Book Title: Jinabhashita 2002 10 11
Author(s): Ratanchand Jain
Publisher: Sarvoday Jain Vidyapith Agra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/524267/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinabhASita vIra nirvANa saM. 2529 bhagavAn mahAvIra kI nirvANabhUmi pAvApurI Azvina-kArtika, vi.saM. 2059 akTUbara-navambara 2002 saMyuktAMka Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru-garimA AcArya zrI vidyAsAgara jI jaba taka upAsaka svayaM upAsya nahIM bana jAtA taba taka use upAsya kI upAsanA karanA Avazyaka hai| jisa taraha pitA bacce ke samAna dhImI cAla se calakara use calanA sikhAtA hai usI prakAra guru, ziSya janoM ko mokSa mArga meM calanA sikhAtA hai| yadyapi baccA calatA apane pairoM se hai, tathApi pitA kI aMgulI use sahAyaka hotI hai| ziSya mokSamArga meM pravRtti svayaM karatA hai parantu guru kI aMgulI, guru kA iMgita use Age bar3hane meM sahAyaka hotA hai| guru kA sthAna mahattvapUrNa hai, kyoMki siddha to bolate nahIM, sAkSAt arahaMta bolate haiM, unakA isa samaya abhAva hai| sthApanA nikSepa se arahaMta haiM, parantu acetana hone ke kAraNa unase zabda nikalate nahIM haiN| ata: mokSa mArga meM guru hI sahAyaka siddha hote haiN| mArgacalate samaya yadi koI bolane vAlA sAthI mila jAtA hai to mArgacalanA sarala ho jAtA hai| guru-nirgrantha sAdhu, hamAre mokSa mArga ke bolane vAle sAthI haiN| inake sAtha calane se mokSa kA mArga bhI saralaho jAtA hai| arahaMta bhagavAn ke samavazaraNa meM gaNadhara hote haiM, ve guru hI kahalAte haiM / nayavivakSA se kahA jAe to deva aura guru meM antara nahIM hai| cAra aura pA~ca meM kyA antara hai? Apa kaheMge eka kA antara hai, para eka kA antara to tIna aura pA~ca ke bIca meM hotA hai, cAra aura pA~ca ke bIca meM nhiiN| ajJAnatimirAndhAnAM jnyaanaanyjnshlaakyaa| cakSurunmIlitaM yena tasmai zrIgurave nmH|| jisane ajJAnarUpa timira se andhe manuSyoM kA cakSu jJAnarUpI aJjana kI salAI se unmIlita kara diyA hai usa guru ke lie namaskAra ho| netradAna mahAdAna kahalAtA hai, jisa guru ne antara kA netra khela diyA hai usakI mahimA kauna kaha sakatA hai? jisa prakAra dizAbodhaka yaMtra sahI dizA kA bodha karAtA hai| viSayabhoga kI dizA sahI dizA nahIM hai, usakA bodha karAne vAlA kuguru kahalAtA hai| aura jo siddha gati kA mArga dikhalAtA hai vaha suguru hai| hameM bhAvanA rakhanI cAhie ki aise suguru sadA hamAre hRdaya meM nivAsa kreN| vItarAga guru hI zaraNabhUta haiN| rAgIdveSI guru svayaM saMsAra ke garta meM par3e hue haiM, ve dUsare kA uddhAra kyA kreNge| saMsAra ke prANI bher3a ke samAna hote haiN| ve vicAra kiye binA hI dUsare kA anusaraNa karane lagate haiN| parantu guru viveka mArga kA pradarzana karate haiN| guru kuTumba mamatArUpI mahAgarta se bhavyaprANI ko hAtha kA sahArA dekara bAhara nikAlate haiN| samantabhadra AcArya ne guru kA lakSaNa batAyA hai: viSayAzAvazAtIto nirArambho'parigrahaH / jJAnadhyAnataporaktastapasvI sa prshsyte|| jo viSayoM kI AzA se rahita haiM, Arambha se rahita haiM parigraha se rahita haiM tathA jJAna, dhyAna aura tapa meM anurakta rahate haiM, ve tapasvI guru kahalAte haiN| athavA 'jJAnaM ca dhyAnaM ca iti jJAnadhyAne, te eva tapasI jJAnadhyAnatapasI tatra anurakta iti jJAnadhyAna taporaktaH anurakta rahate haiN| svAdhyAya aura dhyAna ye donoM utkRSTa tapa haiM ata: inameM anurakta rahane kI bAta kahI gayI hai| dekhA Apane? yaha jIva tapasvI kaba bana sakatA hai? jaba jJAna aura dhyAna meM ra~ga gayA ho| jJAna-dhyAna meM kaba ra~gatA hai prANI, jaba vaha parigraha chor3a detA hai| parigraha kaba chUTatA hai? jaba Arambha chUTa jAtA hai| Arambha kaba chTatA hai? jaba viSayoM kI AzA chUTa jAtI hai| tAtparya yaha hai ki tapasvI yA nirgrantha guru banane ke liye paJcendriyoM ke viSayoM kI AzA ko sabase pahale chor3anA par3atA hai| peTrola jAma ho jAne se jaba gADI sTArTa nahIM hotI hai taba DrAyavara use dhakkA lagavAkara sTArTa kara letA hai| guru bhI to ziSyoM ko dhakke de-dekara hI Age bar3hAte haiN| svayaMbuddha muni thor3e hote haiM, bodhita buddha jyAdA hote haiN| bodhita buddha ve kahalAte haiM jinheM guru samajhAkara cAritra ke mArga meM Age bar3hAte haiN| "mAteva bAlasya hitAnazAstA" garumAtA ke samAna hitakArI hai| bAlaka pitA se bhayabhIta rahatA hai, vaha Darate-Darate unake pAsa jAtA hai| parantu mAtA ke pAsa nirbhaya hokara jAtA hai, usase apanI AvazyakatA pUrI karAtA hai| isI prakAra bhavya prANI deva ke pAsa pahu~cane meM saMkoca karatA hai| sAkSAt arahaMta deva ke darzana to kara sakatA hai, para unheM chU nahIM sakatA hai| parantu guru ke pAsa jAne meM, unase bAta karane meM koI saMkoca nahIM lgtaa| jisa prakAra koI kArIgara makAna IMTa-cUnA lagAkara banAte haiM aura koI use susajjita karate haiM, isI prakAra mAtA-pitA manuSya ko janma dete haiM para guru use susajjita kara saba prakAra kI suvidhAoM se pUrNa karate haiN| guru, ziSya kI yogyatA dekhakara use utanI dezanA dete haiM, jitanI ko vaha grahaNa kara sakatA hai| mA~ ne laDDU banAye, baccA kahatA hai, maiM to pA~ca ldddduluuNgaa| mA~ kahatI hai ki laDDu tere liye hI banAye haiM, para tujhe eka laDDU milegA kyoMki tU pA~ca laDDU khA nahIM sktaa| baccA kahatA hai tuma to pA~ca-pA~ca khAtI ho, mujhe kyoM nahIM detI, kyA mere peTa nahIM hai? mA~ kahatI hai peTa to hai, para mere jaisA bar3A to nahIM hai| tAtparya yaha hai ki mA~ bacce ko usake grahaNa karane yogya hI lar3ar3a detI hai, adhika nhiiN| Apaloga jitanA grahaNa karate haiM utanA hajama kahA~ karate haiM, hajama kara sako use jIvana meM utAra sako, to eka dina kI dezanA se hI kAma ho sakatA hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raji. naM. UP / HIN/29933/24/1/2001-TC sampAdaka pro. ratanacandra jaina kAryAlaya 137, ArAdhanA nagara, bhopAla- 462003 (ma.pra.) phona naM. 0755-776666 sahayogI sampAdaka paM. mUlacandra luhAr3iyA paM. ratanalAla bainAr3A DaoN. zItalacandra jaina DaoN. zreyAMsa kumAra jaina pro. vRSabha prasAda jaina DaoN. surendra jaina 'bhAratI' ziromaNi saMrakSaka zrI ratanalAla ka~varIlAla pATanI (me. Ara. ke. mArbalsa li.) kizanagar3ha (rAja.) zrI gaNeza rANA, jayapura dravya audArya zrI gaNezaprasAda rANA jayapura prakAzaka sarvodaya jaina vidyApITha 1/205, prophesarsa kaoNlonI, AgarA-282002 (u.pra.) phona : 0562-351428, 352278 sadasyatA zulka ziromaNi saMrakSaka parama saMrakSaka saMrakSaka AjIvana vArSika 5,00,000ru. 51,000ru. 5,000ru. 500 ru. 100 ru. eka prati 10 ru. sadasyatA zulka prakAzaka ko bhejeN| jinabhASita mAsika pravacana : * guru-garimA AcArya zrI vidyAsAgara jI Apake patra : dhanyavAda sampAdakIya : mahAsabhA kA prastAva durbhAvanApUrNa bijauliyA kameTI kA bhartsanA prastAva DAka paMjIyana kra. - ma.pra. / bhopAla /588/2002 akTUbara-navambara 2002 saMyuktAMka varSa 1, aGka 9-10 * lekha * zramaNa saMskRti meM...... sallekhanA janma se lekara samAdhi taka varNI jI cAturmAsa meM barasI caudaha ratna maNiyA~ upavAsa zrAvaka aura samyaktva * nArI loka dharmamAtA ciroMjAbAI : * bhagavAn mahAvIra kI janmabhUmi kahA~? * prAkRta vidyA anapekSita virodhAbhAsa : jaisA karoge vaisA bharoge grantha samIkSA. * jainadharma aura darzana 'mahAyogI mahAvIra' antastattva * kavitAe~ : * gajala * daza vRSa kI saMjIvanI * ghara-ghara kI dIvAroM para bhopAla meM jaina granthoM kI nakala para vivAda : prAcArya narendra prakAza jaina 5 samAcAra AvaraNa pRSTha 2 2 4 munizrI vizuddha sAgara jI na. triloka jaina : DaoN. vimalA jaina : sva. paM. jugalakizora jI mukhtAra 12 : DaoN. zreyAMsakumAra jaina : pro. (DaoN.) rAjArAma jaina pRSTha : : 3 3 : DaoN. ArAdhanA jaina 'svataMtra' 17 paM. ratanalAla bainAr3A * zrI pArzvanAtha, brahmacaryAzrama gurukula, elorA : gulAbacandra hirAmaNa borAlakara 29 27 jijJAsA samAdhAna bAlavArtA: svAvalambana 4 purANakathA : bahu duHkhakArI vyasana jue kA : 6 * prAkRtika cikitsA madhumeha kA upacAra 34 DaoN. surendra kumAra jaina 'bhAratI' NOEN AAN 2 DaoN. kastUracandra 'sumana' : DaoN. rekhA jaina 7 : zivacaranalAla jaina, mainapurI 22 10 : prastuti suzIlA pATanI 26 11 14 19 : paM. nihAlacandra jaina, bInA 32 : DaoN. vimalA jaina 'vimala' 33 : DaoN. dayAkRSNa vijayavargIya 'vijaya' 18 : DaoN. vimalA jaina 'vimala' 21 azoka zarmA 31 36 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake patra, dhanyavAda : sujhAva zirodhArya "jinabhASita' sitambara 2002, pRSTha 2, sampAdakIya "vairAgya / AcAryazrI ke caraNa sAnnidhya meM hI rhaa| usa samaya maiM satanA jaina jagAne ke avasaroM kA manoraMjanIkaraNa" pRSTha-2 "bhavA'bhinandI | samAja kA maMtrI thaa| ata: vyavasthAoM kI bahuta kucha jimmedArI muni aura muni-nindA" sva. paM. jugalakizora jI mukhtAra | bhI merI thii| "yugviir"| uparyukta lekha prazaMsanIya haiM, anukaraNIya haiM, | una ikkIsa dinoM meM pUjya AcAryazrI kA svAsthya bilakula jinAgamokta haiN| parantu vartamAna meM kyA koI bhI inako pAlana kara | ThIka rahA, prAyaH pratidina unake pravacanoM kA lAbha bhI isa kSetra kI pA rahA hai? yadi nahIM, to phira mAtra kAgajI kAryavAhI hI taka janatA ne liyA thaa| satanA kI gajaratha smArikA meM aura kucha jaina sImita haiN| patroM meM merA eka saMsmaraNAtmaka lekha AcAryazrI ke viSaya meM chapA hajArI lAla jaina | thA, usameM ina ikkIsa dinoM ke kAryakrama, yAtrA aura aneka prabhAvaka 5/448, nAI kI maMDI, AgarA ghaTanAoM kA vistRta varNana hai| hama ApakI patrikA ke niyamita sadasya haiN| ApakI patrikA AcAryazrI para bukhAra kA upasarga kaTanI pahu~cakara huA vAstava meM bahuta rocaka, dhArmika aura gurubhakti se paripUrNa hai| thA, turaMta TelIphona se bhAIsA. nIraja jI ke liye bulAvA AyA isameM AcAryazrI ke lekha Adi sAmagrI ko bahuta hI acche se | thA, ve kaI dinoM taka sevA meM rahe, maiM bhI do bAra dekhane ke lie samAhita kiyA jAtA hai| vahA~ gayA thaa| usa samaya aura bukhAra ke dUsare upasarga ke samaya yaha patrikA isI vajaha se chattIsagar3ha ke mukhyamaMtrI mAnanIya nainAgiri meM tIvra zArIrika vedanA ke hote bhI AcAryazrI kI dRr3hatA ajIta jogI ko bahuta pasaMda aaii| julAI mAha kI patrikA jisameM maiMne bhI dekhI hai / roga ke tIsare upasarga ke samaya maiM thUbaunajI nahIM AcArya zrI kA dIkSA divasa vizeSAMka thA, unhoMne apane pAsa rakha pahu~ca sakA, kyoMki usa samaya khajurAho kSetra para eka mahattvapUrNa lI aura yaha bhI kahA ki yaha patrikA mujhe niyamita bhejeN| kAryakrama thA, jisameM mAnanIya sAhU azoka jI, sAhU ramezajI, ataH Apase nivedana hai ki Apa yaha patrikA pratimAha pradeza ke mukhyamaMtrI Adi aneka viziSTa atithi Aye the| una "mukhyamaMtrI chattIsagar3ha zAsana" ke nAma se avazya preSita kreN| prakAza modI atithiyoM ke svAgata aura kAryakrama ke saMcAlana kA dAyitva zrI jayastambha cauka, bhATApArA (cha.ga.)| nIrajajI para thA paraMtu ve AcAryazrI kI asvasthatA ke samAcAra ApakI vicArapUrNa upayogI patrikA "jinabhASita" kA | milate hI thUbaunajI cale gaye the aura unakA dAyitva mujhe nirvahana sitambara aMka Aja hI milA hai| isameM vidvAna zreSThI paM. mUlacandra | karanA par3A thaa| maiM bAda meM thUbaunajI pahu~ca skaa| luhAr3iyA kA preraNAspada lekha ".... aura mauta hAra gaI" pddh'aa| cauthe roga upasarga kA samAcAra hI mujhe nahIM mila pAyA thA isa lekha meM huI eka tathyAtmaka bhUla kI ora maiM ApakA aura | aura pA~cavA~ harapIja roga kA upasarga jaba AcAryazrI para huA to pAThakoM kA dhyAna AkarSita karanA cAhatA huuN| maiM pUjya AcArya vardhamAnasAgarajI ke pAsa thA, usa samaya ve bhI paMDitajI ne likhA hai ki "AcArya jI para prathama bAra mauta asvastha the| vaha kAla hI kucha aisA thaa| una dinoM hamAre cAra kA AkramaNa satanA meM huaa|" yaha sahI nahIM hai / mujhe AcAryazrI | AcArya mahArAja roga ke upasarga sahana kara rahe the| harapIja roga kI ke darzana karane aura unase kucha carcA karane kA avasara san 1974 pIr3A kA maiM bhuktabhogI thA, ata: AcAryazrI kI pIr3A kA anumAna ke cAturmAsa meM sonIjI kI nasiyA, ajamera meM mila cukA thaa| maiM karate hI A~kheM nama ho jAtI thIM aura kahIM baiThakara unake svAsthyaAcAryazrI se bahuta prabhAvita thA ataH unake satanA praveza ke tIna | lAbha kI kAmanA karate hue NamokAra maMtra kI eka mAlA phera letA dina pUrva se, satanA pravAsa ke ATha dina taka aura satanA se prasthAna ke bAda bhI dasa dina taka isa prakAra kula ikkIsa dina maiM prAyaH nirmala jaina, suSamA presa parisara, satanA thaa| vaditA yo'thavA zrotA zreyasAM vacasAM nrH| guNadoSasamAhAre guNAn gRhNanti saadhvH| pumAn sa eva zeSastu zilpikalpita kaayvt|| kSIravArisamAhAre haMsaH kssiirmivaakhilm| bhAvArtha- jo manuSya kalyANakArI vacanoM ko kahatA bhAvArtha jisa prakAra dUdha aura pAnI ke samUha meM se haMsa hai, athavA sunatA hai vAstava meM vahI manuSya hai, bAkI to zilpakAra | samasta dUdha ko grahaNa kara letA hai, usI prakAra satpuruSa guNa aura ke dvArA banAye huye manuSya ke putaloM ke samAna haiN| | doSoM ke samUha meM se guNoM ko hI grahaNa karate haiN| padmapurANa 2 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya mahAsabhA kA prastAva durbhAvanApUrNa di. 18 agasta, 2002 ko udayapura (rAjasthAna) meM bhAratavarSIya di. jaina ( dharmasaMrakSiNI ) mahAsabhA kA adhivezana sampanna huA, jisameM kucha prastAva pArita kiye gaye (dekhie 'jainagajaTa' 5 sitambara, 2002 ) / prastAva kra. 2 meM kahA gayA hai ki bijauliyA (rAjasthAna )ke navanirmita mandira meM AcArya zrI vardhamAnasAgara jI ke tattvAvadhAna meM pratiSThita jinabimba aura zAsanadevI-devatAoM kI mUrtiyoM ko kucha logoM ne unake sthAna se haTAkara anyatra sthApita kara diyA hai, jo unakA nirAdara hai / prastAva meM isa kArya ko dveSapUrNa, samAja meM uttejanA paidA karane vAlA aura vighaTanakArI kahA gayA hai tathA una mUrtiyoM ko yathAsthAna sthApita karane kI mA~ga kI gaI hai| isa prastAva meM jinabimboM ko apane sthAna se haTAne kA jo Aropa lagAyA gayA hai, vaha sarvathA mithyA hai| koI bhI jinabimba apane pratiSThita sthAna se nahIM haTAyA gyaa| zAsana devI-devatAoM (padmAvatI - kSetrapAla ) kI mUrtiyA~ san 1998 sampanna pratiSThA ke samaya samAja ke ghora virodha ke bAvajUda haThAt sthApita kI gaI thiiN| vAstuzAstra ke anusAra ina mUrtiyoM kA sthAna ucita nahIM thA / ataH isa varSa (san 2002 meM ) bijauliyA meM munisaMgha ke cAturmAsa hetu Ane ke bahuta pahale hI samAja ke Agraha para zrI pArzvanAtha di. jaina atizaya kSetra kameTI bijauliyA ne padmAvatI aura kSetrapAla kI ukta mUrtiyA~ usa sthAna se haTAkara ucita sthAna para sthApita kara dIM, jisase vAstuzAstrIya doSa dUra ho gayA / yaha kArya sarAhanA ke yogya hai, kintu mahAsabhA ne eka sarAhanIya kArya kI bhartsanA kI hai| usakA yaha kRtya dveSa evaM durbhAvanA se prerita hai| mahAsabhA kI yaha dveSapUrNa pravRtti, na kevala svayaM ke astitva ke lie ghAtaka hai, apitu sampUrNa jaina samAja evaM jinatIrtha ko vinAza ke kagAra para le jAne vAlI hai / ataH usase vinamra anurodha he ki vaha apanI pravRtti ko badalakara sRjanAtmaka banAne kA prayAsa kare, jisase jaina samAja aura jinatIrtha unnati aura samRddhi ke mArga para agrasara hoM / bijauliyA tIrthakSetra kameTI ne eka prastAva pArita kara mahAsabhA ke ukta prastAva kI bhartsanA kI hai, jo Age uddhRta kiyA jA rahA hai / ratanacandra jaina bijauliyA kameTI kA bhartsanA prastAva / zAntibhaMga karane vAlI saMsthA bana cukI hai| yaha sampUrNa tIrthakSetra kameTI saMtoM ke azIrvAda, vidvAnoM ke parAmarza evaM sampUrNa dharmamaya viveka se isa tIrthakSetra kA rakha-rakhAva karatI hai| isI samiti ko jinabimboM kA nirAdara karane vAlI batAnA tathA zAsana devIdevatAoM ko unake yathAyogya sthAna para virAjamAna karane ko Agama viruddha, uttejanA evaM dveSapUrNa batAnA mahAsabhA kA nindanIya evaM samAja ko bhramita karane vAlA duSkRtya hai, jisakI jitanI bhI nindA evaM bhartsanA kI jAye utanI hI kama hai| mahAsabhA aura usake tathAkathita netA adhyakSa zrI nirmalakumAra seThI bhale hI tIrthasaMrakSaNa mahAsabhA ke nAma para anargala pralApa karate raheM; kintu unheM vAstavika jIrNa-zIrNa, naSTa hote tIrthakSetroM ke vikAsa meM nAma mAtra kI bhI ruci nahIM hai| unhoMne isa aitihAsika tIrthakSetra bijauliyA ke vikAsa meM kabhI ruci nahIM lI tathA na hI kabhI kisI prakAra kA sahayoga kiyA, balki mukhya padAdhikArI dvArA paMcakalyANa pratiSThA mahotsava meM mukhya kalaza lekara usakA ceka pemenTa rukavA diyA, jo Aja taka bakAyA hai| ve to mahAsabhA ko vahIM para le jAte haiM jahA~ unake netRtva ke aham kI pUrti hotI rahatI hai| pUrva meM bhI zrI nirmalakumAra seThI ne isa * akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 3 bijauliyA, di. 14 sitambara, 2002 zrI pArzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra kameTI bijauliyA jilA - bhIlavAr3A (rAja.) / atizaya tIrthakSetra ke sambandha meM zrI bhAratavarSIya digambara jaina (dharma saMrakSaNI) mahAsabhA dvArA dinAMka 18.8.2002 ko udayapura meM Ayojita sAdhAraNa sabhA dvArA pArita tathA dinAMka 6.9.2002 ke jaina gajaTa varSa 106 aMka cAlIsa pRSTha 5 para prakAzita dhArmika unmAda evaM samAja ko bhramita karane vAle isa prastAva kI hamArI tIrthakSetra kameTI sarva sammati se purajora bhartsanA evaM kar3I nindA karatI hai| prastAva kI dveSapUrNa bhASA evaM usameM antarnihita svArthoM para prabaMdha samiti ke sadasyoM ne roSa prakaTa kiyaa| sadasyoM ne kahA ki hama saba jaina dharmAnuyAyI haiM evaM apanI sampUrNa niSThA ke sAtha sAMskRtika dharohara isa prAcIna tIrtha kA vikAsa kara rahe haiM / yahA~ para una vyaktiyoM kA, samitiyoM kA, saMsthAoM kA svAgata hai jo tIrthakSetra ke vikAsa meM ruci rakhate haiM, lekina mahAsabhA kucha varSoM se apane kAryoM kI prazaMsA tathA dUsaroM dvArA kiye gaye acche kAryoM kA chidrAnveSaNa (nindA) karatI hai / ataH tIrtha kSetra kameTI kI dRSTi meM yaha pUrI taraha avAMchita, asAmAjika evaM . Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetra meM arAjakatA kA unmAda phailAne kA prayAsa kiyA, jisakA tIrthakSetra kameTI ne karArA javAba diyA thaa| ho sakatA hai isa prastAva ke pIche unakI usa samaya kA badalA lene kI bhAvanA rahI ho / hamAre samAja ne dharAzAyI, ujar3e hue tIrthakSetra ko prANoM kI bAjI lagAkara teraha varSa taka saMgharSa kara bacAyA hai taba hamArI sahAyatA karane koI bhI nahIM aayaa| Aja jaba isa kSetra kA vikAsa ho rahA hai to vikAsa meM sahayoga karane ke bajAya mahAsabhA tIrthakSetra kameTI ko samAja meM bhramita karane para tulI huI hai| aMzAMti phailAne vAle unake kathita netA zrI basaMtIlAla caudharI, bhIlavAr3A ke bhrAmaka prastAva para vicAra karane se pUrva tIrthaM kSetra kameTI se samparka kara usakI jAnakArI prApta karanI cAhiye thii| jAnakArI prApta karane ke bajAya mahAsabhA ne prastAva pArita kara apane dveSa evaM aham kI mAtra tuSTi karanI cAhI hai| mahAsabhA samAja ko bhale hI bhramita karanA cAhe para isameM saphala nahIM ho sakegI, kyoMki tIrthakSetra para Ane vAle hajAroM bAla vArtA S 4 " ati saMgraha pApa kA kAraNa hai isameM eka ora jahA~ tana mana ulajhA rahatA hai vahIM saMgRhIta padArthoM ke upayoga se dUsare prANI bhI vaMcita raha jAte haiM, " yaha socakara nagara seTha dhanIrAma ne apanI saMgRhIta vastuoM- dhanAdika ko garIboM meM bA~TanA prArambha kara diyaa| yaha krama varSoM taka claa| jarUratamaMda Ate gaye aura dhanIrAma se prApta dhana lekara apane ko upakRta karate rhe| anta meM jaba saba kucha samApta ho gayA to sAtha meM eka thAlI, eka loTA aura eka la~goTI dhAraNa karake ve banavAsI ho gye| kahane ko to dhanIrAma ke pAsa atyalpa parigraha thA, kintu unheM laMgoTI dhone aura bartana mA~jane meM TIsa hotii| ve socate"kAza, inakA bhI koI vikalpa hotA to sukha se rahate ?" bahuta vikalpoM para vicAra kiyA, kintu kisI nirNaya para nahIM ce / eka dina jaba dhanIrAma nadI para snAna kara rahe the to unhoMne dekhA ki eka gvAle kA lar3akA AyA aura nadI kinAre hAtha para roTiyA~ rakhakara khAne lgaa| jaba roTiyA~ khA cukA to cullU se nadI kA jala pI liyaa| aisA karate samaya bAlaka ke cehare para bar3A tRpti kA bhAva thA, mAno saMsAra meM aisI koI nidhi nahIM hai jo isa samaya usake pAsa na ho / yaha dekhakara dhanIrAma ne vicAra kiyA ki bhojana karane | mAtra ke lie yaha loTA, thAlI kA parigraha rakhanA ucita nhiiN| bhojana to hAtha meM lekara bhI kiyA jA sakatA hai aura pAnI pIne ke lie hAtha kI a~juli paryApta hai, unhoMne turanta nirNaya liyA aura vaha thAlI loTA usI gvAle ko de diyA tathA svayaM mAtra la~goTI dhAraNa kiya ghUmane lage / akTUbara-navambara 2002 jinabhASita tIrtha yAtrI yahA~ ke vikAsa kAryoM kI sarAhanA kara rahe haiM evaM tanamana-dhana se sampUrNa sahayoga bhI kara rahe haiM / mahAsabhA ke tathAkathita karNadhAra zrI nirmalakumAra seThI kI adhyakSatA meM pArita durbhAvanApUrNa prastAva se hamAre kSetra ke sampUrNa samAja meM roSa vyApta hai| hamAre kSetra ke pUre samAja ne mahAsabhA ke isa duSkRtya ko tIrthakSetra kI garimA ko Thesa pahuMcAne vAlA mAnA hai| hamAre yahA~ sabhI kArya sarva sammati se hote haiM, hama pUchanA cAhate haiM ki mahAsabhA ne bijauliyA kSetra ke vikAsa ke liye kyA kiyA? yadi vikAsa meM sahayoga nahIM kara sakate to vikAsa kAryoM meM bAdhA utpanna nahIM kreN| AzA hai seThIjI evaM unakI mahAsabhA ko sadbuddhi prApta hogii| svAvalambana maMtrI pArzvanAtha digambara jaina atizaya kSetra kameTI bijauliyA jilA bhIlavAr3A (rAja.) DaoN. surendra kumAra jaina 'bhAratI' eka dina usI vana meM eka nagna digambara munirAja pdhaare| jinake nagna veSa, nirAkula mana aura mukha para vyApta ati teja dekhakara dhanIrAma unake sAmane AyA aura jijJAsA bhAva se unake samakSa baiTha gayA / use mana hI mana laga rahA thA ki yaha bhI eka rUpa hai jo kapar3oM kA mohatAja nahIM hai| tRSNA, vikAra, vAsanA evaM doSoM ko jItane kA AdhAra yahI rUpa ho sakatA hai| isake binA svAvalambana kaisA? munidarzana se hI jisake mana meM santoSa kA bhAva jAgRta huA hai, aisA dhanIrAma munirAja ke samakSa natamastaka ho nagnatA kA kAraNa pUchane lagA / pratyuttara meM munirAja ne use batAyA ki "jaba vyakti kA mana bhogoM se udAsIna ho jAtA hai, indriyA~ niyaMtrita ho jAtI haiM tabhI yaha vikAra rahita bAlakavat sthiti prApta hotI hai| mUlataH nagnatA svAvalambana ke lie haiN| pratyeka dehadhArI svAvalambana ke sahAre AtmabalI evaM AtmajayI bana sakatA hai / vatsa ! tumheM bhI yaha la~goTI chor3akara svAvalambI bananA caahie| svAvalambana meM hI jitendriyatA hai|" dhanIrAma ke kAnoM meM yaha zabda sumadhura saMgIta kI taraha sunAI diye| vaha to mana hI mana nizcaya kara hI cukA thA, ataH usane turanta laMgoTI chor3a dI usakA lakSya aba vItarAgatA thI aura use pAne ke lie vaha unhIM munirAja ke sAtha cala par3A thA AtmajayI banane ke lie| kadama-dara-kadama use anubhava ho rahA thA ki bAhya vaibhava meM sukha nahIM, sukha to antara meM haiM, nagnatA meM hai, svAvalambana meM hai| ela-65, nyU indirA nagara, e, burahAnapura (ma. pra. ) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhopAla meM jaina granthoM kI nakala para vivAda kAma to acchA hai, para nIyata ThIka nahIM lagatI prAcArya narendraprakAza jaina, sampAdaka- 'jaina gajaTa' bhAvanagara (saurASTra) ke zrI satzruta prabhAvanA TrasTa ne gata | meM munibhakta adhyakSa evaM mumukSu upAdhyakSa kI maukhika anumati tIna varSoM se prAcIna jaina granthoM aura pANDulipiyoM ke sUcIkaraNa | lekara inhoMne gata 25 sitambara ko sUcIkaraNa kA kArya zurU kiyA kA kArya apane hAtha meM liyA huA hai| aba taka mahArASTra, madhyapradeza, | aura agale hI dina mandira meM kisI bhakta yA kAryakartA ko na rAjasthAna aura uttarapradeza meM sthita 81 mandiroM ke lagabhaga 35000 | pAkara kucha granthoM kI lepaTaoNpa aura skenara kI sahAyatA se phoTo granthoM kI sUciyA~ banAI jA cukI haiN| 31 mArca 2003 taka kI | kApI karate hue pakar3e ge| isake lie na to inhoMne anumati lI samayAvadhi meM isa kArya ko pUrA kara lene kI TrasTa kI yojanA hai| | thI aura na kisI ne inheM anumati dI thii| yaha kArya kapaTapUrvaka yaha eka ati vyayasAdhya projekTa hai| TrasTa ke adhyakSa zrI hIrAlAlajI | kiyA jA rahA thaa| ke anusAra aba taka bAraha