Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinabhASita disambara 2001 zrI digambara jaina atizaya kSetra papaurA jI (TIkamagar3ha) ma.pra. do samAdhiyA~ AryikA mAtA pUjya,muni paramapUjya vIra nirvANa saM. 2529 mArgazIrSa vi.saM. 2058
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ raji. naM. UP/HIN/29933/24/1/2001-TC jinabhASita disambara 2001 varSa 1 mAsika aGka 7 sampAdaka pro. ratanacandra jaina antastattva kAryAlaya 137, ArAdhanA nagara, bhopAla-462003 ma.pra. phona0755-776666 * vizeSa samAcAra : do samAdhiyA~ * Apake patra : dhanyavAda . sampAdakIya : AryikA mAtA pUjya, muni paramapUjya . pravacana : apane AdarzoM ke pIche calo : AcArya zrI vidyAsAgara lekha sahayogI sampAdaka paM. mUlacanda luhAr3iyA paM. ratanalAla bainADA DaoN. zItalacandra jaina DaoN. zreyAMsa kumAra jaina pro. vRSabha prasAda jaina DaoN. surendra jaina 'bhAratI' __ziromaNi saMrakSaka zrI ratanalAla ka~varIlAla pATanI (me. Ara.ke. mArbalsa li.) kizanagar3ha (rAja.) zrI gaNeza rANA, jayapura dravya-audArya zrI azoka pATanI (me. Ara.ke. mArbalsa li.) kizanagar3ha (rAja.) * naI sahasrAbdI aura bhArata : DaoN. azoka sahajAnanda * jaina zramaNa paramparA ke advitIya zramaNa : muni zrI ajitasAgara samAdhimaraNa : jIvana sudhAra kI kuMjI : paM. milApacandra kaTAriyA * DaoN. darabArIlAla jI koThiyA kI antaryAtrA DaoN. zItalacandra jaina jaina saMskRti meM paryAvaraNa-cetanA : DaoN. zrIraMjana sUrideva vartamAna sAmAjika asamanvaya ke kAraNa : DaoN. surendra 'bhAratI' . zaMkA samAdhAna : paM. ratanalAla bainAr3A . vyaMgya : kAra-kathA : zikharacandra jaina * stuti : kavivara daulatarAma jI .kavitAe~ * koI eka kisI dUrI ko : azoka zarmA yahA~ kucha nahIM hai apanI icchA se : kamAra anekAnta jaina jaba dharma kA jhaNDA DaMDA bana jAtA hai : AcArya zrI vidyAsAgara : pro. (DaoN.) sarojakumAra prakAzaka sarvodaya jaina vidyApITha 1/205, prophesarsa kaoNlonI, AgarA-282002 (u.pra.) phona : 0562-351428,352278| AvaraNa 3 AvaraNa 3 mukhauTe sadasyatA zulka ziromaNi saMrakSaka 5,00,000 ru. parama saMrakSaka 51,000 ru saMrakSaka 5,000 ru. AjIvana 500 ru. vArSika 100 ru. eka prati 10ru. sadasyatA zulka prakAzaka ko bhejeN| . bodhakathA : dharmarAja kA vAtsalyabhAva 17 samAcAra 15,17,27,29 Jain Education Interational
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSa samAcAra do samAdhiyA~ pUjya AryikA zrI jinamati jI kA samAdhimaraNa paramapUjya AcAryazrI vidyAsAgara jI kI ziSyA pUjanIyA AryikA jinamati jI kA 29 navambara 2001 guruvAra ko rAtri 2.45 baje khimalAzA (sAgara ma. pra. ) meM zAntimaya samAdhimaraNa ho gyaa| ApakA janma 8 akTUbara 1963 ko zAhagar3ha (sAgara, ma.pra.) meM huA thaa| Apake gRhastha jIvana ke pitA zrI komalacandra jI jaina evaM mAtA zrImatI cintAdevI thii| Apane laukika zikSA bI. e. dvitIya varSa taka prApta kI thii| Apane 30 navambara 1982 ko siddhakSetra nainAgirI meM dIpAvalI ke dina AcArya zrI vidyAsAgara jI se AjIvana brahmacaryavrata lekara mokSamArga para kadama rakhA thA / zrAvakavratoM kI uttarottara sAdhanA karate hue Apane 10 pharavarI 1987 ko siddhakSetra nainAgirI meM paMcakalyANaka ke avasara para dIkSAkalyANaka ke dina AcArya zrI vidyAsAgara jI se AryikA dIkSA grahaNa kI thii| satata svAdhyAyazIlapravRtti kI dhanI mAtA jI kA karmasiddhAnta para acchA adhikAra thaa| pravacanazailI bhI bahata hI prabhAvaka thii| ve mRdubhASI aura zAntapariNAmI thIM lekina asAtAvedanIya ke udaya se unheM eka asAdhya mastiSka roga ne ghera liyA thaa| phira bhI unhoMne apanI caryA meM koI kamI nahIM Ane dI aura aMtima samaya taka jAgrata rahate hue vizuddha pariNAmapUrvaka deha kA parityAga kiyaa| AryikA zrI ekatvamati jI kA samAdhimaraNa paramapUjya 'AcArya zrI vidyAsAgara jI kI ziSyA pUjyA AryikA zrI ekatvamati jI ne dinAMka 11 disambara 2001 ko zAma 5.45 baje zrI digambara jaina maMdira TI.TI. nagara, bhopAla (ma.pra.) meM sallekhanApUrvaka deha visarjana kara diyA / saMghapramukhA AryikA zrI pUrNamati jI tathA saMgha kI samasta AryikAoM evaM brahmacAriNiyoM ne bar3e hI vAtsalyabhAva se unakI samucita vaiyAvRtya kI mRtyu ke samaya mAtA jI ke pariNAma atyanta zAnta aura vairAgyabhAva se paripUrNa the| unakA janma 15 janavarI 1952 ko rAyasena (ma.pra.) jile ke nagar3iyA grAma meM huA thaa| unake pUrvAzrama ke pitA zrI kanhachedIlAla jI jaina tathA mAtA zrI tejAbAI thiiN| AryikA zrI ne 25 janavarI 1993 thA ko nandIzvaradvIpa, mar3hiyAjI, jabalapura ke paMcakalyANaka mahotsava meM paramapUjya AcArya zrI vidyAsAgara jI se AryikA dIkSA grahaNa kI thii| taba se ve svAdhyAya evaM saMyama tapa kI gahana sAdhanA meM rata thiiN| karIba cAra varSoM se unake zarIra ko asAdhya roga ne ghera liyA thaa| phalasvarUpa unhoMne AcAryazrI se aneka bAra sallekhanAvrata kI prArthanA kI, kintu ve kucha aura pratIkSA karane ke liye kaha dete the| anta meM 30 akTUbara 2001 ko unhoMne prArthanA svIkAra kara lii| usI dina se AryikA ekatvamati jI ne sallekhanAvrata grahaNa kara liyA aura 11 disambara 2001 ko pratikramaNa karate hue tathA AcAryazrI ke citra ko ekaTaka nihArate hue oMkAradhvani ke uccAraNa ke sAtha dehaparityAga kara diyaa| 12 disambara 2001 ko prAtaH 8 baje vimAna meM padmAsanamudrA meM picchI- kamaNDalu ke sAtha virAjamAna kara unakI samAdhiyAtrA nikAlI gaI hajAroM jaina jainetara loga yAtrA meM zAmila hue| bAhara se bhI bahuta se loga A gaye the| bhopAla kI A~khoM ne prasannatApUrvaka deha se mohatyAga kA aisA hRdayasparzI, alaukika, durlabha dRzya pahale kabhI nahIM dekhA thaa| jainetara janatA para isa dRzya kA anirvacanIya prabhAva pdd'aa| vaha gadagada hokara zraddhA se mastaka jhukA rahI thii| prAtaH 10.30 para zrI digambara jaina mandira javAhara cauka, TI.TI. nagara ke parisara meM upayukta sthAna para AryikA zrI dvArA parityakta zarIra kA dAhasaMskAra kara diyA gyaa| pUjya AryikA zrI pUrNamati jI ne upasthita janasamudAya ko sambodhita kiyA / 'disambara 2001 jinabhASita 1
