Adi karmakalApa kA kSaya dekhA jAtA hai, jisase | kahA hai44/ janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jiNavaracaraNaburUhaM NamaMti je prm-bhttiraaynn| / samAdhAnaH nityanigoda ke jIva abhI taka nigoda se te jammavellimUlaM, khaNaMti vrbhaavstthenn||153|| / nahIM nikale haiN| unhoMne trasa paryAya yA naraka-manuSya-deva artha-jo puruSa parama bhakti anurAga sahita jinendra deva | gati ko prApta hI nahIM kiyA hai, ata: inake sambandha meM ke caraNa kamaloM ko namaskAra karate haiM, ve zreSTha bhAva rUpa | paMcaparAvartana kA kathana nahIM siddha hotA hai| bRhadrvyasaMgraha zastra ke dvArA, janma arthAt saMsAra rUpI bela kA jo mUla hai, | | gAthA-35 kI TIkA meM isa prakAra kahA hai-'ayaM tu vizeSaHaise mithyAtva ko naSTa karate haiN| nityanigodajIvAn vihAya, paJcaprakArasaMsAravyAkhyAnaM ___ isa prakAra uparyukta mahAn AcAryoM ke pramANoM se yaha | jnyaatvym| kasmAditi cet nityanigodajIvAnaM kAlatraye'pi spaSTa hotA hai ki darzana-jApa-pUjana Adi zubha pariNAmoM ke | | naastiiti|' artha-yahA~ vizeSa yaha hai ki nityanigoda ke jIvoM dvArA avipAka karma nirjarA bhI hotI hai ko chor3akara pA~ca prakAra ke saMsAra kA vyAkhyAna jaannaa| yahA~ praznakartA : sau. jyoti luhADe, koparagAMva prazna aisA kyoM? uttara-kyoMki nityanigoda ke jIvoM ko jijJAsA : nitya nigodiyA jIva abhI nigoda se hI | tInoM kAloM meM bhI trasapanA nahIM hai| nahIM nikale haiM to unake paMcaparAvartana kaise gineM ? 1/205, prophesara kAlonI, hariparvata, AgarA utpreraka kI bhUmikA meM vAstuzAstra paM. lakSmInArAyaNa dvivedI kyA jo loga vAstuzAstra meM vizvAsa rakhate haiM, Tapakane ke kAraNa kucha dhana barbAda jarUra ho rahA hogA, unheM hI vAstudoSa prabhAvita karate haiM? kyA jo loga lekina Aya itanI jyAdA hai ki thor3e se dhana kI barbAdI vAstu ko nahIM mAnate haiM, una para vAstudoSa kA koI koI khAsa asara nahIM dikhA pA rahI hai| isase alaga asara nahIM hotA hai? aisA nahIM hai| vAstuzAstra kI yadi koI phaikTrI pahale se hI ghATe meM cala rahI ho tulanA cikitsA zAstra se isa taraha kI jA sakatI hai aura nala Tapakane zurU ho jAe~, to yakInana isakA ki jaise svastha jIvana ke liye kucha niyama-nirdeza asara sApha-sApha dikhAI degaa| vAstu zAstra to utpreraka haiM, vaise hI behatara jIvana ke liye bhI vAstu ke kucha kI bhUmikA nibhAtA hai isaliye jahA~ taka saMbhava ho niyama-nirdeza haiM / yadi koI vyakti svAsthya ke kisI nirmANa ke daurAna hI vAstu ke niyama-nirdezoM kA niyama-nirdeza ko nahIM mAnatA hai, to jarUrI nahIM ki pAlana karane kA prayAsa karanA caahiye| lekina pahale vaha bImAra hI ho jaae| bImAra honA, na honA niyama- se maujUda choTe-moTe vAstu doSa ko lekara bahuta jyAdA nirdeza ke sAtha-sAtha vyakti kI zArIrika kSamatA para parezAna honA jarUrI nahIM hai| jaba taka koI bar3A bhI nirbhara hai| usI taraha vAstudoSa kisa para kitanA vAstudoSa na ho aura kisI vAstu doSa ke kAraNa koI prabhAvI hogA, yaha isa bAta para nirbhara