lAkha rupayA kharca ho cukA hai| samprati / sUcIkaraNa ke sAtha hI inhoMne granthoM para apanI saMsthA kI prati mAha 50,000 rupayoM kA vyaya ho rahA hai| isa takanIkI kArya | sIla lagAI tathA saMsthA (TrasTa) ke nAma ke Tega (lebila) bhI ko sampanna karane ke lie DaoN. devendrakumAra zAstrI (nImaca) ko lgaae| (yadyapi di. 26 sitambara ko jArI kI gaI eka presa bhArI vetana para niyukta kiyA gayA hai| sahayoga ke lie tIna-cAra | vijJapti meM DaoN. devendrakumArajI ne isase inakAra kiyA hai, lekina sahAyaka bhI unheM diye gae haiN| sunA hai ki isa yojanA kI pUrti ke | bhopAla se prakAzita 'dainika bhAskara ke dinAMka 1 evaM 2 akTUbara lie sva. seTha zazi bhAI ne eka bar3I nidhi TrasTa ko dAnasvarUpa | ke aMkoM meM isakI puSTi kI gaI hai|) DaoN. sA. ke do sahayogI pradAna kI thii| vidvAnoM paM. prabhAtakumAra evaM paM. sudhAkara jaina ne pakar3e jAne para yaha kauna kahegA ki yaha kArya acchA nahIM hai| pahalI bAra samAja se likhita kSamAyAcanA karate hue yaha svIkAra bhI kiyA hai itane bar3e paimAne para isa taraha kA neka kArya ho rahA hai| isase bhArata | ki unakA yaha kRtya anAdhikRta evaM avaidhAnika thaa| zAstroM para ke sabhI jaina maMdiroM meM upalabdha jaina granthoM kI tAlikAe~ taiyAra ho TrasTa ke Tega lagAne tathA TrasTa kI priNTa sUcI para ina granthoM ke sakeMgI tathA zodhArthI unakA lAbha uThA skeNge| isI bahAne mandiroM | rikArDa banAne kI bAta bhI unhoMne maMjUra kI hai| nIyata ThIka na ke zAstra bhaNDAroM ko vyavasthita bhI kiyA jA sakatA hai| itanA hone para aba aura kyA sabUta caahie| acchA kArya karate hue bhI yadi loga use sandeha kI dRSTi se bhopAla ke munibhaktoM meM isa ghaTanA ko lekara ubAla hai| dekhate haiM to isake pIche kucha kAraNa to hone hI caahie| prAraMbha | gata 30 sitambara, somavAra ko samAja kI eka baiThaka bhI huI thI, meM (zrutapaMcamI/jUna '99 se lagabhaga Der3ha varSa taka) indaura kI | jisameM lagabhaga do hajAra dharmAnurAgI tathA anya mandiroM ke adhyakSa lokapriya saMsthA 'kundakunda jJAnapITha' kI bhI isa kArya meM sahabhAgitA | (sarvazrI ramezacandra manayA, pI.pI.jaina, zrIpAla jaina 'divA' Adi) rahI, kintu bAda meM usane svayaM ko inase pRthak kara liyaa| kyoM? | upasthita the| muni saMgha sevA samiti ke adhyakSa zrI amaracaMda kAraNa zAyada yahI rahA ki satzruta prabhAvanA TrasTa kI chavi samAja ajamerA tathA mahAmantrI zrI narendra vandanA ne TrasTa ke ina vetanabhogI meM eka ekAntapoSaka saMsthA ke rUpa meM rahI hai| yaha vahI saMsthA hai, | vidvAnoM dvArA granthoM ke sAtha kI gaI cher3achAr3a kI jAnakArI dii| jisane sarvazrI nihAlacandra sogAnI, kahAnajIsvAmI, zaziprabhu, zrImad sabhA meM ekamata se isa avAMchanIya kRtya kI nindA kI gii| rAjacandra evaM campA bahana kI mUrtiyA~ dhyAna-mudrA meM eka aise jaba kundakunda jJAnapITha inake sAtha sahayoga kara rahI thI, andAja meM sthApita kI haiM ki logoM ko inake saMnyAsI (athavA | taba granthoM para lagAe jAne vAle TegoM para likhA rahatA thA-'jaina Adhunika paMca parameSThI) hone kA bhrama ho / TrasTa ke mukhapatra 'svAnubhUti | sAhitya sUcIkaraNa priyojnaa'| Tega para TrasTa aura jJAnapITha kA prakAza' meM chape isa citra kI pichale dinoM taka carcA rahI hai| | nAma nahIM rahatA thaa| yaha sahI bhI thaa| jJAnapITha ke haTate hI TegoM vyakti-pUjA kI isa pravRtti ne dharmabhIru logoM ke mana meM sandeha kI bhASA badala gii| aba una para likhA huA hai- 'satzruta ke bIja boe haiN| prabhAvanA TrasTa ke saujanya se' isa badalAva ke pIche durAzaya to. sonagar3ha-vicAradhArA kI saMsthAe~ acchA kArya bhI karatI jhalaka hI rahA hai| ina tathAkathita vItarAgavijJAniyoM kI yaha phitarata haiM, to bhI vivAda ke ghere meM A jAtI haiN| usakA kAraNa atIta ke | rahI hai ki ve pahale se hI bhaviSya ke maMsUbe banAkara kAma karate haiN| anubhava hI haiN| inake acche-se-acche kAryoM meM bhI kucha chala | dasa-bIsa sAla bAda yadi TrasTa yaha dAvA kare ki bhArata ke to rahatA hI hai| bhopAla meM cauka bAjAra meM sthita paMcAyatI mandirajI | sabhI jaina mandiroM meM surakSita sAhitya kA rakha-rakhAva vahI -akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 5 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA rahA hai to isameM kisI ko Azcarya nahIM honA caahie|| TrasTa anucita lAbha na uThA ske| inakI nIti aura nIyata ke bAre pahale kisI prAcIna mandira meM svAdhyAya ke lie sthAna mA~gane, | meM pUrNata: Azvasti prApta kara lene ke bAda hI inheM Age kisI phira dhIre-dhIre usa para kabjA jamA lene aura pratirodha hone para | mandira meM sUcIkaraNa kI anumati denI caahie| jaba bhI kisI vAstavika adhikAriyoM ke viruddha adAlata meM kesa dAyara karane mandira meM sUcIkaraNa kA kArya ye loga kareM, taba usa kArya kI kI ghaTanAe~ hama sabake sAmane haiN| kisI bhI digambara jaina sAdhu meM nigarAnI karane ke lie mandira ke kisI adhikArI athavA adhikRta inakI zraddhA nahIM hai| inake patroM meM kabhI unake pravacana aura phoTo kAryakartA kA vahA~ upasthita rahanA bhI bahuta Avazyaka hai, anyathA nahIM chpte| inake kucha acche kAryoM ke pIche bhI sadAzayatA kA | 'sAvadhAnI haTI aura durghaTanA ghaTI' kI kahAvata caritArtha hotI abhAva samAja ko saMkaTa meM DAlatA rahA hai| rhegii| mahAsabhA aura mahAsamiti ke padAdhikArIgaNa isa sandarbha satzruta prabhAvanA TrasTa yadi niSkAma bhAva se yaha sevAmeM gambhIratA se vicAra kreN| jina mandiroM ke granthoM para isa TrasTa ke kArya kare to hara koI isakA svAgata karegA, kintu abhI to nAma vAle Tega laga cuke haiM, unheM haTAkara yA unake Upara sambandhita | samAja kI sthiti dUdha kA jalA chAcha ko bhI phUMka-phUMka kara mandira ke nAma ke Tega caspA kara dene cAhie, tAki bAda meM yaha | pItA hai' jaisI banI huI hai| purANa-kathA bahu duHkhakArI vyasana jue kA prastuti- DaoN. kastUracandra 'sumana' eka samaya kI bAta hai- bhAratavarSa meM eka kuNAla nAma | hai ki yaha deha bhale hI mara jAve kintu AzA-tRSNA kA anta kA deza thaa| isa deza kI eka prasiddha lokapriya nagarI thI | nahIM hotaa| rAjA kI dhana jItane kI lAlasA bddh'ii| usane harasaMbhava shraavstii| isa nagarI kA suketu rAjA thaa| yaha rAjA vyasanI ho yatna kiyA Age aura vijaya pAne kA, kintu samaya ne karavaTa gayA thaa| jue kA vyasana itanA adhika thA ki vaha rAja-kAja bdlii| aba usakI vijaya parAjaya meM badala gii| phira bhI rAjA ko chor3a usI meM masta rahane lagA thaa| saceta nahIM huaa| mRgatRSNA meM par3a gyaa| bhUla gayA yaha ki jo juA khelatA hai use kAlAntara meM mAMsa aura madirA rAjakoSa khAlI ho rahA hai| khelatA rahA aura taba taka khelatA rahA bhI acchI lagane lagatI hai| vezyAvRtti se bhI use paraheja nahIM jaba taka ki vaha saba kucha nahIM hAra gyaa| raha jaataa| parAjaya hone se dhanAbhAva ke samaya corI karane meM bhI hAra jAne para juArI yA to udhAra mA~gakara juA khelatA use lAja nahIM aatii| vijaya hone para bhogopabhoga acche lagane thA yA dhana curaakr| jaba taka udhAra milatA hai, corI nahIM krtaa| lagate haiN| zikAra meM Ananda mAnane lagatA hai| apane pada kI rAjya hAra jAne se suketu kA hAla behAla ho gayA, phira bhI juA garimA ko bhUla jAtA hai| khelanA baMda nahIM kiyaa| saba kucha hAra jAne se usane corI to juA khelanevAloM kI aisI hAlata dekhakara rAjA suketu | nahIM kI kintu dhana kI yAcanA karate hue use tanika bhI lAja ke maMtrI aura kuTumbiyoM ko cintA huii| maMtrI koSAgAra khAlI nahIM aaii| isane udhAra lekara bhI juA khelA, kintu saphalatA hone se aura kuTumbI apayaza se bhayabhIta hue| milakara sabhI ne nahIM milii| hAratA hI hAratA rhaa| deza, rAjakoSa, senA hI nahIM samajhAyA parantu yaha to cikanA ghar3A thaa| jaise cikane ghar3e para yaha apanI rAnI ko bhI jue meM hAra gyaa| pAnI kI bUMda nahIM ThaharatI, aise hI kisI bhI upadeza kA isa para saba kucha hAra jAne ke pazcAt yaha dara-dara kI ThokareM koI asara nahIM huaa| usane kisI kA kahanA nahIM maanaa| khAne lgaa| mArA-mArA phirane lgaa| kahate haiM-akla AtI hai apanI hI dhuna meM masta rhaa| basara ko ThokareM khAne ke baad| yahI dazA isa rAjA kI huii| ise rAjA juA khelatA hI rhaa| yaha vyasana ise itanA adhika aneka kaSTa bhogane ke bAda kucha samajha aaii| apane lokApavAda rucikara ho gayA ki isake Age rAjya-kArya para dhyAna kI to aura apayaza ko dekhakara ise virakti huii| isane dIkSA dhAraNa dUra snAna bhI ise acchA nahIM lagane lgaa| samaya para bhojana na karake kaThora tapa kiyA aura svayaM ko smhaalaa| anta meM karane kI Adata bana gii| rAta-rAta bhara jAgaraNa karane lgaa| saMnyAsapUrvaka marakara yaha lAntava svarga meM deva huaa| phala yaha nikalA ki vaha bImAra rahane lgaa| itanA saba kacha juA koyale jaisA hai| kitanA hI ghiso kAlimA hI jaise hone para bhI isane juA khelanA nahIM chodd'aa| jue meM hI magna rahane | koyale se nikalatI hai, isI prakAra kitanA hI khelo juA, kintu | lgaa| usase nikalegA duHkha hI duHkh| kisI ne ThIka hI kahA haieka dina jue meM isakI lagAtAra vijaya huii| isa vijaya kSaNa meM rAjA kSaNa meM rNk| ye yaha bahuta khuza thaa| bahuta dhana isake hAtha bhI laga jAtA thA dekho juAbAja ke rNg|| kintu tRSNA jIva kI kaba zAnta hotI hai| nItijJoM ne kahA bhI (mahApurANa, 59.72-81) 6 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMskRti meM sAmya bhAva se aMtima vidAI kA nAma hai 'sallekhanA' hai| muni zrI vizuddha sAgara zramaNa saMskRti meM tyAga aura tapasyA kI adbhuta mahimA ne / saMsArI kA seharA bA~dha lete haiN| aba prazna uThanA svAbhAvika hai ki sampUrNa vizva ko Azcaryacakita kara diyA hai| caryA meM ahiMsA, phira saMsAranAzaka sAdhaka kauna hotA hai to mUlAcAra meM ullekha dRSTi meM anekAnta aura vANI meM syAdvAda isa saMskRti ka mUla maMtra milatA hai - hai| jaina darzana meM saMyama ko jIvana kA zrRMgAra kahA gayA hai| Atma jiNa bayaNe aNurattA guruvayaNaM je karaMti bhaavenn| bhAvanA kI nIva saMyama hai| prabhutva zAMti ko ujAgara karane kA koI asabala aeMkiliTNA te hoMti paritta sNsaaraa|| mAdhyama hai to vaha hai saMyama maarg| isake binA manuSya (nara) paryAya bhAvArtha yaha ki jo jinendra deva ke vacanoM ke anurAgI hai, nirgandha puSpa ke tulya hai| sugandha rahita puSpa kI jaise koI kImata | bhAva se guru kI AjJA kA pAlana karatA hai vahI saMsAra kA aMta kara nahIM hotI, usI prakAra saMyama rahita jIvana vyartha hai| pAtA hai| jainAgama meM maraNa ke pA~ca bheda kie gae hai: bAlabAlamaraNa, saMyama nIva hai to saMllekhanA usakA kalaza hai| jisa prakAra | bAlamaraNa, bAlapaMDitamaraNa, paNDitamaraNa, pNdditpNdditmrnn| kalaza rahita maMdirazikhara, zobhA ko prApta nahIM hotA vaise hI | mithyAtva kI dazA meM jo jIva maraNa ko prApta hotA hai vaha bAlabAla saMllekhanAvihIna saMyama bhI zobhAhIna ho jAtA hai| sAdhaka kI sAdhanA | maraNa hai| samyak dRSTi jIva ke avrata dazA ke maraNa ko bAlamaraNa kA koI pratiphala hai to vaha hai smaadhi| sAdhaka kI pUrNa sAdhanA | kahA gayA hai| deza saMyamI (aNuvratI) kA maraNa bAla paMDita maraNa, nirmala aura nirdoSa hone para hI nirmala samAdhi ho pAtI hai| sacce | mahAvratI munirAjoM kI vidhipUrvaka sallekhanA se jo maraNa hotA hai, sAdhaka ko mRtyu kA bodha ho jAtA hai, kyoMki jisa jIva kA jaisA | vaha paMDitamaraNa aura kevalI bhagavAn kA jo nirvANa (mokSa) hotA gati baMdha hotA hai, aMta samaya meM usakI mati vaisI ho jAyA karatI | hai vaha paMDita-paMDita maraNa kahalAtA hai| isa jIva ne ajJAna dazA meM bAla-bAla maraNa to anaMtabAra sAdhaka ke lie samAdhi aura sallekhanA aisI utkRSTa | kiyA, parantu paMDita maraNa nahIM kiyaa| eka bAra bhI paMDita maraNa ho sampatti hai jisakI kAmanA hareka vyakti karatA hai, para jisa jIva | jAtA to 7 athavA 8 bhava hI dhAraNa karatA aura nyUnatama 2-3 bhava ne azubha karma kA baMdha kara liyA ho, use samAdhi rUpI saMpadA | ke bAda mokSa ko prApta kara letaa| mila nahIM paatii| samyagdRSTi bhavya jIva kI hI samAdhi hotI hai| sallekhanA samAdhi abhavya mithyAdRSTi jIva kI trikAla meM samAdhi hotI hI nahIM hai| maraNakAla najadIka Ane para prItipUrvaka sAdhaka ko sallekhanA jina sAdhakoM ko nirmala samAdhi cAhie unheM sarva prathama asamAdhi | dhAraNa karane kA vidhAna hai| savArthasiddhi meM sUtra diyA gayA hai kike kAraNoM se bacakara apane se jJAnadarzanacAritra meM jo zreSTha haiM samyakkAyakaSAyalekhanA sallekhanA unakI avinaya se bceN| arthAt acche prakAra se kAya aura kaSAya ko kRza karanA yadi koI sAdhaka svayaM se dIkSA meM eka dina, eka rAta | sallekhanA hai| yaha sallekhanA sAdhaka prItipUrvaka dhAraNa karatA hai, aura eka muhUrta bhI bar3A hai to use jyeSThatA kI apekSA mUlAcAra | kyoMki prIti ke rahane para balapUrvaka sallekhanA nahIM karAI jAtI, grantha meM guru saMjJA dI gaI hai| guru kA avinayI, niyama se asamAdhi | kintu prIti ke rahane para sAdhaka svayaM hI sallekhanA karatA hai| ise ko prApta karatA hai / jainAgamaviruddha kriyAoM ko pakar3ane se jinAjJA | dhAraNa karane ke lie samAja athavA dharma kA davAba nahIM hotA ko bhaMga karane vAlA samAdhi sahita maraNa nahIM kara pAtA hai| balki sAdhaka svecchA se mRtyu kAla samIpa samajhakara dharmadhyAna se AcArya zrI vaTTakera mahArAja ne mUlAcAra jI grantha meM yukta hokara prANoM kA visarjana karatA hai| sallekhanA ko samAdhimaraNa asamAdhi se yukta karaNa karane vAle jIva ke lakSaNa ko batAyA hai bhI kahA gayA hai| samAdhi se tAtparya hai samatArUpa buddhi yA samatA ki: prinnaam| yaha parama satya hai jisakA janma huA hai usakI mRtyu je puNa guru paDiNIyA vahu mohA ssblaakusiilaay|| niyama se hogI, cAhe sAmyabhAva se aMtima zvAsoM ko choDe athavA asa mahiNA marate te hoMti aNaMta sNsaaraa|| cillA-cillAkara prANoM kA visarjana kre| arthAt jo guru ke pratikUla haiM moha kI bahulatA se yukta sallekhanA se anabhijJa puruSa bhI eka dina mRtyu ko prApta haiM, sabala-aticAra sahita cAritra pAlate haiM aura kutsita AcaraNa | hoNge| unheM bhI yahI cintana aura vicAra karanA cAhie ki unakA vAle haiM ve niyama se asamAdhi se maraNa karate haiN| isa prakAra anaMta | aMtima samaya zAntabhAvapUrvaka vyatIta ho| zAMta ni:spRha bhAva se -akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 7 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRtyu kA nAma hI sallekhanA-samAdhimaraNa hai, balAt AtmaghAta karanA sallekhanA nahIM hai| sAdhaka kI Ayu jaba pUrNata: kI ora hotI hai taba vaha yogya AcArya mahArAja (guru) kI caraNanizrA meM pahu~cakara anunaya-vinaya karatA hai ki bhagavana aba yaha deha sAdhanA meM sahAyaka nahIM ho rahI aura na hI saMyama kA nirmala pAlana ho pA rahA hai ataH Atmadharma kI rakSA ke lie sallekhanA vrata pradAna kreN| yaha satya hai ki kisI vyakti ke bhavana meM agni laga jAne para pahale agni bujhAtA hai aura bhavana kI rakSA kA pUrNa yatna karatA hai| aisI sthiti meM vaha ratna - svarNa Adi dravyoM ko lekara bhavana ke bAhara A jAtA hai| ThIka usI prakAra jaina yogI sarvaprathama dharma sAdhanA ke lie zarIra kI pUrNa rakSA karatA hai| jaba vaha samajha letA hai ki aba yaha zarIra bacane vAlA nahIM hai taba vaha zreSTha ratna, ratnatraya dharma kI rakSA ke khAtira samAdhi dhAraNa karatA hai| arthAt kaSAyoM se tathA zarIra se niHspRha vRtti ko svIkAra kara ciMtana karatA hai dhIreNa vi maridavyaM NiddhIreNa vi avassamarivvaM / jadi dohiM vi maridavvaM varaM hi dhIrataNeNa maridavvaM // isa gAthA kA yaha artha hai ki dhIra ko bhI maranA hai aura dhairya rahita jIva ko bhI maranA par3atA hai| donoM sthiti meM mRtyu hai to dhIratA sahita mRtyu kA varaNa karanA zreSTha haiM / sIleNa vi mari davyaM NissIleNavi avassa marida jar3a dohiM vi maridavvaM varaM hu saulattaNeNa mariyavvaM // 101 // mUlAcAra kI isa gAthA kA artha hai ki zIlayukta aura zIla rahita donoM ko maranA hI hai, to kyoM na zIla sahita maraNa ko svIkAra kiyA jaae| sAdhaka jaba AcArya mahArAja se prArthanA karatA hai, taba jJAnI AcArya, yogya vaidya athavA DAkTara se salAhapUrvaka riSTajJAna se aMdAja lagA lete haiM ki sAdhaka kI Ayu kSINa hone vAlI hai, isakA alpa samaya hI avazeSa hai taba hI sAdhaka ko sallekhanA kI svIkRti pradAna kI jAtI hai| mRtyu se kucha samaya pUrva zarIra kI sthiti banAe rakhane vAle paramANuoM meM viparyAsa A jAtA hai jisake kAraNa indriya zakti kSINa ho jAtI hai aura zarIra ke saMghaTita paramANu vighaTita hone kI ora agrasara hone lagate haiM, taba dhairya aura smRti meM nyUnatA Ane lagatI hai| yahI prakriyA zArIrika ariSToM kI sUcaka hai| jisa vyakti ko apane paira dikhAI na deM to use apanI Ayu tIna varSa kI jAnanA caahie| jaMghA na dikhe to 2 varSa, ghuTanA dikhAI na de to eka varSa aura vakSasthala dRzyamAna na hone para dasa mAha Ayu ke zeSa mAnanA caahie| ina nimittoM se AcArya mahArAja jAna lete haiM ki Ayu pUrNatA kI ora hai jaba Ayu kI sthiti pUrNatA kI ora hotI hai tabhI sallekhanA vrata dhAraNa kiyA jAtA hai| sallekhanA samAdhimaraNa hai / ise akAlamaraNa kI saMjJA dene vAle ajJa haiM / sallekhanA kaba dhAraNa karanA cAhie isa saMbaMdha meM jaina darzana ke mahAna tArkika AcArya samantabhadra svAmI ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA hai akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 8 upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHprtikaare| dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // gAthA kA artha yaha hai ki pratikAra rahita upasarga, duSkAla, bur3hApA aura roga ke upasthita hone para dharma ke lie zarIra ko chor3ane ko gaNadharAdi deva Arya puruSa sallekhanA kahate haiN| sallekhanA AtmaghAta nahIM hai mahAn AcArya amRtacandrasvAmI puruSArthasiddhayupAya jI meM likhate haiM 1 yo hi kaSAyAviSTaH kumbhakajaladhUmaketuviSazastraiH vyayaropayati prANAn tasya syAt satyamAtmavadhaH // jo puruSa kaSAya se raMjita hotA huA kumbhaka jala, agni, viSa aura zAstroM ke dvArA prANoM ko naSTa karatA hai yahI vAstava meM AtmaghAta hai / ThIka isake viparIta sallekhanA karane vAlA na to maraNa cAhatA hai, na agni meM satI prathA ke samAna kUdatA hai, na hI parvata se girakara prANa detA hai, na viSa khAkara maratA hai, na hI jala meM kUdakara prANoM kA tyAga karatA hai| vaha to maraNakAla jAnakara zAMta bhAva se dharmadhyAna se yukta hokara deha kA visarjana karatA hai / jinheM yaha zaMkA hai ki sallekhanA AtmaghAta karanA kyoM nahIM hai unheM yaha spaSTa samajha lenA cAhie ki yaha sallekhanA Atma ghAta karanA nahIM hai| kyoMki sallekhanA meM pramAda (udAsInatA) kA abhAva rahatA hai| pramatta yoga se prANoM kA vadha karanA hiMsA hai| jahA~ hiMsA ho vaha kRtya AtmaghAta karanA ho sakatA hai, parantu sallekhanA meM na hiMsA hai aura na hI AtmaghAta / mahAna AcArya amRtacandra svAmI ne spaSTa kiyA hai ki maraNe'vazyaM bhAvini kaSAyasallekhanAtanUkaraNamAtre / rAgAdimaMtareNa vyApriyAmANasya nAtmaghAtosti // isa gAthA kA yaha artha hai ki mRtyu ke utpanna hone para niyama se kaSAya sallekhanA ke sUkSma karane mAtra meM rAga-dveSa ke binA vyApAra karane vAle sallekhanA dhAraNa karane vAle puruSa kA AtmaghAta karanA nahIM hai| yahA~ para zaMkA kI jA sakatI hai ki jo puruSa sallekhanA dhAraNa karatA hai, vaha AtmaghAtI kyoM nahIM kahA jAtA ? kyoMki vaha maraNa cAhatA hai aura prANoM ko zarIra se haTAne ke lie udyama karatA hai| isI zaMkA kA samAdhAna uparyukta zloka meM kiyA gayA hai ki sallekhanA ko dhAraNa karanA AtmaghAta karanA kisI bhI dRSTi se nahIM hai| kAraNa yaha hai ki maraNa samaya upasthita ho jAne para sAdhaka kaSAyoM ko kRza kara apane pariNAmoM ko vizuddha karatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki isameM vaha AtmaghAta kA koI prayoga nahIM karatA, jaba use yaha bodha ho jAtA hai ki aba niyama se mRtyu ke sannikaTa hai to vaha apane saMbaMdhiyoM se kSamA mA~gatA hai aura parigrahoM aura kuTumbiyoM se mamatva ko chor3akara zuddhAtma svarUpa ke citavana meM magna ho jAtA hai| kyA AtmaghAta karane vAlA aise nirmala vizuddha pariNAma banA sakegA? vaha to vizeSa rAga-dveSa bhAvoM se AtmaghAta karane kI kuceSTA karatA hai, maraNajanya saMkleza bhAvoM se maratA hai / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu sallekhanA meM ina sabhI bAtoM kA sarvathA abhAva hai| rUpa meM svIkAra kara usakA avalambana kiyA hai| jaina darzana meM ise sallekhanA meM na kisI prakAra kA rAga-dveSa, na iSTAniSTa buddhi | mRtyu mahotsava ke rUpa meM dekhA jAtA hai| aura na hI koI zalya hI hai, pratyutta nirapekSa vItarAga vizuddha kisI bhI darzana ke aMtaraMga bhAvoM kA jJAna hone ke bAda hI pariNAma hai| ina tathyoM se svataH spaSTa hai ki sallekhanA samAdhimaraNa isa taraha ke prazna cihna lagAne kI koziza karanA caahiye| yahA~ hai, AtmaghAta karanA nahIM hai, balki sAmya bhAvoM se aMtima vidAI | yaha draSTavya hai ki rAjA rAma mohana rAya ne satI prathA para roka lagAI hai| yaha akAla maraNa bhI nahIM hai, apitu samatA kA jIvana jInA | thii| sallekhanA usa kAla meM bhI hotI thii| unhoMne isa mAmale meM hai jaba taka jiyeM nirmala bhAvoM ke sAtha jiyeN| yaha aMtima yAtrA kI kisI taraha kA virodha nahIM kiyaa| vaha jAnate the ki isameM satI pUrva taiyArI hai| merI saphala pAvana yAtrA ho isa uddezya ko lekara | prathA jaisI prakriyA nahIM hai, jisa para prazna khar3A kiyA jaae| sAdhaka apanI sAdhanA ke phala ke rUpa meM sallekhanA svIkAratA hai| AvazyakatA isa bAta kI hai ki hama satya ko samajhakara isakA phala parama nirvANa arthAta mokSa sukha hai| apanI buddhi aura viveka kA vikAsa kareM tathA bhAvanA bhAe~ ki sallekhanA jaise pAvana ahiMsA pariNAmoM ko AtmahatyA kA | aMtima maraNa hamArA sallekhanApUrvaka ho| kisI bhI dhArmika bhAvanA rUpa denA apanI alpajJatA kA prakaTIkaraNa hai| AtmahatyA bhAvukatA | ko naSTa karane kI kuceSTA bhAratIya saMvidhAna ke viparIta hai| dharmanirapekSa evaM kaSAyajanya pariNati kA pariNAma hai| kSamAbhAvapUrvaka sAmya | rASTra meM eka baneM aura apanI saMgaThana zakti ko bddhaaeN| aMtima svabhAva meM lIna ho jAnA hI sallekhanA hai| jaina darzana ke alAvA | lakSya hamArA yaha ho ki prabhu kI ArAdhanA aura Atma sAdhanA ke anya ciMtakoM ne bhI sallekhanA ko uttama aura Avazyaka sAdhanA ke | sAtha sallekhanApUrvaka maraNa ho| prAcArya paM. narendra prakAza jI jaina kA akhila / phirojAbAda meM tattvArthasUtra para vidvatsaMgoSThI bhAratIya abhinandana hogA sampanna vigata mAha kolakAtA meM deza ke kone-kone se samAgata __"jaina muni varSAyoga prabhAvanA samiti phirojAbAda pratinidhi mahAnubhAvoM kI eka mahattvapUrNa sabhA meM jisakI | (u.pra.)" dvArA paramapUjya AcArya zrI vidyAsAgara jI ke suyogya adhyakSatA zrI nirmalakumAra seThI ne kI, nizcaya kiyA gayA ki | ziSya pUjya muni zrI samatA sAgara jI, pUjya muni zrI pramANasAgara jaina jagat ke mUrdhanya manISI, yazasvI pravaktA, akhila bhAratavarSIya | jI evaM pUjya elaka zrI nizcayasAgara jI kI AzISa-chAyA meM di. jaina zAstrI pariSad ke karmaTha adhyakSa tathA 'jaina gajaTa' Ayojita tridivasIya saMgoSThI 12,13, evaM 14 akTUbara 2002 (sAptAhika) ke pradhAna sampAdaka mAnanIya paNDitapravara prAcArya ko sva. seTha chadAmIlAla jaina TrasTa ke antargata zrI mahAvIra narendra prakAza jI jaina, phirojAbAda kA akhila bhAratIya abhinandana jinAlaya phirojAbAda meM atyanta saphalatApUrvaka sampanna huii| bhavya samArohapUrvaka yathAzIghra Ayojita kiyA jAye aura isa saMgoSThI meM nimnalikhita vidvAnoM ne tattvArthasUtra ke vibhinna avasara para unake vyaktitva aura kartRtva para AdhArita eka bhavya pakSoM para apane vidvattApUrNa zodha AlekhoM kA vAcana kiyA: abhinandana grantha prakAzita kara samarpita kiyA jaave| sarvazrI prAcArya narendra prakAza jI phirojAbAda, pro. ratanacandra jI bhopAla, paM. zivacaraNalAla jI mainapurI, paM. mUlacandra jI luhAr3iyA, Ayojana ke suvyavasthApana hetu akhila bhAratIya samiti paM. ratanalAla jI bainAr3A, DaoN. zItalacandra jI jayapura, DaoN. evaM sampAdaka maNDala kA gaThana bhI kiyA gayA hai| zreyAMsakumAra jI bar3auta, DaoN. jayakumAra jI mujaphpharanagara, paM. mAnanIya prAcArya narendra prakAza jI vizruta manISI, nihAla candra jI bInA, DaoN. azokakumAra jI lADanU~, DaoN. surendra ojasvI, vaktA, yazasvI prazAsaka aura prakhyAta