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apake patra, dhanyavAda : sujhAva zirodhArya meM pracalita pAzcAtyIkaraNa kI ora samAja ke jhukAva para tIkhA prahAra kiyA hai, vaha stulya hai| maMdiroM meM philmI saMgIta ke praveza tathA vivAhoM ke dhArmika svarUpa ko chor3akara usake vIbhatsIkaraNa kA jo citraNa kiyA hai vaha nizcita hI jhakajhorane vAlA hai samAja ko saMskRti kI surakSA ke liye aise behUde kAryakramoM kA bahiSkAra karane kI Adata hAlanI hogii| Apake aise lekhoM ke liye hArdika bdhaaii| sarvaprathama maiM Apako isa bAta ke liye badhAI denA cAhatA hU~ ki Apake dvArA sampAdita 'jinabhASita (mAsika) kA stara uccatama koTi kA hai| jaina samAja dvArA jo patra-patrikAe~ prakAzita kI jA rahI haiM, unameM se adhikAMza akhila bhAratIya stara kI nahIM hai| 'jinabhASita' eka akhila bhAratIya stara kI patrikA hai. isa para jaina samAja ko garva honA caahiye| isa patra kA mUla uddezya Apake dvArA sitambara, 2001 ke aMka meM likhe gaye sampAdakIya ke liye sAdhuvAda dene kA hai| Apane apane sampAdakIya (vairAgya jagAne ke avasaroM kA manoraMjanIkaraNa) meM jo mudde uThAye haiM ve jaina samAja ke liye gambhIra cintana ke viSaya haiN| bhaktimArgiyoM ke prabhAva meM Akara hama samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyakcAritra ko zanaiH zanaiH bhUlate jA rahe haiN| 'dharma kI prabhAvanA' ke nAma para bhauMDe va kharcIle AyojanoM kI Aja bharamAra hai| chAtrAvAsa evaM vidyAlaya kholane jaise upayogI evaM sthAyI prabhAvanA vAle viSayoM kI ora hamArA dhyAna zAyada hI jA pAtA hai| maiM AzA karatA hU~ ki Apa isI prakAra ke sAmayika evaM vicArottejaka viSayoM para apanI lekhanI calAte raheMge bAvajUda isake ki kucha loga ApakI AlocanA karane ke liye tatpara rheNge| kanhaiyAlAla jaina (sevAnivRtta AI.e.esa.) I-4/39, mahAvIra nagara, bhopAla (ma.pra.) sitambara, 2001 kA aMka milA, par3hakara bahuta acchA lagA! sampAdakIya "vairAgya jagAne ke avasaroM kA manoraMjanIkaraNa" vartamAna samaya meM phailatI eka bar3I kurIti para karArA tamAcA hai| maiM kAphI samaya se dharmakAryoM meM philmI dhuna va philmI saMgIta ke bar3hate prayoga se ciMtita thaa| hamArA jainadharma nivRttipradhAna hai, usameM isa phUhar3atA kA hama sabhI ko kaThora virodha karanA caahiye| jahA~ kahIM bhI vidhAna, paMcakalyANaka yA anya dhArmika kAryakrama ho, unameM AnevAlI saMgIta pArTiyoM ko spaSTa nirdeza diye jAyeM ki philmI dhunoM kA prayoga na kreN| jina AcArya, muni yA ArthikA jI ke sAnnidhya meM ye kAryakrama hoM, ve isakA niSedha kareM, to isa samasyA kA samAdhAna sambhava ho sakatA hai| 'jinabhASita' Ane vAle samaya meM zreSTha patrikA bnegii| eka sujhAva hai ki jaina dharma para AdhArita zabda-sAgara varga pahelI bhI zurU kreN| AzA hai merI bAta ko Apa sthAna deNge| bhUpendra jaina tulasI nagara, bhopAla (ma.pra.) 'jinabhASita' patrikA ke sitambara-akTUbara ke aMka prApta huye| sampAdakIya lekha 'vairAgya jagAne ke avasaroM kA manoraMjanIkaraNa' evaM 'vivAha eka dhArmika anuSThAna' par3hane para aisA lagA ki Apane vartamAna 2 disambara 2001 jinabhASita AvaraNa pRSTha para AcArya bhagavantoM ke citra ke sAtha janmatithi va puNyatithi kA ullekha bhI kiyA jAye, to zreyaskara hogaa| mANikacanda jaina pATanI rASTrIya mahAmaMtrI di. jaina mahAsamiti e/16, nemInagara (jaina kAlonI) iMdaura-452009 (ma.pra.) 'jinabhASita' ke maI 2001 se sitambara 2001 taka ke sabhI aMka anavarata adhigata ho rahe haiN| sarvaprathama Apane patrikA kA nAma 'jinabhASita' yuktiyukta, samIcIna aura abhinava rakhA hai| aba taka ke ye cAroM aMka mudraNa, gaiTapa, kAgaja, viSaya-vastu sabhI dRSTi se sAmayika aura sundara / AkarSaka bane haiN| aise atizobhana prakAzana para Apa sabhI sAdhuvAda ke pAtra haiN| sabhI aMkoM ke sampAdakIya samIcIna aura aparihArya rUpa se paThanIya haiN| sitambara aMka kA sampAdakIya to jaina samAja meM A rahI visaMgatiyoM kI ora samAja ko jAgRti, detA hai| isI aMka meM 'jaina nibandha ratnAvalI' se sAbhAra gRhIta lekha pratiSThAcAryoM ke liye vicAraNIya hai| pratyeka aMka meM ApakA 'jijJAsAsamAdhAna' 'jinabhASita' ke anukUla hai| ArthikA navadhAbhavita vivAdaviSayaka na hokara carcAparaka hI banA rahe paM. mUlacaMda jI luhAr3iyA kA kathana yuktiyukta hai| sabhI aMkoM meM anya Alekha bhI paThanIya haiN| pa.pU. AcArya vidyAsAgara jI ke pravacanAMzoM kA prakAzana prAraMbha meM hI apekSita hai| "jinabhASita" kI akSara kalA evaM mukhapRSTha para adhyAtma-mahApuruSa kA citra patrikA ko dviguNita zobhA pradAna karate punaH sAdhuvAda ke sAtha DaoN. premacandra rAMvakA 22, zrI jI nagara durgApurA, (jayapura) rAja. -302018 'jinabhASita' kA akTUbara aMka prApta huA Apake zreSTha sampAdakatva evaM sarvodaya jaina vidyApITha ke prakAzakatva meM prastuta yaha patrikA samAja evaM anya prakAzanoM ke liye udAharaNasvarUpa hai| nimna vizeSatAe~ mana ko AkarSita karane vAlI hai 1. kurItiyoM evaM samAja tathA dharma ko lajjita karane vAlI pravRttiyoM para gambhIratA evaM vyaMgyAtmaka paddhati se prahAra 2. AgamavirodhI evaM munivirodhI pravRttiyoM se samAja ko sAvadhAna karane kA prayAsa / 3. sAmayika carcAoM kA prakAzana /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. Agama viSayaka uuhaapoh| mere liye upayukta lagA, 'dharmamaMgala' meM puna: prakAzana kI anumati 5. jaina saMskRti kA saMrakSaNa, dharma prbhaavnaa| . deveN| Apake sampAdakIya bhI adhyAtma, manovijJAna, samAja vijJAna 6. sAdhu paramparA vizeSa taura para santa ziromaNi 108 | kA bejor3a saMyoga hote hai| paM. zrI ratanalAlajI bainAr3A ke lekha bhI AcArya zrI vidyAsAgara jI ke divya upadezoM kA prsaar| bahuta pasaMda Ate haiN| prastuta aMka meM ApakA sampAdakIya 'vivAha eka dhArmika sau. lIlAvatI jaina anuSThAna' tathA 'karmoM kA preraka svarUpa' donoM hI dizAbodhaka evaM dharmamaMgala, 5 dizAMta apArTameMTa jJAnavarddhaka haiN| purAne lekhakoM - sva. paM. nAthUrAma premI, paM. jugalakizora dipA. hA. sosA. saMghavInagara, auMdha, puNe-7 mukhtAra, pUjya varNIjI Adi ko Apa avazya sthAna dete