hai ki vyakti ke spaSTa nukasAna dikhAI na de, taba taka bevajaha tor3agrahayoga kitane prabala haiN| eka phaikTI meM aneka nala phoDa karanA ThIka nahIM hai| Tapaka rahe haiM, lekina phaikTrI phAyade meM cala rahI hai| kAraNa 'dainika bhAskara', bhopAla 1 janavarI 2006 se sAbhAra yaha hai ki phaikTrI ke mAlika ke sitAre bulaMda haiN| nala svAdhyAya se eka do dina meM hI Apa apanI pratibhA ke dvArA bahuta sI galata dhAraNAoM kA samAdhAna pA jAyeMge, lekina yaha dhyAna rakhanA ki jo grantha ArSapraNIta (AcAryapraNIta) mUla, prAkRta va saMskRta bhASA ke hI hoM, mukhyarUpa se unhIM kA svAdhyAya karanA caahiye| 'sAgara bUMda samAya' se sAbhAra janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita / 45 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcAra atizaya kSetra padamapurA kA melA sAnaMda sampanna | dayodaya pazu sevA kendra (gauzAlA ) sesaI, sammAnita (jayapura) zrI digambara jaina atizaya kSetra padamapurA- (zivapurI) gausevA evaM pazu saMvarddhana borDa ke adhyakSa jayapura kA vizAla melA vArSikotsava 8 va 9 akTUbara 05 | zrI megharAja jI jaina, borDa ke sadasya zrI padama baraiyA dvArA ko kSetra parisara meM vibhinna dhArmika evaM sAMskRtika kAryakramoM | dayodaya pazu sevA kendra (gauzAlA) sesaI kA avalokana ke sAtha sampanna huaa| jisameM caubIsa tIrthaMkara vidhAna maNDala | kiyA gayA, sesaI gauzAlA ke mahAmaMtrI zrI caMdrasena jaina ne pUjA, vrata kA mahattva nATaka kA maMcana kiyA gyaa| vidhAna vistRta rUpa se gauzAlA evaM anya AgAmI yojanAoM kI samApti ke avasara para ratha yAtrA vibhinna mArgoM se hote hue jAnakArI dete huye gAyoM ko bhI dikhAyA, atithi dvaya ne pUrNa lavAjameM ke sAtha nikAlI gii| jisakA svAgata gauzAlA evaM vahA~ kI vyavasthAoM ko dekhakara mahAmaMtrI sahita zraddhAluoM ne AratI utAra kiyA, ratha yAtrA kA samApana sTaoNpha kI sarAhanA kii| zrI siddhacakra mahAmaNDala vidhAna ke kalazAbhiSeka ke sAtha huaa| Ayojana kartA zrI omakAra lAla jaina Ayakara adhikArI jJAnacandra jhAMjharI ne borDa ke adhyakSa zrI megharAja jI sahita sAtoM jaina maMdira ke zAhadarA dillI meM SaSTha jyotiSa prazikSaNa zivira adhyakSoM kA sammAna kiyA evaM gauvaMza ke saMrakSaNa saMvarddhana ke sAnaMda sampanna bAre meM vistRta jAnakArI dii| aura kahA ki sesaI kI paramapUjya upAdhyAya ratna zrI 108 jJAnasAgara jI mahArAja | gauzAlA jile bhara meM sucAru rUpa se saMcAlita hai| kI preraNA se evaM jyotiSavijJa paM. gajendra jI jaina, paM. kulabhUSaNa sureza jaina mAraurA jI, paM. jayantakumAra jI ke nirdezana meM SaSTha jyotiSa prazikSaNa nezanala seminAra oNna jainolojI : eka zivira kA Ayojana kiyA gyaa| jisameM murainA, mathurA, sAMgAnera, aitihAsika saphalatA banArasa evaM anya sthAnoM ke 75 vidyArthiyoM ne prazikSaNa prApta kiyaa| paramapUjya sarAkoddhAraka zAkAhAra pravartaka upAdhyAya ratna sacina jaina zrI 108 jJAnasAgara jI mahArAja kI pAvana preraNA evaM sAnnidhya meM itihAsa adhyayanazAlA, jIvAjI