lekhaka haiN| kumAra jI 'bhAratI' burahAnapura, pro. ajita kumAra jI vidizA, unakI racanAdharmitA se Apa sabhI suparicita haiN| DaoN. azoka kumAra jI gvAliyara, DaoN. ke.ela. jaina, TIkamagar3ha, ataH sabhI mAnavIya vidvAnoM, saMsthA-pramukhoM, sAhityakAroM DaoN. zrImatI nIlama jaina gAjiyAbAda, DaoN. vimalA jaina phirojAbAda, evaM samAja bandhuoM se sAdara anurodha hai ki-paNDitapravara prAcArya DaoN. aMju jaina phirojAbAda, DaoN. razmi jaina phirojAbAda evaM zrI narendra prakAza jI ko samarpita kiye jAne vAle abhinandana grantha manoja jaina nirlipta aliigddh'| meM prakAzanArtha prAcArya jI se sambandhita apanI racanAe~, / pratyeka satra meM paThita AlekhoM kI muni zrI samatAsAgara Alekha/kAvya-sumanAMjali/saMsmaraNa nimna pate para yathAzIghra bhejane jI evaM pramANa sAgara jI dvArA vidvattApUrNa samIkSA kI jAtI thI, kI kRpA kreN| yadi Apake saMgraha meM unase sambandhita kisI jisase zodhAlekhakoM ko naI-naI jAnakAriyA~ prApta huI aura vizeSa prasaMga kA koI citra ho to use bhI bhejane kA kaSTa kreN| unhoMne apane AlekhoM ko pArimArjita aura parivardhita kiyaa| prophesara DA. bhAgacandra jaina 'bhAgendu' anUpacandra jaina, eDavokeTa 28, sarasvatI kAlonI, damoha (ma.pra.) 470661 phirojAbAda - akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 1 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma se lekara samAdhi taka varNI jI bra. triloka jaina jabalapura ke kamAniyA geTa para deza kI AjAdI ke liye Apane apanI cAdara dAna de dI thI jo dekhate-hI-dekhate Apake bhaktoM ne hajAroM rupayoM meM kharIda lI thI, isa sabhA meM Apane kahA thA mujhe vizvAsa hai, bhArata mA~ ke vIra sUpata jela se chUTeMge aura deza AjAda hogA aura Age calakara vahI huaa| Apake jIvana meM dharma mAtA ciroMjA bAI kA mamatAmayI AzIrvAda sadA rahA, jisakI chatra chAyA meM Apa pragati patha para calate rhe| bundelI mATI ke anokhe lAla pUjya zrI gaNezaprasAda varNIjI .ko gujare kaI varSa ho gaye para unakI madhura smRtiyA~ jana mAnasa ke hRdaya paTala para Aja bhI surakSita haiN| yadyapi maiMne varNIjI ko nahIM dekhA para unake priya ziSya DaoN. pannAlAlajI sAhityAcArya kI chatrachAyA meM rahane kA gaurava mujhe prApta hai, jisa prakAra AkAza ko chUte vRkSa kI zAkhAe~ pAtAla ko chUtI jar3oM kI sUcanA detI haiM isI prakAra zraddheya paMDitajI kI zAMta svabhAvI chavi varNI jI ke muskarAte cehare kI jhalaka dikhAtI hai| varNIjI kA janma haserA gAMva meM eka asATI parivAra meM huA thA para prabhu rAma ke samyak caritra kA varNana karane vAle jaina grantha padmapurANa kI kathA sunakara ApakI ruci jainadharma meM jAgrata ho gaI, Apane rAtri bhojana evaM anachane jala kA tyAga kara diyA aura Apake kadama dharma kI samyak khoja meM Age bar3hane lage / Apane apanI jJAnapipAsA zAMta karane jahA~ saMpUrNa bundelakhaNDa meM bhramaNa kiyA to jayapura jAkara bhI dharmagranthoM kA avalokanaadhyayana kiyaa| Apa banArasa meM saMskRta par3hane dara-dara bhaTake, adhyApakoM kA tiraskAra sahA para Apa apane uddezya ke prati sadA sajaga rahe, Apane jJAna prApti ke kSetra meM Ane vAlI hara bAdhA ko rAdhA samajhA aura pArA banakara bahate gae jisakA supariNAma ye nikalA ki Aja banArasa sahita bhAratavarSa meM varNIjI kI preraNA se sthApita kaI gurukula samAja meM dharma kA Aloka bikhera rahe haiM / isakI kahAnI bhI bar3I rocaka hai, varNIjI jaba banArasa kisI saMskRta adhyApaka se jaina sAhitya kA koI grantha par3hane gaye to adhyApaka ke ye vyaMgyabANa ki tuma jainiyoM kA hai hI kahA~ koI saMskRta sAhitya jo tumheM par3hAU~, varNI jI ke aMdara cubha gaye aura varNIjI ne saMkalpa kara liyA ki isI banArasa ke aMdara saMskRta vidyAlaya kI sthApanA karake hI caina se baiThUMgA, isI saMkalpa ke sAtha varNIjI ne eka rupaye ke cauMsaTha posTakArDa cauMsaTha mahAnubhAvoM ko DAle aura pariNAmasvarUpa banArasa meM syAdvAda vidyAlaya kI sthApanA huI aura isa vidyAlaya ke varNIjI hI prathama chAtra hue| varNIjI ne vidyA adhyayana ke bAda jaba samAja meM bhramaNa kiyA to kurItiyoM evaM aMdhI mAnyatAoM se grasita mAnavatA kI mukti ke lie kamara kasa lI aura jana-jana meM vyApta aMdhakAra ko dUra bhagAnA hI ApakA uddezya bana gayA, Apane gA~va-gA~va meM dhArmika pAThazAlA evaM gurukuloM kI sthApanA kI evaM strI-zikSA para jora diyaa| isa viSaya meM Apake vicAra the ki manuSya kI janmadAtrI hI yadi azikSita rahegI to manuSya kA vikAsa tIna kAla meM saMbhava nahIM hai| Apa kore upadezaka nahIM the, ApakA saMpUrNa jIvana tyAgamayI gauravagAthA hai| Apa eka bAra kar3Ake kI ThaMDa meM kisI dUsare gA~va se apane ghara lauTa rahe the, rAste meM ThaMDa se kA~patI bur3hiyA ko apanI cAdara dekara svayaM naMge badana ghara vApisa A gaye the aura 10 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita eka bAra kI ghaTanA hai ki basa kaMDakTara ne Apako phraMTa sITa se uThAkara pIche kI sITa para baiThane ko kahA jisake pariNAmasvarUpa Apa basa se nIce utara par3e aura AjIvana kAla basa kA tyAga kara mokSa mArga ke pathika bana gye| mokSa mArga kI isa kaThina yAtrA ke daurAna Apako pannAlAlarUpI ratna milA jisako tarAzakara Apane itanA camakIlA banA diyA ki jisakI camaka se sArA jaina samAja gauravAnvita hai| paMDitajI ne anaginata jaina graMthoM kA hindI anuvAda kara jo mahAna kArya kiyA hai use dekhakara varNIjI svarga meM Aja bhI AnaMda vibhora hote hoNge| varNIjI ko kRpA se bhArata ko kaI vidvAna mile aura Aja bhI mila rahe haiM. kyoMki varNIjI kA jIvana ajJAna aMdhakAra ko naSTa karane ke lie jJAna sUrya ke samAna thA, jisakA Aloka saMskAradhAnI meM varNoM gurukula Aja bhI bikhera rahA hai| isa prakAra varNIjI kA jIvana saMgharSa ke sAtha-sAtha tyAga evaM vairAgya kI aisI anokhI kahAnI hai jise par3hakara hamArA jIvana bhI prakAza se bhara sakatA hai| ApakA tyAga itanA mahAna thA ki eka bAra eka gA~va meM samasta grAmavAsiyoM ne mAMsa-machalI kA tyAga kara diyA thaa| yaha kahAnI isa prakAra hai: varNIjI kisI gA~va meM adhyayanarata the, jisa samaya Apa bhojana karane baiThate usI samaya machalI kA baghAra hotA jisakI durgaMdha se varNIjI kA khAnA harAma ho jAtA, jisase varNIjI dinoM dina kamajora hote gye| bAta jaba mukhiyA ko mAlUma huI to mukhiyA ne Adeza diyA ki jaba taka yaha bAlaka gA~va meM rahegA taba taka koI mAMsa-machalI kA sevana nahIM kregaa| isa prakAra se haserA gA~va se hI vahI jJAna gaMgA jana-jana kI pyAsa bujhAte hue anaMtAnaMta siddhoM kI nirvANa sthalI sammeda zikhara ke IsarI udAsIna Azrama meM AtmasAgara meM lIna hokara samAdhi ko prApta huii| isa dharatI ke vIra sapUta jisane apane janma se 'Asoja kRSNA 4 saMvat 1931 vikramAbda meM haserA ke aMka se nikalakara jana-jana ko harSAne vAlA sukha kA nilaya, mukti kA sopAna, jJAna kA prakAza apane AbhA maMDala se bikherA, jise vinobA jI ne satayugI saMta kahA to jana-jana ne varNIjI ke nAma se jAnA' aise mahAna saMta ko koTikoTi praNAma karate hue zraddhA ke ye sumana samarpita haiN| varNI di.jaina gurukula, pisanahArI kI mar3hiyA, jabalapura - 3 ( ma.pra.) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAturmAsa meM barasI caudaha ratna maNiyA~ DaoN. zrImatI vimalA jaina, phirojAbAda zramaNa-ziromaNi AcArya zrI vidyAsAgara jI ke ziSyottama / hai vaha vaisA pAtA hai| karma puruSArtha kI preraka zakti AtmasvAtaMtrya muni zrI samatA sAgara jI kA pAvana varSA yoga phirojAbAda meM ho | meM hai| rahA hai| muni zrI vartamAna ke krAntidUta tathA Adarza municaryA ke jIvanotthAna ke liye 'AhAra zuddhi' bahuta hI mahattvapUrNa dhanI haiN| unakA cintana, manana tathA pravacana ekarUpatA liye hotA | hai| andhakAra ko khAne vAlA prakAzapuMja dIpaka, kAjala hI detA hai| ve zrutamarmajJa tathA nizcaya-vyavahAra meM tAla-mela baiThAne meM | hai, isI prakAra sAttvika, rAjasI, tApasI, bhojana kA prabhAva mAnava siddhahasta haiN| saiddhAntika gUr3hatA ko vaijJAnika pariprekSya meM DhAlakara | kI vRtti aura svabhAva ko prabhAvita karatA hai| 'vicAra zuddhi' se manovaijJAnika svarUpa de dete haiM / isa prakAra zivama-satyam-sundaram | tAtparya hai pariNAmoM/bhAvoM kI vizuddhatA se| bhAva ke anusAra hI se AbhAnvita unake pravacana mithyAtva aura ajJAnAndhakAra ko naSTa | vANI aura kriyA hotI hai ata: vizuddhi ke liye sarvaprathama manakara dete haiN| sAmAjika kurItiyoM para prakhara vANI ke dvArA sIdhA | mastiSka aura vicAra pavitra hoM, Age saba kucha nizcaya hI vizuddha prahAra karate haiN| vartamAna meM vaiyaktika, pArivArika tathA sAmAjika | ho jaayegaa| 'saMskAra zuddhi' meM su-saMskAroM kA mahattva batAyA hai, samasyAoM ke samAdhAna meM bhagavAna mahAvIra ke siddhAnta rAmabANa | mAnava patita yA pAvana saMskAra se banatA hai| vyApAra zuddhi' sAttvika haiM ataH 'jIyo aura jIne do' ke liye zAnti pradAyaka sukhada guru | jIvikArjana se tAtparya hai, manuSya jaisA vyApAra karatA hai usake maMtra ke rUpa meM zrAvaNa mAha meM pravacana zRMkhalA clii| munizrI ne 14 | vicAra bhI usI ke anusAra banate haiN| krUra karma karane vAlA udAra siddhAnta 14 ratna 'cintAmaNi' ke rUpa meM diye jinase mAnava kA | nahIM ho sktaa| dharma aura kula kI maryAdA ke anukUla uttama jIvana sukhazAntimayI hone ke sAtha-sAtha AtmotthAna ke parama | jIvikA ke liye udyama zreSTha hai| lakSya ko bhI pA sakatA hai| AtmotthAna ke liye 'svAdhyAya' sva-Atma-dhyAna tathA ve caudaha siddhAnta haiM- (1) ahiMsA, (2) anekAnta, | satsAhitya va Agama granthoM kA paThana-pAThana Avazyaka hai| 'saMyama' (3) aparigraha, (4) Atma svAtaMtrya yA karma siddhAnta, (5) | mAnava jIvana kI vizeSatA hai| indriya va mana ko saMyamita rakhakara AhArazuddhi, (6) vicArazuddhi, (7) saMskArazuddhi, (8) vyApAra hI mAnava dharma aura mokSa puruSArtha kara sakatA hai| prANI saMyama ke zuddhi, (9) svAdhyAya, (10) saMyama, (11) sevA, (12) vAtsalya, rUpa meM dayA, karuNA aura indriya saMyama ke dvArA hI ahiMsA pala (13) bhakti, (14) dhyaan| ye ratna maNiyA~ jaba bhI jIvana ko | sakatI hai| 'sevA' mAnavIyatA kA guNa hai, sevA vaiyAvRtti ke dvArA alaMkRta kara deMgI, vaha dedIpyamAna mAnavottara kI zreNI meM Ane | sva-para kA upakAra to hotA hI hai, mahAna puNyArjana bhI hotA hai lgegaa| kramaza: calane vAlI pravacana zrRMkhalA meM ahiMsA' ko jaina | 'vAtsalya' zuddha prema ko kahA jA sakatA hai, ni:svArtha bhAva se dharma kA prANa aura mAnavatA kI zAna mAnA hai| karma aura vyavahAra | prANI mAtra ke prati sneha rakhanA, usake kaSTa nivAraNa kI hArdika meM hI nahIM, vANI aura cintana meM bhI ahiMsA Avazyaka hai| prANI | utkaMThA honaa| jisa prakAra mA~ apanI santAna ke prati vAtsalya mAtra ke prati karuNA bhAva rakhanA, unheM saMrakSaNa denA, nirbhaya, sukhada, rakhatI hai, zizu ke kSudhAtura hote hI urojoM se dUdha kI dhArA bahane zAntimaya, jIvanayApana meM sahayoga karanA, mana-vacana-kAya se lagatI hai, isI prakAra prANImAtra ke prati udAra vRtti mAnava ko kRta-kArita-anumodanA ke sAtha ahiMsA vrata kI sAdhanA mAnavatA mahAna banA detI hai| 'bhakti' bhagavAna ke prati bhakta kI saccI, kA prathama kartavya hai| anekAnta ke siddhAnta ke dvArA vizva-rASTra zraddhA, udAtta samarpaNa, abhIpsA use bhagavAna banA detI hai| 'dhyAna' samAja tathA vaiyaktika viSamatAoM kA samAdhAna ho sakatA hai|| | ke dvArA dhyAtA dhyeya ko pA letA hai| dhyAna vyakti ko sAdhanApatha meM anekAnta 'hI' kI haThagrAhitA ko chor3a 'bhI' kI mArdavatA kA antarmukhI banAtA hai| pakSadhara hai| bhagavAna mahAvIra ne anekAnta aura syAdvAda kA sUtra / isa prakAra cAturmAsa ke prathama mAha kI pravacana zrRMkhalA meM dekara samanvaya aura samAjavAda kA sarvajana hitAya aura sarvajana | muni zrI ne apane sarala, sarasa, subodha udbodhana se manauvaijJAnika sukhAya kA maMgala bhAva bharA hai| 'aparigrahavAda' eka advitIya | prabhAva DAlate hue, dharma premI zrotAoM ko Antarika zuddhIkaraNa ke siddhAnta hai| yadyapi anAdikAlIna saMjJA meM parigraha svAbhAvika liye taiyAra kiyA hai| unakA dizA bodha ratnatraya ke bIjaMkuraNa kA pravRtti hai parantu jaba taka manuSya parigraha ke jaMjAla meM phaMsA rahatA | svarUpa le cukA hai| bhagavAna mahAvIra ke siddhAntoM kA sarvAMgINa hai use nirAkulatA kI prApti nahIM ho sktii| parigraha ke prati | tathA sarvapakSIya nirUpaNa, vaijJAnika prastutIkaraNa, caturyoga ko antara-bAhara hI ni:spRhatA kI svAtmasukhAnubhUti kA marma hai| vivecita karatA hai| isa AdarzabhUta vizva-vizruta siddhAnta dhArA ke 'Atma svAtaMtrya' meM karma siddhAnta antarnihita hai, jo jaisA karatA | prati zrotAgaNa natazISa tathA kRtArtha haiN| - akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 11 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upavAsa sva. paM. jugalakizora jI mukhtAra upavAsa eka prakAra kA tapa aura vrata hone se dharma kA aMga / hI upavAsa yA vrata samajhate haiM aura isI se dharma lAbha honA mAnate hai| vidhipUrvaka upavAsa karane se pA~coM indriyA~ aura bandara ke | haiN| socane kI bAta hai ki yadi bhUkhe marane kA hI nAma upavAsa yA samAna caMcala mana ye saba vaza meM ho jAte haiM, sAtha hI pUrva karmoM kI | vrata ho to bhAratavarSa meM hajAroM manuSya aise haiM jinako kaI-kaI nirjarA hotI hai| saMsAra meM jo kucha du:kha aura kaSTa uThAne par3ate haiM | dina taka bhojana nahIM milatA hai, ve saba vratI aura dharmAtmA ThahareM; ve prAya: indriyoM kI gulAmI aura mana ko vaza meM na karane ke kAraNa | parantu aisA nahIM hai| hamAre AcAryoM ne upavAsa kA lakSaNa isa se hI uThAne par3ate haiN| jisa manuSya ne apanI indriyoM aura mana ko prakAra varNana kiyA haijIta liyA usane jagata jIta liyA, vaha dharmAtmA hai aura saccA kaSAya-viSayAhAra-tyAgo yatra vidhiiyte| sukha usI ko milatA hai| isaliye sukhArthI manuSyoM kA upavAsa upavAsaH sa vijJeyaH zeSa laMghanakaM viduH|| karanA pramukha karttavya hai| itihAsoM aura purANoM ke dekhane se mAlUma arthAt- jisameM kaSAya, viSaya aura AhAra ina tInoM kA hotA hai ki pUrva kAla meM isa bhAratabhUmi para upavAsa kA bar3A pracAra tyAga kiyA jAtA hai usako upavAsa samajhanA cAhiye, zeSa jisameM thaa| kitane hI manuSya kaI-kaI dina kA hI nahIM, kaI-kaI saptAha, kaSAya aura viSaya kA tyAga na hokara kevala AhAra kA tyAga pakSa tathA mAsa taka kA bhI upavAsa kiyA karate the| ve isa bAta ko | kiyA jAve usako laMghana (bhUkhA maranA) kahate haiN| bhalI prakAra samajhe hue the aura unheM yaha dRr3ha vizvAsa thA ki zrI amitagati AcArya isa viSaya meM aisA likhate haiM"karmendhanaM yadajJAnAt saMcitaM jnm-kaanne| tyakta-bhogopabhogasya, sarvArambha-vimocinaH / upavAsa-zikhI sarvaM tadbhasmIkurute kssnnaat||" caturvidhA'zanatyAga upavAso mato jinaiH|| "upavAsa-phalena bhajanti narA bhuvntry-jaat-mhaavibhvaan| arthAt jisane indriyoM ke viSayabhoga aura upabhoga ko khalu krm-ml-prlyaadciraadjraa'mr-kevl-siddh-sukhm||" | tyAga diyA hai aura jo samasta prakAra ke AraMbha se rahita hai usI ke 'saMsArarUpI vana meM ajJAna bhAva se jo kucha karma rUpI- | jinendra deva ne cAra prakAra ke upavAsa ke AhAra-tyAga ko upavAsa Idhana-saMcita hotA hai usako upavAsarUpI agni kSaNamAtra meM bhasma | kahA hai| ata: indriyoM ke viSayabhoga aura AraMbha ke tyAga kiye kara detI hai|' binA cAra prakAra ke AhAra kA tyAganA upavAsa nahIM khlaataa| 'upavAsa ke phala se manuSya tIna loka ke mahAvibhava ko svAmI samantabhadrAcArya kI upavAsa ke viSaya meM aisI AjJA prApta hote haiM aura karma-mala kA nAza ho jAne se zIghra hI ajara- | haiamara kevala siddha sukha kA anubhava karate haiN|' paMcAnAM paapaanaamlNkriyaa''rmbh-gNdh-pusspaannaam| isI se ve (pUrvakAlIna manuSya) prAya: dhIra vIra, sahanazIla, snAnA'Jjana-nasyAnAmupavAse parihatiM kuryaat||1|| manasvI, tejasvI udyogI, sAhasI, nIrogI, dRr3ha saMkalpI, balavAn, dharmAmRtaM satRSNaH zravaNAbhyAM pibatu paayyedvaanyaan| vidyAvAn aura sukhI hote the, jisa kArya ko karanA vicArate the jJAnadhyAna-paro vA bhavatUpavasanna tandrAluH / / 2 / / usako karake chor3ate the| parantu Aja vaha sthiti nahIM hai| Ajakala 'upavAsa ke dina pA~coM pApoM hiMsA, jhUTha, corI, maithuna aura upavAsa kI bilakula miTTI palIda hai- prathama to upavAsa karate hI parigraha kA, zRMgArAdika ke rUpa meM zarIra kI sajAvaTa kA, ArambhoM bahuta kama loga haiM aura jo karate haiM unhoMne prAyaH bhUkhe marane kA kA, candana itra phulela Adi gaMdha dravyoM ke lepana kA, puSpoM ke nAma upavAsa samajha rakkhA hai| isI se ve kucha bhI dharma-karma na kara sUMghane tathA mAlA Adi dhAraNa karane, snAna, A~khoM meM aMjana upavAsa kA dina yoM hI AkulatA aura kaSTa se vyatIta karate haiM (suramA) lagAne kA aura nAka meM davAI DAlakara nasya lene tathA garmI ke mAre kaI-kaI bAra nahAte haiM, mukha dhote haiM, mukha para pAnI tamAkhU Adi sUMghane kA, tyAga karanA caahiye|' ke chIMTe dete haiM, ThaMDe pAnI meM kapar3A bhigo kara chAtI Adi para _ 'upavAsa karane vAle ko usa dina nidrA tathA Alasya ko rakhate haiM; koI koI pyAsa kama karane ke lie kullA taka bhI kara chor3a kara ati anurAga ke sAtha kAnoM dvArA dharmAmRta ko svayaM pInA lete haiM aura kisI prakAra se yaha dina pUrA ho jAve tathA vizeSa tathA dUsaroM ko pilAnA cAhiye aura sAtha hI jJAna tathA dhyAna ke bhUkha-pyAsa kI bAdhA mAlUma na hove isa abhiprAya se khUba sote haiM, ArAdhana meM tatpara rahanA caahie|' causara-gaMjiphA Adi khela khelate haiM athavA kabhI-kabhI kA par3A isa prakAra upavAsa ke lakSaNa aura svarUpa-kathana se yaha girA aisA gRhasthI kA dhaMdhA yA AraMbha kA kAma le baiThate haiM jisameM sAfataura para prakaTa hai ki kevala bhUkhe marane kA nAma upavAsa nahIM lagakara dina jAtA huA mAlUma na pdd'e| garaja jyoM-tyoM karake hai; kintu viSaya-kaSAya tyAga karake indriyoM ko vaza meM karane, anAdara ke sAtha upavAsa ke dina ko pUrA kara dete haiM, na viSaya paMca pApoM tathA AraMbha ko chor3ane aura zarIrAdika se mamatva pariNAma kaSAya ko chor3ate haiM aura na koI khAsa dharmAcaraNa hI karate haiN| para | ko haTAkara prAyaH ekAnta sthAna meM dharma dhyAna ke sAtha kAla ko itanA jarUra hai ki bhojana bilakula nahIM karate, bhojana na karane ko 12 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita amara kevala (pUrvakAlInamA, nIrogI, dUdA karanA vi. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyatIta karane kA nAma upavAsa hai aura isI se upavAsa dharma kA eka aMga tathA sukha kA pradhAna kAraNa hai| jo loga (puruSa ho yA strI) upavAsa ke dina jhUTha bolate haiM, corI karate haiM, maithuna sevana karate haiM yA apane ghara-gRhasthI ke dhaMdhoM meM lage rahakara aneka prakAra ke sAvadyakarma (hiMsAke kAma) evaM chala-kapaTa karate haiM, mukadame lar3Ate aura paraspara lar3akara khUna bahAte haiM tathA aneka prakAra ke uttamottama vastrAbhUSaNa pahanakara zarIra kA zrRMgAra karate haiM, sote haiM, tAza, caupar3a tathA gaMjiphA Adi khela khelate haiM, hukkA pIte yA tamAkhU Adi sUMghate haiM aura svAdhyAya, sAmAyika, pUjana, bhajana Adi kucha bhI dharma na karake anAdara tathA AkulatA ke sAtha usa dina ko pUrA karate haiM ve kaise upavAsa ke dhAraka kahe jA sakate haiM aura unako kaise upavAsa kA phala prApta ho sakatA hai? saca pUchiye to aise manuSyoM kA upavAsa nahIM hai kintu upahAsa hai| aise manuSya apanI tathA dharma donoM kI ha~sI aura nindA karAte haiM, unheM upavAsa se prAya: kucha bhI dharma-lAbha nahIM hotA / upavAsa ke dina pApAcaraNa karane tathA saMklezarUpa pariNAma rakhane se tIvra pApa baMdha kI saMbhAvanA avazya hai| hamAre liye yaha kitanI lajjA aura zarama kI bAta hai ki U~ce pada ko dhAraNa karake nIcI kriyA kareM athavA upavAsa kA kucha bhI kArya na karake apane Apako upavAsI aura vratI mAna baittheN| isameM kucha bhI sandeha nahIM ki vidhipUrvaka upavAsa karane se pA~ca indriyA~ aura mana zIghra hI vaza meM ho jAte haiM aura inake vaza meM hote hI unmArga-gamana rukakara dharma-sAdhana kA avasara milatA hai| sAtha hI udyama, sAhasa, pauruSa, dhairya Adi sadguNa isa manuSya meM jAgrata ho uThate haiM aura yaha manuSya pApoM se bacakara sukha ke mArga meM laga jAtA hai| parantu jo loga vidhipUrvaka upavAsa nahIM karate unako kadApi upavAsa ke phala kI yatheSTa prApti nahIM ho sktii| unakA upavAsa kevala eka prakAra kA kAyakleza hai, jo bhAvazUnya hone se kucha phaladAyaka nahIM kyoMki koI bhI kriyA binA bhAvoM ke phaladAyaka nahIM hotI ('yasmAt kriyAH pratiphalanti na bhAvazUnyA:') / ataeva upavAsa ke icchukoM ko cAhie ki ve upavAsa ke Azaya aura mahattva ko acchI taraha samajha leM, vartamAna viruddhAcaraNoM ko tyAga karake zrIAcAryoM kI AjJAnukUla pravarte aura kama-se-kama pratyeka aSTamI tathA caturdazI ko (jo parva ke dina haiM) avazya hI vidhipUrvaka tathA bhAva sahita upavAsa kiyA kreN| sAtha hI isa bAta ko apane hRdaya meM jamA leveM ki upavAsa ke dina athavA upavAsa kI avadhi taka vratI ko koI bhI gRhasthI kA dhaMdhA yA zarIra kA zrRMgArAdi nahIM karanA caahie| usa dina samasta gRhasthAraMbha ko tyAga karake paMca pApoM se virakta hokara apane zarIrAdika se mamatva-pariNAma tathA rAga bhAva ko ghaTAkara aura apane pA~coM indriyoM ke viSayoM tathA krodha, mAna, mAyAdi kaSAyoM ko vaza meM karake ekAnta sthAna athavA zrI jinamandira Adi meM baiThakara zAstra- svAdhyAya, zAstra - zravaNa, sAmAyika, pUjanabhajana Adi dharma kAryoM meM kAla ko vyatIta karanA cAhie / nidrA kama lenI cAhie, Arta raudra pariNAmoM ko apane pAsa nahIM Ane denA cAhie, hara samaya prasanna vadana rahanA cAhie aura isa bAta ko yAda rakhanA cAhie ki zAstra- svAdhyAyAdi jo kucha bhI dharma ke kArya kiye jAveM ve saba rucipUrvaka aura bhAvasahita hone caahiye| koI bhI dharma kArya bedilI, jAbtApUrI yA anAdara ke sAtha nahIM karanA cAhiye aura na isa bAta kA khyAla taka hI AnA cAhie ki kisI prakAra se yaha dina zIghra hI pUrA ho jAye kyoMki binA bhAvoM ke sarva dharmakArya nirarthaka haiM / jaisA ki AcAryoM ne kahA hai phArokhI muslima baMdhu ko gomAtA navAgar3ha (parabhaNI) muni zrI samAdhisAgarajI kA mauna nirjala, bemuddata anazana AMdolana prAraMbha hone para unhIM ke AzIrvAda se upasthita samudAya ke samakSa vighnahara neminAtha gauzAlA ke saMrakSaka zrI narendra sAvajI, zrI zazIkAMta sAvajI tathA kSetra upAdhyakSa zrI babanarAva baiNDasure ke hastakamala se zrI mo. yunusoddIna phArokhI M.Sc. (Maths), B.Ed. saMsthApaka va saciva bhAratIya gauvaMza va paryAvaraNa saMrakSaNa pariSad 244/31 lebara kaoNlonI, nAMder3a ko unakI ahiMsA sevA ke upalakSya meM gauzAlA kI ora se gaumAtA rakSA ziromaNi sammAna patra diyA gyaa| Apako par3hakara Azcarya hogA ki unhoMne isI kAma ke lie apanI naukarI bhI chor3a dI tathA pUre parivAra ko bhI zAkAhArI banAyA aura unhoMne bhI mAMsAhAra tyAgA thA, phira bhI munizrI ke samakSa mAMsAhAra evaM madirA kA AjIvana tyAga kiyaa| unakI 'apanI gaurakSaNa' saMsthA - 'jo manuSya binA bhAva ke pUjAdika, tapa, dAna aura japAdika karatA hai athavA dIkSAdi grahaNa karatA hai usake ve saba kArya bakarI ke galemeM laTakate hue stanoM ke samAna nirarthaka haiM / ' arthAt jisa prakAra bakarI ke gale ke stana nirarthaka haiM, unase dUdha nahIM nikalatA, ve kevala dekhane mAtra ke stana haiM, usa hI prakAra binA tadanukUla bhAva aura pariNAma ke pUjana, tapa, dAna, upavAsAdi samasta dhArmika kArya kevala dikhAvAmAtra haiM- unase kucha bhI dharma-phala kI siddhi athavA prApti nahIM hotI hai| bhAvahInasya pUjAdi tapodAna-japAdikam / vyarthaM dIkSAdikaM ca syAdajAkaMThe stanAviva // rakSA ziromaNi sammAna patra kI pragati hetu nemagiri gauzAlA adhyakSa zrI azoka sAvajI ne gauzAlA kI ora se 1008 ru. dAna kI ghoSaNA ke sAtha-sAtha paise bhI diye| phArokhI jI ke kathanAnusAra ve muslima baMdhuoM meM bhI ahiMsA kA pracAra kara rahe haiM aura ve dAve ke sAtha kahate haiM ki vaidha katlakhAnoM meM bhI avaidha hI hiMsA hotI hai, vaha baMda honA caahie| aise phArokhI jI se sIkha lekara hameM bhI samaya nikAlakara ahiMsA kI kArya karanA caahie| ina saba kAryoM ko nAder3a nivAsI DaoN. sAjane tathA unake sAthiyoM kA amUlya sahakArya prApta huA / munizrI samAdhisAgarajI dvArA sthApita vighnahara AryanaMdI sevAdala nAvagar3ha, ji. parabhaNI- 431401 (mahA.) akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 13 . Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka aura samyaktva DaoN. zreyAMsakumAra jaina "zrAvaka" zabda kA sAmAnya artha 'sunane vAlA' hai arthAt / zreNiyA~ bhI batAyI haiN| "zRNoti hitavAkyAni saH zrAvaka" jo hitakArI vacanoM ko | zrAvaka aura samyaktva kA vizeSa sambandha hai, kyoMki sunane vAlA hai, vaha zrAvaka hai| paNDita zrI AzAdhara jI 'zrAvaka' | samyaktva ke binA zrAvaka ho hI nahIM sakatA hai, isIlie zrAvaka zabda kI vyutpatti karate hue likhate haiM "zRNoti gurvAdibhyo | dharma para sarvaprathama svatantra grantha likhane vAle AcArya zrI samantabhadra dharmamitizrAvakaH" jo guru Adi ke mukha se dharma zravaNa karatA hai, ne prathamataH samyagdarzana kI mahimA para prakAza DAlA hai| samyagdarzana use zrAvaka kahate haiN| zrAvaka prajJapti nAmaka grantha meM bhI isI prakAra | dharma kA mUla hai, jJAna aura cAritra se pahile prAptavya hai| isake binA kA kathana hai jJAna aura cAritra kI utpatti hI nahIM hai jaisAki AcArya zrI saMmatta daMsaNAI payadihaM jaijaNa suNeI y| samantabhadra ne kahA haisAmAyAri paramaM jo khalu taM sAvagaM vinti|| vidyAvRttasya sNbhuutisthitivRddhiphlodyaaH| jo samyagdarzanAdi yukta gRhastha pratidina munijanoM Adi ke na santyasati samyaktve bIjAbhAve taroriva // 31 // pAsa jAkara parama samAcArI (sAdhu aura gRhasthoM kA AcAra vizeSa) jisa prakAra bIja ke binA vRkSa kI utpatti nahIM ho sakatI, ko sunatA hai, use zrAvaka kahate haiN| usI prakAra samyaktva ke binA samyagjJAna aura samyakcAritra kI Agama sAhitya aura zrAvakAcAroM meM 'zrAvaka' ko anya | utpatti nahIM ho sakatI hai| aneka saMjJAoM se abhihita kiyA gayA hai upAsaka, zramaNopAsaka, jJAna aura cAritra se bhI samyaktva zreSTha hai, kyoMki vaha sadgRhastha, sAgAra aadi| paJcaparameSThI kI upAsanA ko mukhya | mokSamArga meM karNadhAra hai| AcArya zrI amRtacandra sUri ne samyaktva dhyeya banAne vAlA hone se upAsaka, zramaNoM (muniyoM) kI upAsanA | kI prathama bhUmikA kA varNana karate hue kahA haikarane vAle kI apekSA zramaNopAsaka, dharma sAdhanA karane vAlA hone tatrAdau samyaktvaM smupaashrynniiymkhilylen| se sAgAra kahalatA hai| tasminsatyeva yato bhavati jJAnaM caritraJca ||-purussaarth siddhyupAya 'zrAvaka' pradhAnatayA AjJApradhAnI hotA hai| isakA yaha tAtparya ratnatrayarUpI mokSamArga meM sarvaprathama samyagdarzana kA akhila kadApi nahIM hai ki use jijJAsA, zaMkA, parIkSA kA adhikAra nhiiN| prayatna pUrvaka Azraya lenA cAhie, kyoMki samyagdarzana hone para hI hA~, vaha apane gArhasthika kAryoM meM itanA vyasta hotA hai jisase vaha | jJAna aura cAritra samyak banate haiM, jisase mokSamArga banatA hai| tarka-vitarka ke lie samaya nahIM nikAla pAtA hai| yahI kAraNa hai | samyagdarzana kI mahimA sabhI AcAryoM ne gAI hai| bhAvapAhuDa ki AcAryoM ne zrAvakoM ke lie zraddhA guNa kI pradhAnatA batalAyI meM AcArya kundakunda ne kahA hai-jaise tArAoM meM candra aura samasta hai| zraddhA ke sAtha viveka aura kriyAvAn hone para hI isakI mRgakuloM meM mRgarAja siMha pradhAna hai, usI prakAra muni aura zrAvaka sArthakatA hai| yaha zabda svayaM meM ratnatraya ko garbhita kie hue haiN| donoM dharmoM meM samyaktva pradhAna hai| jaise kAmadhenu kalpavRkSa, cintAmaNi 'zra' zraddhA (darzana), va viveka (jJAna) ka kriyA (cAritra)ke | ratna aura rasAyana ko prApta karake manuSya yatheccha sukha bhogatA hai vAcaka haiN| tInoM varNa ratnatraya kI sUcanA dete haiN| ata: yaha viya| vaise hI samyaktva ko prApta karake manuSya yatheccha sukha bhogatA hai| hotA hai ki 'zrAvaka' ratnatraya dharma kA dhAraka hai| yaha avazya ki | aura bhI kahA hai ki jo puruSa samyagdarzana se bhraSTa hai, vahI bhraSTa hai, ekadeza ratnatraya kA hI pAlana kara sakatA hai, kyoMki usakI | use mokSa lAbha kabhI nahIM ho sakatA hai, kintu jo cAritrabhraSTa hai mUrchA pUrNa rUpa se samApta na hone ke kAraNa aura vratoM kA bhI pUrNa | aura darzanabhraSTa nahIM hai, vaha punaH cAritra prApta kara mukti kA varaNa rUpa se pAlana na kara pAne ke kAraNa vaha aNuvratI hai, ekadeza | kara letA hai| jo puruSa samyaktva rUpa ratna se bhraSTa haiM tathA aneka ratnatraya kA pAlaka hai| ratnatraya dhAraka hone se hI 'zrAvaka' saMjJA zAstroM ko jAnate haiM tathApi ArAdhanA se rahita hote hue saMsAra meM sArthaka mAnI gaI hai| AcArya zrI kundakundasvAmI ne gRhastha sAdhaka | hI bhramaNa karate haiN| AcArya zivArya ne bhI isakI mahattA kA varNana ke lie 'sAvaya' (zrAvaka) aura sAgAra zabda prayukta kie haiM, | karate hue kahA hai- "samasta du:khoM kA nAza karane vAle samyaktva unhoMne 'zrAvaka' ko sagrantha (parigraha sahita) saMyamAcaraNa kA meM pramAda mata karo kyoMki jJAnAcAra, cAritrAcAra, vAryAcAra aura upadeza diyA hai| paJcANuvrata, tIna guNavrata, cAra zikSAvrata rUpa | tapa-AcAra kA AdhAra samyagdarzana hai| jaise nagara meM praveza karane bAraha prakAra kA saMyamAcaraNa batAkara dezavirata zrAvaka kI darzana, | kA upAya usakA dvAra hai, vaise hI jJAnAdi kI prApti kA dvAra vrata, sAmAyika, prauSadha, sacitra tyAga, rAtribhukti tyAga, brahmacarya, | samyagdarzana hai| jaise A~kheM-mukha kI zobhA bar3hAtI haiM, vaise hI Arambha tyAga, parigrahatyAga, anumati tyAga, uddiSTa tyAga ye gyAraha | samyagdarzana se jJAnAdi kI zobhA hai| jaise vRkSa kI sthiti kA 14 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa usakA mUla hotA hai vaise hI samyagdarzana jJAnAdi kI sthiti / dezanAlabdhi hai| kA kAraNa hai| 4. prAyogyalabdhi - jJAnAvaraNa Adi karmoM kI jo utkRSTa samyaktva kI mahimA kA vyAkhyAna karane ke sAtha mokSamArga | sthiti hai, use vizuddha pariNAmoM dvArA ghaTA-ghaTA ke kevala antaH meM samyagdarzana ko prathama sthAna kyoM diyA gayA hai isa zaMkA kA | kor3Akor3I sAgara pramANa sthApita karanA tathA pASANa asthi, dAru samAdhAna bhI AcAryoM ne kiyA hai| tattvArthasUtrakAra ne "samyagdarzana- | aura latA rUpa cAra prakAra kI jo anubhAgazakti hai, use ghaTAkara jJAnacAritrANi mokSamArga:" sUtra meM samyagdarzana ko prathama sthAna dvitIya sthAnIya dAru aura latArUpa sthApita karanA prAyogyalabdhi diyA hai| isake TIkAkAra pUjyapAda, bhaTTAkalaMka deva, vidyAnandi prabhRti AcAryoM ne svayaM zaMkA uThAyI hai ki samyaktva ko prathama karaNalabdhi- adha:karaNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa sthAna kyoM diyA aura sabhI ne eka hI samAdhAna diyA ki samyagdarzana | pariNAmoM kI prApti honA karaNalabdhi hai| hone para hI jJAna meM samyakpanA AtA hai| jaisA ki tattvArtha prathama cAra labdhiyA~ bhavya aura abhavya donoM ko prApta hotI zloka-vArtika meM kahA bhI hai haiM, kintu karaNalabdhi bhavya jIva ko hI prApta hotI hai aura usake jJAnasamyaktvahetutvAdabhyo darzanasya hi| hone para niyama se samyagdarzana kA lAbha ho jAtA hai| samyaktva prApta tadbhAve tadudbhUterabhAvAd duurbhvyvt||1.34|| karane vAle ke viSaya meM nemicandrAcArya kahate haiMarthAt- jJAna ke samyakpane meM hetu hone se samyaktva pUjya cadugadi bhavvo saNNI pajjatto sujjhago ya saagaaro| hai| samyaktvotpatti ke na hone para samyagjJAnotpatti nahIM hotI hai| jAgArosalesosaladdhigo sammamuvagamaI 1651||go.jiiv jaise dUrAtidUrabhavya ko bhavya hone para bhI samyaktva kI prApti na hone cAroM gati vAlA bhavya jIva saMjJI, paryAptaka vizuddha bhAva se samyagjJAna nahIM hotA hai| .. vAlA, sAkAropayogI, jAgRta, zubhalezyAyukta aura karaNalabdhi ko AcArya somadeva ne bhI kahA hai- "samyaktva eka mahAna prApta samyaktva ko prApta karatA hai| puruSa devatA hai| yadi vaha eka bAra bhI prApta hotA hai to saMsAra ko samyaktva kI prApti ke lie puruSArtha karane vAlA prANI zAMta kara detA hai| kucha samaya bAda jJAna aura cAritra kI prApti hotI samyaktva ke antaraMga aura bahiraMga kAraNoM ko jAnanA bhI Avazyaka hI hai| paralokasambandhI sukhoM ke sAtha mokSa kA prathama kAraNa hai| samajhatA hai, ata: una para bhI saMkSipta carcA karanA sAmayika hogaa| svAmikArtikeya kA kahanA hai ki vratarahita hone para bhI svargasukha "nikaTa bhavyatA ko prApta honA, karmoM kI sthiti kA atyanta ko dene vAlA hai| AcArya zubhacandra kahate haiM cAritra aura jJAna se | ghaTa jAnA, mithyAtva Adika karmoM kA upazamAdika ho jAnA heya rahita akelA samyagdarzana bhI prazaMsanIya hai| AcArya vasunandI ne aura upAdeya ko grahaNa karane vAle mana kA prApta honA, aura pariNAmoM kahA hai ki jo jIva samyaktvarahita hai, usake aNuvrata, guNavrata, kI zuddhatA kA honA Adi samyagdarzana ke antaraMga kAraNa haiN| zikSAvrata, gyAraha pratimAe~ nahIM hotI haiN| samyaktva ke binA zrAvaka | jAtismaraNa, deva-zAstra-guru ke svarUpa kA upadeza prApta honA, kA koI bhI vrata na ho pAne ke kAraNa samyaktva kI zrAvaka ke lie | devoM kI Rddhi kA dekhanA, devadarzana karanA, vedanA kA tIvra anubhava anivAryatA hai| ataH samyaktva kI labdhi, kAraNa, svarUpa aura | honA, paJcakalyANaka Adi mahotsavoM kI vibhUtiyoM ko dekhanA bhedoM para bhI vicAra Avazyaka hai| | samyagdarzana ke bAhya kAraNa haiN| kaSAyoM kI mandatA aura pariNAmoM kI bhadratA vAle kisI | antaraMga aura bahiraMga kAraNoM ke hone para prApta hone vAle bhavya, saMjJI, paryAptaka paJcendriya jIva ko samyaktva kI bhUmikA | samyagdarzana ke svarUpa ko pratipAdita karate hue AcAryazrI kundakunda banatI hai| jaba kisI bhavya jIva kA ardhapudgala parivartana kAla svAmI kahate haiM-"hiMsA rahita dharma meM, aThAraha doSa rahita deva meM zeSa rahatA hai, taba usake samyaktva prApti kI yogyatA banatI hai aura aura nirgrantha guru ke pravacana meM zraddhAna karanA samyaktva hai| Apta pA~ca labdhiyoM ke prApta hone para samyaktva prApta hotA hai| labdhiyoM | Agama aura tattvoM ke zraddhAna ko samyagdarzana kahA hai| AcArya zrI kA svarUpa zAstroM meM isa prakAra varNita hai samantabhadrasvAmI zrAvakoM dvArA pAlanayogya samyagdarzana kA spaSTa 1. kSayopazamalabdhi - jJAnAvaraNa Adi karmoM kI zakti | vyAkhyAna karate haiMprati samaya anantaguNI hIna hotI huI udaya meM AnA kSayopazama zraddhAnaM prmaarthaanaamaaptaagmtpobhRtaam| labdhi hai| trimUDhApoDhamaSTAMgaM smygdrshnmsmym||4|| ratna. zrA... 2. vizuddhilabdhi - prathama labdhi ke kAraNa vedanIya, zubha paramArthasvarUpa deva-zAstra-guru kA tIna mUr3hatA rahita ATha nAma, uccagotra, ityAdi rUpa puNya prakRtiyoM ke bandhana yogya jo | mada rahita, ATha aMga sahita zraddhAna karanA samyagdarzana hai, abhiprAya jIva ke pariNAma haiM, una pariNAmoM kA honA vizuddhilabdhi hai| | yaha hai ki jaba AtmA meM darzanamoha kA udaya nahIM rahatA, taba sacce 3. dezanAlabdhi - chaha dravya, sAta tattva Adi ke upadezaka | deva-zAstra-guru meM aTUTa zraddhA bhakti jAgRta hotI hai| jinopadiSTa guru kA milanA, upadiSTa tattvoM kA cintana, dhAraNa manana honA | jIvAdi sAta tattvoM meM pragAr3ha ruci paidA hotI hai| apane ApakI -akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 15 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratIti hotI hai| zarIra meM merA AtmA bhinna svabhAva vAlA hai aisA | AcArya kundakunda svAmI ne kahA haidRr3ha vizvAsa jAgRta hotA hai| samyagdarzana ko prApta karane vAle ke sammatta virahiyA NaM suTu vi uggaM tavaM caratA / prazama, saMvega, anukampA, Astikya bhAva pragaTa ho jAte haiN| Na lahaMti bohilAhaM avivAsasahassa koddiihiN||5||dsnnpaahudd samyagdarzana niyama se ni:zaMkita , nikAMkSita, nirvicikitsA, samyaktva se rahita manuSya bhale prakAra se kaThora tapazcaraNa amUDhadRSTi, upagUhana, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA ina | kareM, to bhI hajAra karoDa varSoM meM bhI unheM bodhi kA lAbha nahIM ATha aMgayukta honA caahie| aMgahIna samyaktva saMsAra kA viccheda | hotaa| karane meM samartha nahIM hotaa| isa prakAra samyaktva kA zrAvaka jIvana meM mahattva ko samyagdarzana meM malinatA paidA karane vAle paccIsa doSa haiN| samajha lene para spaSTa hai ki samyagdarzana kI prApti hone para hI jJAnamada, pUjApada, kulamada, jAtimada, balamada, Rddhimada, rUpamada, ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, parigraha pariNAma rUpa vratoM kI tapamada, lokamUr3hatA, gurumUr3hatA, devamUr3hatA, chaha anAyatana evaM ATha aMga ke viparIta zaMkA, kAMkSA Adi ATha doSa, ina sabhI doSoM se sthiti banatI hai| ina vratoM kA eka deza pAlana karane vAlA dezavirata rahita samyaktva muktimahala meM pahu~cAne vAlA hai| cAritra kA dhArI zrAvaka hai| aNuvrata dhAraka ke guNoM meM vaiziSTya utpanna karane vAle guNavrata hote haiM / viziSTa zikSA pradAna karane vAle Agama meM samyagdarzana ke sarAga aura vItarAga, nizcaya aura vyavahAra, nisargaja aura adhigamaja, upazama, kSayopazama aura zikSAvrata hote haiM / aNuvrata, guNavrata aura zikSAvrata milakara zrAvaka kSAyika, AjJA Adi vividha dRSTiyoM kI vivakSA se bhedoM kA ke dvAdaza vrata hote haiN| ina dvAdaza vratoM kA dhArI paJcama guNasthAnavartI nirUpaNa hai| zrAvaka hai| isakI lezyA zubha hotI haiM / zrAvaka ke niyama se devAyu ' sarAga samyaktva-prazama,saMvega Adi guNoM dvArA jo abhivyakta kA bandha hotA hai, kyoMki samyagdRSTi (karmabhUmiyA manuSya tiryaJca) hotA hai, athavA jisakA svAmI sarAga hai, vaha sarAga samyaktva hai| ke naraka, tiryaJca aura manuSya kA bandha hI nahIM hotaa| yadi Ayu vItarAga samyaktva- Atma vizuddhi rUpa athavA jisakA svAmI bandha ke bAda samyaktva kI prApti huI to baddhAyuSka samyagdRSTi kI vItarAga hai vaha vItarAga samyaktva hai| apekSA karmabhUmija samyagdRSTi jIva cAroM gatiyoM meM jA sakatA hai| nizcaya samyaktva- sampUrNa paradravyoM se bhinna apane AtmA vratoM kI yaha vizeSatA hai ki vaha gRhastha ko zrAvaka saMjJA se kI pratIti (ruci) nizcaya samyaktva hai| vibhUSita karA dete haiN| zrAvaka samyagdarzana se sampanna hI hotA hai| samyaktva aura zrAvaka meM upakAraka-upakArya sambandha hai / samyaktva vyavahAra samyaktva- tattvArthazraddhAna rUpa vyavahAra samyaktva zrAvaka kA parama upakAraka hai kyoMki samyaktva ke binA, zrAvaka paropadeza ke binA hone vAlA nisargaja aura paropadezapUrvaka kA astitva hI nahIM hai / ataH zrAvaka ke lie samyaktva sarvAdhika hone vAlA adhigamaja samyagdarzana hotA hai| mahattvazAlI hai| jIvana ko pavitra karane vAlA hai| Atmazuddhi ko utpanna karane vAlA hai| zrAvaka ko mokSamArga para calAne ke lie upazama samyaktva-mithyAtva, samyagmithyAtva, aura samyak ye tIna darzanamohanIya kI prakRtti tathA anantAnubandhI kI cAra karma sahakArI hai| sampUrNa icchita lAbha ko dene vAlA hai| mokSaprAbhRta meM prakRti ina sAta prakRtiyoM ke upazama se sAdi mithyAdRSTi prathamapozama AcArya kundakunda ne bhI kahA haisamyaktva ko prApta hotA hai| anAdimithyAdRSTi ke ekamithyAtva daMsaNasuddho suddho daMsaNasuddho lahei nnivvaannN| aura cAra anantAnubandhI ke upazama se upazama samyaktva hotA hai| dasaNavihINapuriso Na lahai taM icchiyaM lAhaM / / 39 // kSayopazama samyaktva- mithyAtva, samyagmithyAtva tathA jo darzana se zuddha hai, vahI zuddha hai, samyagdarzana se zuddha anantAnubandhI catuSka ke udayAbhAvIkSaya evaM sadavasthArUpa upazama | manuSya hI mokSa prApta karatA haiN| jo samyaktva se rahita hai use hone se tathA samyaktva prakRti ke udaya hone se kSayopazama samyaktva icchita lAbha nahIM hotA hai| hotA hai| kSAyika samyaktva- mithyAtva, samyagmithyAtva, isa prakAra zrAvaka ke jIvana meM samyaktva kI mahattA ko samyakprakRti aura anantAnubandhI cAra kaSAya ina sAta prakRtiyoM jAnakara kahA jA sakatA hai ki zrAvaka ke lie samyagdarzana se ke sarvathA kSaya hone se kSAyika samyaktva kI prApti hotI hai| bar3I anya koI sampadA nahIM hai, use prApta kara lene se zrAvaka dvArA mukti rUpI prAsAda kA prathama sopAna samyagdarzana zrAvaka saba kucha pA liyA jAtA hai, aura usake kho dene se saba kucha kho kA mukhya alaMkaraNa hai| isake binA vratoM kA koI mahattva nahIM diyA jAtA hai| ataH zrAvaka ko samyagdarzana kI surakSA ke lie athavA vratoM kA pAlana asaMbhava hai| avratI kI zrAvaka saMjJA kisI nirantara sAvadhAna rahanA caahie| bhI zAstra meM dekhane ko nahIM miltii| hA~ samyaktva se zUnya koI upAcArya (rIDara), saMskRta vibhAga, vyakti kitanI bhI tapasyA kare usase koI lAbha nahIM hai, jaisA ki | digambara jaina kaoNlija, bar3auta-250611 16 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArI-loka dharmamAtA ciroMjAbAI zikSA aura saMskRti ke utthAna kI mahAna prerikA nArI ke rUpa meM ciroMjAbAI jI kA agraNI sthAna hai| ve zrI gaNezaprasAdajI varNI kI dharmamAtA ke rUpa meM vikhyAta huIM haiN| sabhI unheM 'bAIjI' kahakara pukArate the| unakA janma zikohAbAda ke eka dhArmika parivAra meM huA thaa| zrI maujIlAlajI unake pitA the| unheM mAtApitA se zreSThatama saMskAra mile aura sAmAnya zikSA bhI prApta kii| gRhastha jIvana meM praveza ciroMjAbAI ke 18 varSIyA hone para simarA grAma (jilATIkamagar3ha, ma.pra.) ke nivAsI zrI bhaiyyAlAlajI siMghaI se unakA pANigrahaNa saMskAra sampanna huaa| navadampatti ne apanA gRhastha jIvana AraMbha kiyaa| tIrthayAtrA, pativiyoga evaM Atmabodha vivAha ke kucha samaya pazcAt hI navadampatti ne tIrthayAtrA karane kA saMkalpa kara ghara se prasthAna kiyaa| tIrthoM kI vandanA karate hue jaba ve pAvAgar3ha pahu~ce to vahIM pati ke dehAvasAna kI anahonI ghaTanA ghaTa gyii| ve vaidhavya vedanA se itanI adhika vicalita/ vyathita ho gayIM ki AtmahatyA karane kA nizcaya kara kue~ para pahu~cIM, para dhArmika susaMskAroM ke prabhAva se turanta hI unakA viveka jAgRta huA / unheM yaha bodha ho gayA ki jisakA saMyoga hotA hai usakA viyoga avazya hI hotA hai| Atmabodha hote hI AtmahatyA kA ghRNita vicAra unhoMne sadA ke lie tyAga diyA, ve vApisa lauTIM aura jIvana paryanta eka bAra bhojana aura do bAra jalagrahaNa kA niyama lekara apane AtmahatyA ke ghRNita vicAra kA pazcAttApa kiyaa| gRhanagara Akara ciroMjAbAI ne sarvaprathama karjadAra kRSakoM ke karja mApha kara die| aba ve svAdhyAya aura jJAnIjanoM kI satsaMgati meM samaya bitAne lgiiN| dharmaputra kI prApti va zikSA saMskRti ke utthAna meM yogadAna eka bAra bAIjI ke ghara eka bIsavarSIya saMkocI, jJAnapipAsu, udAra aura dRr3ha pratijJa yuvaka bhojana hetu aayaa| isa yuvaka kA nAma thA, gaNezaprasAda inako dekhakara ciroMjAbAIjI kA mAtRhRdaya umar3a pdd'aa| unake vakSasthala se dugdhadhArA baha nikalI, vaha unheM janmajanmAntara kA putra pratIta huaa| unhoMne zrI gaNezaprasAdajI ko dharmaputra ke rUpa meM svIkAra kara liyA / dharmaputra ke mana meM tIvra jJAnapipAsA thii| ve saMskRta, prAkRta, nyAya Adi vidyAoM ke paMDita bananA cAhate the, para jJAna prApti ke sAdhanoM kA abhAva thaa| mAtA ciroMjAbAI jI ne ise sahaja hI dUra kara unheM adhyayanArtha banArasa bheja diyaa| yahIM ke eka vidvAn ne sAmpradAyika saMkIrNa bhAvanA ke kAraNa unheM par3hAnA svIkAra nahIM kiyaa| itanA hI nahIM, unhoMne DaoN. (ku.) ArAdhanA jaina 'svataMtra' gaNezaprasAda jI kA apamAna bhI kiyaa| unheM apanI dharmamAtA kA par3hAne kA svapna adhUrA pratIta hone lagA / putra kA apamAna bhArata ke lie varadAna bana gyaa| bAIjI va anya vidvAnoM ne gaNezaprasAdajI ko banArasa meM hI eka mahAvidyAlaya kholane hetu prerita kiyA / unhoMne dAnarUpa meM prApta eka rupaye se causaTha posTakArDa kharIde aura samAja ke viziSTa vyaktiyoM ko mahAvidyAlaya kholane kI icchA se avagata kraayaa| sabhI ne unake isa vicAra kI sarAhanA / samarthana karate hue yathAzakti sahayoga pradAna kiyaa| pariNAmasvarUpa zruta paMcamI ke dina sarvaprathama 'syAdvAda saMskRta mahAvidyAlaya kAzI' kI sthApanA huii| apanI dharmamAtA se mArgadarzana prApta kara gaNezaprasAda jI ne guru ambAdAsajI evaM zrI javAharalAla neharU ke pitA paM. motIlAla neharU kI sahAyatA se kAzI vizvavidyAlaya meM jainadarzana va nyAya kA adhyayana Arambha karAyA / nirvANa saMvat 2435, akSaya tRtIyA ke dina buMdelakhaNDa ke kendrasthala sAgara meM sattarka sudhA taraMgiNI jaina pAThazAlA kI sthApanA bhI ciroMjAbAIjI va gaNezaprasAdajI varNI ke prayAsa se huI jo Aja zrI varNI digambara jaina saMskRta mahAvidyAlaya morAjI ke nAma se sucArurUpa se cala rahI hai| 4 kaTanI meM pAThazAlA, khuraI meM 'varNI gurukala mahAvidyAlaya' jabalapura meM 'varNI gurukula mahAvidyAlaya', bInA meM 'nAbhinandana digambara jaina saMskRta mahAvidyAlaya, droNagiri tIrthakSetra para 'zrI gurudatta digambara jaina pAThazAlA', paporA tIrthakSetra para zrI vIra vidyAlaya', paThA grAma meM 'zrI zAntinAtha vidyAlaya', sAdUmala, mAlathauna, mar3AbarA, baruA sAgara, zAhapura meM vidyAlayoM kI sthApanA huI jinakI mUla preraNAsrota 'bAIjI' hI thiiN| san 1935 meM khataulI meM sthApita 'kundakunda vidyAlaya' ne Aja mahAvidyAlaya kA rUpa le liyA hai| isI prakAra lalitapura meM sthApita varNI inTara kaoNleja evaM mahilA inTara kaoNleja vartamAna meM varNI jaina mahAvidyAlaya ke rUpa meM gatizIla haiN| zikSA saMsthAoM ke sAtha udAsIna AzramoM kI sthApanA meM bhI bAIjI kI mahattvapUrNa bhUmikA rahI hai| indaura, kuNDalapura, IsarI Adi meM sthApita udAsIna Azrama bAIjI va varNIjI kI hI dena haiN| zikSA saMsthAoM va udAsIna AzramoM kI sthApanA hetu bAIjI, gaNezaprasAdajI varNI, bAbA bhAgIratha varNI, dIpacandrajI varNI Adi vidvAnoM ke sAtha Arthika sahayoga hetu gA~va-gA~va garyo, dIrghakAla taka tapasyA kI aura pUrNarUpeNa saphala huiiN| 2 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 17 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAIjI kA zikSA Andolana dharma, jAti, garIbI-amIrI | meM parapadArtha sukha-duHkha ke kAraNa nahIM the| jIvanamaraNa, sukhake bheda se pare sabhI-vargoM tathA strI-puruSoM donoM ke lie samAna | duHkha, lAbha-hAni Adi prANI ke pUrvopArjita karmoM ke phala haiN| rUpa se claa| unakI dRSTi se nArI zikSA rASTrIya vikAsa kA mUla | adhyAtmadarzana se bAIjI ne apanA AtmazAnti kA patha prazasta AdhAra hai| rAjasattA jo kArya nahIM kara sakatI vaha bAIjI ne | kiyaa| mAnavIya jIvana mUlyoM ko unhoMne jIvana me utaaraa| bhedajJAna varNIjI ke sahayoga se sahaja hI kara dikhaayaa| dvArA para padArthoM kI bhinnatA kA anubhava kara unhoMne nijI sampatti tIrthoddhAra bhI dAna kara dii| jIvana yApana ke lie mAtra ru. dasahajAra rakhakara bAIjI kI preraNA va sahayoga se varNIjI ne pichar3e grAmINa baruAsAgara rahane lgiiN| kucha samayabAda ve sAgara A gyiiN| vahA~ kSetroM tathA tIrthasthAnoM meM vidyAlayoM va gurukuloM kI sthApanA kI | 75 varSa kI Ayu meM unhoMne vItarAga prabhu kI ArAdhanA karate hue jisase vahA~ para mandira, chAtrAvAsa, pustakAlaya aura dharmazAlA kA | samatAbhAva pUrvaka pArthiva deha ko tyAga diyaa| nirmANa huaa| tIrtha pUrNarUpeNa surakSita va saMrakSita ho gye| mAtra buMdelakhaNDa hI nahIM samagra bhArata meM jJAna jyoti jagAne udAratA va dayA kI jItI jAgatI mUrti kA jo zreya ciroMjAbAI jI ko hai vaha kisI bhI vidyAlaya yA varNIjI ne merI jIvana gAthA meM dharmamAtA ciroMjAbAIjI vizvavidyAlaya ke saMsthApakoM ko nahIM mila sktaa| dharmaputra zrI ko guNarUpI ratnoM kA sAgara, jJAna ke prati jAgarUkatA, udAratA, | varNIjI ke sAtha kiyA gayA unakA puruSArtha nirantara prakAzamAna saumyatA Adi aneka guNoM se sampanna batalAyA hai aura aneka dIpastambha hai, jisase eka karor3a se adhika vidyArthI Alokita saMsmaraNa diye hai| bAIjI se prabhAvita huI eka dasavarSIyA achUta ho cuke haiM aura Age bhI satata dharma, darzana, nyAya aura saMskRti kA bAlikA ne apane mAMsAhArI parivAra ko pUrNatayA zAkAhArI banA Aloka prApta karate rheNge| zikSA,saMyama aura loka sevA meM jIvana diyaa| bAIjI kI udAratA aura ahiMsA pariNAmoM se prabhAvita ho samarpita karane vAlI pUjyA bAIjI sadaiva smaraNIya rheNgii| hiMsaka prANI billI bhI ahiMsaka bana dUdha-roTI khAne lagI thii|| bhagavAn mahAvIra mArga cUhoM ke dvArA jaba bAIjI kI bhojana sAmagrI kharAba kara dI jAtI gaMjabasaudA to eka dina bAIjI kahane lagI ki "tuma roja bhojana kharAba kara dete ho to merA beTA bhUkhA raha jAtA hai aura maiM bhii| hamAre yahA~ gajala thor3I sI hI sAmagrI rahatI hai, jinake yahA~ bahuta khAne mile vahA~ jAo to ThIka rhe|" bAIjI ke ina vacanoM se prabhAvita ho cUhe DaoN. dayAkRSNa vijayavargIya 'vijaya' vahA~ se cale gye| phira unhoMne jIvana paryanta cUhoM ko ghara meM nahIM pravacana baiTha sunA thA dina bhara, dekhA aisA thA bAIjI kA prabhAva dRr3hatA, dhairyavasamatA kI misaal| zraddhA bhakti sanA thA dina bhr| bAIjI dRr3hatA dhairya aura samatAbhAva kI sAkSAt mUrti thiiN| paMkha lagA kalpanA ur3I thI, eka bAra unheM tIrthavandanA karate samaya apane AvAsIya ghara meM svargika svapna bunA thA dina bhr| corI hone kA samAcAra milaa| usa samaya ve raMcamAtra bhI vicalita nahIM huiiN| unhoMne dhairya va samatA kA paricaya dete hue pA~ca vandanA khaTa khaTa bhAvanA julAhe ne, adhika kara tIrthayAtrA pUrI kara ke hI ghara lauTane kA nirNaya kara prema kapAsa dhunA thA dina bhara / liyaa| acchI taraha se tIrthavandanA kara ghara pahu~cI to pAyA eka bhI paisA corI nahIM huA thaa| anAyAsa citi ke maMdira meM, bAIjI meM dRr3hatA itanI adhika thI ki zirazUla vedanA, utsava parva manA thA dina bhara / motiyAbiMda kA aMdhApana yA baila ke mArane para hAtha kA mAMsa phaTa jAnA Adi koI bhI zArIrika vedanA unheM vicalita nahIM kara pAtI saMkalpoM kI zuci IMToM ne, thii| lobhI DAkTara se A~kha kA oNparezana karAne ke bajAya unhoMne naitika bhavana cunA thA dina bhr| jIvana bhara aMdhA rahanA zreSTha smjhaa| unhoMne eka sahRdaya aMgreja cikitsaka se motiyAbiMda kA oNparezana karAyA aura vaha cikitsaka tana mana ke sUne A~gana meM bhI bAIjI se atyanta prabhAvita ho kara saparivAra zAkAhArI bana naitika zivira tanA thA dina bhara gyaa| bAIjI ne use putravat sneha ke sAtha 'pIyUSapANi' kA maMgalamaya AzIrvAda diyaa| DUba jJAna ke sara meM gahare, bAIjI AjIvana svAdhyAya cintana, manana, dharmArAdhana meM azaraNa zaraNa gunA thA dina bhr| sivila lAinsa koTA (rAja.)