haiM, yaha spRhaNIya hai| "zaMkA-samAdhAna" meM bainAr3AjI jijJAsAoM ko jAgrata "jinabhASita' ke sitambara va akTUbara ke aMka mile, jinheM kara UhApoha kA mArga prazasta karate haiN| dekhakara prasannatA huii| paM. ratanalAlajI bainAr3A dvArA "zaMkA-samAdhAna" patrikA hara dRSTi se zreSTha hai| Apa sabhI kI mukta kaMTha se prazaMsA par3hakara Ananda kI anubhUti huii| Aja taka isa patrikA ke jitane karatA huuN| bhI aMka Aye haiM hamane unakI pUrI phAIla banAI hai, jise hama jaba zivacaraNalAla jaina sItArAma mArkeTa, mainapurI (u.pra.) cAheM, taba dekha sakate haiN| abhI taka aisI sundara patrikA dekhane ko pina koDa-205001 nahIM milI, zAma ko svAdhyAya ke samaya par3hane kA Ananda AtA hai| yaha patrikA acchI nikala rahI hai| svaccha mudraNa, AkarSaka sAjasaMyoga se 'jinabhASita' ke sitambara evaM akTUbara donoM hI aMka sajjA evaM surucipUrNa sAmagrI - ina tInoM hI dRSTiyoM se yaha patrikA eka sAtha mile hai| patrikA donoM hI sarasarI taura para par3ha gayA huuN| behada | starIya hai| starIya evam sAmayika sAmagrIyukta, sundara prakAzana, uttama sampAdana sureza bhAI ema. gA~dhI ke liye hArdika zubhakAmanAe~ svIkAra kreN| AvaraNa pRSTha para AcArya gA~dhI meDIkala sTorsa vIrasAgara jI evaM AcArya zivasAgarajI ke citra behada preraka haiN| hameM DaoN. gA~dhI roDa, himmatanagara (guja.) pUrvAcAryoM ko jyAdA prasArita/rekhAMkita karanA caahiye| "vairAgya ke "jinabhASita' patrikA eka ucca koTi kI patrikA hai| isake sabhI avasaroM kA manoraMjanIkaraNa'' para sampAdakIya atyanta sAmayika evaM lekha kisI na kisI viSaya para acchA prakAza DAlate haiN| isa mAha prabhAvI hai| sva. mukhtAra jI kA bhavAbhinandI muni vAlA lekha bhI kA sampAdakIya lekha "vivAha eka dhArmika anuSThAna" paThanIya aura draSTavya evaM vicAraNIya hai| eka bAra punaH sundara prakAzana hetu shubhecchaa| anukaraNIya hai| isa patrikA meM kucha divagaMta vidvAnoM ke lekha bhI rahate DaoN. ciMrajIlAla bagar3A sampAdaka - dizAbodha haiM, jo purAne hote huye bhI nUtana jaise hI lagate haiM aura unake dvArA 48, sTreNDa roDa, (3rd phlora) kolakAtA - 700007 acchA bodha prApta hotA hai| sitambara ke aMka meM sva. kSullaka zrI gaNeza prasAda jI varNI Adi 5 sva. vidvAnoM ke lekha haiM, jo paThanIya hone Apake dvArA sampAdita patrikA 'jinabhASita' ke tIna aMka | ke sAtha hI zikSAprada hai| paM. ratanalAlajI bainAr3A kA 'zaMkA-samAdhAna' julAI-agasta, sitambara evaM akTUbara prApta huye| tInoM aMkoM para | kA pRSTha to atyuttama hai, jo aneka zaMkAoM para acchA samAdhAna AcArya zrI zAMtisAgarajI, A. vIrasAgara jI. A. zivasAgarajI / prastuta karatA hai| ke citra prakAzita kiye gaye haiM, jo bahuta hI sundara evaM citta ko / saMkSepa meM yaha patrikA aneka dRSTiyoM se atyanta upayogI aura bhArata ko pahale kauno AzAMtisAgara jI kA jIvana- / paThanIya hai| ina saba saMyojanoM ke liye pradhAna sampAdaka kA prayatna cAritra diyA hai| bahuta hI acchA hotA yadi anya aMkoM meM bhI A. atyanta sarAhanIya hai| aisI uttamakoTi kI patrikA ke prakAzana ke liye vIrasAgarajI va A. zivasAgarajI ke jIvana-cAritra kA paricaya | sabako hArdika bdhaaii| prakAzita kiyA jaataa| mahAn guruoM ke jIvana-cAritra se pAThakoM ko udayacandra jaina, sarvadarzanAcArya preraNA milatI hai| vArANasI 'jinabhASita' ke akoM meM uttama lekha diye gaye haiM, jo ApakI vidvattA kA paricaya dete haiN| patrikA anupama, sundara evaM AkarSaka hai| 'jinabhASita' kA akTUbara, 2001 kA aMka yathA samaya prApta patrikA dvArA jaina dharma kA pracAra-prasAra hotA rhegaa| Apako bahuta-bahuta huaa| sarvaprathama, sampAdakIya hI par3hatA hU~, "vivAha eka dhArmika bdhaaii| anuSThAna" meM jina-zAstrasammata avadhAraNAoM se vivAha ke dhArmika puruSottama dAsa jaina anuSThAna evaM vivAha-vidhi kI dhArmikatA evaM sAttvikatA pratipAdita 1088, DAgAna sTrITa kI gayI hai| lekha taiyArI ke zrama, zodha, puruSArtha nizciMta hI prazaMsanIya po. - jagAdharI (hariyANA) 135003 | haiN| vartamAna meM pazcima ke aMdhAnukaraNa kI daur3a ne yuvA pIr3hI ko bhramita kara rakhA hai, isa pAvana saMskAra meM jo kaluSatA evaM vIbhatsatA A Apake saphala, utkRSTa sampAdana se otaprota patrikA | gaI hai, ise dekha-vicAra kara hama abhI saceta aura satarka nahIM hue, "jinabhASita' barAbara mila rahI hai| patrikA antarbAhya donoM ora se | to hameM apane Apako jaina kahalAkara gauravAnvita hone kA koI adhikAra sarvAMga sundara hai| gata aMka meM "bhavAbhinandI aura muninindA" lekha | nahIM banatA hai| AvazyakatA isa bAta kI hai ki ina duSpravRttiyoM evaM -disambara 2001 jinabhASita 3
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradarzanoM ko jar3a-mUla se naSTa kiyA jaaye| isa bAbata kiye jAne vAle prayAsa prazaMsanIya haiM hI, saMskRti ke saMrakSaNa kA kArya bhI kara rahe haiN| kAvya samIkSA ke antargata "saMvedanAe~ evaM saMsmaraNa" meM abhivyakta hRdaya ke vicAroM ko lipibaddha dekhakara Atmika Ananda se bhara gyaa| pUjya zrI kSamAsAgara jI mahArAja ke vyaktitva ke prati AsthA, zraddhA evaM vikAsa ko zabda mila gaye hama zrI zuklajI ke prati AbhAra vyakta karate haiN| 'zaMkA-samAdhAna' bahuta hI utkRSTa kaoNlama hai| paM. ratanalAla jI bainAr3A dvArA pAThakoM ke praznoM kA sampak samAdhAna prApta hotA hai| aravinda phusakele upA. pArasa jana kalyANa saMsthAna EWS- 541, koTarA, bhopAla - 462003 'jinabhASita' kA akTUbara, 2001 aMka prApta huaa| mukhapRSTha para 108 AcAryazrI vidyAsAgara jI mahArAja ke dAdAguru 108 AcArya zrI zivasAgara jI mahArAja kA citra dekhakara atyanta prasannatA huI / patrikA kI sAja-sajjA, chapAI atyadhika manamohaka hai| - sampAdakIya - 'vivAha eka dhArmika anuSThAna' par3hakara aisA lagA jaise Apane mere mana kI bAta kaha dii| saMpAdakIya meM Apane sabhI sAmAjika pakSoM para prakAza DAlakara bhaTakate huye samAja ko apanI sazakta lekhanI ke mAdhyama se bha~lI prakAra mArgadarzana diyA hai| ApakA lekha vivAha ke sabhI pakSoM ko ujAgara karane vAlA hai| merI ora se disambara 2001 jinabhASita badhAI svIkAra kreN| isI prakAra eka anya lekha 'vanavAsI aura caityavAsI sva. paM. nAthUrAmajI premI kA aitihAsika evaM mahattvapUrNa hai| zvetAmbara, digambara sAdhusamAja kA spaSTa citraNa karane vAle upayogI lekha avazya Ane cAhiye, jisase nirbaMdha sAdhuoM kA asalI rUpa samajha meM A ske| isakI anya do kizteM Ane para pUrI jAnakArI prApta ho skegii| anUpacanda nyAyatIrtha 769, godikoM kA rAstA kizanapola bAjAra, jayapura (rAja.) 