vizvavidyAlaya, gvAliyara DaoN. kamalezakumAra jI ko mAtRzoka evaM zrutasaMvarddhana saMsthAna, meraTha tathA jainamilana, gvAliyara ke (vArANasI) kAzI hindU vizvavidyAlaya meM jaina bauddha saMyukta tattvAvadhAna meM "jainavidyA" para 26-27 navaMbara 2005 darzana vibhAga ke rIDara evaM jaina jagat ke suprasiddha vidvAn ko eka dvidivasIya rASTrIya zodha saMgoSThI kA Ayojana sTeTa DaoN. kamalezakumAra jaina vArANasI kI mA~ zrI matI jAnakIbAI insTITyUTa oNpha heltha menejameMTa eNDa kamyUnikezana siTI jaina (kuluvA) kA 17. 11. 2005 ko dopahara 11.45 baje senTara, gvAliyara ke sabhAgAra meM subaha 10 baje vidhivat jinendra deva kA smaraNa karate hue svargavAsa ho gyaa| ve 85 sampanna huaa| yaha eka aitihAsika Ayojana thaa| isa varSa kI thiiN| Ayojana kI khAsa bAta yaha rahI ki jIvAjI vizvavidyAlaya __ Apa milanasAra, mRdubhASI evaM dharmaparAyaNa ke sAtha ke aMtargata sarvaprathama jainavidyA para svataMtra rUpa se isa vizAla sAtha sAdA jIvana ucca vicAra rakhane vAlI mahilA thii| Apa seminAra kA Ayojana huA, jisameM aMrtarASTrIya stara ke vidvAnoM anta samaya taka jinendradeva kA smaraNa karatI rhiiN| Apa ne jainadharma kI vibhinna vidhAoM para apane vicAra prastata apane pIche bharA pUrA parivAra chor3a gayI haiN| kiye| sarvAdhika mahattvapUrNa yaha hai ki isa dvidivasIya Ayojana ____ Apake nidhana para aneka vidvAnoM, zubhaciMtakoM, mitroM meM vidvAnoM ko parama pUjya upAdhyAya ratna jJAnasAgara jI mahArAja riztedAroM Adi ne gaharA zoka vyakta kiyA hai| isa avasara kA sAnnidhya evaM maMgala pravacanoM kA lAbha prApta huaa| isa para zrI syAdvAda mahAvidyAlaya meM Ayojita zokasabhA meM seminAra ke saMyojaka DaoN. esa. ke. dvivedI, samanvayaka itihAsa zraddhAMjali arpita kii| sunIla jaina saMcaya | adhyayanazAlA, jIvAjI vizvavidyAlaya, gvAliyara the| 46 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyojaka maMDala meM pro. nIraja jaina, pro. e. ke. jaina, DaoN. Ara. e. zarmA, DaoN. e. ke. siMha, DaoN. Ara. jI. garga, zrI zailendra jaina, DaoN. sumana jaina, DaoN. esa.ema. tripAThI, DaoN. je. esa. jozI, DaoN. esa. DI. sisaudiyA jIvAjI vizvavidyAlaya Adi kA sahayoga prApta thA / navanIta jaina ma. pra. lokasevA Ayoga meM praviSTa 72 meM se 64 uttIrNa paramapUjya zrI 108 AcArya vidyAsAgara jI mahArAja ke AzISa va preraNA se saMcAlita zrI bhAratavarSIya digambara jaina prazAsakIya prazikSaNa saMsthAna ke ma. pra. loka sevA Ayoga kI prI parIkSA meM praviSTha 72 meM se 64 prazikSArthI kA uttIrNa honA gaurava evaM harSa kA viSaya hai / 9 disambara kI zAma jaise hI rijalTa AnA prArambha huA vaise hI prazikSArthiyoM kA inTaraneTa para rijalTa jAnanA prArambha kiyA evaM dUsare dina 12 baje taka 72 meM se 64 prazikSArthiyoM kA uttIrNa honA puSTa huA / ajita jaina nidezaka sAileMTa saoNila mUkamATI kI prathama prati AcArya zrI ko bheMTa kI kuNDalapura (haTA) AcArya zrI 108 vidyAsAgara jI mahArAja dvArA racita 'mUkamATI' mahAkAvya kA aMgrejI