-324001 rata rhiiN| ve AdhyAtma aura karmasiddhAnta kI jJAtA thiiN| unakI dRSTi / 18 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra kI janmabhUmi kahA~? pro. (DaoN.) rAjArAma jaina jaba bhagavAn mahAvIra ke 2600veM janma kalyANaka mahotsava | sasaMgha apane navadIkSita ziSya magadha samrATa candragupta maurya (prathama) varSa ke manAe jAne kI ghoSaNA kI gaI aura bhArata sarakAra ne | ke sAtha dakSiNa bhArata gaye the| usa bhISaNatA meM magadha evaM videha se usake bahuAyAmI racanAtmaka kAryakramoM ke lie 100 karor3a | nirgranthoM ko sthAna-parivartana ke liye bAdhya honA par3A thaa| yaha rupayoM ke AvaNTana kI svIkRti dI, to usase jaina samAja meM sarvatra | viSama sthiti Age bhI viparIta paristhitiyoM ke kAraNa bar3hatI harSollAsa chA gyaa| vibhinna samitiyoM tathA unake netAoM evaM | rhii| phira bhI kinhIM kAraNoM se kucha jainadharmAnuyAyI evaM nirgrantha mArga-darzakoM ne apanI-apanI dRSTi se bRhad yojanAe~ banAIM, bajaTa | vahA~ raha gaye the| kyoMki suprasiddha cInI yAtriyoM ne videha-vaizAlI banAe aura tadanusAra bhArata sarakAra se unakI ApUrti hetu apanI- | ke nirgranthoM kI pracuratA kI carcA kI hai| kintu bAda meM ve saba apanI mA~geM prastuta kii| isameM kisI ke lie virodha karane kA | nirgrantha kahA~ cale gaye? kyA kabhI.isa tathya para bhI vicAra kiyA koI prazna hI na thaa| gayA hai? taha meM jAkara dekheM to vidita hogA ki IsA-pUrva tIsarI kintu du:kha to taba huA, jaba samAroha ke mUlanAyaka | sadI ke bAda se lekara gupta kAla ke madhya jaina samAja para itara bhagavAn mahAvIra ke janma sthala ko lekara hI vivAda khar3e kiye | IrSyAluoM ne kitane-kitane kahara DhAe? zaivoM evaM zAktoM ne jainiyoM jAne lge| kisI ne nAlandA ke samIpavartI kuNDalapura ko unakA | ko nAstika kahakara "hastinA tADyamAno'pi na gacchet jaina janma sthala batalAnA prArambha kara diyA, to kisI ne muMgera sthita | mandiraM" ke nAre lagAkara dakSiNa bhArata ke samAna hI vahA~ bhI lichuvANa ko, jaba ki videha sthita vaizAlI-kuNDalapura kI yugoM- | bhISaNa narasaMhAra kiye, unakA dharma-parivartana kiyA gayA athavA yugoM se unakI janmasthalI ke rUpa meM mAnyatA calI A rahI hai| unako apane deza ke bAhara khader3a bhI diyA gyaa| yahA~ taka ki ganImata yahI rahI ki damoha (madhyapradeza) ke samIpavartI kuNDalapura | unake AyatanoM ke nAmonizAna taka bhI samApta kara diye gye| inhIM ko unakI janmabhUmi ghoSita nahIM kiyaa| saba kAraNoM se paravartI kAloM meM vaizAlI-kuNDalapura tathA usake prAraMbha meM UhApoha cala hI rahI thI ki eka mahAn saMsthA bhavanoM, AyatanoM evaM vahA~ ke zramaNa-nirgranthoM kA vahA~ koI sthUla ne apane eka sammelana ke prasaMga meM usakI saMgoSThI kA eka aisA | nAma-nizAna bhI na rhaa| viSaya rakha diyA, jisakA zIrSaka thA-"mahAvIra svAmI kI janmabhUmi | prAcyakAlIna aphagAnistAna, tibbata, maMgoliyA, nepAla kuNDalapura hai, vaizAlI nhiiN|" kintu sammelana saMgoSThI kA ukta | evaM bhUTAna ke sAmAjika itihAsa ke adhyayana se isakI acchI viSaya dekhakara mujhe hArdika prasannatA nahIM huI aura maiMne AyojakoM | jAnakArI mila sakatI hai| ke ukta vicAra se apanI asahamati jatAI thii| dinAMka 26 janavarI . isa prasaMga meM mujhe eka du:khada smaraNa A rahA hai| dezaratna 2001 ko maiMne eka saMkSipta patra bhI likhA thA, jisameM AcArya | DaoN. rAjendraprasAda jI (prathama rASTrapati) vaizAlI meM mahAvIra smAraka guNabhadra tathA anya kucha jaina evaM jainetara granthoM tathA purAtAttvika kA zilAnyAsa kara rahe the| usameM aneka maMtrIgaNa, netAgaNa, jaina sandarbha prastuta karate hue sAdara nivedana kiyA ki bhagavAn mahAvIra | samAja ke pratiSThita netAgaNa, pro. DaoN. hIrAlAla jI jaina Adi kI janmasthalI videha sthita (athavA vaizAlI sthita) kuNDalapura upasthita the| DaoN. hIrAlAla jI ne smAraka ke viSaya meM jo prAkRtahI hai, aura isa samaya janmasthalI ko lekara kisI bhI prakAra ke | padya likhe the, ve unakA pATha tathA hindI anuvAda prastuta kara rahe bhrama athavA vivAda khar3e karane se jainetaroM tathA kendrIya evaM prAntIya | the| sarvatra harSa kA vAtAvaraNa thA, kintu eka sajjana, jo ki sarakAroM meM galata sandeza jAyagA ki jaina samAja asaMgaThita hai, jo ilAhAbAda vizvavidyAlaya meM variSTha evaM khyAtiprApta prophesara the,ve samAja ke bhaviSya ke liye hitakArI nahIM, kyoMki yaha aitihAsika apane eka sAthI se kaha rahe the ki jina nAstikoM ko yahA~ se tathya hai ki pichale pArasparika vivAdoM ne jaina-saMgha kI zakti ko ukhAr3ane evaM bhagAne meM sadiyA~ laga gaIM, aba unheM hI phira se yahA~ bikhera diyA hai| bulAne evaM sthApita karane ke prayatna kiye jA rahe haiN| vastuta: ve prAraMbha meM jaina samAja bahusaMkhyaka, zrIsamRddha evaM susaMgaThita | sajjana sthAnIya hI the aura unake ye vicAra kucha samaya taka vahA~ hone ke kAraNa na kevala bhArata meM, apitu videzoM meM bhI atyanta | carcA ke viSaya bhI bane rahe the| sammAnita evaM prabhAvaka thaa| pichalA itihAsa aise aneka udAharaNoM . hamAre prAcIna mahAmahima AcAryoM ko grantha-lekhana ke kAla se bharA par3A hai| kintu Aja usakI kyA sthiti hotI jA rahI hai? | meM apane-apane sthaloM para jo bhI pratyakSa yA parokSa jAnakArI yaha to sarvajJAta hI hai ki IsA pUrva cauthI sadI meM magadha | milI, usake AdhAra para unhoMne bhagavAn mahAvIra ke carita kA sahita samasta pUrva evaM uttara bhArata meM bhISaNa duSkAla par3A thA aura | citraNa kiyaa| bhale hI unameM yatkiJcit vibheda rahA ho, phira bhI isa kAraNa zramaNa dharma evaM saMgha kI surakSA hetu AcArya bhadrabAhu | adhikAMza ne eka mata se usa tathya kI sUcanA avazya dI ki -akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 19 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra kA janma videha-deza ke kuNDapura yA kuNDalapura | yaha Azcarya kA viSaya hai ki kucha suyogya vidvAn 14vI meM huA thA, yahI sabase bar3A evaM sarvasammata pramANa bhI siddha ho | sadI ke yati madanakIrti yA 20vIM sadI kI prakAzita dillI jaina gayA, jisake anusAra bhagavAn mahAvIra kA janma videha meM sthita | DAyarekTarI yA 1998 meM prakAzita bhArata jaina tIrthadarzana meM vaizAlIkuNDapura yA kuNDalapura meM hI huA thA, anyatra nhiiN| phira bhI kuNDapura kA ullekha na hone se apane pakSa ke samarthana kA sabala kisI vizeSa dRSTikoNa se vizeSa varga dvArA isa dIrghakAlIna mAnyatA pramANa to mAnate haiM, kintu AcArya pUjyapAda evaM guNabhadrAdi ke ko nakArA jAne lagA hai| videha-sthita kuNDalapura sambandhI ullekha ko prAmANika nahIM mAnanA videha-deza kI bhaugolika sthiti yugoM-yugoM se sunizcita | caahte| hai, aura adhika nahIM, to bhI pichale lagabhaga 3 hajAra varSoM se to / eka ora to ve zvetAmbara yA bauddha-sAhitya ko mAnyatA vaha gaMgA nadI ke uttara meM hI sthita hai, jisake sAkSya jaina-jainetara | bhI nahIM denA cAhate aura dUsarI ora ve apane pakSa ke samarthana meM sabhI sAhitya meM upalabdha haiM, jaba ki gaMgA-nadI ke dakSiNa meM | bhagavatIsUtra, samavAyAMga-sUtra Avazyaka-niyukti ke uddharaNa bhI magadha deza sthita hai| isa bhUgola meM bhI koI vizeSa parivartana nahIM | prastuta kara rahe haiN| eka ora to jainetara vidvAnoM ko ve mAnyatA nahIM huA hai| magadha samrATa zreNika evaM ajAtazatru ke itivRtta se yaha | dete, jabaki dUsarI ora apane pakSa ke samarthana meM unakI mAnyatAoM bhI sunizcita hai ki gaMgA ke Ara-pAra sthita videha evaM magadha | kI sarAhanA bhI kara rahe haiN| kaisA virodhAbhAsa hai? paraspara meM virodhI sAmrAjya rhe| jina harmana yAkovI prabhRti pAzcAtya tathA DaoN. prANanAtha, aba yadi magadhadezAntargata nAlandA vAle kuNDalapura ko | DaoN. Ara. pI. caMdA prabhRti prAcya itihAsakAroM ne jainadharma ko hindU bhagavAn mahAvIra kI janmasthalI mAna liyA jAya, to phira yahI | yA bauddhadharma kI zAkhA mAnane vAloM ke kutarkoM kA nirbhIkatA ke mAnanA par3egA ki bhArata kI cAroM dizAoM ke mahAna sAdhaka AcArya | sAtha purajora khaNDana kara use prAcInatama evaM svatantra dharma ghoSita pUjyapAda (5vIM zatI), AcArya jinasena (8vIM zatI), AcArya kiyA aura har3appA-saMskRti ko usase prabhAvita batalAyA, taba guNabhadra (9vIM zatI), AcArya asaga (10 vIM zatI), AcArya use to mAnyatA de dI gaI, kintu aba unhIM athavA unakI paramparA padmakIrti (10vIM zatI), AcArya dAmanandi (11 vIM zatI), vibudha | ke vidvAnoM ke dvArA anveSita aura ghoSita videha-kuNDalapura kA zrIdhara (12vIM zatI), paM. AzAdhAra (13vIM zatI), mahAkavi | | virodha bhI kiyA jA rahA hai| yahA~ taka ki unheM ajJAnI bhI kahA sakalakIrti, (15vIM zatI), mahAkavi raidhU (16vIM zatI), mahAkavi jA rahA hai| yaha bhI kahA jA rahA hai ki unakI bAtoM ko mAnane se padma (16vIM zatI) evaM kavi dharmacandra (17vIM zatI), Adi- hama kupathagAmI ho jaaveNge| eka niSpakSa itihAsakAra ke liye aisA Adi ne bhagavAn mahAvIra kI janmabhUmi videha sthita kuNDalapura | kahanA kahA~ taka ucita hai? (yA kuNDapura) ko jo batalAyA hai, tadviSayaka unakA vaha kathana ye AdaraNIya suyogya vidvajana bhASA-vijJAna kI dRSTi se kyA bhrAmaka athavA mithyA hai? 20vIM zatI ke prAraMbha se hI deza- | koTigrAma kA parivartana kuNDagrAma meM ho pAnA asambhava mAnate haiN| videza ke darjanoM prAcya vidyAvidoM evaM purAtattva-vettAoM ne bhI | yadi unakI yahI bAta yuktisaMgata hai, to phira candragupta se seMDrokoTTosa, niSpakSa evaM dIrghakAla taka athaka parizrama para vividha jaina-jainetara | sUtAlUTI se kalakattA yA kolAkAttA, arastu se arisToTala, sAkSyoM para videha sthita kuNDalapura ko hI bhagavAn mahAvIra kI alegjeMDara se sikandara, ijipTa se mizra, ucchrakalpa se U~ceharA, janmasthalI siddha kiyA hai, to kyA unakI ve khojeM bhI avizvasanIya, | killI se dillI, koTizilA se kolhuA, bakAsura se bakarasa, anAdaraNIya athavA mithyA haiM? ratidhava se raidhU, tyAgIvAsa se cAIvAsA, kaliMga se ur3IsA, kisI bhI deza yA nagara yA sAhitya kA prAmANika itihAsa candravADapaTTana ke caMdavAra, gopAcala se gvAliyara, ArAmanagara se mAtra kucha dinoM yA mahinoM meM taiyAra nahIM ho jaataa| vaha dIrghakAlIna ArA, kusumapura athavA pATaliputra se paTanA, siMhala se zrIlaMkA vividha pramANoM ke saMgraha evaM unake tulanAtmaka adhyayana se hI tathA silona ke parivartita nAma bhI sahI nahIM mAne jAne cAhiye saMbhava hai| videha-kuNDalapura ke vismRta itihAsa kI khoja meM | kyoMki una samAdaraNIya vidvAnoM kI dRSTi se Proper Noun meM sadiyoM kA samaya lagA hai| niSpakSa itihAsakAroM ne vividha tathyoM | parivartana hI nahIM ho sktaa| kA saMgraha kara jaba unakA tulanAtmaka adhyayana kara use prastuta | IsA-pUrva dUsarI sadI meM kaliMga ke jaina cakravartI samrATa kiyA hai, taba phira usameM aprAmANikatA kA prazna hI kahA~ uThatA | khAravela kA ullekha yadi jaina sAhitya meM kahIM nahIM milatA aura hai? aura pUrvokta digambara jainAcAryoM ne jaba videha sthita kuNDalapura | ajaina itihAsakAroM ne usake zilAlekha kI athaka khoja kara spaSTa hI ghoSita kiyA hai to phira magadha kA kuNDalapura mahAvIra | samrATa khAravela ke jainadharma sambandhI bahuAyAmI kArya-kalApoM kI janmabhUmi kaise ho sakatA hai? phira bhI yadi vaha parivartana kI vistRta carcA kI aura isake sAtha hI andhakArayugIna prAcya kiyA jAtA hai, to gaMgA ke uttara meM sthita vaidehI sItA kI bhUmi- bhAratIya itihAsa ke lekhana ke liye DaoN. Ara.DI. banarjI ne use mithilA (videha) Adi ko bhI magadha meM mAna lenA par3egA yA una | prathama prakAza-dvAra ghoSita kiyA, to kyA isa gahana khoja ko bhI tIrthaMkaroM-malli evaM nami kI janmabhUmi mithilA-videha ko bhI / kevala isIliye nakAra diyA jAya ki prAcIna jaina sAhitya meM magadha ke antargata mAnanA pdd'egaa| usakA kahIM bhI ullekha nahIM milatA aura vaha kevala jainetara 20 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ de| itihAsakAroM kI khoja evaM prArambha meM unhIM ke dvArA usakA kiyA | bana sakatA, vaha to banatA hai dIrghakAlIna bahuAyAmI tulanAtmaka gayA mUlyAMkana prakAza meM AyA hai? adhyayana, manana evaM cintana se tathA samatAvRttipUrvaka sabhI upalabdha vastutaH lacchedAra-bhASA meM apane itihAsa-viruddha vicAroM | sAkSyoM ke niSpakSa adhyayana, manana, cintana tathA lekhana se| ko prastuta karanA zabdoM kI kalAbAjI kA pradarzana mAtra hI hai| mahAjana TolI naM. 2 isase prAcIna itihAsa bhrama ke kuhare meM kucha samaya ke liye bhale ArA (bihAra) 802301 hI dhUmila par3a jAya, kintu usake zAzvata rUpa ko kabhI bhI miTAyA nahIM jA sktaa| daza vRSa kI saMjIvanI ___nAlandA sthita kuNDalapura ko janma-sthalI mAnane vAle hamAre kucha AdaraNIya vidvAn apane hI prAcIna digambarAcAryoM ke __ pro. DaoN. vimalA jaina, 'vimala' kathanoM ko tor3a-maror3a kara tathA unake bhrAmaka artha karake unake vAstavika itihAsa ko asvIkAra kara samAja meM bhrama utpanna kara rahe haiN| unhoMne zvetAmbara sAhitya, bauddha-sAhitya evaM purAtAttvika zAzvata parva mahAna kA, bhAdava mAsa punIta, pramANoM ko bhI aprAmANika ghoSita kara zaMkhanAda kiyA hai ki dharmAkura kI paudha bana, harita-phalita vRSa niit| unakI mAnyatA mAnane vAle "ajJAnI" tathA Agama-virodhI haiN| daza lakSaNa hiya dhAra kara, bhavya bar3he harSAya, isI krodhAveza meM ve una para kahIM koI-korTa kesa bhI dAyara na kara mukti ramA jayamAla le, khar3I dvAra para aay| uttama kSamA pIyUSa ura, caudiza mIta aneka, videha- vaizAlI sthita kuNDalapura ko bhagavAna mahAvIra kI janmasthalI siddha karane vAle aneka sapramANa lekha bhagavAna krodha vibhAva timira haTA, harSAloka vivek| . mahAvIra smRti-tIrtha-smArikA (paTanA), vardhamAna mahAvIra smRti uttama mArdava vRSa mahA, mRdula hiyA jagamIta, grantha (dillI), jaina sandeza (mathurA), samanvayavANI (jayapura), mAna kaTArI phaiMka dI, zAzvata ho gayI jiit| prAkRta-vidyA kA vaizAlika mahAvIra vizeSAMka (dillI), jaina bodhaka, uttama Arjava sarala mana, mAnava banatA bhavya, marAThI, (bambaI) Adi meM prakAzita ho cuke haiM, ataH unhIM mAyAcArI chala kapaTa, dukhada kareM bhvitvy| pramANoM ko isa nibandha meM bhI prastuta karanA punarAvRtti mAtra hI hogii| ata: merI dRSTi se yadi vidvadgaNa videha-deza tathA usakI uttama zauca suzreSTha hai, karatA amala triyoga, prAcyakAlIna avasthiti para binA kisI pUrvAgraha ke gambhIratApUrvaka lobha pApa mala paMka meM, DUba mare bhava bhog| vicAra kara leM, to sabhI ke samasta bhrama apane Apa hI samApta ho uttama satya kI sAdhanA, hita-mita mIThe baina, jaaveNge| mithyA kaTu bahu bolanA, hara lete sukha cain| videha-kuNDapura yA kuNDalapura ke samarthana meM jaina-sandeza (mathurA) meM abhI hAla meM a.bhA. diga. jaina tIrtha kSetra kameTI ke uttama saMyama vRSa binA, mile na nara ko mukti, adhyakSa zrImAn sAhU ramezacandra jI (dillI) ne vividha pramANoM ke rakSA prANI mAtra kI, indriya vasa kara yukti| sAtha apane sucintita vicAra prakAzita kiye hI haiN| ata: yahA~ uttama tapa ke tApa se, Atma kanaka paramAtma, adhika likhanA anAvazyaka mAnatA huuN| dvAdaza tapa samyaka kiye, karma kaTe bhvyaatm| koI bhI vicArazIla vyakti isakA virodha kabhI bhI nahIM kara sakatA ki kisI bhI tIrthabhUmi kA vikAsa na ho, yA vahA~ para uttama tyAga se loka meM, hoya sva-para kalyAna, koI nayA nirmANa kArya na ho| vastutaH ye saba kArya to honA hI rAga dveSa aru moha taja, dehu caturvidha dAna / cAhiye, kintu vahA~ ke itihAsa ko badala kara nahIM tathA dUsaroM ke uttama AkiMcana dharama, vIta rAga vijJAna, lie "aparAdhI'" jaise asaMvaidhAnika zabdoM kA prayoga karake nhiiN| caturvIsa parigraha taje, car3he mukti sopAna / kyoMki krodhAveza, pUrvAgrahapUrvaka evaM itara-sAkSyoM ko binA kisI parIkSaNa ke hI doSapUrNa kaha denA, ye niSpakSa-vicArakoM ke lakSaNa uttama brahmacarya vRSa, brahmarUpa sandeza, nahIM haiN| zIla ziromaNi bhavya kA, jagata rahe nA shess| Akroza dikhAne se itihAsa nahIM banatA, vaha dhanarAzi kI daza vRSa kI saMjIvanI dete santa saheja, camaka dikhAne se bhI nahIM banatA, pUrvAcAryoM ke kathana ko tor3a- 'vimala' triyoga susAdha le, sahaja mile ziva sej| maror3akara naI-naI vyAkhyAe~ karane se paramparA evaM itihAsa meM vikRti AtI hai| bar3e-bar3e kharcIle sundara TraikTsa tathA sacitra 1/344, suhAga nagara, phirojAbAda kImatI posTaroM ke pracAra se bhI sarvamAnya prAmANika itihAsa nahIM | -akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 21 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prAkRta vidyA' : anapekSita virodhAbhAsa di. jainAgama virodhI prayAsa zivacaranalAla jaina, mainapurI zrI kundakunda bhAratI (prAkRta bhavana), naI dillI ke prabandha | ullekha nahIM haiM, vaha to bhagavAn mahAvIra ke nAnA ceTaka kI rAjadhAnI sampAdana evaM pro. (DaoN.) rAjArAma jaina tathA DaoN. sudIpa jaina ke | thii| zvetAmbara athavA jainetara sAhitya ke dvArA siddha karanA digambara sampAdana ke antargata prakAzita "prAkRta-vidyA" kA janavarI-jUna | jaina samAja ke lie ghAtaka hI hogaa| 2002 vaizAlika-mahAvIra-vizeSAMka dekhaa| vartamAna meM vizvavandya | (2) (a) prAkRta vidyA ke prastuta vizeSAMka ke kavara pRSTha bha. mahAvIra kI janmabhUmi sambandhI vivAda ko dRSTigata karate hue ke pichale bhAga para jo mAnacitra diyA hai, vaha unake anusAra yaha vidita hotA hai ki yaha zodha-patrikA anekoM virodhAbhAsoM se vajji-videha janapada kA hai, usake sAtha usameM nAlandA to hai bharI hai| yaha jJAtavya hai ki digambara jaina zAstroM ke anusAra tathA kintu purAkAla se mahAvIra janma kalyANaka rUpa meM hajAroM varSoM se paramparA se vandanIya hone kI dRSTi se sarvamAnya rUpa se pratyakSasiddha jana-jana se vandanIya kuNDalapura ko nahIM darzAyA gayA hai| yaha dharma kuNDalapura janma tIrtha (nAlandA-nikaTavartI) hI adyAvadhi prasiddha | evaM samAja ke prati chalAvA hI hai| hai| vaizAlI kI yatkiMcit mAnyatA zvetAmbaroM meM hai tathA zvetAmbara | (ba) prAkRta vidyA parivAra nAlandA -kuNDalapura ko videha evaM bauddha Adi jainetara granthoM meM isakA ullekha pAyA jAtA hai jo | janapada ke antargata sthita nahIM mAnatA, kintu vaha janapada kI pramANabAdhita evaM digambara AmnAya ke viruddha hai| digambara jaina | apekSA paryApta vizAla vRhad videha rAjya ke avasthAna evaM usake zAstroM meM bha. mahAvIra kI janmabhUmi ke rUpa meM vaizAlI kA ullekha | antargata kuNDalapura kI siddhi kA bAdhaka pramANa prastuta kara sakane nahIM hai, vaha to unake nAnA mahArAjA ceTaka kI rAjadhAnI thii| isa meM asamartha hai| mAnacitra meM se haTA dene se kuNDalapura kI siddhi to sambandha meM anekoM vidvAnoM dvArA spaSTIkaraNa hetu sAhitya prakAzita abAdhita hI hai| jaba vaha vajji-videha ko janapada ghoSita karatA ho cukA hai jisase samAja meM phailAye jA rahe bhrama kA nivAraNa ho hai to vizAla videha kA astitva to svataH hI siddha ho jAtA hai| rahA hai| usake antargata nAlandA-nikaTastha kuNDalapura kA astitva siddha yaha bhI jJAtavya hai ki mujaphpharapura ke sannikaTa jo vaizAlI | hai| punazca rAjyoM ke nAma va kSetra badalate rahate haiN| jaise -jhArakhaNDa kI kalpanA kI gayI hai, vaha mAtra 60 varSoM kI dena hai| katipaya : bihaar| dezI-videzI zodhakartAoM ne digambara zAstroM ko anadekhA kara (sa) pUrva meM san 1975 meM bhAratavarSIya di. jaina tIrthakSetra anya apuSTa, sAdhAraNa pramANAbhAsoM ke dvArA anapekSita prabhAvanA ke kameTI (hIrAbAga-bambaI) se prakAzita "bhArata ke digambara jaina cakkara meM isa Agama viruddha mAnyatA ko svIkAra kara navIna vivAda tIrtha" grantha meM apekSita mAnacitra se spaSTa rUpa se nAlandA ke pAsa ko janma de diyA hai| isase digambara jaina dharma ke zAstroM kI kuNDalapura pradarzita kiyA gayA hai, pAThaka mAnacitroM kA avalokana prAmANikatA para praznacihna laganA saMbhava hai, jisake uttaradAyI kara sakate haiN| svayaM digambara dharmAnuyAyI hI haiN| (da) janatA ko bhUgola evaM itihAsa kI jaTilatAoM meM "prAkRta vidyA" bhI digambara jaina dharma kI mAnyatAoM ke DAlakara koI siddhi nahIM hogI, vaha bhramita nahIM hogii| vaha to viruddha vaizAlI ko janmabhUmi siddha karane ke prayAsa meM saMlagna hai| | bhagavAna mahAvIra kA janma ThikAnA, paramparA va digambara jaina Agama usameM bhare virodhAbhAsoM se prakaTa hai ki vaizAlI ko bhagavAn mahAvIra se mAnakara apane vizvAsa ko pUrvavat kAyama rkhegii| use videhastha kI janmabhUmi siddha nahIM kiyA jA sktaa| nimna binduoM dvArA | hI vaha mAnatI hai| sabhI sAdhugaNa tathA zrAvaka usI kI vandanA pAThakoM kA dhyAna AkarSita karanA cAhU~gA, isase ve svayaM nirNaya | karake kRtArtha hote haiN| kara skeNge| (3) pR. 13-"prAcInakAla meM vaizAlI aura kuNDapura do __(1) yadyapi vaizAlI ke antargata kuNDagrAma yA kSatriya | bhinna-bhinna nahIM mAne jAte the|" prAkRta vidyA kA ullekha kitanA kuNDagrAma kA bhI ullekha hai tathApi usameM pRSTha 6, 7, 8, 11, 14, bhrAntikAraka hai| kyA bhagavAn mahAvIra aura unake nAnA mahArAja 15,16, 68, 69 tathA anyoM para bahulatA se janma sthAna ke rUpa meM ceTaka kA nagara eka ho yaha saMbhava hai? jaba vaizAlI aura kuNDapura kevala vaizAlI ko likhA gayA hai| isase prakaTa hotA hai ki bhaviSya | eka hI nagara the to digambara jaina zAstroM meM kahIM bhI vaizAlI kA meM kuNDapura, kuNDagrAma yA kuNDalapura ko bhI haTAkara mAtra vaizAlI | ullekha janma sthAna ke rUpa meM kyoM nahIM? ko hI janma sthAna ke rUpa meM pratiSThita karanA cAhate haiN| digambara | (4) prAkRta vidyA ke janmabhUmi prakaraNa-paraka samasta jaina zAstroM meM to kahIM bhI vaizAlI kA janma sthAna ke rUpa meM | AlekhoM kA AdhAra jainetara athavA zvetAmbara grantha haiN| yaha digambaroM 22 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko mAnya kaise ho sakatA hai? digambara jainAcAryoM kI upekSA karanA, | thaa|" unako prAmANika na mAnanA, kyA digambara jainadharma ke lie | pAThaka vicAra kareM ki 20 mIla lambA-caur3A mahAnagara prabhAvanAkAraka ho sakatA hai? digambara jaina Agama ko asvIkAra | kyA gA~va thA va 9 mIla vistAra vAlI vaizAlI ke antargata ho karane vAloM kA kathana digambaratva ke viruddha hai| kyA anAvazyaka sakatA hai| "prAkRta vidyA" ko svayaM hI nirdhAraNa nahIM hai| yadvAbAra-bAra vizvAsa ko badalanA ucita hai? kyA pUrva se nAlaMdA- tadvA nirUpaNa karane se to vaha mithyA saMbhASI hI kahe jaaveNge| nikaTavartI kuNDalapura vidyamAna nahIM hai jise mAnacitra meM se nikAlA pR. 53- "mahAvIra ne apane Atmabala se samasta bhUkhaNDa gayA hai| ko vaizAlI ke adhIna kara diyaa|" inhoMne zrI pArzvanAtha ke mata jainAgama kI pratIti ko samyagdarzana kahA gayA hai| kyA | ko apanAkara use pariSkRta rUpa diyaa| tumhAre isa gA~va se saTA jainAgama ko naSTa kara parivartanazIla itihAsa-bhUgola ko svIkAra | jo vAsukaNDa gA~va hai, vahI taba kuNDagrAma kahalAtA thA aura vahIM karanA samyagdarzana hai? kyA kundakunda svAmI kI "Agama cakkhU | unakA janma huaa| sAhU" ukti kI sAdhuvarga yA zrAvaka varga upekSA kara sakatA hai? | pR. 47 - "kaI granthoM meM to vaizAlI ke sAtha vaizAlI ke kyA isa vaizAlI ke bahAne zvetAmbaroM kI anya mAnyatAoM, | ceTaka rAjA evaM sAmanta kA ullekha hai|" udAharaNArtha- bhagavAn mahAvIra kA garbhAntaraNa, vivAha, kavalAhAra, | pR. 57- bhagavAn mahAvIra ke janma sthAna ke sambandha meM trizalA ko ceTaka kI bahana kahanA Adi ko bhI svIkAra karane | aneka racanAe~ par3hane para yaha samajha meM AyA ki unhoMne vaizAlI tathA digambara jaina zAstroM ko aprAmANika ThaharAne kA chadmavezIya gaNatantra aura vaizAlI nagarI donoM ko eka mAna liyaa| isase prayatna digambara jaina samAja para kuThArAghAta nahIM hogA? vicAraNIya kuNDalapura ko usakA upa nagara kuNDagrAma likha diyaa| vartamAna meM bhI kuNDalapura janma sthAna kI bhUmikA atikramaNa se saMkucita yahA~ "prAkRta vidyA" ke prastuta aMka ke kucha udAharaNa | dikhatI hai| ata: vaizAlI kA pracAra-prasAra aura prasiddhi hone se uddhRta karanA upayogI hogA, jinase isa patrikA ke virodhAbhAsa kA | usake antargata kuNDalapura yA kuNDagrAma kI dhAraNA sarvathA galata jJAna hogaa| yaha pUrvApara virodha hI svataH pramANita karane meM sakSama hai ki vaizAlI yA usake aMtargata kuNDagrAma bhagavAn kI janmabhUmi (pAThakagaNa svayaM dekheM ki prAkRta vidyA ke karNadhAra apanI nahIM hai| isake prastuta aMzoM se hI isa mAnyatA kA khaNDana ho rahA | dhAraNA ko svayaM galata kaha rahe haiN| kahIM kuNDalapura ko 20 mIla hai| draSTavya hai : | laMbA-caur3A tathA kahIM pA~ca sau ghara mAtra kSetragata ullikhita kara rahe pR. 54- "kuNDalapura 20 mIla kI lambAI-caur3AI meM | haiN| apane pUrva kathana ko svayaM hI khaMDita kara rahe haiN| inakA vacana basA huA thaa|" (mahAnagara thA) "mahArAja siddhArtha vaibhava sampanna satya se pare hai|) prasiddha puruSa the|" (le. nAthUlAla zAstrI) pR. - 96 "yadyapi jainadharma ke caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIra pR. 33 - "isase bhI itanA to siddha hotA hai ki kSatriya | zramaNa licchivi kula meM utpanna hue the|" kuNDapura jahA~ se eka sAtha pA~ca sau rAjakumAra nikale, koI bar3A | pR. - 73- "jJAtRkoM se mahAvIra ke pitA siddhArtha kA nagara rahA hogaa|" sambandha thaa|" pR. 92- "kSatriya kuNDagrAma ke bhI do vibhAga the| isameM pR.