'jinabhASita' kA akTUbara, 2001 aMka milaa| sampAdakIya 'vivAha eka dhArmika anuSThAna' par3hakara atyanta Ananda huA, isa lekha meM samAja meM phailI huI kurItiyoM kA acchA citraNa kiyA gayA hai / isa patrikA kA pratyeka aMka apane Apa meM anUThA, AkarSaka aura AdhyAtmika sAmagrI se bharA hotA hai, jise kholane ke bAda maiM antima pRSTha taka par3hane ke bAda hI ise banda karatA huuN| yaha patrikA dharma meM AI kurItiyoM ko dUra karane ke sAtha-sAtha sAmAjika andhavizvAsoM ko bhI samApta karegI, yaha merA vizvAsa hai| spaSTIkaraNa bhAI paMkaja zAha ne akTUbara aMka meM mere lekha 'zrI mahAvIra udAsIna Azrama kuNDalapura' kI sthApanA ke saMbaMdha meM spaSTIkaraNa cAhA hai merA punaH nivedana hai (lekhAnusAra) ki kuNDalapura Azrama kI sthApanA pU. gokulacandra jI varNI naM. 1910/11 meM kI thii| unhoMne thor3I jamIna kharIdI aura jhopar3iyoM meM tyAgI vRnda raha kara svayaM bhojana banAte the| isa Azrama ke bhavananirmANa hetu ve arthasaMgraha ko indaura gaye the| sara seTha hukamacandrajI ne isa yojanA ko sAkAra karane hetu preraNA kI aura indaura meM aise Azrama kI sthApanA ke liye Agraha kiyA / ataH 1914 meM indaura Azrama sthApita huA aura kucha samaya usakA saMcAlana bhI kiyaa| bra. gokulacandra jI se saraseTha sA. ne prazna kiyA Apako indaura Ane se kyA lAbha milaa| bra jI ne uttara diyA maiM eka Azrama ko lekara prAyasa rata thaa| aba do ho gaye eka kuNDalapura dUsarA indaur| bhavana ke liye bhinna sthAnoM se candA karake bra. gokulacaMdra jI ne prAyaH bAraha hajAra kI lAgata se kuNDalapura meM Azrama ke bhavana kA nirmANa pUrva meM jhopar3iyoM ke sthAna para karAyA (san 1915 meN)| bhavana kA udghATana san 1918 meM huaa| isa taraha di. jaina samAja kA mahAvIra udAsIna Azrama kuMDalapura prathama Azrama hai isakI sthApanA 1910/11 meM huI, phira bhI bhavana kA nirmANa 1915/18 meM huA, jabaki iMdaura Azrama kA bhavana 1914 ko astitva meM A gayA thaa| isa spaSTIkaraNa se na to lekhaka kI ora na patrikA kI vizvanIyatA para A~ca AtI hai| saMdarbha- merI jIvanagAthA (pUjya gaNeza prasAda jI varNI peja 288 bAbA gokula canda jI tathA dvAdaza varSIya vivaraNa zrI di. jaina udAsIna Azrama indaura san 1927 (1914 se 1926 taka kI riporTa) azoka jaina pracAra maMtrI- zrI zAMtinAtha di. jaina atizaya kSetra 'sudarzanodaya' A~vA, jilA - ToMka (rAja.) pinakoDa 304802 amaracandra jaina, zrI di. jaina mahAvIra Azrama, kuNDalapura, damoha-470773
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya AryikA mAtA pUjya, muni paramapUjya eka prazna uThAyA gayA hai ki kyA AryikA mAtAe~ pUjya hai? | 2. 'praNAmenArcita: nArado muniH|' (harivaza pu. 43/228) merA uttara hai- avshy| 'pUjA' zabda Adara - sammAna kA vAcaka hai, | 3. 'icchAkArAdinA samyak smpuujy|' (padmapurANa 100/40) isaliye kisI bhI vyakti kI sammAnavidhi ke liye 'pUjA' zabda kA 4. 'vandanIyA namo'stu-zabda yogyAH / ' (suttapAhuDa, TIkA 12) prayoga kiyA jA sakatA hai| yathA 5. 'vastrAdibhiH puujyitvaa|' (ra.ka.zrA. jayakumAra kathA) svagRhe pUjyate mUrkhaH svagrAme pUjyate dhnii| 6. 'pUjitaH aasnaadiprdaanen|' (padmapurANa 102/3) svadeze pUjyate rAjA vidvAn sarvatra puujyte|| 7. 'AzIrbhiramyarcya tataH kSitIndram' (bhaTTikAvya 1/24) arthAt mUrkha kI pUjA (sammAna) apane hI ghara meM hotI hai, dhanavAn | sammAnasAmagrI kA nAma arghya apane grAma meM hI pUjA jAtA hai, rAjA kI pUjA usake deza taka hI bhAratIya saMskRti meM ardhya kevala devapUjA kA dravya nahIM hai, sImita hotI hai, kintu vidvAn saba jagaha pUjA jAtA hai| apitu atithisatkAra kI lokapracalita sAmagrI bhI hai| vaidika saMskRti mAtaGgo dhanadevazca vAriSeNastataH prH| meM ina ATha padArthoM se ardhya banAyA jAtA hai : jala, dugdha, kuzAgra, nIlI jayazca samprAptAH puujaatishymuttmm|| dadhi, ghRta, taNDula, jau aura sarasoM(ra.ka.zrAvakAcAra) ApaH kSIraM kuzAgraM ca dadhi sarpiH stunnddlm| arthAt yamapAla nAmaka cANDAla, dhanadeva nAmaka vyApArI, nIlI yavaH siddhArthakazcaiva aSTAGgo'rghaH prkiirtitH|| nAmaka strI tathA vAriSeNa aura jayakumAra nAma ke rAjakumAra ahiMsAdi yaha devatAoM aura sammAnya vyaktiyoM donoM ko samarpita kiyA aNuvratoM ke kAraNa pUjAtizaya ko prApta hue| jAtA hai| (ApTe saMskRta-hindI koza) isa taraha 'pUjA' zabda kA prayoga mUrkha kI Ava bhagata ke liye vastutaH svAgatasatkAra kI vastu kA nAma argha hai| ata: yaha bhI ho sakatA hai, dhanavAn ke sammAna ke liye bhI, rAjA ke Adara jarUrI nahIM hai ki vaha ATha yA aneka dravyoM se milakara bne| koI satkAra ke liye bhI, vidvAn ke abhinandana ke liye bhI, dikpAloM eka dravya bhI argha bana jAtA hai| kAlidAsa ke 'meghadUta' meM nirvAsita ke svAgata ke liye bhI, zrAvaka, kSullaka, elaka aura AryikA ke | yakSa jaba megha ke dvArA apanI priyA ko sandeza bhejanA cAhatA hai taba Adara-sammAna ke liye bhI aura paMcaparameSThiyoM kI ArAdhanA ke liye kevala kuTajapuSpoM ke argha se hI megha kI pUjA karatA haibhii| itanA hI nahIM, hama apane sambandhiyoM, mitroM aura atithiyoM kA saH pratyapraiH kuTajakusumaiH kalpitArghaya tasmai jo svAgata-satkAra karate haiM, vaha bhI pUjA hI kahalAtA hai| prItaH prItipramukhavacanaM svAgataM vyaajhaar| pUjA kI vidhiyA~ mallinAtha yahA~ argha kI vyAkhyA karate huye kahate haiMvinaya ke nimnalikhita upacAroM se Adara-sammAna kI | "kalpitArghAya kalpito'nuSThitorghaH pUjAvidhiryasmai tsmai|" arthAt abhivyakti hotI hai, ataH ye pUjA kI vidhiyA~ haiM 'argha' pUjAvidhi yA pUjAdravya kA nAma hai| rAjagRhI meM samavazaraNa meM 1. juhAra, namaskAra, vande, namo'stu, icchAmi, ina | sthita