saMskaraNa sAileMTa saoNila (SILENT SOIL) prathama saMskaraNa 27 navambara 2005 ko caubIsa tIrthaMkara samavazaraNa kalpadruma mahAmaNDala vidhAna ke prasaMga para prakAzita huA thaa| jisakI prathama prati siddhakSetra / atizaya kSetra kuNDalapura (ma.pra.) meM vizvavaMdanIya AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ko anuvAdaka ne samarpita kii| eka sau pacAsa rupaye mUlya vAlI yaha kRti bhagavAn RSabhadeva granthamAlA, zrI digambara jaina atizaya kSetra maMdira saMghI jI, sAMgAnera jilA- jayapura (rAja.) se prApta kI jA sakatI hai| phona naM. 0241 - 2730390 bebasAiTa www. Jain info. org | isa avasara para mUkamATI kA aMgrejI rUpAntaraNa karane vAle zrI jJAnacanda vilTIvAlA, vilTIvAlA hAUsa, rAjasthAna skUla oNpha ArTa ke pIche, kizanapola bAjAra, jayapura (rAja.) kA sammAna kiyA gyaa| koTA meM mahilA sammelana sampanna mahilA sammelana sakala digambara jaina samAja samitimahilA prakoSTha, koTA dvArA dinAMka 22.12.05 ko digambara jaina nasiyAM dAdAbAr3I meM sammelana kA Ayojana huaa| sammelana meM vArtA kA viSaya thA-"TI. vI. cainala evaM pAzcAtya saMskRti ke pariprekSya meM mahilAoM kA dAyitva" / jayakumAra zrI mahilA digambara jaina samAja samiti mahilA prakoSTha kI sthApanA 30.8.05 ko kI gaI jisakI saMyojaka zrImatI DaoN. saMtoSa jaina haiN| jinake athaka prayAsoM se isa sammelana ke sammelana kA saubhAgya thA ki ise muni zrI 108 sudhAsAgara Ayojana kA vicAra AyA aura saphala kriyAnviti huI isa jI mahArAja kA sasaMgha sAnnidhya prApta huA, isa mahilA sammelana meM koTA zahara ke 22 mahilA maNDala pratibhAgI bane / evaM sammelana meM 19 pratibhAgiyoM ne bhAga liyA / TI. vI. cainala kI upayogitA evaM anupayogitA para praznAvalI dvArA sarvekSaNa kiyA gayA hai| isa sammelana kI sabase bar3I upalabdhi yaha thI ki sabhI mahilAoM kI sarvasammati se eka prastAva pAsa kiyA gayA, jisake mukhya bindu the 3. hara mA~ apane baccoM kahAnI sunAe / 4. baccoM ko lekara mA~ TI. vI. nahIM dekheMgI / 5. baccoM ko abhiSeka evaM pUjana niyamita rUpa se karavAyeMgI / anta meM isa sammelana kA mukhya AkarSaNa muni zrI 108 sudhAsAgara jI mahArAja kA viSaya se sambandhita pravacana | sudhAsAgara jI ne kahA ki ghara ghara TI.vI. kI bImArI kA kAraNa saMyukta parivAra prathA kA lupta honA aura ekAMkI parivAra kA jnm| hara mA~ apanI beTI meM acche saMskAra DAle isake liye yaha atyanta Avazyaka hai ki mA~ svayaM susaMskArita ho| hara sAsa bahU ko sudhArane se pahale beTI ko sudhAreM yAni beTI ko acche saMskAra die jAe to parivAra kA mAhaula apane Apa sudhara jaayegaa| anta meM pratiyogitA meM vijetAoM ko puruskRta zrI rAjamala jI pATaudI ke saujanya aura kA 'jalaja' haTA kamaloM dvArA kiyA gyaa| 1. TI. vI. dekhanA ucita hai para dekhane vAle kI soca aura mAnasikatA galata nahIM honI cAhie / 2. TI. vI. yadi hoto kucha acche cainala jaise nyUja, jyogrAphikala Adi ke atirikta anya cainala laoNka raheM, sipha jJAnavardhana kAryakrama hI