-72-"yaha spaSTa hai ki mahAvIra vaizAlI ke adhyakSa karIba pA~ca sau ghara jJAti nAmaka kSatriyoM ke the, jo uttarI bhAga meM | ceTaka ke dauhitra the|" jAkara base hue the| uttara kSatriya kuNDapura ke nAyaka kA nAma pR. -92-"ceTaka kI bahana trizalA thI", yaha ullekha siddhArtha thaa| ve kAzyapa gotrIya jJAti kSatriya the tathA "rAjA" kI | pahale kiyA hI hai| upAdhi se maNDita the| vaizAlI ke tatkAlIna rAjA kA nAma ceTaka | pR. - 96- parantu jaina granthoM meM licchivi na kahakara jJAta thA jinakI bahana trizalA kA vivAha siddhArtha se huA thaa| inhIM | putra, jJAtR-kSatriya Adi nAmoM se pukArA jAtA hai| trizalA aura siddhArtha ke putra vardhamAna the jinakA janma isI grAma meM | draSTavya hai ki kisI sthala para licchivi kula batAte haiM huA thaa|" kahIM licchivi hone kA khaMDana karate haiN| pR. 13 - "usa samaya kuNDagrAma vaizAlI nagara meM sammilita prastuta vizoSAMka meM bhagavAn mahAvIra ko vaizAlika sambodhana kAraNa kI vivecanA karate hue likhA haipR. 71 - "bhagavAn mahAvIra ke pitA siddhArtha vaizAlI ke pR. 46-vizAlA jananI yasya vizAlaM kulameva c| kuNDagrAma ke zAsaka the|" vizAlaM vacanaM yasya tena vaizAliko jinaH / / pR. 74 - "vizAla nagarI hone ke kAraNa yaha vizAlA arthAt jinakI mAtA vizAlA haiM, jinakA kula vizAla hai, nAma se bhI prasiddha huii| buddhakAla meM isakA vistAra nau mIla taka | jinake vacana vizAla haiM isase vaizAlika nAmaka jina hue| -akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 23 thaa|" Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isase viruddha usakA nimna kathana draSTavya hai, kiyA gayA ho| yaha zraddhA kA viSaya hai| hamAre sAdhu va zrAvaka pR. 14- "kuNDagrAma vaizAlI kA eka upanagara thA isalie pUrvajoM ne bhI vimarza karake nirdhAraNa kiyA thaa| unake dvArA sthApita unheM 'vaizAlika' kahA gyaa| nimna aMza bhI dRSTavya hai," mAnyatAoM kI svIkRti hI ucita hai| sthApita mAnyatAoM ko pR. 68- (janmAbhiSeka ke prasaMga meM) "jaya-jayakAra ke | badalA nahIM jaataa| sAtha zata-sahasra indra mAhendra tathA laukAntika deva prabhu kA abhiSeka | digambara jaina samAja ke katipaya loga apane deva-zAstrakarate haiN|" guru kI dharmadhurI meM se zAstra ko aprAmANika ThaharAkara va anadekhI yaha kathana Agama virodhI hai| laukAntika deva kevala | kara dharma ko jagaha~sAI kA viSaya banA rahe haiN| vaizAlI ke gAne ko dIkSA kalyANaka meM hI bhagavAn ke vairAgya kI prazaMsA karane Ate samAja kabhI svIkAra na kregaa| AsthAoM para kuThArAghAta bahuta haiM yaha prasiddha viSaya hai| "prAkRta vidyA' parivAra ko Agama ke maha~gA pdd'egaa| isa prakAra kI mAnyatAe~ samAja ke hAzie para hI avarNavAda kA bhaya honA caahie|' A jaaveNgii| unheM vaha kadApi svIkAra na kregaa| "prAkRta vidyA" prastuta vizeSAMka meM AcArya hajArI prasAda dvivedI kA eka | ke prastuta aMka meM bhUgola ke AdhAra para gaMgA ke uttara meM "videha" lekha prakAzita huA hai, usake kucha aMzoM ko yahA~ uddhRta karanA | ke astitva para bar3A bala diyA jA rahA hai, parantu yaha bhI draSTavya hai caahuuNgaa| ki videha ke tIna rUpa sambhAvita haiM- 1. videha janapada, 2. videha pR. 85- "parantu phira bhI vaizAlI hai, yaha siddha nahIM ho | rAjya, 3. mahAvideha / sabhI kI videha saMjJA hI to hogii| skaa| yaha kevala kalpanA kI bAta rahI, anumAna kI bAta rhii|" | prAkRta vidyA ne svayaM"vajji-videha" ko nakze meM janapada pR. 89- "ApakI khudAI meM jo thor3e se khilaune mile haiM, | hI likhA hai| usase bRhad videha rAjya va usase bhI vizAla thor3I-sI mUrtiyA~ milI haiM vaha kAphI nahIM hai| kintu hameM yaha nahIM | mahAvideha (magadha ko milAkara) kA astitva bhI svIkAra kiyA samajhanA cAhie ki ye jo bhagnAvazeSa haiM, vahI vaizAlI hai|" | jA sakatA hai| ata: nAlandA kA nikaTavartI kuNDalapura bhI videha uparyukta udAharaNa se spaSTa hai ki inake dvArA sthApita vaizAlI | ke antargata hI to hogaa| isase bhI Agama kI anukUlatA hogii| kAlpanika hai| ye svayaM itihAsa-bhUgola kI vAstavikatAoM se | kisI bhI anya itihAsa-bhUgola Adi kI mAnyatAe~, jo digambara paricita nahIM haiN| dUsaroM se udhAra lekara kahIM tathya ujAgara hote | jaina zAstroM ke viparIta haiM, kadApi svIkAra nahIM kI jA sktiiN| haiM? digambara jaina zAstroM ko pramANa na mAnakara anya pramANoM ko | "Agama cakkhU sAhU" kA tAtparya yaha hai ki sabhI ko Agama se A~kha baMda kara svIkAra kara lene se kyA astitva ko bacAye rakhanA | hI nirNaya karanA cAhie, cAhe ve sAdhu hoM athavA shraavk| anudAna sambhava hogA? ke lobha meM saMskRti evaM dharma kI hAni nahIM karanA caahie| yadi __ niSkarSa yaha hai ki "prAkRta vidyA" ne vaizAlI ko bhagavAn | hama dharma kI rakSA kareMge to dharma hamArI rakSA kregaa| jaba hama mahAvIra kI janmabhUmi siddha karane kA jo prayatna kiyA hai, vaha | dhArmika hI nahIM raheMge to dharma kaise rhegaa| usake hI pUrvApara virodha, Agama virodha tathA yadvA-tadvA nirUpaNa dharmo rakSati rkssitH|| hone ke kAraNa asatya, aprAmANika siddha ho rahA hai| na to yaha na dharmoM dhaarmikairvinaa|| kAlpanika vaizAlI, vaizAlI hai na hI yahA~ bhagavAn mahAvIra kA prastuta prAkRta vidyA vizeSAMka ke pRSTha 58 para paM. balabhadra janma huA thaa| vaizAlI ko sindhu deza meM hI khojane kI jarUrata jaina kA lekha vaizAlI-kuNDagrAma prakAzita hai, jisako patrikA parivAra ne vaizAlI-kuNDagrAma ke janmabhUmi samarthaka pramANa ke rUpa hameM di. jaina zAstroM ke anusAra hI apanI mAnyatA banAnI | meM hI chApA hai| yaha to sampUrNatayA hAsyAspada prayatna hI jJAta hotA caahie| kuNDalapura (nAlandA ke nikaTa) hI bhagavAn mahAvIra kI | hai, kyoMki balabhadra jI ne hI "bhArata ke digambara jaina tIrtha" janmabhUmi hai| hajAroM sAla se jana samudAya isa tIrtha kI vandanA | (baMgAla-bihAra-ur3IsA ke tIrtha) nAmaka grantha meM (san 1975 meM karatA calA A rahA hai| use anAvazyaka itihAsa-bhUgola ke | hIrAbAga bambaI se prakAzita) kuNDalapura tIrtha ke viSaya meM likhA pacar3oM meM nahIM DAlanA caahie| pUrva prakAzita "zodhAdarza' meM | haiMprakAzita zrI ajita prasAda jaina, lakhanaU ke Alekha ke uddharaNa | "kuNDalapura bihAra prAnta ke paTanA jile meM sthita hai| se "prAkRta vidyA" yaha svIkAra karatI hai ki kama-se-kama nau | yahA~ kA posTa Aphisa nAlandA hai aura nikaTa kA relave sTezana sau varSoM se to kuNDalapura kI vandanA hotI hI A rahI hai| vahA~ | bhI nAlandA hai| yahA~ bhagavAn mahAvIra ke garbha, janma aura tapa mandira abhI vidyamAna hai| pratyakSa ko pramANa kI kyA AvazyakatA | kalyANaka hue the, isa prakAra kI mAnyatA kaI zatAbdiyoM ye calI hai? janatA janArdana ko apanA ThikAnA jJAta hai, use yaha apekSA | A rahI hai| yahA~ para eka zikharabanda mandira hai, jisameM bhagavAn nahIM ki koI use btaaye| use yaha matalaba nahIM hai ki kaba kisa | mahAvIra kI zvetavarNa kI sAr3he cAra phuTa avagAhanA vAlI bhavya kAla meM se use videha yA kisa nAma ke deza, rAjya meM ullikhita | padmAsana pratimA virAjamAna hai| yahA~ vArSika melA caitra sudI 12 se 24 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 taka mahAvIra ke janmakalyANaka ko manAne ke lie hotA hai|" | sAhitya saMskRti anusaMdhAna kendra jamuI (bihaar)| isI kA pRSTha yaha spaSTa hai ki bAlabhadra jI kA jo mata hai vaha unhoMne | 13-"sabhI vivAdoM ko najaraaMdAja kara prAcIna itihAsa ke praNamya vahA~ gaveSaNA karake hI likhA hai ata: nAlandA nikaTavartI kuMDalapura | paM. DaoN. yogendra mizra ne san 1948 meM yaha sthApita kara diyA ki hI svIkAra karane yogya hai| | mahAvIra vaizAlI meM hI janme the|"..... DaoN. mizra jI ke lie yaha vaizAlI ke samarthaka yaha tarka dete haiM ki 50 varSa pUrva jaba | naitika dAyitva thA ki ina sthAnoM taka Akara, inake una bhaugolika vaizAlI ko prakAza meM lAyA gayA taba se samAja cupa kyoM rahA? | pariveza evaM anya AdhAroM kI jA~ca kara lete|" isakA uttara yaha hai ki Apa hI batAyeM ki 900 varSa yA usase pUrva | jJAtavya hai ki sarvaprathama jaikobI, hArnale aura viseMTasmitha se vaha kyoM nAlaMdA-kuNDalapura ko svIkAra karate rhe| isase to ! pazcimI itihAsavidoM ke mata ko hI AdhAra banAkara DaoN. yogendra ApakA pakSa khaMDita hI ho rahA hai| 50 varSoM se samAja meM katipaya | mizra ne tathyoM se A~kha banda kara vaizAlI ko 1948 meM mAnyatA dI vidvAnoM ne svara mukharita kiyA thaa| paraMtu samAja apane netAoM para jise di. jaina samAja ke katipaya pramukha netAoM ne A~kha banda kara vizvAsa ke kAraNa athavA uddezya kI pUrI abhijJatA na hone ke maanaa| Ama janatA use svIkAra nahIM krtii| kAraNa athavA pramAda ke kAraNa mauna rhaa| kiMtu aba to jAgrata ho zrI mANikacandra jaina bI.e. ne aMgrejI meM eka pustaka gayA hai, vaha smAraka athavA 'prAkRta vidyApITha' kA virodha nahIM | 'Life of Mahavir' likhI thI yaha 1908 meM iMDiyana presa ilAhAbAda karanA caahtaa| kiMtu kuMDalapura ko miTAne ke prayAsa ko aba | se prakAzita huI thI jisakA Preface ema.sI. jainI ne tathA IntrokadApi svIkAra nahIM kiyA jaavegaa| hamane apane Alekha bhagavAn duction laMdana se je.ela. jainI ne likhA thaa| prAsaMgika jAnakara mahAvIra janmabhUmi prakaraNa : manISiyoM kI dRSTi meM prakAzita Alekha usake nimna aMza uddhRta karatA huuN| 'bhagavAn mahAvIra kA jIvana aura janmabhUmi kuNDalapura" meM anekoM Page-15-"make us believe that Siddhartha was a zAstrIya pramANa diye haiN| anya bhI anekoM saMtoM ne va vidvAnoM ne bhI powerful monarch of his metropolis, Kundalpur, a big prastuta kiye haiM va lekha bhI likhe haiM jinase bhagavAn mahAvIra kI popular city. janmabhUmi ke rUpa meM nAlandA kuNDalapura hI mAnya hai| isase hameM vizvAsa hotA hai ki siddhArtha apane samaya ke isa prakaraNa meM bhAgalapura vizvavidyAlaya ke prophesara DaoN. eka zaktizAlI samrATa (ceTaka se kama nahIM) the aura unakI zyAmAprasAda ko uddhRta karanA upayogI hogaa| draSTavya haiM unake rAjadhAnI kuMDalapura eka bar3A prasiddha nagara thA (gA~va nhiiN)| dvArA likhita grantha "mahAvIra kA janma sthAna" ke aMza, Page-17-"Both the Digamberas and shvetamberas pR. 13 - "vaizAlI se mahAvIra ke saMbaMdhoM ko nakArA nahIM assert that Kundalpur was the place where he was born. jA sktaa| yaha satya hai ki unakI mAtA trizalA vaizAlI ke rAjA arthAt digambara aura zvetAmbara donoM mAnate haiM ki kuNDalapura ceTaka kI bahina thIM(di. mata meM putrii)| ataH vaizAlI meM unakA vaha sthAna hai jahA~ mahAvIra bhagavAn kA janma huA thaa| nanihAla tathA mAmAghara pramANita hai| kintu, vahIM unakA janmasthAna Page-14-(Chapter III)-"Siddhartha the father of bhI hai-yaha asvIkArya hI nahIM, nirmUla bhI hai|" Mahavir... was a Kshatriya ruler of a place called pR. 55- (Agamollikhita) ina vivaraNoM se videha kSetra kA Kundalpur situated in that part of Northern India which was called Pavan in very ancient times and Videha or artha kevala vaizAlI aura usake samIpavartI kSetroM se nahIM liyA Magadha in later times." jAnA cAhie, balki yaha vaha videha hai jahA~ tapazcaryA ke phalasvarUpa yahA~ lekhaka spaSTa karate haiM ki kuMDalapura uttarI bhAtara ke loga dehAtIta ho jAte haiM, tathA jo pradeza parvatoM, vanoM se ghirA ho usa bhAga meM sthita thA jise pAvana (pavana) kahate the bAda meM jise aura jahA~ kuMDapura nAmaka mahAnagara (grAma yA upanagara nahIM) | videha yA magadha kahA gyaa| ata: 'videhaH kuMDapare' zAstra vAkya virAjamAna ho|" se nAlandA nikaTavartI kuNDalapura kI sthiti meM virodha nahIM hai| (grantha prakAzita dvitIya saMskaraNa 1997) prakAzaka- | janma bhUmi ke rUpa meM vahI mAnya hai| ityalam ! vicAraNIya jo bhAI-bahana vartamAna meM muni-AryikA banane meM asamartha / Azrama, isarI bAjAra pUrvI bhArata meM gauravapUrNa adbhuta sthAna hai| haiM, jinakI pArivArika jimmedArI pUrNa ho cukI hai tathA jinheM | ghara-parivAra meM rahate hue pariNAmoM kA nirmala rahanA duSkara hai| bahumUlya paryAya kA avaziSTa jIvana vyatIta karane ke lie artha | | ataH Azrama meM AjIvana rahane ke uddezya se AgAmI puruSArtha kI AvazyakatA nahIM hai 1-12-2002 se 8-12-2002 taka "caturtha Atma-sAdhanA unake lie dharma-dhyAna-pUrvaka jIvana vyatIta karane ke | zikSaNa zivira" kA Ayojana kiyA gayA hai| lie siddhakSetra sammedazikhara jI ke pAda mUla meM avasthita udAsIna / akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 25 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaisA karoge vaisA bharoge prastuti-suzIlA pATanI pravRtti zubha aura azubha donoM prakAra kI hotI hai| zubha | logoM kI saMkhyA jyAdA hai, pApa se bhaya khAne vAloM kI apekSA / pravRtti hamAre jIvana ke zubha kA kAraNa banatI hai, azubha pravRtti se AcArya kahate haiM pApa se bhaya khAoge to tumhAre aMdara dayA aura jIvana kA patana hotA hai| zubha pravRtti puNya kA setu hai, azubha karuNA utpanna hogii| pApa karake bhaya khAnA to kAyaratA hai, pApa se pravRtti se pApa ba~dhatA hai| yaha krama caubIsa ghaMTe calatA hai| eka kSaNa bhaya khAo tumhArA jIvana sudharegA, tumhArI AtmA kA uddhAra bhI aisA nahIM hai jisameM karma yA bandha nahIM hotA hai| pravRtti ke | hogaa| eka AcArya ne tIna prakAra kI vRtti batAI, alaga-alaga anurUpa karma ba~dhate haiM aura baMdhana ke anurUpa unakA phala milatA | vRtti ke loga hote haiM, likhA hai : pApaM samAcarati vItaghRNo jaghanyaH kisI vyakti ke pAsa saba kucha hai acchA zarIra, rUpa, prApyApadaM saghRNa eva hi mndbuddhiH| saMpannatA, buddhi aura acche saMskAra haiM, kisI ke pAsa kucha bhI nahIM prANAtyayepi na hi sAdhujanaH svavRttaM hai| kucha manuSya Apa logoM ko aise bhI dekhane ko mileMge jinake - belA samudra ina laMghayituM smrthH|| paidA hote hI mA~-bApa kA sAyA uTha gayA aura jinake hAtha -paira pApa karane ke bAda bhI jina ke mana meM pApa ke prati kisI kATa diye gaye aura roja sar3akoM para bhIkha mA~gane ke lie majabUra | prakAra kI ghRNA yA saMkoca nahIM hotA, ve loga jaghanya haiN| aise kiyA jA rahA hai| ve bhI manuSya haiM, Apa bhI manuSya haiN| hama saba loga bedhar3aka pApa karate rahate haiM, inake jIvana se pApa chUTa nahIM manuSya haiM jo apanA kAma kara rahe haiN| aise bhI manuSya dekhane ko sktaa| jo pApa ko pApa mAnane ko taiyAra nahIM unake jIvana se mileMge ki AdamI hokara bhI pazuoM kA kAma kara rahe haiN| pApa chUTa kaise sakatA hai? jaise kasAIkhAnoM meM jo pazuoM ko saMsAra meM jitane bhI vyakti haiM, koI bhI pApa kA phala nahIM | kATate hai unako jyAdA paise nahIM milate, mAtra 15-20 rupaye meM caahtaa| hara vyakti yaha jAnatA hai ki pApa kA phala naraka hai| naraka eka-eka pazu ko halAla kiyA jAtA hai| para vaha unheM aise kATate jAnA koI bhI pasaMda nahIM krtaa| naraka kI bAta svapna meM bhI nahIM | haiM jaise gAjara-mUlI chIla rahe hoN| soctaa| zAyada isalie mRtyu ke uparAnta vyakti ke nAma ke Age dUsarI prakRti ke ve loga hote haiM jo pApa karate nahIM hai pApa svargIya jor3A jAtA hai| karanA par3atA hai, vivaza hokara pApa karate haiN| jaise kisI gRhastha puNyasya phala micchanti puNyaM necchanti maanvH| ko gRhasthI meM pApa karanA par3atA hai| pApa usakI vivazatA hai| aise phalaM pApasya necchanti pApaM kurvanti ytntH|| loga pApa karane ke bAda sadA aparAdha ke bodha se bhare rahate haiN| aise manuSya puNya kA phala to cAhatA hai, para puNya karanA nahIM | loga pApa se bahuta jaldI hI mukta ho sakate haiN| caahtaa| pApa kA phala nahIM cAhatA lekina dina-rAta pApa meM lagA uttama puruSa to sAdhujana kI taraha hote haiM ki "prANa jAe rahatA hai| yaha kaisI biDambanA hai| yaha to "puNya kI cAha aura para praNa na jAe" apane caritra se skhalita nahIM hote| jaise samudra pApa kI rAha" vAlI bAta hai| pApa ke bIja bokara koI bhI puNya ke aMdara uttAla tarageM uThatI rahatI haiM phira bhI samudra apane taTa kI kI phasala nahIM kATa sktaa| vyakti isa bAta ko acchI taraha sImAoM ko nahIM chodd'taa| usI prakAra jo uttama puruSa hote haiM, jAnatA hai, para mAnatA nahIM hai| vaha hamezA pApa kA kAma karatA hai unake aMdara Avega saMvega kI kitanI lahareM kyoM na utpanna ho jAe~ aura puNya ke gIta gAtA hai| pApa kA kAma aura puNya kA nAma kabhI ve apanI maryAdA kA kabhI ullaMghana nahIM hone dete| aise puruSa apane bhI hamAre jIvana kA uddhAra nahIM kara sktaa| jIvana kA vikAsa karate haiN| aise vyakti ke jIvana meM kabhI pApa AcAryoM ne kahA hai "nAbhuktaMkSIyate karma" tumane agara | vikasita nahIM ho pAtA, hama kama-se-kama pApa se ghRNA karane kI koI pApa kiyA hai to binA bhoge vaha naSTa nahIM hotaa| kahAvata hai- koziza kareM, jaba taka pApa se ghRNA nahIM hotI, jaba taka pApa se "pApa aura pArA kabhI pacatA nhiiN|" AdamI pApa karake duniyA bhaya nahIM hotA, taba taka vaha chUTatA nahIM hai| kI A~khoM meM dhUla jhoMka sakatA hai, para karma kI A~kha meM kabhI dhUla bar3I gaharI bhAvanAe~ chupI huI haiM ismeN| agara AdamI ina nahIM jhoMka sktaa| ho sakatA hai duniyA ke kAnUna meM koI aparAdhI tInA bAtoM kA hamezA dhyAna rakhe, to anartha se baca sakatA hai| sajA se baca jAye aura niraparAdha pha~sa jAya, kyoMki Aja kA | kabhI bhI hamArI mRtyu ho sakatI hai| eka-eka kadama para hamase kAnUna aMdhA kAnUna hai| duniyA ke aMdhe kAnUna meM pApa karake | pApa hotA hai, pratyeka kadama garta meM le jAne vAlA hai| aura viSayoM AdamI baca sakatA hai para kudarata ke kAnUna meM koI baca nahIM kI tarapha tumane dekhA ki unakA viSa vyApta ho gyaa| viSayoM kI sktaa| kudarata kA kAnUna aMdhA nahIM hai| vahA~ to manuSya jaisA | Asakti se bacanA cAhate ho to yaha samajho ki unameM jahara hai, karatA hai use vaisA phala milatA hai| bhale hI jahara mIThA ho para jahara to jahara hI hotA hai| aisA bhaya AcArya kahate haiM ki bhaya khAne kI koziza kro| jaba jAgRta ho jAe to Asakti nahIM hotI, Asakti se bacane ke lie tuma bhaya khAAga tabhA pApa sa baca skaag| dA taraha ka loga hAta | bhI bhaya cAhie, tabhI pApa kI pariNati chuuttegii| haiM, kucha loga aise hote haiM jo pApa karake bhayabhIta hote haiM, kucha Ara.ke.mArbalsa li., pApa se bhayabhIta hote haiN| Ajakala pApa karake bhaya khAne vAle madanagaMja-kizanagar3ha 26 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita bhI hamAre jIvana meM kahA hai vaha naSTa nahIM pApa karake Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jijJAsA samAdhAna praznakartA zrI devendra kumAra jaina, jhA~sI jijJAsA- kyA tIrthaMkara evaM anya sabhI muni picchI va kamaNDalu donoM rakhate haiM yA nahIM? samAdhAna - tIrthaMkara muni banane ke uparAMta picchI-kamaNDalu nahIM rakhate / anya muniyoM meM bhI jinake, zalAkA puruSa hone ke kAraNa athavA nIhAra rahita hone ke kAraNa, kamaNDalu kI AvazyakatA nahIM hotI hai ve sirpha picchI rakhate haiN| parihAra vizuddhi cAritra ke dhArI munirAja unake dvArA jIva hiMsA na hone ke kAraNa, picchI nahIM rakhate haiN| jinake pramANa isa prakAra haiM 1. mahApurANa sarga 17-18 meM bhagavAna AdinAtha kI dIkSA kA sampUrNa varNana hai parantu picchI - kamaNDalu kA varNana nahIM pAyA jaataa| isI taraha uttarapurANa meM samasta tIrthaMkaroM ke cAritra kA varNana hai parantu dIkSA kalyANaka ke avasara para picchI-kamaNDalu dene kA koI prakaraNa kahIM para bhI upalabdha nahIM hotA / 2. bhAvApahuDa gAthA - 79 kI zrutasAgarITIkA meM isa prakAra likhA hai- "picchI kamaNDalurahitaM liGgaM kazmalamityucyate tIrthaMkara paramadevAttaptaddhervi avadhijJAnAd Rte cetyarthaH / artha- picchI- kamaNDalu rahita sAdhuveza ThIka nahIM, kintu tIrthakara paramadeva, taptaRddhi ke dhAraka munirAja aura avadhijJAna se yukta muniyoM ko inakI AvazyakatA nahIM rahatI / 3. bhAva saMgraha (vAmadevakRta) meM isa prakAra kahA hai" avadheH prAk pragRhanti mRdupicchaM yathAgatam // 276 | artha- avadhijJAna ke bAda picchikA Avazyaka nhiiN| 4. niyamasAra gAthA 64 kI TIkA meM isa prakAra likhA hai"upekSAsaMyaminAM na pustakakamaNDaluprabhRtayaH, ataste paramajinamunayaH ataste paramajinamunayaH ekAntato niSpRhaH, ataeva bAhyopakaraNanirmuktAH " arthaupekSAsaMyamiyoM ke pustaka, upakaraNa Adi bAhya upakaraNa nahIM hote / 5. mahAvIracaritra sarga 17 zloka 127 meM likhA haitIrthaMkaroM ke parihAra vizuddhi saMyama hotA hai (ata: unake picchIkamaNDalu nahIM hote) " 6. tattvArthasUna (TIkA paM. phUlacaMda jI siddhAMtAcArya) adhyAya - 9, sUtra - 47 meM likhA hai- nirgranthoM kA dravya liMga eka sA nahIM hotaa| kisI ke picchI-kamaNDalu hote haiM, kisI ke nahIM hote / 7. jaina sAhitya aura itihAsa (paM. nAthUrAma jI premIkRta) dvitIya saMskaraNa pRSTha- 494 para likhA hai- "tIrthaMkarAnukAramicchatAM maThe nivasanaM picchIkamaNDalu dhAraNaM..... sarvamavidheyaM syAditi / arthAt tIrthaMkara rUpa ke abhilASiyoM kA maTha meM rahanA, picchI paM. ratanalAla bainAr3A kamaNDalu dhAraNA ucita nahIM hai|" 8. jayasena pratiSThApATha pRSTha 271 para isa prakAra likhA hai'atra kamaNDalupicchikAdAnaM tIrthaMkarasya zaucakriyAjIva dhAtAbhAvAcca na kartum prabhavati / " artha- zaucakriyA aura jIvahiMsA ke abhAva ke kAraNa tIrthaMkaroM ke kamaNDalu picchI nahIM hote / 9. samayapravAha (pratiSThAcArya durgAprasAda jI) 1, pRSTha 16 meM likhA hai- "bhagavAna kI dIkSA ke samaya picchI- kamaNDalu nahIM hote / - 10. vicAra sAra prakaraNa pRSTha 47 para likhA hai-"na vi lei jiNA picchI, na vi kuMDI vakkalaM ca kaDamAraM / " tIrthaMkara picchI, kamaNDalu, caTAI Adi nahIM rkhte| (uparyukta sabhI pramANa paM. ratanalAla jI kaTAriyA, kekar3I ke saMdarbha se liye gae haiM) / jijJAsA puNya karmoM kA baMdha kisa guNasthAna taka hotA hai aura puNya karma kA udaya kisa guNasthAna taka rahatA hai? samAdhAna- karma