bhagavAna mahAvIra kI pUjA ke liye meMDhaka eka hI puSpa mu~ha meM vinayasUcaka zabdoM kA uccAraNa, guNastavana, jayajayakAra karanA, | dabAkara le gayA thaa| AzIrvacana kahanA, kuzala - kSema pUchanA aadi| isase siddha hai ki kevala devapUjA kI sAmagrI arghya yA argha 2. hAtha jor3anA, mastaka jhukAnA, paMcAganamana, aSTAMganamana, | nahIM kahalAtI, apitu kisI ke bhI satkAra kI sAmagrI kA nAma argha caraNasparza, pAdaprakSAlana, pAdodaka mastakArohaNa, abhyutthAna, prada- | hai, cAhe vaha eka ho athavA aneka dravyoM kA samUha, jalAdi aSTadravya kSiNIkaraNa, paira dabAnA aadi| hoM yA vstraabhuussnnaadi| 3. tilaka lagAnA, mAlA pahanAnA, zrIphala bheMTa karanA, AratI, | isalie yadi AryikAdi ko argha car3hAyA jAtA hai yA aSTadravya utAranA, gandhadravya se suvAsita karanA, uccAsana, vastrAbhUSaNa Adi arpita kiye jAte haiM, to isakA Agama se koI virodha pratIta nahIM pradAna karanA, dugdhAdi sevana karAnA, abhiSeka karanA, ardhya yA aSTa | hotA, kyoMki jaba paMcakalyANakAdi pUjAoM meM vighnavinAzanArtha dravya samarpita karanA aadi| AhUta kiye gaye dikpAlAdi ko sammAnita karane ke liye aSTa ina pUjopacAroM kA varNana AcAryoM ne isa prakAra kiyA hai- | dravyAtmaka argha pradAna kiyA jAtA hai. taba AryikA. elaka aura 1. "gandhapuSpadhUpAkSatAdidAnamarhadAdhuddizya drvypuujaa| abhyu- kSullaka to unase guNasthAna kI apekSA U~ce hI haiN| phira AryikAoM tthAna-pradakSiNIkaraNa - praNamanAdikA-kAyakriyA c| vAcA guNastavanaM kA sammAna karane ke liye hama unheM zrIphala arpita karate hI haiM, balki c|" (bhaga ArA./vija, 47) Ajakala to dharmasabhAoM meM mahattvapUrNa vyaktiyoM ke dvArA unake nAma -disambara 2001 jinabhASita 5
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ pukAra-pukAra zrIphala arpita karavAye jAte haiN| zrIphala se zreSTha aura koI | kevalipraNIta dhrm| mokSArthI cAroM kI hI zaraNa meM jAne kI kAmanA karatA pUjAdravya nahIM hai| paMcaparameSThiyoM ko to hama ise mokSaphala kI kAmanA | hai : 'cattArisaraNaM pavvajjAmi', ataH 'vandanA' zabda paMcaparameSThiyoM se arpita karate haiN| ataH jala, candana, Adi anya sabhI dravya zrIphala | ke prati vinaya kA sUcaka hai| se hIna haiN| jaba sarvazreSTha pUjAdravya AryikA ko arpita karane meM koI zrIphala, puSpa, candana, akSata Adi dravya paMca parameSThiyoM ko Agamavirodha nahIM hotA, to jalacandanAdi arpita karane meM Agama | bhI arpita kiye jAte haiM, dikpAla Adi devoM aura loka ke sammAnanIya virodha kA prazna hI nahIM utthtaa| aura jaba eka hI sarvazreSTha dravya arpita puruSoM, atithiyoM evaM sambandhiyoM ko bhii| sammAnanIya puruSoM ko kara dene se pUjA ho jAtI hai, taba zeSa dravya arpita karane yA na karane | tilaka lagAyA jAtA hai, mAlA pahanAyI jAtI hai, zrIphala arpita kiyA se kyA pharka par3atA hai? pharka par3atA hai sirpha vandanA aura guNastavana | jAtA hai, zAla ur3hAyA jAtA hai, aura AratI bhI utArI jAtI hai| pUrvaka yA mokSaprApti kI kAmanA karate hue pUjA dravya samarpita karane paMcakalyANaka pratiSThA ke avasara para dikpAloM, indroM, navagrahoM, se, kyoMki yaha bhaktirUpa pUjA hai aura bhaktipUjA ke pAtra kevala | deviyoM Adi kA AhvAna kara unake satkArArtha isa prakAra aSTadravya paMcaparameSThI haiN| arpita kiye jAte haiM - sammAnapUjA aura bhaktipUjA meM bheda ___'he Aditya Agaccha, AdityAya svaahaa| oM AdityAya sammAnapUjA aura bhaktipUjA meM bheda hai| sammAnapUjA sammAna | svagaNaparivRtAya idamayaM pAdyaM gandhaM puSpaM dhUpaM dIpaM caruM baliM svastikaM kI bhAvanA se kI jAtI hai aura bhaktipUjA guNAnurAgajanita Antarika yajJabhAgaM ca yjaamhe| pratigRhyatA, pratigRhyatAM pratigRhyatAmiti svaahaa|' zraddhAvizeSarUpa bhakti se| ('bhakterguNAnurAgajanitAntaHzraddhAvizeSa (pratiSThAsAroddhAra paM. AzAdhara jI 2/28) lakSaNAyAH' ra.ka.zrA.TIkA 4/25) / ataH sammAnapUjA meM pUjAdravya 'oM hrIM zrIprabhRtidevatAbhyaH idaM jalaM gandhamakSatAn puSpANi carUM sAmAnyarUpa se (binA vandanAdi kiye) hI samarpita kara diyA jAtA | dIpaM dhUpaM phalaM puSpAJjaliM ca nirvapAmIti svaahaa|' (vahI 2/82) hai, kintu bhaktipUjA meM guNastavana evaM vandanA (vande, namo'stu Adi yaha unake satkAra kI vidhi hai jaisA ki paM. AzAdhara jI ne zabdoM) ke dvArA bhaktibhAva prakaTa karate hue arpita kiyA jAtA hai, kahA hai - 'atha dikpAlAn dvArapAlAn yakSAMzca saMkSepeNa stkuryaat||' jaisA somadeva sUri ke kathana se jJAta hotA hai| ve upAsakAdhyayana | (vahIM 3/125) (zloka 697-698) meM kahate haiM isaliye ina dravyoM kA samarpaNa pUjA meM vaiziSTya utpanna nahIM devaM jagattrayInetraM vyantarAdyAzca devtaaH| karatA, apitu inake samarpaNa ke sAtha jo vandanA yA sammAna kA bhAva samaM pUjAvidhAneSu pazyandUraM vrjeddhH|| hotA hai usase vaiziSTya utpanna hotA hai| nItijJoM ne kahA hai - tAH zAsanAdhirakSArthaM kalpitAH prmaagme| manaH kRtaM kRtaM manye na zarIrakRtaM kRtm| ato yajJAMzadAnena mAnanIyAH sudRssttibhiH|| yenaivAliGgitA kAntA tenaivAliGgitA sutaa| artha - 'tInoM lokoM ke draSTA jinendra-deva aura vyantarAdika arthAt mana se kiyA gayA kArya hI vAstavika kArya hotA hai, devatAoM ko jo pUjAvidhAnoM meM samAnarUpa se dakhatA hai, vaha naraka | zarIra se kiyA gayA kArya nhiiN| kyoMki puruSa jisa zarIra se patnI meM jAtA hai| paramAgama meM zAsana kI rakSA ke liye unakI kalpanA kI kA AliMgana karatA hai usI se putrI kA bhI karatA hai, kintu manobhAva gaI hai| ataH samyagdRSTiyoM ko cAhie ki pUjA kA aMza dekara unakA | bhinna-bhinna hone se AliMgana kA svarUpa bhI bhinna-bhinna ho jAtA sammAna kreN|' hai| eka ratirUpa hotA hai, dUsarA vaatslyruup| 'pramattayogAtprANavyaisa para TippaNI karate hue paM. kailAzacandra jI zAstrI likhate | paropaNaM hiMsA' isa sUtra se bhI manobhAva kI bhinnatA se kriyA ke svarUpa haiM- ukta kathana bahuta hI mahattvapUrNa hai| (usameM) samyagdRSTiyoM se kahA | kI bhinnatA kA manovijJAna dhvanita hotA hai| gayA hai ki ve unako (jina zAsana kI rakSA ke liye kalpita devatAoM ataH jaba vandanA ke bhAva ke sAtha zrIphala