dekhe jaayeN| saMtoSa jaina janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita / 47 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ neharU nagara bhopAla meM paMcakalyANaka evaM mAnastambhapratiSThA mahotsava sampanna saMta ziromaNi paramapUjya zrI108 AcArya vidyAsAgara isake liye nispRha aura nirgrantha honA caahiye| dehAta kA jI mahArAja ke AzIrvAda se madhyapradeza kI rAjadhAnI bhopAla vyakti jaba zahara meM pahu~catA hai arthAt prAkRtika jIvana se meM neharU nagara sthita navIna digambara jaina maMdira kI prANapratiSThA kRtrima jIvanavAle sthAna meM jAtA hai taba vahA~ kI cakAcauMdha hetu dinAMka 1 disambara se 7 disambara 2005 taka Ayojita aura bAjAroM ko dekhakara usakA mana bhaTakane lagatA hai| zrI1008majjinendra paMcakalyANaka mAnastambha jinabimba usameM sArI duniyA ko kharIdane kI cAhata panapane lagatI hai| pratiSThA evaM nagara gajaratha mahotsava AcArya zrI vidyAsAgara jI jaina jainettara janasamudAya ko sambodhita karate huye kahA mahArAja ke parama tapasvI ziSya 'jaMgala vAle bAbA'108 ki jhaMDe ke tIna raMgoM meM kesariyA tyAga kA pratIka hai, sapheda muni zrI cinmayasAgara jI mahArAja ke maMgala sAnnidhya meM zrI zAMti kA pratIka hai aura harA prakRti kA pratIka hai| hama sabhI ajitanAtha digambara jaina maMdira neharUnagara (koTarA) evaM kRtrima jIvana jI rahe haiM, isaliye merA kahanA hai ki prakRti sakala digambara jaina samAja bhopAla dvArA Ayojita kiyA meM lauTa Aiye (riTarna TU necr)| yuvAoM ke liye unhoMne gayA thaa| nagara gajaratha mahotsava kA nirdezana kiyA pratiSThAcArya kahA ki agara yuvAoM kA joza evaM vRddhoM kA hoza mila paMDita gulAbacandra jI puSpa evaM mahotsava ke pratiSThAcArya the jAyeM, to jayaghoSa hotA hai, varanA nahIM milane para aphasosa paMDita jayakumAra nizAMta evaM inakA sahayoga kiyA hotA hai| dharma ke binA deza asurakSita hai| deza dharma aura paMcakalyANaka mahotsava ke sUtradhAra paMDita kamalakumAra saMskRti jaba taka surakSita nahIM, taba taka hama aura Apa bhI kamalAMkura ne| anya sahayogI bra. nitina bhaiyyA jI khuraI, surakSita nahIM haiN| saMta hI deza kI saMskRti,sampatti hai| zAMti paMDita jayakumAra zAstrI, bastara, paMDita manISa jaina, TIkamagar3ha aura saccAI ke mArga para calane vAle hI saMta kahalAte haiN| evaM paMDita rAjeza rAja bhopAla the| unhoMne kahA hameM koI gairajimmedAra na ThaharA sake, aisI ___ parama tapasvI saMta jaMgala vAle bAbA muni zrI cinmayasAgara jimmedArI nibhaayeN| sabhI upasthita janoM se kahA ki dhana jI mahArAja ne apane sAragarbhita pravacana meM kahA ki bhagavAn nahIM vizvAsa kamAoM, sarvocca zikhara para pahu~ca jaaoge| ke garbha meM Ane ke sAtha hI sampUrNa saMsAra meM sukha aura zAMti muni zrI ne paMcakalyANaka mahotsava ke chaThe dina jo ki kA vAtAvaraNa nirmita ho jAtA hai aura kevala manuSya hI nahIM mokSakalyANaka kA thA, apanI maMgala vANI se kahA ki varan pazu pakSI aura vanaspati jIva bhI sukha kA anubhava