baMdha prakriyA ke anusAra 10 veM guNasthAna taka chaha karmoM kA baMdha hotA hai aura taduparAMta 11-12-13 veM guNasthAna meM kevala sAtA vedanIya yA IryApatha Asrava hotA hai| isa Asravaya kA baMdha bhI eka sthiti vAlA hotA hai, ataH yaha spaSTa hai ki sAtA vedanIya kA baMdha 13 veM guNasthAna taka mAnA gayA hai / tadanusAra puNya karmoM kA baMdha prathama guNasthAna se 13veM guNasthAna taka mAnanA cAhie / udaya ke saMbaMdha meM, 14veM guNasthAna ke upAnta samaya meM manuSya Ayu Adi 12/13 prakRtiyoM kA udaya pAyA jAtA hai jinakA viccheda ayoga kevalI guNasthAna ke antima samaya meM hotA hai| isase jJAta hotA hai ki puNya karma kI prakRtiyoM kA udaya prathama guNasthAna se 14 veM guNasthAna ke upAnta samaya taka pAyA jAtA hai| jijJAsA gautama svAmI, sudharmAcArya aura jambUsvAmI kahA~ se mokSa gaye? samAdhAna- (a) bhagavAna mahAvIra ke prathama gaNadhara gautamasvAmI ke nirvANa sthAna ke bAre meM do mata pracalita haiN| uttarapurANa pRSTha 563 ke anusAra gautamasvAmI ko vipulAcala (rAjagirI) se mokSa prApti kA varNana hai, jabaki vartamAna pracalana ke anusAra bihAra meM guNAvA nAmaka sthAna ko inakA mokSa sthAna mAnA jAtA hai| (A) zrI sudharmAcArya kA nirvANa bhI vipulAcala parvata se huA thA / (i) antima anubaddha kevalI jambUsvAmI ke bAre meM bhI do mata haiM / kinhIM zAstroM ke anusAra to inakA nirvANa vipulAcala 'akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 27 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parvata se hI huA hai| jabaki vartamAna meM caurAsI (mathurA) ko inakA nirvANa sthAna mAnA jAtA hai| aisA bhI kucha zAstrakAroM ne varNana kiyA hai| jijJAsA- kyA tIrthaMkara dIkSA lene ke bAda kevala eka bAra hI AhAra lete haiM yA adhika bAra ? samAdhAna- bhaTTAraka sakalakIrti viracita vIra vardhamAna caritra adhikAra - 13, zloka naM. 7-8 ke anusAra- "kula nAmaka dharmabuddhi rAjA ne bhagavAna vardhamAna kA vidhivata navadhAbhaktipUrvaka par3agAhana karake AhAra diyA thaa|" aisA hI prakaraNa arthAt bhagavAna vardhamAna ko kUla rAjA ne prathama AhAra diyA thA, uttarapurANa pRSTha 464 para zloka naM. 318 aura 319 se spaSTa hai| bhagavAna vardhamAna ko satI candanA dvArA die gae AhAra ke bAre meM kinhIM vidvAnoM kI aisI mAnyatA hai ki yaha prakaraNa digambara AmnAya kA nahIM hai| jabaki digambara AmnAya ke zAstroM meM satI candanA dvArA AhAra diye jAne kA spaSTa ullekha milatA hai| uttarApuraNa pRSTha 466 para likhA hai "usa buddhimatI candanA ne vidhipUrvaka par3agAhakara bhagavAna ko AhAra diyA, isaliye usake yahA~ paMcAzcaryoM kI varSA huI" / vIra vardhamAna cAritra meM bhI pRSTha 130 para adhikAra 13 zloka 96 meM isa prakAra kahA hai " taba usa satI candanA ne parama bhakti ke sAtha nava prakAra ke puNyoM se yukta hokara arthAt navadhAbhakti pUrvaka vidhi se harSita hote hue zrI mahAvIra prabhu ko vaha uttama anna dAna diyaa|" vIravardhamAnacaritra pRSTha-136 para isa prakAra aura bhI likhA hai- " ve jinadeva belA-telA ko Adi lekara 6 mAha taka ke upavAsoM ko karane lge| kabhI pAraNA ke dina avamaudarya tapa karate, kabhI alAbha pariSaha ko jItane ke lie catuSpada Adi kI pratijJA karane ke lie adbhuta vRttiparisaMkhyAna tapa ko karate, kabhI nirvikRti Adi kI pratijJA karake rasa parityAga tapa ko karate / " ina pramANoM se siddha hai ki vardhamAna kabhI do dina bAda, kabhI 3 dina bAda aura kabhI 6 mAha bAda chadmastha kAla meM AhAra ke lie uThate the aura unake 12 varSa ke chadyastha kAla meM kaI AhAra hue| bhagavAna AdinAtha ke saMbaMdha meM AdipurANa parva 20, zloka naM. 175 meM isa prakAra kahA hai- " atizaya ugra tapazcaraNa ko dhAraNa karane vAle ve vRSabhadeva munirAja anazana nAma kA atyaMta kaThina tapa karate the aura eka kaNa Adi kA niyama lekara avamaudarya nAmaka tapazcaraNa karate the ||175 || ve bhagavAna kabhI atyaMta kaThina vRttiparisaMkhyAna nAma kA tapa tapate the, jisake ki bIthI caryA Adi aneka bheda haiM / / 176 | isake sivAya ve AdipuruSa Alasya rahita ho dUdha, ghI Adi rasoM kA parityAga kA nitya hI (sadA) rasaparityAga nAma kA ghora tapazcaraNa karate the|" isa saMdarbha meM bhI yahI spaSTa hotA hai ki bhagavAna AdinAtha ne prathama AhAra to rAjA zreyAMsa ke yahA~ liyA hI thA, usake bAda bhI ve niraMtara uparyukta 28 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 1 / vidhi se AhAra lene uThate the| itanA jJAtavya hai ki tIrthaMkara prabhu vardhamAna cAritrI hote haiM jo tIrthaMkara prathama bAra chaha mAha kA upavAsa karake caryA ko nikale hoM, ve Age bhI chaha mAha se pUrva kabhI caryA ko nahIM nikalate isI AdhAra se pUjya AcArya vidyAsAgara jI mahArAja ne eka bAraapane pravacana meM kahA thA ki bhagavAna AdinAtha ke lagabhaga 1998 AhAra, chadmastha kAla ke pUre 1000 varSa meM hue hoNge| uparokta zAstrIya pramANoM se yaha spaSTa he ki tIrthaMkara bhagavAna eka se adhika bAra AhAra ke lie caryA karate haiM / jijJAsA - azuddhopayoga kise kahate haiM ? samAdhAna- pravacanasAra gAthA 155 kI TIkA meM AcArya amRtacandra svAmI ne aisA kahA hai- " sa tu jJAnaM darzanaM ca sAkAranirAkAratveno bhayarUpatvAccaitanyasya, athAyamupayogo dvedhA viziSyate zuddhAzuddhatvena tatra zuddho niruparAgaH, azuddhaH sopraagH| sa tu vizuddhisaMklezarUpatvena dvaividhyAduparAgasya dvividhaH zubho' zubhazca ||155 || artha- vaha (upayoga) jJAna tathA darzana hai| kyoMki caitanya ke sAkAra (vizeSa) aura nirAkAra (sAmAnya) ubhayarupapanA hai| aba yaha upayoga zuddha azuddhapane se do prakAra kA vizeSa hai| usameM se zuddha niruparAga (nirvikAra) hai aura azuddha soparAga (savikAra) hai vaha azuddhopayoga zubha aura azubha do prakAra kA hai, kyoMki uparAga vizuddhi aura saMkleza rUpa se do prakAra kA hai| arthAt vikAra, manda kaSAya rUpa aura tIvra kaSAya rUpa se do prakAra kA hai |55 // bhAvArtha- rAga-dveSa rahita nirvikAra upayoga zuddhopayoga hai, jo saptama guNasthAna se 12veM guNasthAna taka hotA hai| azuddhopayoga do prakAra kA hai- 1. zubhopayoga, 2. ashubhopyog| dharmAnurAga rUpa upayoga ko zubhopayoga kahA gayA hai jo 4-5-6 veM guNasthAna Wo hotA hai aura viSayAnurAgarUpa aura dveSamoharUpa upayoga ko azubhopayoga kahate haiM, jo prathama se tRtIya guNasthAna taka hotA hai, dravya saMgraha gAthA 34 kI TIkA dekheM / zubhopayoga aura azubhopayoga kA svarUpa Agama meM isa prakAra kahA hai- pravacanasAra gAthA 69 devadajadigurupUjAsu ceva dANammi vA susIlesu / uvavAsAdisu ratto suhovaogappaNo appA | 169 || artha- deva, yati aura guru kI pUjA meM tathA dAna meM tathA suzIloM meM upavAsAdikoM meM lIna AtmA zubhopayogamayI hai / pravacanasAra gAthA 158 meM visayakasAogADho dussudiduccittaduTThagoTThijudo / uggo ummammaparo uvaogo jassa so asuho / 1158 // artha- jisakA upayoga viSaya kaSAya meM magna hai, kuzruti, kuvicAra aura kusaMgati meM lagA huA hai, kaSAyoM kI tIvratA meM athavA pApoM meM udyata hai tathA unmArga meM lagA huA hai vaha azubhopayoga haiN| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI pArzvanAtha brahmacaryAzrama gurukula, elorA gulAbacandra hirAmaNa borAlakara samaya kI AvazyakatA samajhakara pa.pU. samaMtabhadra mahArAjazrI | pa.pU. samaMtabhadra mahArAjazrI ne elorA gurukula kI sthApanA kI pUrI ne san 1918 meM mahArASTra sthita kAraMjA meM (jo mahArASTra meM jainoM kI | jimmedArI pa.pU. AryanaMdIjI mahArAja ko sauNpii| kahate haiM siMha kA kAzI kahalAtI hai) zrI mahAvIra brahmacaryAzrama gurukula kI sthApanA | zAvaka bhI parAkramI hotA hai| isI taraha pa.pU. AryanaMdI mahArAja ne kii| bar3e bujurgoM ko saMskArita karane kI bajAya choTe-choTe bAlakoM apane guru samaMtabhadra mahArAja ke Adeza kA akSarazaH pAlana kiyaa| para bAlyAvasthA meM DAle gaye saMskAra cirakAla taka Tikate haiM isa kAryakartAoM ne tatkAla gyAraha gyAraha hajAra ru. dekara phaMDa kI dUradRSTikoNa ko dhyAna meM rakhakara pa.pU. mahArAjazrI ke vicAroM meM zuruAta kii| gurukula praNAlI kA janma huaa| usI avasara para unake vicAroM sthApanA ko tatkAlIna vidvadvarga evaM zreSThIvarga ke sahakArya se mUrtarUpa prApta elorA meM kisa jagaha gurukula kA bhavana khaDA ho isakA huaa| laukika evaM alaukika (dhArmika) par3hAI kI pUrI vyavasthA | nirNaya huaa| kAryakartAoM evaM grAmasthoM ke sahakArya se jagaha lI kI gyii| svayameva pa.pU. mahArAjazrI ne dharma kI dhurA ko sNbhaalaa|| gayI evaM 7 jUna 1962 ko zruta paMcamI ke zubhAvasara para pa.pU. puSpa ko apanI sugaMdha batAne ke liye kahIM jAnA nahIM AryanaMdIjI mahArAja kI maMgala upasthiti tathA paM. jgnpdd'taa| usakI mahaka pAkara rasika svayaM khicA AtA hai| usI mohanalAlajI zAstrI kaTanI vAloM ke zubhahaste madhyAhna kI mAMgalika prakAra kAraMjA gurukula apanI anokhI kArya praNAlI se zIghra hI belA meM NamokAra maMtra kI dhvani ke sAtha zrI pArzvanAtha brahmacaryAzrama pratiSThA ko prApta ho gayA evaM pUre mahArASTra prAMta ke chAtroM kA AnA gurukula, elorA kI sthApanA huii| jJAnarUpI vRkSa kI kaNikA prAraMbha huaa| TrasTa maMDala kI sevAbhAvI vRtti se evaM mahArAjazrI ke elorA dharatI meM boI gayI jise gurukula ke adhiSThAtA bA.bra. maMgala AzISa se saMsthA pragati patha para thI, kiMtu yaha sthAna marAThavADA zraddheya mANikacaMdajI cavare (tAtyAjI) kI upasthiti prApta huii| prAMta se kAphI dUra hone se icchA honepara bhI aneka chAtra Arthika marAThavADA prAMta ke jainoM kI AzAe~ pallavita ho gii| laukika sthiti ke kAraNa gurukulIya adhyayana se vaMcita rahate the| samAja par3hAI ke sAtha hI dharmika saMskAroM ke AropaNa kA suyogya sthAna kI isI AvazyakatA ko samajhakara marAThavADA prAMta meM gurukula | prApta ho gyaa| sthApanA kA vicAra huaa| elorA auraMgAbAda-kacanera-paiThaNa ityAdi sthAnoM ke bAre meM vicAra vimarza huA, sthAnAvalokana huA, kintu apanI aitIhAsikatA se pUre vizva meM prAcIna guphAoM ke kAraNa prasiddha elorA ko sarvadRSTi se suyogya samajhA gyaa| yahA~ para jaina, hindU evaM bauddhoM kI kula 34 prAcIna guphAe~ haiM sAtha hI pahADa para sthita 16 phITa kI bhagavAna pArzvanAtha kI manojJa pratimA kA akarSaNa yahA~ para hai| jaina dharohara rUpI guphAoM kA saMrakSaNa, pahAr3a maMdira kI vyavasthA, tathA yahA~ para Ane vAle darzanArthI, tIrthayAtriyoM kI vyavasthA kI AvazyakatA ko dhyAna meM rakhakara aMta meM yaha nirNaya A. gurudeva samaMtabhadra vidyAmaMdira, elorA liyA gayA ki gurukula kI sthApanA elorA meM hI honI caahie| pa.pU. samaMtabhadra AcAryazrI kA dUradRSTikoNa sthApanA kA uddezya pa.pU. samaMtabhadra AcAryazrI kI hameza soca rahI ki kevala | bhautika yuga kI cakAcauMdha meM honevAle dhArmika patana evaM bhavana khar3e karane se saMsthA nahIM calatI, balki tana,mana,dhana ke | bigar3atI sAmAjika paristhiti ko dhyAna meM rakhakara mahArAjazrI ne sarmapaNa bhAva se hI saMsthA calatI hai| isa bhAvanA se mahArAjazrI samAja ke baccoM ke lie laukika adhyayana ke sAtha-sAtha dhArmika kI pArakhI najara ne marAThavADA meM sakriya rUpa se niSkapaTa aura adhyayana ko gurukula kI sthApanA kA pramukha uddezya bnaayaa| gurukula ni:svArtha bhAvanA se kArya karane vAle kAryakartAoM kI khojabIna | meM zikSA prApta karanevAlA chAtra vizva ke kisI bhI kSetra meM pIche na kI jisameM mukhyatA se zrI tanasukhalAlajI Thole, zrI pannAlAlajI rahe ata:prema, jJAna, vyavasthA, zIla evaM sevA isa paMca sUtra kA gaMgavAla, zrI hukumacaMda jI Thole ityAdi ke nAma ullekhanIya haiN| | niraticArapAlana Aja bhI baccoM evaM kAryakartAoM ke dvArA kiyA kAraMjA sthita mahAvIra brahmacaryAzrama gurukula kI zAkhA ke rUpa meM | jAtA hai / svayaM kA kArya svayaM karane kA zikSA milatI hai| yahA~ ke -akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 29 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAtra kapar3e evaM bhojana kI thAlI, glAsa ityAdi svayaM hI svaccha karate haiN| apane sthAna kI svacchatA kA dhyAna chAtra svayaM rakhate haiN| kula milAkara baccoM ke sarvAMgINa vikAsa ko hI saMsthA kA pramukha uddezya banAyA gyaa| saMsthA kI pragati meM pa.pU. AryanaMdIjI mahArAja evaM TrasTa kA yogadAna sthApanA ke bAda svayaM pa.pU. AryanaMdIjI mahArAja ne chAtroM kI dhArmika par3hAI ko pramukhatA dii| baccoM kI subaha se zAma taka kI pUrI vyavasthA meM kAryakartAoM ko niyojana ke sAtha jodd'aa| nirapekSa rahakara bhI mahArAjazrI gurukula ke lie sabakucha bana gye| __ zrI pArzvanAtha digambara jaina maMdira, gurukula elorA saMsthA ke vartamAna adhyakSa zrI tanasukhalAlajI TholiyA, koSAdhyakSa zrI hukumacaMdajI TholiyA ke vAtsalya pUrNa vyavahAra ne yahA~ ke | garudeva samaMtabhadra vidyA maMdira zikSaka varga ke kArya ko sphUrti pradAna kii| zikSakoM meM bhI kAryaruci | saMsthA ke aMtargata calane vAle gurudeva samaMtabhadra vidyA maMdira baDhatI gyii| saMsthA sthApanA ke samaya saMsthA saciva ke rUpa meM | meM bhI sabhI prakAra kI gatividhiyoM ko sampanna kiyA jAtA hai| yahA~ AryanaMdIjI mahArAjazrI ne zrI pannAlAlajI gaMgavAla kA nAma sujhAyA, | para kakSA 5 se 10 taka kI par3hAI karAyI jAtI hai| pradhAnAdhyApaka jinhoMne 1962 se Aja taka isa sacivapada ko niSkalaMkita rkhaa| | zrI devakumArajI kAnheDa ne vidyAlaya evaM saMsthA ke vikAsa meM zrI pannAlAlajI gaMgavAla sAhaba auraMgAbAda ko pUrA gurukula parivAra | bahuta bar3A yogadAna diyA hai| pradhAnAdhyApaka zrI nirmalakumAra jI kAkAjI ke nAma se jAnatA hai| kAkAjI ne apanI yuvAvasthA se | TholiyA ke netRtva meM pUrA sTApha yogadAna detA hai| hI adhika se adhika gurukula meM rahakara yahA~ kI vyavasthA ko | guNavaMta vidyArthI satkAra samAroha suvyavasthita kiyaa| san 1962 meM isa gurukula kI zuruAta Tina pa.pU. samaMtabhadra mahArAjazrI ko chAtroM se vizeSa lagAva thaa| ke kamaroM meM huI thI aura Aja isakA jo vizAla rUpa banA isameM chAtroM ko ve bhaviSya meM jainadharma kA karNadhAra samajhate the| ata: zrI pannAlAlajI gaMgavAla kA bahuta bar3A yogadAna hai| inhoMne svayaM puNyasmaraNa ke avasara para prativarSa vidyAlaya meM di. 18 agasta ko 7,50,000 ru. kI dAna rAzi Ajataka isa saMsthA ko dI hai| isase guNavaMta vidyArthI satkAra samAroha manAyA jAtA hai| jisameM vizeSa bhI adhika mUlyavAna unakI upasthiti evaM diyA huA samaya hai| prAvINya prApta chAtroM ko puraskRta kiyA jAtA hai| ina puraskAroM meM 7 jUna 1962 zruta paMcamI ke dina jo vaTa kaNikA boI vidyAlaya kA pUrA sTApha evaM TrasTa maMDala kA bar3A yogadAna hai| ina gayI kAkAjI ne use sIMca-sIMca kara Aja vizAla vaTavRkSa banAyA dhArmika, zaikSaNika, borDaparIkSA, krIr3A, vaktRtva ityAdi viSayoM ke hai| vaha apane pairoM para sthira ho cukA hai| Aja isa saMsthA ko na lie puraskAra bA~Te jAte hai yahA~ kA chAtra krIr3A evaM vaktRtva meM kevala mahArASTra meM, apitu pUre bhArata varSa meM vizeSa sammAna kI dRSTi | rAjya stara taka aura usake Age taka pahu~cA hai| se dekhA jAtA hai| isI samAroha meM kizanagar3ha nivAsI zrI azokajI pATanI dhArmika evaM laukika par3hAI (Ara.ke.mArbala vAloM) kI tarapha se dhArmika parIkSA meM pratyeka saMsthA sthApanA ke pramukha uddezyoM meM prathama dhArmika saMskAra | varga meM, prathama pAritoSika- 5100 ru., dvitIya pAritoSika-2500 denA hai| isake aMtargata yahA~ kakSA 5 se 10 taka 'bhAratI tattvamAlA' | ru. evaM tRtIya pAritoSika -1100 ru. isa prakAra kula 52200 ru. (kAraMjA se prakAzita jainadarzana kA sAmAnya paricaya) chahaDhAlA, | kI rAzi chAtroM ko bA~TI jAtI hai| ratnakaraNDa zrAvakAcAra, tattvArthasUtra ityAdi graMthoM kI par3hAI karAI saMsthA kA bhavana vikAsa jAtI hai| isake lie vidyAlaya ke adhyApaka svayaM avaitanikarUpa saMsthA kI zuruAta TInazeDa se huI thI kintu Aja aneka meM atirikta samaya dete haiN| ina viSayoM ke alAvA abhiSeka, vizAla bhavana bane haye haiN| darzanapATha, sAmAyika pATha, stutiyA~, pUjA, AratI ityAdi kA | saMsthA meM bane hue nUtanatama bhojanAlaya nirmANa meM zrI prazikSaNa diyA jAtA hai| dasalakSaNa parva, mahAvIra jayaMtI, akSaya subhASasA kezarasA sAhujI jAlanA vAloM evaM zrI azoka pATanI tRtIyA, zrutapaMcamI Adi avasaroM para bhASaNa spardhA, tattvacarcA, (Ara.ke.mArbala) kizanagar3ha vAloM kA bahuta bar3A yogadAna prApta saMgoSThI, pravacana, Adi AyAjita kiye jAte haiN| AnevAle tyAgI- | huA hai| chAtroM ke sarvAGgINa vikAsa ke lie pratyeka kSetra meM vijJoM vratiyoM kI pUrI vyavasthA kA dhyAna bhI rakhA jAtA hai| isa prakAra | kI vyavasthA kI gaI hai| bImAra chAtroM kI vyavasthA ke lie eka dharma ke sabhI kSetroM ko sparza karane kA prayAsa rahatA hai| inameM | zikSaka evaM do chAtra sadaiva taiyAra rahate haiN| DaoN. premacaMdajI pATaNI sahabhAgI evaM vizeSa chAtroM ko puruskRta kiyA jAtA hai| | evaM DaoN. sau. saralA pATaNI bImAra chAtroM kI cikitsA karate haiN| 30 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghara-ghara kI dIvAroM para azoka zarmA jinheM dekhakara jAge soe Dara lagatA hai raha rahakara una ceharoM ko TA~ga liyA hai ghara ghara kI dIvAroM pr| cAturmAsa vyavasthA isa varSa isa gurukula meM AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja kI parama ziSyAe~ AryikAratna zrI 105 anaMtamati mAtAjI evaM Adarzamati mAtAjI 28 AryikAoM ke vizAla saMgha ke sAtha virAjamAna haiN| sAtha hI 20 saMghastha brahmacAriNI bahaneM evaM pratibhA maMDala kI 70 bahaneM hai| pratibhA maMDala kI bahanoM ko saMskRta kA adhyApana karane hetu pro. paM. ratanacaMdra jI jaina bhopAla se Aye hue haiN| pUre saMgha kI cArtumAsa vyavasthA saciva zrI pannAlAlajI gaMgavAla evaM saMyojaka zrI DaoN. premacaMdajI pATaNI ke netRtva meM elorAsajjanapura ke sahakAryase sa~bhAlI jA rahI hai| pratiravivAra ko mAtAjI dvaya kA mAMgalika udbodhana bhI hotA hai| isa cAturmAsa kI sarvAMgINa vyavasthA hetu zrI vardhamAnajI pAMDe, zrI gosvAmI zrI, azoka kAlA, zrI anilajI kAlA, zrI gautamacaMdajI Thole, zrI rAjakumArajI pAMDe, zrI manorakarajI, zrI mahendrakarajI koparagA~va paMcAyata, kannaDa paMcAyata vartamAna kAryakAriNI ityAdi sabhI kA anamola sahakArya prApta ho rahA hai| Aga ugalate ceharoM ne, kucha ceharoM ko noca liyA hara apanA begAnA hI hai, hara apane ne soca liyaa| hAthoM meM hathagole lekara cehare Dola rahe haiM AtaMkita bhASA meM apane aMtara khola rahe haiN| jinheM socakara bhUle bisare Dara lagatA hai raha-rahakara aise loga car3he baiThe haiM soca-samajha kI mInAroM pr| apane se jyAdA logoM kA darda nahIM par3atA dikhalAI para pIr3A meM aba auroM kI pITha nahIM jAtI sahalAI merA hI ghara rahe surakSita Aga bhale laga jAe zahara meM amarabela sI cAha hamArI phUla rahI hara eka najara meM nadI kinAre pyAsamaroM kA zApita jIvana lakha lakhakara koI calanA nahIM cAhatA aba jalate aMgAroM pr| HERE bIte loga agara acche the phira kyoM acchA nahIM ugA patha bhUloM ko Dagara dikhAtA, aisA paMthI nahIM jagA pU. AcAryazrI se carcA karate hue sarva zrI hukamacaMda jI, tanasukhalAla jI, DaoN. premacandra jI, pannAlAla jI gaMgavAla, devakumAra jI kAnheDa itihAsoM kA gaurava sImita par3hane likhane taka krIDA kSetra/bhASaNa spardhA Dhola suhAvana lageM sabhI ko dUra dUra dikhane taka isa vidyAlaya ke chAtroM ne par3hAI ke alAvA krIDA kSetra meM bhI apanA evaM saMsthA kA nAma jilA stara evaM rAjyastara taka jinako kevala par3hane taka hI raTatI hai pIr3hI raha rahakara pahu~cAyA hai| haoNkI, haiMDabaoNla, phuTabAla, vaoNlIbAla, veTaliphTiMga, aise loga jagAe jAte aba kevala tyauhAroM para ityAdi meM bhI chAtroM ne rAjyastara taka nAma kamAyA hai| bhASaNa spardhA meM chAtroM ne jilAstara evaM rAjyastara taka apanA aura skUla kA nAma kiyA hai| isa prakAra yaha saMsthA grAmINa vibhAga meM hone ke abhyudaya nivAsa, 36-bI, maitrI vihAra, bAvajUda zaharI vibhAga kI barAbarI meM khar3I hai| suphelA bhilAI durga)- 490023 gurudeva samaMtabhadra vidyA maMdira, elorA mani vizvakIrti sAgara jI mahArAja kI samAdhiyAtrA sampanna bInA - parama pUjya muni zrI vizvakIrti sAgara jI mahArAja pa.pU. jainAcArya zrI virAgasAgara mahArAja jI ke parama tapasvI ziSyoM meM se eka the, aise munizrI kA varSAyoga A. zrI kI AjJA se bar3I bajariyA, bInA meM muni zrI vizvapUjya sAgara jI ailaka zrI vinamrasAgara jI va kSu. zrI videha sAgara jI mahArAja ke sAtha ho rahA thaa| bhAdra mAha meM munizrI ne upavAsa prAraMbha kiye| prathama upavAsa meM hI asvastha ho gaye, lekina munizrI upavAsa karate hI gye| 26 dina taka nirantara sAdhanA ke bAda prazasta vAtAvaraNa meM va sabhI mahArAjoM ke sAnnidhya meM uttama tyAga ke dina 18 sitambara, 2002 budhavAra ko subaha 10.40 para vinazvara deha kA tyAga kara avinazvara pada ko prApta karane ke lie prayANa kara diyaa| adhyakSa, zrI pAzrvanAtha jaina maMdira baDI bajariyA biinaa| -akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 31 gurudavasa Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha samIkSA 'jainadharma aura darzana' aNu meM virATa kI khoja paM. nihAlacaMda jaina, bInA jabalapura pravAsa (27 jana. 97) meM pUjya AcArya vidyAsAgara / 81-7483-007-3) meM sthApita kara diyA hai| jI ke parama ziSya munidvaya zrI pramANasAgara jI va zrI samatAsAgara (4) jainadarzana/dharma kI vaijJAnikatA ko kRtikAra ne mukhara jI ke darzana lAbha kA pA~cavA~ suavasara milA, jinakI pAradarzI kiyA hai| vizeSata: ajIva dravya ke 'pudgala' ke varNana meM ise A~khoM meM 'vidvAnoM' ke prati vAtsalya bhAva jhalakate hue dekhaa|| vaijJAnika pariprekSya meM likhaa| zubhAzISa ke rUpa meM muni zrI pramANa sAgara jI ne "jainadharma aura 4 (5) vividha darzanoM ke pariprekSya meM jainadarzana kA karmasiddhAnta darzana" tathA muni zrI samatAsAgara jI ne "sAgara bUMda samAya"- | aura Atma tattva ko bahuta maulikatA se vyAkhyApita kiyA hai| (AcArya vidyAsAgara ke anamola sUkta-vacanoM kA saMgraha) tathA | (6) jaise kAnUna vizeSajJa ucca nyAyAlayoM/suprIma korTa 'bhaktAmara stotra kA dohAnuvAda' (donoM pustakoM ke kRtikAra muni | kI najIreM prastuta kara apane kathanoM ko prAmANika siddha karatA hai samatA sAgara jI) bheMTa svarUpa dii| samIkSA likhane ke lie preraNA | usI prakAra pratipAdya viSaya vastu ko na kevala 98 jaina granthoM ke aura azIrvAda bhI diyaa| saikar3oM uddharaNoM se vyAkhyApita kiyA varana jaina/jainetara vidvAnoM ke vivecya kRti "jainadharma aura darzana" (muni zrI pramANa 35 sAhityika granthoM, chaha aMgrejI pustakoM aura pA~ca zodhapUrNa sAgara) kA bahuraMgI AvaraNa pRSTha 'anekAnta' ke hArda ko mukharita | jaina patrikAoM meM mahattvapUrNa sandarbha khojakara kRti ko prAmANika kara rahA hai| prakAzaka- rAjapAla eNDa saMsa kazmIrI geTa, dillI, banA diyA hai| pRSTha 300 lagabhaga, mUlya 95/-ru. saMskaraNa-1996 (7) prastuta kRti- kRtikAra kI sAhityika abhiruci muni pramANasAgara jI jitane ucca koTi ke vidvAna haiM, | Agama ke talasparzI jJAna aura maulika cintana kA eka Thosa usase kahIM jyAdA sarala/sahaja haiM / vahA~ vidvattA kA lezamAtra dikhAvA dastAveja hai| nhiiN| antarmana ko bhAne vAlI unakI apratima pravacanazailI, jaise (8) eka sacce saMta kA jIvana kevala kitAbI jJAna kA jJAna kA agAdha-sAgara apanI uttAla taraMgoM meM taraMgAyita ho rahA | zabda-koSa nahIM hotA, balki saMyama aura tapa kI eka AlokamayI ho yA kaheM ki nirmala jharanA prakRti kI suramya goda se nikalakara dRSTi usake sAtha sambaddha hotI hai| eka AdhyAtmika UrjA unake vidyA ke agama sAgara meM samAlIna hone ke lie Atura ho| jIvana kI tejasvitA ko mukharita karatI rahatI hai| munizrI ne jo kRti kA avalokana karane para lagA ki jaina itihAsa, kucha likhA usake pIche unake tapa kI eka dIrghakAlIna sAdhanA darzana aura dharma kI yaha triveNI kitanI pAvana hai, kitanI manabhAvana hai| (9) maiM pUrA jora dekara kahanA cAhU~gA ki isa kRti kA munizrI ne isa kRti kA praNayana kara jaise isake pratyeka pRSTha | aMgrejI anuvAda kiyA jAkara ise jainiyoM/jainamaMdiroM ke alAvA para apane nAma kI svayaM siddhi aMkita kara dI ho| 98 mUla ArSa | antarrASTrIya maMca para sthApita kiyA jAnA cAhie, kyoMki yaha granthoM kA navanIta apanI svAnubhUti kI kalama se mAtra 300 pRSThoM | "All in one" jaina sAiklopIDiyA hai| videzoM meM ise bar3e stara para utAra kara 'aNu meM virATa' kI khoja caritArtha kara lI hai, | para pahu~cAI jAnI cAhie tathA deza ke