Adi arpita kiye ko) yajJAMza (pUjAdravya) dekara sammAna kareM, namaskAra yA stuti Adi jAte haiM taba unakA arpaNa bhaktipUjA kA rUpa dhAraNa karatA hai aura ke dvArA nhiiN| isake adhikArI to jinendra deva hI haiN|" (| jaba sammAnabhAva ke sAtha arpita kiye jAte haiM, taba sammAnapUjA kA upAsakAdhyayana, pRSTha 58) rUpa le letA hai| isIlie AcArya kundakunda ne asaMyatoM ke liye kisI isase yaha bAta spaSTa hotI hai ki kisI ko sarvAdhika | dravya ke samarpaNa kA niSedha nahIM kiyA, apitu unakI vandanA kA niSedha mahimAmaNDita karane vAlA vinayopacAra argha yA aSTadravyoM kA samarpaNa kiyA hai - 'asaMjadaM Na vande' (dasaNapAhuDa, 26) / aura unhoMne jo nahIM hai, apitu vandanA evaM stuti karanA hai| vandanA kA artha hai samarpaNa yaha kahA hai ki saMyamI hI vandanIya hai, zeSa sabhI sagranthaliMgI bhAva arthAt kisI kI AjJA ko sarvocca mAnyatA denaa| mokSamArga | 'icchAkAra' ke yogya haiM (suttapAhuDa, 13), isakA bhI yahI rahasya meM paMcaparameSThiyoM kI hI AjJA ko sarvocca mAnyatA dI jA sktii| hai ki kevala 'vandanA' aura 'icchAkAra' ke vinayopacAroM se dravyapUjA hai, ataH ve hI vandanIya haiN| isa prakAra vandanA kA bhAva samarpaNabhAva | ke svarUpa meM pharka par3atA hai| icchAkAra ('icchAmi' zabda bolane) kA ko dyotita karatA hai| isaliye 'vandanA' kA vinayopacAra saba ke sAtha | artha hai 'mujhe zuddhAtma tattva kI upalabdhi ho' aisI bhAvanA karanA nahIM kiyA jA sktaa| samarpaNa bhAva ke hI dUsare nAma 'bhakti' aura | (sUtraprAmRta gAthA 15, paM. pannAlAla sAhityacArya) athavA 'maiM 'zaraNAgati' haiM, aura zaraNa cAra hI haiM - arahaMta, siddha, sAdhu evaM | mokSabhilASI hU~' yaha bhAva nivodita karanA' (sAgAradharmAmRta 7/49, 6 disambara 2001 jinabhASita -
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. pannalAla jI saahityaacaary)| yaha muni se nIce ke mokSasAdhakoM [ na mAnakara saMyama kA upakaraNa (sAdhana) mAnate haiN| ise digambaramata ke prati vinaya prakaTa karane kA eka tarIkA hai| yaha 'vaMdanA' aura | amAnya karatA hai| AryikA madhyamapAtra hai, muni uttamapAtra- 'yatiH 'namo'stu' zabdoM meM garbhita bhaktibhAva yA samarpaNabhAva kA sUcaka | syAduttamaM pAtraM' (sA.dha. 5/44, bArasANuvekkhA 17, padma, paMcaviMza. nahIM hai| yadi hotA to isa pRthak zabda ke prayoga kI AvazyakatA 2148) / AryikA sAkSAt mokSamArgI nahIM hotI, muni sAkSAt hI kyoM hotI? yaha zabda sagranthaliMgiyoM ke prati sAmAnya sammAnabhAva mokSamArgI hotA hai| AryikA puruSa ko munidIkSA nahIM de sakatI, prakaTa karane ke uddezya se nirdhArita kiyA gayA hai| isaliye vaha guru nahIM hai, muni de sakatA hai isaliye vaha guru hai| savastra ataH yadi AryikAdi kI vandanA-stuti na kI jAya, na hI | hone ke kAraNa AryikA gRhaliMgI yA sAgAraliMgI hai, muni jinaliMgI unase mokSa kI kAmanA kI jAya, kevala icchAkAra ke dvArA vinaya | yA anagAraliMgI, jaisA ki AcArya kundakunda ne kahA hai - nivedita karate hue unheM zrIphala, argha yA aSTadravya samarpita kiye jAya~, tamhA duhittu liMge sAgAraNagAraehiM vA ghie|(s.saa.411) to yaha dikpAlAdi devoM kI pUjA kI taraha bhaktirUpa pUjA nahIM hogI, pAkhaMDIliMgesu va gihiliMgesu vA bhuppyaaresu| (sa.sA. mAtra sammAna rUpa pUjA hogii| isase Agama kA virodha nahIM hotaa| isa 413) prakAra AryikA, elaka aura kSullaka sammAnapUjA ke pAtra haiM, bhaktipUjA vavahArio puNa Nao doNNivi liMgANi bhaNai ke nhiiN| isake kAraNoM para Age prakAza DAlA jA rahA hai| mokkhphe| (sa.sA. 414) pUjAvidhi meM pAtrAnusAra vizeSatA ina gAthAoM meM AcArya kundakunda ne mokSamArga meM do hI liMga (mokSamArga meM dIkSita manuSyoM ke veza) batalAye haiM : sAgAra aura manuSya kI sammAnanIyatA yA pUjanIyatA ke stara ke anusAra usakI pUjAvidhi kA stara sAdhAraNa yA asAdhAraNa hotA hai| pUjAvidhi anagAra athavA muniliMga evaM gRhiliNg| ke stara kI sAdhAraNatA-asAdhAraNatA se hI sammAnanIyatA kA stara AcArya amRtacandra ne bhI 'zramaNa' aura 'zramaNopAsaka' ke bheda sUcita hotA hai| yadi paramasammAnanIya kI pUjAvidhi kA stara se do hI liMgoM kA kathana kiyA hai - 'yaH khalu zramaNa-zramaNopAsakabhedena alpasammAnanIya kI pUjAvidhi ke samAna ho, to usakI paramasammA dvividhaM dravyaliGga mokSamArga iti prruupnnprkaarH|" (sa.sA./A. nanIyatA dyotita nahIM hogI, apitu vaha alpa sammAnanIya siddha hogA, 414) jisase usakA sammAna na hokara apamAna hogaa| manuSya kI jayasenAcArya ne ina do liMgoM kA svarUpa isa prakAra batalAyA sammAnanIyatA kA stara usake pada aura guNa ke dvArA nirdhArita hotA | hai- 'nirvikArazuddhAtmasaMvittilakSaNabhAvaliGgasahitaM nirgranthayatiliGga hai| guru aura ziSya, upAsya aura upAsaka, svAmI aura sevaka, rAjA kaupInakaraNAdibahubhedasahitaM gRhiliGga ceti dvayamapi mokSamArge vyavaaura rAjakarmacArI ke guNa aura pada paraspara ucca-nimna hote haiM, ata: hAranayo mnyte|' (sa.sA./tA.vR. 414) unakI sammAnanIyatA kA stara bhI ucca-nimna hotA hai, isaliye unake / arthAt nirvikAra zuddhAtmAnubhUtirUpa bhAvAliMga sahita nimrantha sammAna kI vidhiyA~ bhI ucca-nimna hotI haiN| (nagna) liMga muniliMga hai aura la~goTI lagAnA Adi aneka bhedarUpa gRhiliMga hai| muni aura AryikAdi ke pada ucca-nimna yahA~ spaSTa zabdoM meM nirgrantha (nagna) liMga ko muniliMga aura muni kA pada AryikA, elaka aura kSullaka ke padoM se ucca sagrantha (savastra) liMga ko gRhiliMga kahA gayA hai| isase yaha nirvivAda hotA hai aura AryikAdi ke pada munipada se nimn| AryikA / hai ki kSullaka, elaka aura AryikA ke liMga gRhiliMga yA sAgAraliMga upacAramahAvratI hotI hai, muni yathArtha mhaavrtii| upacAramahAvrata una | haiM, kyoMki ve vastradhArI hote haiN| bAhya mahAvratoM ko kahate haiM jo bhAvamahAvratoM ke abhAva meM vAstava kevala muni kA nirgrantha liMga jinaliMga hai| kSullaka, elaka aura meM mahAvrata nahIM hote, apitu jinheM sAdRzyavaza mahAvrata nAma diyA | AryikA ke liMga jinaliMga nahIM hai| kintu kucha Adhunika vidvAnoM ne jAtA hai| AryikA ke paMcamaguNasthAna hotA hai, muni ke SaSThAdi kSullakAdi ke savastraliMga