jainadarzana meM mRtyu kA bhI mahotsava honA vizeSa Adarza hai| karate haiN| jisa taraha paMcakalyANaka ke mAdhyama se pASANa ko agalI Ayu kA baMdha kie binA deha kA tyAga hI nirvANa bhagavAn banAyA jAtA hai, usI taraha manuSya bhI bhagavAn bana hai| nirvANa kA artha janma-maraNa se rahita ho jaanaa| unhoMne sakatA hai, yadi vaha apanI galatiyoM kI tarapha dhyAna de| upasthita AmaMtritoM se kahA ki pratyeka vyakti ko apanA janmakalyANka ke avasara para apane sAragarbhita pravacana kartavya karate rahanA cAhiye kyoMki dAyitvoM ko nibhAnA hI meM kahA ki Aja kA dina bahuta hI pAvana hai| Aja subaha sabase bar3A dharma hai| rAjA ko hamezA dharmadhArI honA cAhiye 7:30 baje Apa logoM ne bAlaka AdikumAra kA janma hote aisA hone para usakA rAjya sukha aura zAMti se calatA rahatA hae dekhaa| unhoMne janmakalyANaka ke samaya svarga meM hone hai| vAlI manohArI kriyAoM kA saMkSipta varNana kiyaa| muni zrI saMdhyA ko gajaratha pherI ke samApana evaM bhagavAn ke ne kahA janma to sabhI kA hotA hai lekina tIrthaMkara kA janma kalazAbhiSeka ke bAda apane sAragarbhita pravacanoM meM kahA ki kalyANaka ke rUpa meM manAyA jAtA hai, kyoMki tIrthaMkara- saMsAra kI azAMti ko dekhakara saMta dukhI hotA hai| prANI mAtra AtmA saMsAra meM janma lekara mokSa prApta kara letI hai| kI samasyA hI merI samasyA hai| zarIra Adi kI merI koI tapa kalyANaka para prakAza DAlate huye muni zrI ne batalAyA samasyA nahIM hai| saMta hamezA zAMti evaM kRpA kA saMcAra karate ki moha kA tyAga karane se hI nirvANa kI prApti saMbhava hai| haiN| sukumAla jaina 48 / janavarI-pharavarI 2006 jinabhASita Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuNDalapura ko purAtattva se mukta karane kI mA~ga * sunIla bejITeriyana dmoh| zAkAhAra upAsanA parisaMgha ne dhArmika sthaloM para bevajaha purAtattva ke hastakSepa ko samApta karane tathA kuNDalapura tIrtha ko jaina samudAya ko supurda karane kI mA~ga kI hai| parisaMgha ke pravaktA sunIla bejITeriyana ne kahA ki jaina samudAya kuNDalapura tIrtha ko vikasita kara eka antarrASTrIya stara kA tIrtha sthala banAnA cAhatA hai, jabaki kucha loga purAtattva aura prAcInatA ke nAma para vikAsa ke kAma ko avaruddha karane kA prayAsa kara rahe haiN| mandira kA parAnA DhA~cA behada kamajora ho gayA thA. jo kabhI bhI kisI bhI bhakampa ke ekahI jhaTake meM dharAzAyI ho sakatA thA, jisase na sirpha aneka zraddhAluoM kI mauta ho sakatI thI, varan purAtattva kI anamola dharohara tathA jaina samAja ke prANanAtha atizayakArI bar3e bAbA kI bhavya pratimA bhI khatare meM par3a sakatI thii| kucha varSa pUrva jabalapura meM Aye bhUkampa se bar3e bAbA kI mUrti kI pIchevAlI dIvAra kI nIMva DhIlI par3a gayI thI, jise pIche se pattharoM kI atirikta dIvAla banAkara asthAI taura para sahArA diyA gayA thaa| bar3e bAbA ke maMdira evaM maMDapa kI chata ke pattharoM meM bhI darAra A gayI, jisake kAraNa lakar3I ke lakaDI ke laTaThe Adi lagAkara sahArA diyA