samasta vizvavidyAlayoM ke jisameM eka vAkya bhI akAratha nahIM dikhaa|' pustakAlayoM meM bhejI jAnI caahie| kRti kA vaiziSTya (10) jainadharma/darzana ke prArambhika jJAna se aparicita bhI (1) jaina itihAsa/dharma/AcAra aura darzana sambandhI koI | isa kRti ko manoyogapUrvaka par3hegA tathA apanI AsthA ko eka naI bhI pramukha viSaya chUTa nahIM paayaa| choTe-choTe vinyAsa se prastuta | dizA/AyAma degaa| kRti sarala/subodha/sarvagrAhI bana gaI hai| (11) isa kRti meM pro. mahendrakumAra jI kA "jainadarzana", (2) lekhaka kI abhivyakti - 'gAgara meM sAgara' kI ukti | paM. kailAzacandra jI zAstrI kA "jainadharma", A. samantabhadra svAmI caritArtha kara rahI hai| nape-tule zabdoM meM 'viSaya kA pratipAdana jaise | kI Apta mImAMsA/ratnakaraNDazrAvakAcAra, A. kundakunda deva kA saMkSiptIkaraNa kRtikAra kI mUlabhAvanA ho / samayasAra, AcArya vidyAnaMda jI kI aSTa sahasrI ke sAtha-sAtha (3) bhASA meM pravAha, kAvyAtmaka saundarya, kasAvaTa aura | gomaTTasAra, bhagavatI ArAdhanA, mUlAcAra Adi jaise mahAna granthoM rocakatA hai| pAThaka ko atha se iti taka kRtikAra kI jJAna- | kI jhalaka eka sAtha prApta ho rahI hai| pratibhA/prajJA kA darzana isa kRti ke mAdhyama se milatA rahatA hai| | (12) saMta kRtikAra kI vinamratA dekhiye ki apane pUjya hindI bhASA ke sAtha prAkRta, saMskRta kA upayoga tathA AMgla bhASA | guruvara A. vidyAsAgara jI ko yaha kRti samarpita karate hueke sandarbha/TippaNoM ne ise antarrASTrIya mAnaka pustaka zreNI (ISBN- I 'tvadIya vastu tubhyameva samarpaye' kahakara kartRtva-pane ke mithyA 32 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bojha ko alaga rakha dete haiM aura na kevala kRti varan kRtikAra ke| (4) mokSamArga ke sAdhanabhUta tIna kAraNa-samyakdarzana svarUpa ko gar3hane meM guru kI asIma kRpA kA anugraha mAna rahe haiN| aura samyagjJAna kA arthagrAhI vivecana hai, vahIM pAThakoM ko yaha ekalavya-sA yaha mahAna ziSya apane guruvara ka lie 'akiJcana' | bhrama ho sakatA hai ki samyak cAritra kA varNana eka hI pairA meM kyoM bana gyaa| samApta kara diyA gyaa| aisA nahIM hai| jainAcAra aura muni AcAra kRti meM pratipAdya viSaya (zramaNAcAra) ke aMtargata lagabhaga 37 pRSThoM meM samyakcAritra kA (1) jaina itihAsa kI prastuti meM prathama tIrthaMkara RSabhadeva | hI vivecana kiyA gayA hai| ko vaidika sAhitya (Rgveda) bauddhadarzana, hindU purANoM tathA / | (5) Atma vikAsa ke kramonnata sopAna ke rUpa meM guNasthAnoM mohanajodar3o ke purAtAttvika pramANoM Adi ke dvArA jainadharma ke | kA itanA sarvagrAhI parantu saMkSipta vivecana pahalI bAra par3hA hai| Adya pravartaka ke rUpa meM siddha kiyA hai aura tIrthaMkara mahAvIra ke | isameM munizrI ke talasparzI svAdhyAya kI hI viziSTatA hai, jo sAtha bhagavAn neminAtha va pArzvanAtha ko aitihAsika mahApuruSa | viSaya ko bodhagamya banAkara ise AtmotthAna kA digdarzaka kaha siddha kiyaa| bhagavAn mahAvIra ke bAda zvetAmbara mata kA prAdurbhAva | diyaa| guNasthAnoM ke Aroha/avaroha kA cArTa kamAla kA hai| batAte hue digambaratva kI prAcInatA para prakAza DAlA hai| (6) anekAnta aura syAdvAda jaise vistRta darzana ko mAtra (2) sAta tattvoM ke vivecana ke sAtha dravya kii| 13-14 pRSThoM meM nibaddha kara denA munizrI ke gahana adhyayana kA nityAnityAtmakatA aura guNaparyAya kA vivecana naya Agama ke | suphala hai| Aloka meM prastuta kiyA gyaa| jIva (AtmA) kI vaijJAnikatA ko | vistAra se bolanA aura likhanA jyAdA AsAna hai parantu darzAne ke lie aneka vaijJAnikoM ke vicAra prastuta kie| / 100 pRSTha kI viSaya vastu ko 10 pRSTha meM vyAkhyApita kara denA ajIva tattva meM pudgala dravya kI vaijJAnikatA ko spaSTa | zramasAdhya aura pratibhA kI bAta hai| kRti isa dRSTi se apanI kiyA sAtha hI yadi dharma,adharma, AkAza aura kAla dravya kI | viziSTa pahacAna lie hai| vaijJAnika AvadhAraNAoM kA bhI samAveza kara liyA jAtA to munizrI kI lekhana zailI ke sAtha pravacana zailI bhI aisI hI zodhArthiyoM ko eka gAiDa lAIna mila jaatii| maulika/rocaka/sumadhura/zravaNIya/saMkSipta hotI hai| sunane ke bAda (3) baMdha tattva ke antargata karma siddhAnta jaise durUha viSaya | aura sunane kI lalaka Adi zrotA meM banI rahe to yaha pravacana kalA kA vivecana atyanta rocaka zailI meM mAtra 35 pRSThoM meM samAhita kara kI zreSTha prastuti mAnI jAtI hai| munizrI isameM siddhahasta haiN| adhika gommaTasAra (karmakANDa), dhavalA pustaka aura sarvArthasiddhi jaise | kyA kRti ko par3hakara hI isakA AnaMda liyA jA sakatA hai jaise mahAna granthoM kA parAga prastuta kara diyA) Ayu karmabaMdha kA niyama | susvAda bhojana ko mukha meM grahaNakara hI usake rasoM kA anubhava sodAharaNa aura karmoM kI 10 avasthaoM kA prastutIkaraNa draSTavya hai|| kiyA jA sakatA hai| grantha samIkSA mahAyogI mahAvIra . DaoN. vimalA jaina sahasampAdikA- 'jaina mahilAdarza' prastuta grantha ke lekhaka pUjya muni zrI samatA sAgara jI | kI saMkSipta vivecanA hai| atizaya kArI pratimA kI carcA meM haiN| prastuta kRti mahAvIra ko jAnane/samajhane tathA mahAvIratva ko | lekhaka ne zrI mahAvIra jI atizaya kSetra kI vizeSatA batAI hai| apane aMdara meM jagAne kI jinakI bhAvanA hai una pAThakoM/zraddhAluoM | | anta meM dezI-videzI manISiyoM ke vicAra diye gaye haiN| bhagavAn ke prabodhanArtha prastuta kI gaI hai| lekhaka ne atIta ke A~gana meM | mahAvIra ke viSaya meM jJAtavya bAteM batAkara pAThakoM kA jJAnavardhana pUrva pIThikA dI hai, kAla pravAha aura tIrthakara ke viSaya meM kiyA hai| lekhaka ne "mahAyogI mahAvIra" kI laghu pustaka meM ve prAgaitihAsika aura aitihAsika pRSTha bhUmi meM jaina jainetara sandarbha | sabhI tathya samanvita kiye hai jo eka sAmAnya pAThaka kI jijJAsA tathA bhagavAn mahAvIra ke pUrva janmoM kI zrRMkhalA prastuta kI hai| ko zAnta kara sakate haiN| jIvanI rUpa meM pAThaka pustaka ko tatpazcAt kuNDalapura meM rAjA siddhArtha, rAnI trizalA ke yahA~ / AdyopAnta par3hakara hI chor3atA hai| bhASA sarala subodha tathA pravAhapUrNa garbhAvatAra tathA sAtizaya puNya zAlI tIrthaMkara varddhamAna ke hai| pustaka kA mukha pRSTha-naMdyAvarta mahala se nikala kara kumAra janmakalyANakotsava kI paricarcA hai| kumAra kAla ke bAda dharma varddhamAna ko rAjasI veza-bhUSA meM zAnti kI khoja meM jAte hue cakravartI aura upasargajayI muni mahAvIra ke cAritracakravartI svarUpa dikhAyA hai| nIce vRkSa tale zilA khaNDa para nagna vItarAgI mudrA kI carcA hai| kaivalya kI prApti, samavazaraNa tathA 66 dina bAda dhyAnastha hai| citra mahAyogI kI pUrI kahAnI kaha detA hai aura divya dhvani prakaTa hone kI vivecanA hai| kArtika kRSNa amAvasyA pAThaka usa mokSa puruSArthI kI kahAnI meM tallIna ho jAtA hai| kI pAvana pratyUSa velA meM pAvApura ke pAvAsarovara ke pAsa bhagavAn lekhaka apane uddezya meM saphala ho jAtA hai| pAThaka kI mahAvIra mokSa pada ko prApta kara lete haiN| usake bAda kI vizeSa | AtmIyatA ke sAtha/samIkSAtmaka dRSTi se pustaka bahuAyAmI jJAtavya bAtoM para bhI lekhaka ne samIcIna prakAza DAlA hai| / lakSya ke sAtha sampUrNa hai| mAnavIyatA se ota-prota hara vyakti prabhu mahAvIra kI prabhutA kA prabhAva tathA unake siddhAntoM | ko paThanIya, cintanIya tathA saMgrahaNIya hai| -akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 33 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRtika cikitsA madhumeha kA prAkRtika evaM ahiMsAtmaka upacAra DaoN. rekhA jaina DAyabiTIja eka Ama roga hai| yaha duniyA ke hara hisse meM pAyA jAtA hai| vicAraNIya hai ki inameM se sirpha 50% ko hI apane bhItara vidyamAna roga kI jAnakArI hai| zeSa 50% meM roga bhItara hI bhItara dhIme-dhIme bar3ha rahA hai, loga usase aparicita haiN| yaha roga hara Arthika varga ke logoM meM pAyA jAtA hai| garIba isase mukta nahIM haiN| lekina abhijAta varga meM isakI saMkhyA adhika hai, gA~voM kI tulanA meM zaharI loga adhika tAdAda meM isa roga se pIr3ita haiM / DAyabiTIja hai kyA? DAyabiTIja zarIra kI isa kriyA praNAlI kA roga hai| isase zarIra ke bhItara zakkara kI mAtrA jarUrata se jyAdA ho jAtI hai aura zarIra ise istemAla nahIM kara paataa| hama apane khAna-pAna meM bar3I mAtrA meM kArbohAiDreTa lete haiN| kArbohAiDreTa A~toM meM pacakara zugara meM badala jAtA hai| yaha zugara glUkosa hotI hai| glUkosa A~toM se khUna meM pahu~catA hai aura khUna meM ghulakara dhamaniyoM dvArA zarIra ke hara hisse meM pahu~ca jAtA hai| pratyeka vyakti ke khUna meM glUkosa hamezA daurA karatA rahatA hai| hamAre zarIra kI aMtasrAva praNAlI isa bAta kA khAsa dhyAna rakhatI hai ki khUna meM glUkosa kA stara sadA eka samAna banA rhe| glUkosa kA stara sadA eka samAna rakhane kA kAma iMsulina nAmaka hArmona kA hai, jo udara meM pAI jAne vAlI graMthi agnyAzaya (painakriyAja) ke khAsa kozikIya samUhoM meM banatA hai| jaise hI khUna meM glUkosa bar3hatA hai vaha agnyAzaya iMsulina chor3a detA hai| iMsulina apane asara se glUkosa ko zarIra kI kozikAoM meM bheja detA hai| phira bhI khUna meM atirikta glUkosa raha jAe to iMsulina ke prabhAva meM lIvara use apane bhItara sameTa kara glAikojana meM tabadIla kara detA hai| jarUrata ke vakta meM saMbhAle rakhatA hai / jaba kabhI hama icchAanicchA se upavAsa karate haiM aura khUna meM glUkosa kI mAtrA ghaTa jAtI hai taba glAikojana dubArA glUkosa meM badalatA hai, hamAre kAma AtA hai| meM glUkosa hamAre zarIra kA hI IMdhana hai jo hamArI jIvana agni ko prajvalita rakhatA hai| khUna meM milakara Ae glUkosa aura AksIjana se hI zarIra kI hara kozikA apanA kAma-kAja calAtI hai / DAyabiTIja kI kismeM DAyabiTIja kaI rUpoM meM hotA hai, jinheM moTe taura para do vargoM meM bA~Ta diyA gayA hai| pahalA varga prAyamarI DAyabiTIja kahA gayA hai| isake bhI do rUpa haiN| TAipa 1 DAyabiTIja iMsulina DipeMDeTa DAyabiTIja 34 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita (AI.DI.DI.) kahalAtA hai| yaha prAya: bacapana yA kizorAvasthA meM prakaTa hotA hai| isameM agnyAzaya iMsulina nahIM banA pAtA aura rogI ko jIvita rakhane ke lie pUrI umra iMsulina ke TIke lene par3ate haiN| TAipa-2 DAyabiTIja nAna iMsulina DipeMDeMTa DAyabiTIja (ena.AI.DI.DI.) isameM rogI jIne ke lie iMsulina iMjekzana para Azrita nahIM hotaa| yaha DAyabiTIja cAlIsa varSa kI umra ke bAda zurU hotA hai| isase pIr3ita hone vAle jyAdAtara zarIra se bhArI hote haiN| unakA zArIrika mehanata se jyAdA vAstA nahIM rahatA / AI.DI.DI. kI tulanA meM DAyabiTIja kI yaha kisma kama ugra rahatI hai| isameM rogI ko sahI nape-tule khAnapAna aura jIvana zailI meM sudhAra lAne kI AvazyakatA rahatI hai / kyA Apa jAtane haiM iMsulina iMjekzana/ davA se taiyAra hotA hai| jaMtu agnyAzaya iMsulina kA sabase bar3A srota hai| gAyabaila aura bhaiMsoM ke agnyAzaya se bovAina iMsulina aura suaroM se porsIna iMsulina prApta kI jAtI hai| jaMtuoM ke zarIra se prApta kara isakA vizuddhIkaraNa kiyA jAtA hai aura ise zIziyoM meM bharA jAtA hai jo rogiyoM ke kAma AtA hai / AdamI ke jisma meM banane vAle iMsulina, bovAina iMsulina tathA prosIna iMsulina kI saMracanA meM yaha samarUpatA hai ki pratyeka iMsulina 51 emino esiDsa se banI hai| para tInoM kI banAvaTa meM eka emino esiDa kA aMtara hai| to bovAina iMsulina kI banAvaTa meM tIna emIno esiDa kA aMtara hai| zAyada isalie kucha DAyabiTIja vyaktiyoM ko bovAina yA porsIna iMsulina mAphika nahIM aatii| hAlA~ki jyAdAtara kA jisma donoM meM se koI eka iMsulina apanA hI letA hai / kucha varSoM se mAnava iMsulina kI hU bahU nakala bhI bAjAra meM milane lagI hai| yaha iMsulina jIna iMjIniyarI se taiyAra kI gaI hai aura vizuddha rUpa se zAkAhArI hai| para yaha abhI bahuta maha~gI hai| aura sirpha unhIM rogiyoM ke lie Avazyaka hai, jinheM jaMtu iMsulina mAphika nahIM AtI hai| madhumeha ke kAraNa - mAnasika tanAva, saMkramaNa, agnAzaya kI raktavAhiniyoM kA saMkarApana, agnAzaya kI sUjana, agnAzaya kA zalyakarma, agnAzaya meM TyUmara Adi kAraNoM se agnAzaya kI bITA kozikAe~ insulina kA utpAdana kama kara detI haiM piTyUTarI, eDrinala, thAyarAiDa kI ati kriyAzIlatA ke kAraNa khUna meM somAToTropika, Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thAyaroTropika hArmona iMsulina ke prabhAva ko kama kara madhumeha paidA / kharAbI, taMtrikA saMsthAna kI aneka vikRti, napuMsakatA, tvaca karate haiN| yakRta meM paidA hone vAlA tathA piTyUTarI kI ati | vizeSakara jananendriya kA samparka pezAba se hone se thraza kriyAzIlatA se iMsulinesa eMjAima,eMTAgonieTsa tathA eMTIbaoNDIja | (moniliyA)saMkramaNa, khujalI, ghAva, garbhavatI madhumehI mahilAoM iMsulina ke srAva meM asaMtulana paidA karate haiM / inake atirikta, 1. | meM bhrUNa kA AkAra tathA janmajAta zizu ke AkAra tathA bhAra meM AnuvAMzika pIr3hI-dara-pIr3hI calane vAlA madhumeha choTI Ayu meM | vRddhi, gaThiyA, saMdhivAta Adi aneka vikRtiyA~ tathA roga hote haiM hI prAraMbha ho jAtA hai, yaha asAdhya evaM iMsulina DipeMDeMTa hotA hai| | madhumeha kA ahiMsAtmaka evaM prAkRtika upacAra 2. moTApA, 3. baiThe-ThAle zrama vihIna vyavasAya, 4. saMkramaNa, 5. | madhumeha ke vizeSa upacAratale bhune tathA mIThe AhAra agnAzaya sthita iMsulina paidA karane dhUpa meM tela mAliza 15 se 25 minaTa / vAlI bITA kozikAoM tathA yakRta ko kSatigrasta kara madhumeha paidA * gIlI cAdara lapeTa, Water massage karate haiM, 6. mAnasika ciMtA, tanAva, krodha, pratispardhA se piTayUTarI * karele kA rasa roja eka-eka gilAsa do baar| thAyarAyaDa, eDrinala graMthi ke kArya asta-vyasta hone se madhumeha * maithI kA pAnI eka gilaas| hotA hai, 7. agnAzaya meM sUjana, kaiMsara tathA tantu vRddhi phAibrosisa, * khaTTe phala jyAdA lenA jaise-mausamI, saMtarA, anAra, 8. agnAzaya kI dhamaniyoM kI kaThoratA, 9. umra-70 sAla ke bAda A~valA aadi| isake atiriktamadhumeha hone kI zikAyata kama pAyI jAtI hai, prAyaH 40 varSa ke 1. saptAha meM eka dina gunagune jala kA enimA dete haiN| bAda madhumeha ke lakSaNa dikhate haiM, parantu janmajAta abhiruci ke 2. 15-20 minaTa kA pratidina ThaMDA kaTi snaan| kAraNa AnuvAMzika madhumeha bacapana se hI prAraMbha ho jAtA hai, 10. 3. peTa tathA pITha kI mAliza karake garma ThaMDA seMka dekara thAyarAyaDa kI vikRti thAyarAyaDa TAksikosisa ke kAraNa rakta meM miTTI kI ThaMDI paTTI dete haiN| zarkarA kI vRddhi ko agnAzaya niyaMtrita karane ke prayatna meM kSatigrasta 4. agnyAzaya tathA pITha kA garama ThaNDA seMka dekara AdhA hone lagatA hai, phalata: sthAyI madhumeha paidA ho jAtA hai / isakI ku | ghaNTe miTTI kI paTTI peTa para bAyIM tarapha agnyAzaya ko Dhakate hue cha avasthAoM meM rakta zarkarA niyaMtrita hotI hai parantu pezAba meM deN| isase zarIra meM AksIjana kA upayoga bar3ha jAtA hai sAtha hI zarkarA kI upasthiti hotI hai| 11. liMga-striyoM kI apekSA puruSoM | kArbohAiDreTa kA AksIkaraNa evaM capApacaya kriyA bhI unnata meM adhika hotA hai / 12. eDrinala kI adhika kriyAzIlatA jaise hotI hai| parIkSA, khela pratispardhA se utpanna acAnaka bhaya tathA uttejanA ke 5. pAnI ke andara zarIra kI mAliza tathA usake bAda kAraNa, 13. madyapAna evaM dhUmrapAna, 14. snAyavika durbalatA tathA gharSaNa snAna dene se lAbha hotA hai| kurziga siNDroma Adi aneka kAraNa haiM jinase agnAzaya kI bITA 6. saptAha meM do dina zarIra ko gIlI cAdara lapeTa dete haiN| kozikAeM naSTa hone lagatI haiN| iMsulina ke abhAva meM kozikAe~ 7. nIMda kI kamI meM rAta ko garma pAda snAna dete haiN| glukosa kA upayoga nahIM kara pAtI haiN| rakta zarkarA tathA mUtra 8. nIma ke pAnI meM tauliyA bhigokara spaMja snAna dekara gharSaNa snAna dene se tvacA kI zuSkatA dUra hokara lacakatA AtI hai| zarkarA bar3ha jAtI hai| rakta meM zarkarA ke bar3hane se amlAkSAra saMtulana | 9. rAtri meM sone se pahale tathA khAne ke 3 ghaMTe bAda peTa para vikSabdha ho jAtA hai / soDiyama tathA poTeziyama kA punaH avacUSaNa | ThaMDI paTI lapeTa dete haiN| kAphI kama ho jAtA hai aura oNsmoTika dabAva bar3ha jAtA hai| 10. pare zarIra para miTTI snAna dene se lAbha hotA hai| madhumeha kA duSprabhAva 11. zarIra kI cayApacaya zakti bar3hAne ke lie sampUrNa madhumeha ke duSprabhAva se rakta meM zarkarA adhika hone se | vASpa snAna bhI dete haiN| hAiparaglAisemika mUrchA tathA kama hone se hAipoglAisemika 12. pratidina 3-5 ki.mI. (sAmarthyAnusAra) tthlnaa| mUrchA, sA~sa phUlanA, vamana kI icchA, sTephalokokasa tathA TI.bI. 13. jalAhAra haphte meM kama-se-kama 3 dina, bIca-bIca meM kITANuoM kA saMkramaNa, pAyariyA ArTisklarosisa, raktavAhiniyoM | rasAhAra kreN| ke roga, A~khoM meM motiyAbiMda, kama tathA vikRta dikhanA, yaugika kriyAe~ evaM prANAyAma reTInovAiTisa, oNpaTika nyurAiTisa, dRSTi nAr3I zotha, maskalara 1. isameM sUrya bhedI prANAyAma sarvAdhika upayogI hotA hai| eTrophI, oNsTiyoporosisa, broMkAiTisa, hAipo yA eklora hAiDriyA, 2. uDDiyAna evaM muulbNdh| yakRta vRddhi, sirosisa, blomerUloskleraoNsisa, elvyumina yUriyA, 3. AsanaH nimna Asana karane se lAbha hotA haiborAsiyamasa bulimiyA, siradarda, vikSubdha nIMda, kendrIya snAyu saMsthAna jAnuzirAsana, ardhamatsyendrAsana, kUrmAsana, uSTrAsana, pazci mottAnAsana, yogamudrA, padmAsana, uttAnapAdAsana, dhanurAsana, cakrAsana, ke doSa, viTAmina bI 6 kA phaoNsphorilezana kama hone se utpanna pavanamuktAsana, merUdaNDasnAyu vikAsaka, udara-zakti vikAsaka, sklerosisa tathA kailsinosisa, vRddha madhumehI rogiyoM meM nyUmoniyA, zalabhAsana, naukAsana, bhujaMgAsana, sarvAMgAsana, halAsana, matsyAsana, snAyavika doSa, nyUrAiTisa, paoNlI nyUrAiTisa, paira tathA paira ke myuuraasn| aMgUThe meM sUjana va darda, ghAva, garbhAvasthA ke bAda garbhastha zizu kI bhAgyAdeya tIrtha prA. ci. mRtyu, hRdaya roga kA daurA, ucca raktacApa, gurde tathA yakRta kI sAgara (ma.pra.) -akTUbara-navambara 2002 jinabhASita 35 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAcAra eTA meM AdhyAtmika jJAna zikSaNa zivira sampanna / 3. di. jaina samAja ke kisI bhI ghaTaka ko dharmAyatanoM kI paramapUjya zrI 108 pulaka sAgara jI mahArAja ke azIrvAda prabhAvanA, surakSA va unnati ke uddezya se karAye jAne vAle se bAla, kizora, yuvAoM, praur3ha evaM mahilAoM meM naitika sadAcAra parivartana/parivardhana meM asahamati kA koI kAraNa banatA ho to, aise evaM jainadharma kA bIjAropaNa karane ke lie, jainadharma ke prati AsthA mAmaloM meM saMbaMdhita pakSa ke sAtha baiThakara sauhArdra pUrNa carcA karake jAgrata karane ke lie, jinavANI ke tattvoM ko samajhane ke lie eTA samAdhAna lenA caahie| aise prasaMgoM ko sArvajanika va sAmAjika nagarI meM akhila bhAratIya jaina mahilA jAgRti maMca ke tattvAvadhAna patra-patrikAoM dvArA nahIM uchAlA jAnA caahie| kyoMki isase na meM dinAMka 28/8/2002 se 3/9/2002 taka eka zikSaNa zivira kA kevala Apasa meM vaimanasya bar3hatA hai, varan anya samAjoM ke sAmane Ayojana kiyA gayA jisameM karIba 250 zivirArthiyoM ne bhAga bhI hamArI va dharma kI aprabhAvanA hotI hai| liyaa| 4. di. jaina samAja ke dharmAyatanoM kI dekha-rekha jisa samAja, bra. rItA jaina paMcAyata va kameTI ke adhIna hai, use una dharmAyatanoM kI marammata, surakSA AvazyakatAnusAra parivartana, parivardhana karane kA adhikAra di. jaina samAja ajamera dvArA pArita prastAva to hotA hai| kameTI dvArA saMpAdita kAryoM meM asahamati kI dazA meM dharmAyatanoM meM 'vAstu' va purAtattva ke prasaMgoM ko lekara ubhaya pakSa apane sujhAva dene taka sImita raheM, yahI nyAya saMgata hai| pichale kAphI samaya se samAja meM bhrama-pUrNa sthiti ke kAraNa jo pracAra mAdhyamoM ko aise prasaMga dekara, samAja kA ahita nahIM kiyA mAnasika tanAva anubhava kiyA gayA hai, isa para sarala hRdaya se jAnA caahie| sAtha hI inameM dhana kA jo apavyaya hotA hai, use niSpakSa carcA karane hetu digambara jaina samAja, ajamera ke prabuddha va bacAkara usa dhana ko samAja kI AvazyakatA va unnati meM kharca anubhavI sadasyoM va paMcAyatoM ke pramukha padAdhikAriyoM kI sabhA kA kiyA jAve, to samAja ekajuTa hokara Age bar3ha sakatA hai| Ayojana dinAMka 17-9-02 ko rAtri meM 8.00 baje se ajamera ke 5. sAMgAnera, cA~dakher3I, bainAr3A va revAsA Adi kSetroM meM pratiSThita va variSTha vakIla zrImAn mANakacandra jI jaina (gadiyA) | hue vikAsa kArya hama sabhI ko khulI A~khoM se spaSTa najara Ate kI adhyakSatA meM kiyA gayA jisameM khulI carcA ke bAda nimna haiN| ina saba ke lie hama isake preraNA srota parama pUjya muni 108 prastAva sarvasammati se pArita kiye gye| zrI sudhAsAgarajI sAhaba se prApta AzIrvAda ke lie savinaya unake 1. digambara jaina samAja ke jinAlayoM va dharmAyatanoM kA caraNoM meM namostu karate hue, apanI kRtajJatA jJApita karate haiM, sAtha nirmANa 'vAstu-vidhAna' ke anusAra honA vidhi sammata to hai hI | hI vahA~ kI kameTI va saMbandhita pakSoM ko badhAI dete hue mukta kaMTha sAtha hI dharmaprabhAvanA, sAmAjika zAnti va pragati hetu bhI Avazyaka se prazaMsA karate haiN| hai| yadi pUrva nirmita aise sthaloM meM, isa viSaya ke vizeSajJoM dvArA yaha kheda kI bAta hai ki aise utkRSTa kAryoM kI vyartha kahIM koI doSa anubhava kiyA jAtA hai to usake nirAkaraNa kA | AlocanA kI jAtI hai jisase dharma kSetroM meM kArya karane vAle saMbaMdhita-pakSoM dvArA avazya prayatna honA hI caahie| sampUrNa samAja | hatotsAhita hote haiN| jisakI kSati aMtatogatvA samAja ko bhugatanI ke sAmUhika hita va zAnti ke uddezya se kiye gaye prayAsoM ko | par3atI hai| AlocanA kA viSaya nahIM banAyA jAnA caahie| hamArI purA saMskRti ke mandira Adi Aja bhI sAra-samhAla 2. prAcIna dharmAyatanoM ko jo, jINa-zIrNa avasthA ko | ke abhAva meM uttarI va dakSiNa bhArata ke jaMgaloM meM bikhare par3e haiN| prApta ho rahe hoM, athavA samAja kI vartamAna aparihArya AvazyakatAoM hamAre dharma, saMskRti aura itihAsa ke viSaya meM skUlI kakSA ke anurUpa koI parivartana Avazyaka mahasUsa kiyA gayA ho, athavA pustakoM meM galata citraNa kiyA huA hai| unameM kisI bhI prakAra kI nirmANa saMbaMdhI truTI samajha meM A rahI hamAre mandira anya samAjoM ke kabje meM haiM, kaI jagaha ho, to aise bhavanoM kI surakSA, samAja kI AvazyakatA pUrti va truTi | jhagar3e cala rahe haiN| rAjanaitika suvidhAoM meM bhI hamArA samAja ke nivAraNa ke uddezya se usakI vyavasthA kameTI athavA samAja, | pichar3A huA hai| yaha saMskRti rakSA maMca kucha kSetroM kA vikAsa usameM sudhAra, parivartana, parivardhana karAtI haiM to aise prasaMgoM meM, | apane hAtha meM le aura vahA~ apanI zakti lagAye, to yaha samAja ke ubhaya pakSoM dvArA, purAtattva surakSA ke nAma para, anAvazyaka AlocanA / lie sakArAtmaka upalabdhi hogI aura ve dhanyavAda ke pAtra hoNge| va hastakSepa nahIM karanA caahie| aisI AlocanAoM se samAja meM | isa maMca dvArA "purAtattva ke vidhvaMsa kI kahAnI" nAmaka pustaka azAnti kA vAtAvaraNa banatA hai| yaha dhyAna rakhA jAnA cAhie ki | ke tathyoM ko asatya va bhrAmaka mAnate hue hama sarva sammati se use 'purAtattva' koI sthAI yA sarvakAlika paribhASA nahIM hai, kyoMki | nakArA karate haiN| jaina darzana pratyeka vastu' ke svAbhAvika parivartana ko svIkAra prastAvaka karatA hai| bhAgacandra gadiyA, jJAnacanda danagasiyA, mANakacanda jaina eDavokeTa 36 akTUbara-navambara 2002 jinabhASita Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ elorA jaina guhA kra.32 meM naMdIzvara maMdira ke bAharI bhAga meM mAnastaMbha tathA anya kalAtmaka dRzya Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raji.naM. UP/HIN/29933/24/1/2001-TC DAka paMjIyana kra.-ma.pra./bhopAla/588/2002 bhagavAna mahAvIra svAmI ke jIvana-darzana para AdhArita parama pUjya 108 muni zrI samatA sAgara jI kI lokapriya kAti mahAyogI mahAvIra 17 muni samatAsAgara ullA gata malyA- 20 saujanya evaM prapti sthAna : * jinendra kumAra devendra kumAra jaina paMsArI zAmayAnA, chatrasAlapurA, lalitapura phona :-74235 *saMjIva kumAra rAjIvakumAra jaina lakI buka Dipo, ghaMTAghara ke pAsa, lalitapura phona :-73790 svAmI, prakAzaka evaM mudraka : ratanalAla bainAr3A dvArA ekalavya oNphaseTa sahakArI mudraNAlaya saMsthA maryAdita, jona-1, mahArANA pratApa nagara, Jain Education IntbhopAla (ma.pra.) se mudrita evaM sarvodaya jaina vidyApIThA0/205p prophesarsa kAlonI, AgarA-282002 (u.pra.) se prakAzita |inelibrary.ora