ko bhI jinaliMga mAna liyA hai (dekhiye gunnsthaan| AryikA ke bhAvasaMyama nahIM hotA, muni ke hotA hai- "na pustaka 'kyA AryikA mAtAe~ pUjya haiM? pRSTha 18-20) / yaha sarvathA tAsAM bhAvasaMyamo'sti, bhAvAsaMyamAvinAbhAvivastrAdyupAdAnAnyathAnupa | Agama-viruddha hai| AcArya kundakunda ne kahA haipatteH" (dhavalA, pustaka 1, sUtra 93) / AryikA sagrantha (vastrapari ekkaM jiNassa rUvaM bIyaM ukkiTThasAvayANaM tu| grahayukta) hotI hai, muni nirgrantha (ngn)| nirvastra rahane para strI ke lie avaraTThiyANa taiyaM cautthaM puNa liMgadaMsaNaM nntthi|| lajjA evaM jugupsA parISahoM kA sahana aura brahmacaryavrata kI rakSA saMbhava (daMsaNapAhuDa, 18) nahIM hai| isalie vaha vastradhAraNa karane kI icchA kA parityAga nahIM arthAt liMga tIna hI haiM : eka to jinarUpa, dUsarA utkRSTa zrAvakoM kara sktii| isI kAraNa Agama meM AryikA ke lie savastra liMga | (kSullaka-elaka) kA rUpa aura tIsarA AryikAoM kA ruup| inake nirdhArita kiyA gayA hai| ataH vaha vastrecchArUpa Abhyantara parigraha | alAvA cauthA liMga nahIM hai| evaM vastragrahaNarUpa bAhya parigraha se yukta hotI hai, kintu muni ina donoM | yahA~ rUpa aura liMga paryAyavAcI haiM, ata: jinaliMga kA artha parigrahoM se mukta hotA hai| zvetAmbaramata meM savastramukti mAnI gaI | jinendra bhagavAn jaisA nagna rUpa hai| TIkAkAra zrutasUri ne kahA bhI haihai, isalie ve sAdhu-sAdhviyoM dvArA dhAraNa kiye gaye vastroM ko parigraha | "ekamadvitIyaM jinasya rUpaM ngnruupm|' nimnalikhita kathana se bhI disambara 2001 jinabhASita 7
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahI bAta siddha hotI hai "athAbhavyA jinAliGgena kiyaddUraM gacchantItyAzaMkAyAmAha - jA uvarimagevejjaM uvavAdo abhaviyANa ukkasso / ukkaTTheNa taveNa du NiyamA NiggaMthaliMgeNa / / " (mUlAcAra, gAthA 1177) yahA~ jinaliMga ko nirgranthaliMga kA hI vAcaka batalAyA gayA hai| isa prakAra kSullaka, elaka aura AryikA ke liMga jainaliMga (jinAnuyAyiyoM ke liMga) to haiM, kintu jinaliMga nhiiN| ve gRhaliMga hI haiN| ina bhinnatAoM se siddha hai ki muni kA pada ucca hai aura AryikAdi kA nimn| AryikAdi pUjya muni paramapUjya phira bhI kSullaka, elaka aura AryikA ke liMga mokSamArga meM dIkSita logoM ke liMga hai aura prathama do gyAraha pratimAdhArI haiM tathA AryikAe~ usase bhI Upara upacAramahAvratadhArI haiN| isaliye ve sAmAnya zrAvakoM se bahuta ucca haiN| AryikA ko to upacAramahAvratadhArI hone se upacArata: zramaNI, saMgatI aura viratI bhI kahA gayA hai| isase yaha sUcita kiyA gayA hai ki ve munitulya to nahIM, para munikalpa (aMzata: muni sadRza) haiM / upacAramahAvrata yadyapi bAhya mahAvrata haiM tathApi unakI sAdhanA bahuta kaThora hai| eka sAr3I dhAraNa karane ke kAraNa yadyapi munivata zItoSNadaMzamazakAdi parISahoM ke sahana kA kaThora tapa AryikA ko nahIM karanA par3atA tathA strIzarIra evaM savastratA ke kAraNa ahiMsA mahAvrata kA bhI pAlana munivat nahIM hotA, tathApi satya, asteya aura brahmacarya mahAvratoM kA pAlana munitulya hI hotA hai| ataH AryikA kI zramaNI saMjJA dravyasaMyama kI apekSA sArthaka hai| * yadyapi yaha dravyasaMyama (upacAra mahAvrata ) mokSa kA sAkSAt mArga nahIM hai aura na strIzarIra se mokSa kI sAkSAt sAdhanA ke yogya SaSThaguNasthAna prApta kiyA jA sakatA hai, tathApi strI ko bAhya mahAvratoM kI dIkSA dene kA eka mahattvapUrNa prayojana hai vaha hai use strIzakti ke anusAra uccatama tyAga aura tapa kI preraNA denA aura yaha jJApita karanA ki strI bhI tyAga aura tapa kI bahuta U~cAI taka pahu~ca sakatI hai aura yaha ucca tyAga tapa nirarthaka nahIM hai| yadyapi isase karmoM kA saMvara aura nirjarA muni ke barAbara nahIM hotI, tathApi samyagdarzana sahita hone se aise utkRSTa puNya kA bandha hotA hai, jisase vaha khIliMga kA chedakara solahaveM svarga kA deva bana jAtI hai, sAtha hI agale bhava meM munivrata dhAraNa karane yogya puruSazarIra evaM uttamasaMhananAdi sAmagrI upalabdha kara letI hai| isa prakAra upacAramahAvrata paramparayA mokSasAdhaka hone se atyanta mahattvapUrNa haiM / isa mahattvapUrNa sAdhanA ke kAraNa AryikA liMga pUjya hai, Adara-sammAna ke yogya hai| isI prakAra kSullaka- elaka bhI yadyapi aNuvratadhArI haiM, tathApi unakI gyAraha pratimA rUpa sAdhanA kucha aMza meM munisadRza hI hotI hai| kSullaka zabda kSudra arthAt 'choTA' artha kA vAcaka hai, jo usake laghumunitva ko dyotita karane ke liye prayukta kiyA gayA hai| isaliye padmapurANa meM kSullaka nArada ko gRhasthamuni kahA gayA hai aura lavaNa aura aMkuza dvArA unakI pUjA kiye jAne kA varNana hai disambara 2001 jinabhASita 8 darzane'vasthitau vIrau prApa tAbhyAMca pUjitaH / AsanAdipradAnena gRhasthamuniveSabhRt // 102/3 yahA~ 'gRhastha' zabda kSullaka ke savastra gRhiliMga kA sUcaka hai aura 'muni' zabda aMzata: munisadRza (munitulya nahIM) tyAga tapa tathA brahmacaryAdi vratoM ke pAlana kA sUcaka hai| 'elaka' zabda bhI 'acelaka' (alpacelaka) zabda kA prAkRtarUpa hai aura isase bhI aMzata: munisadRza caryA dyotita hotI hai / somadevasUri ne bhI isI dRSTi se yazastilakacampU meM abhayamati kSullikA ke liye 'munikumArikA' (zloka 175 kA gadya) zabda kA upacArata: prayoga kiyA hai| isase kSullaka aura elaka kI bhI pUjyatA prakaTa hotI hai| phira bhI kSullaka, elaka aura AryikA tInoM ke liMga samanya hone se gRhiliMga haiN| nirmanthaliMga se rahita hone ke kAraNa unameM guru banane kI yogyatA nahIM hai| AcArya kundakunda ne kahA hai ki jo hiMsA rahita kriyAoM ko hI dharma, aThAraha doSarahita AtmA ko hI deva tathA nirmanya upadeSTA ko hI guru mAnatA hai vahI samyagdRSTi hai hiMsArahie dhamme aTThArahadosavajjie deve / NiggaMthe pAvayaNe sahahaNaM hor3a sammataM / / (mokSaprAbhRta, 90) isase spaSTa hotA hai ki sagrantha ko guru mAnanevAlA midhyAdRSTi hai| kundakunda ne yaha bhI kahA hai ki jinabimbasvarUpa AcArya, upAdhyAya aura sAdhu hI karmakSaya kI kAraNabhUta dIkSA zikSA dene ke adhikArI haiM, kyoMki ve saMyama se zuddha, aura vItarAga hote haiM - jiNavimbaM NANamayaM