gayA thaa| varSA AdikA jaladIvAloM meM bharane se baDe bAbA kI pratimA nIce jamIna meM dhIre-dhIre dhasakatI jA rahI thii| isake alAvA bar3e bAbA kI svayaM kI icchA ke viruddha koI bhI anya zakti unheM apane sthAna se Tasa se masa nahIM kara sakatI thii| atizayavAn bar3e bAbA ke sAmane kahA jAtA hai ki prArthanA karane para manokAmanA pUrNa hotI hai, "dete nahIM dekhA, para jholI bharI dekhI" aise bAbA ke darzana, pUjana ko pratidina hajAroM loga Ate haiN| chata aura dIvAla ke TUTane se koI anahonI na ho, isalie bAbA ko kisI surakSita sthAna para biThAnA Avazyaka thaa|shaaNtipuurnn DhaMga se aura surakSita rUpa se bar3e bAbA ko naye sthAna para virAjamAna karane ke lie lAkhoM zraddhAluoM ne karor3oM maMtroM kA japa kiyaa| havana, pUjana evaM upavAsa ke phalasvarUpa bar3e bAbA svayameva hI nAma mAtra ke prayAsa se naye sthAna para jA viraaje| isake atirikta yadi alpasaMkhyaka Ayoga ke pUrva adhyakSa zrI ibrAhIma kuraizI jI ke vaktavya para dhyAna diyA jAye ki alpasaMkhyaka samAja apanI bhAvanAoM ke anurUpa apane avivAdita dhArmika sthaloM meM parivartana kA hakadAra hai, to isa parivartana ko bhI bala milatA hai| yadi purAne maMdira ke jarjara ho gaye DhA~ce se uThAkara, bar3e bAbA ko surakSita bar3e maMdira meM jaina samAja biThAnA cAhatA hai, to isameM hAya-taubA macAne kI kyA AvazyakatA? jo kArya purAtattva kI udAsInatA ke calate nahIM ho sakA, use jaina samAja ne aMjAma de diyA, kyoMki hajAroM varSoM se jaina samAja hI isakI dekharekha karatA A rahA hai| jaina samAjadvArA dillI ke noyaDA meM banAye gaye akSaradhAma maMdira kI tarja para banAye jA rahe kuNDalapura meM bar3e bAbA ke 171 phuTa U~ce maMdira ke bana jAne ke pazcAt jahA~ vizvabhara ke paryaTaka AveMge, vahIM damoha kA nAma vizva ke mAnacitra para svata: hI ubhara AyegA, aura kSetra ke vikAsa ke sAtha-sAtha samRddhi va rojagAra ke acche avasara nirmita hoNge| isa prakAra purAtattva kI anupama dharohara ko surakSita sthAna para virAjamAna kara asaMkhyAta zraddhAluoM kI bhAvanA ko sAkAra rUpa milA hai| saMyojaka zAkAhAra upAsanA parisaMgha, damoha Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raji naM. UP/HIN/34497/24/1/2005-TC svAmI, prakAzaka evaM mudraka : ratanalAla bainAr3A dvArA ekalavya oNphaseTa sahakArI mudraNAlaya saMsthA maryAdita, jona-1, mahArANA pratApa nagara,library.oral For Private & Personal use only kolakAtA mahAnagara meM parama pUjya munizrI pramANasAgarajI dvArA abhUtapUrva dharma prabhAvanA ho rahI hai| jana-jana ke mukha se kevala yahIM nikala rahA hai ki aisA kolakAtA ke itihAsa meM pahale kabhI nahIM huaa| vidita ho ki vigata kucha varSa pUrva kolakAtA meM ghaTita apriya prasaMgoM ke kAraNa yahA~ muniyoM kA Agamana baMda sA ho gayA thaa| sthAnIya janatA aura prazAsana ke asahayogAtmaka rukha ke kAraNa samAja bhI bhayabhIta aura sazaMkita thaa| acAnaka kolakAtA vAsiyoM kA puNya jagA nimitta banA kAkur3agAchI digambara jaina maMdira kA pNcklyaannk| paMcakalyANaka meM sUrimaMtra dene hetu munirAja ko lAne hetu kAphI uhApohAtmaka sthiti thii| samAja ke kucha utsAhI logoM ne munizrI ko AmaMtrita karane kA nirNaya liyaa| prazAsanika avarodha bhI dUra kara lie ge| samAja ke eka pratinidhimaMDala ne munizrI ke pAsa hajArIbAga pahu~cakara munizrI ko sArI sthiti se avagata karAte hue kahA ki kolakAtA meM muniyoM ke vihAra kA mArga kholane kA yaha adbhuta maukA hai| ise kevala Apa hI kara sakate haiM yadi abhI nahIM to kabhI nahIM vAlI bAta hai| samAja kA eka pratinidhimaMDala AcAryazrI ke pAsa bInA (bArahA) phNcaa| vahA~ AcAryazrI se AjJA pAkara munizrI ne kolakAtA kI ora vihAra kiyaa| munizrI ke sAtha meM kSullaka zrI samyaktvasAgarajI, bra. zAMtilAlajI (bAbAjI) evaM bra. rohita bhI the| isake atirikta hajArIbAga ke prasiddha samAjasevI zrI chitaramala jI pATanI evaM dharmacaMda jI kAlA ke netRtva meM pacAsa loga munizrI ke sAtha vihAra kara rahe the| logoM kI AzaMkA ke viparIta gA~va kI janatA ne munizrI kA abhUtapUrva svAgata kiyaa| jahA~ kahIM munizrI vizrAma karate saikar3oM loga darzana ke lie umar3a pdd'te| unase pravacana kA Agraha karate / rAtri dasa baje taka baMgAlI janatA kA darzana hetu tA~tA lagA rhtaa| bIsa dina kI athaka padayAtrA ke bAda munizrI kolakAtA phuNce| vahA~ munizrI kI adbhuta agavAnI huii| sAlTa leka sTeDiyama ke vizAla pAMDAla meM munizrI ke maMgala pravacana hue| pahale hI dina janatA maMtramugdha ho gii| paMcakalyANaka sAnanda sampanna huaa| usake bAda munizrI belagachiyA digambara jaina maMdira meM virAjamAna hue| vahA~ munizrI ke dainika pravacanoM meM pUre kolakAtA ke loga umar3a pdd'e| ravivAra ke dina to pUrA mahAnagara hI belagachiyA meM dikhAI par3atA thaa| munisaMgha vyavasthA samiti kolakAtA ne apanI ora se bar3I uttama vyavasthA banAI huI thii| isI bIca navavarSa ke zubha avasara para munizrI kA do divasIya sArvajanika pravacana dezabaMdhu pArka ke vizAla prAMgaNa meM huaa| kolakAtA mahAnagara ke itihAsa meM kisI digambara muni kA yaha pahalA sArvajanika pravacana bnaa| donoM dina dila aura dimAga ko jhakajhora dene vAle munizrI ke mArmika pravacanoM meM pA~ca hajAra se adhika zrotAoM kI bhIr3a thI, jisameM sthAnIya ajaina kAphI saMkhyA meM zAmila the| unhoMne munizrI kI sArvagrAhyatA ko pramANita kara diyaa| belagachiyA se vihAra kara munizrI bar3A bAjAra, purAnI bAr3I maMdira aura bar3A maMdira hote hue hAvar3A kI ora aae| samAja ne munizrI kA abhUtapUrva svAgata kiyaa| munizrI ke sAtha Der3ha-do hajAra loga paidala vihAra kara rahe the| vartamAna meM munizrI hAvaDA ke Davasana roDa sthita digambara jaina maMdira meM virAjamAna haiN| vahA~ unake niyamita pravacanoM meM hajAroM zraddhAlu umar3a rahe haiN| munizrI ke isa pravAsa se kolakAtA mahAnagara ke logoM meM digambara muni ke prati eka alaga AsthA banI hai| nizcita hI munizrI kA yaha pravAsa kolakAtA meM digambara jaina muniyoM kA nirbAdha vihAra kA mArga kholegaa|