saMjamamuddhaM suvIyarAyaM ca jaM deha dikkhasikkhA kammakkhayakAraNe suddhA / (bodhapAiDa 16) Age ve kahate haiM ki jisake pAsa jo hotA hai, vahI to vaha dUsaroM ko de sakatA hai| jo vastu manuSya ke pAsa nahIM hai, vaha dUsaroM ko kaise dI jA sakatI hai? jisake pAsa dhana hotA hai vaha dUsaroM ko dhana de sakatA hai, jisake pAsa kAma (indriya sukha kI sAmagrI) hotA hai vaha kAma de sakatA hai, jisake pAsa dharma hotA hai vaha dharma de sakatA hai, jisake pAsa jJAna hotA hai vaha jJAna de sakatA hai tathA jisake pAsa pravrajyA ('pavvajjA savvasaMgaparicattA, bodhapAhuDa, 25 ) hotI hai, vaha pravrajyA de sakatA hai so devo jo atthaM dhammaM kAmaM sudei NANaM ca / so dei jassa asthi du attho dhammo ya pavvajjA / / (bodhapAhuDa, 24 ) TIkAkAra zrutasAgara sUri ise spaSTa karate huye likhate haiM- "sa dadAti yasya puruSasya yad vastu vartate asatkathaM dAtuM samarthaH ? yasyA'rtho vartate so'rthaM dadAti yasya dharmo vartate sa dharmaM dadAti yasya pravrajyA dIkSA vartate sa kevalajJAnahetubhUtAM pravrajyAM dadAti / " isa prakAra jo kSullaka, elaka aura AryikA svayaM nirgranthatA rUpa pravrajyA se yukta nahIM haiM, ve dUsaroM ko yaha pravrajyA kaise do sakate haiM ? ataH unameM guru banane kI yogyatA nahIM hai| phalasvarUpa mokSArthI ke liye ve upAsya yA zaraNabhUta nahIM haiN| zikSA pravrajyA se yukta muni
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI hote haiM, ata: unhIM se ve mokSArthiyoM ko prApta ho sakatI haiN| isaliye | isakI vyAkhyA karate hue zrutasAgarasUri kahate haiMmuni hI upAsya yA zaraNabhUta haiN| isa guNa ke kAraNa muni kA pada "asaMyataM gRhasthaveSadhAriNaM saMyamapAlayantamapi na vndet| AryikAdi se bahuta ucca hotA hai| ataH AryikAdi pUjya haiM, kintu | vastravihIno'pi nagno'pi saMyamarahito na vandyeta, na nmskriyet| muni paramapUjya haiN| dvitaye'pi samAnA saMyamarahitA bhvnti|" pUjya aura paramapUjya kI pUjAvidhiyoM meM antara artha- gRhasthavezadhArI yadi dravyasaMyama kA bhI pAlana karatA ho, pUjya aura paramapUjya kI pUjAvidhiyoM meM antara honA svAbhAvika | to bhI usakI vandanA nahIM karanI cAhiye aura jo nagna hote hue bhI hai| unameM aisA antara honA cAhiye jisase pUjya kI pUjyatA aura bhAva-saMyama se rahita hai vaha bhI vandanIya nahIM hai, kyoMki donoM hI samAna paramapUjya kI paramapUjyatA dyotita ho| yadi donoM kI pUjAvidhiyA~ eka rUpa se saMyamarahita haiN| jaisI huI to paramapUjya kI paramapUjyatA dyotita na ho sakegI, vaha isa taraha kundakunda ke anusAra AryikA aura dravyaliMgI muni sAmAnya pUjya jaisA hI pratIta hogaa| isase pUjAvidhi usake sammAna donoM hI avandanIya haiM, arthAt 'vande', 'namo'stu', 'namAmi', kA mAdhyama na banakara apamAna kA mAdhyama bana jaayegii| jaise kisI 'praNamAmi' Adi zabdoM ke dvArA pUjane yogya nahIM hai| yahA~ dhyAna dene dharmasabhA meM hama muni aura AryikA donoM ko barAbara U~cAI ke Asana yogya hai ki kundakunda ne kevala nirgrantha muni ko hI vandanA ke yogya pradAna kareM, to isase muni ke prati usake uccapadAnurUpa vinaya prakaTa batalAyA hai, anya sabhI sagranthaliMgiyoM ko vandanA ke ayogya kahA na ho sakegI aura yaha usakI avinaya kA kAraNa bana jaayegaa| ata: hai| isase siddha hotA hai ki 'vande' aura 'namo'stu' zabda atyanta pUjAvidhiyoM meM pada ke anusAra vizeSatA honI caahiye| mUlAcAra kI mahimAzAlI haiM, ve parama-pUjyatA ke dyotaka haiN| inakA prayoga kevala 'rAdiNie uNarAdiNie' gAthA (384) meM muniyoM ke liye bhI apane muni ke liye hI kiyA jAnA cAhiye, sAmAnya pUjyoM ke liye nhiiN| se ucca aura nimnapada vAloM ke prati yathAyogya (ucca- sAmAnya pUjyoM ke liye 'icchAmi' zabda kA hI prayoga aucityapUrNa nimnapadAnusAra) vinaya karane kA niyama batalAyA gayA hai| usakI hai| arthAt AryikAoM ke liye bhI 'vande' yA 'vandAmi' zabda kA vyAkhyA karate hue AcArya vasunandI kahate haiM prayoga ucita nahIM haiN| Ajakala unake liye 'vandAmi' zabda kA prayoga "vinayo yathArho yathAyogyo karttavyaH apramattena prmaadrhiten| kiyA jAtA hai| yaha kahIM-kahIM purANoM meM bhI milatA hai- 'dhanyA bhagavati! sAdhUnAM yo yogyaH, AryikANAM yo yogyaH, zrAvakANAM ca yo yogyaH, | tvaM no vandyA jAtA' (padmapurANa 161/43) / yaha AcArya kundakunda anyeSAmapi ca yo yogyaH sa tathA krtvyH| kena? saadhuuvrgenn|" ke uparyukta kathana ke viruddha hai| 'vandAmi' saMskRta 'vande' kA prAkRta nimnapadavAloM ke 'namo'stu' karane para prasannamudrA meM AzIrvAda | rUpa hai aura 'namo'stu' kA paryAyavAcI hai, jaisA ki 'vaMdittu denA hI sAdhu kA nimnapadavAloM ke prati vinaya-prakAzana hai| tAtparya | savvasiddhe', 'Namo siddhANaM', 'vande tadguNalabdhaye' meM dRSTigocara yaha ki ucca-nimna pada ke anusAra pUjAvidhi meM antara honA padAnusAra hotA hai| ataH jo 'vandAmi' zabda arahanta, siddha aura sAdhu ke liye sammAna vyakta karane ke liye Avazyaka hai| prayojya hai, vaha sagrantha AryikA ke liye prayojya kaise ho sakatA hai? AcArya kundakunda ne isa antara para prakAza DAlate hue 'vande' yA 'namo'stu' zabda ke uccAraNa ke sAtha paMcaparameSThI 'sUtrapAhuDa' (gAthA 11-13) meM kahA hai ki kevala nirgranthamudrAdhArI | ke liye paMcAga yA aSTAMga namana bhI kiyA jAtA hai| jaisA ki isa hI vandanIya haiM, zeSa saba sacelaliMgI 'icchAkAra' ke yogya haiM- kathana se jJAta hotA hai- "tasya ca jinabimbasya jinabimbamUrterAcA jo saMjamesu sahio AraMbhapariggahesu virao vi| ryasya praNAmaM namaskAraM paJcAGgamaSTAGga vA kuruta" (bodhapAhuDa/TIkA, so hoi vaMdaNIo surAsuramANuse loe| 17) / yaha bhI paramapUjyatA kA prakAzaka hai| ata: jo paramapUjya nahIM je vAvIsaparIsaha sahati sattIsaehiM sNjuttaa|| hai, usake liye pacAMganamana yA aSTAMganamana bhI anucita hai, kyoMki te hoMti vaMdaNIyA kammakkhayanijjarA saahuu|| isase paramapUjya kI avamAnanA hotI hai| yaha usI prakAra kA kRtya avasesA je liMgI daMsaNaNANeNa smmsNjuttaa| hai, jaise AcArya ke Asana para upAdhyAya yA sAdhu ko baiThAla diyA celeNa ya parigahiA te bhaNiyA icchaannijjaay|| jAya yA svAmI kI upAdhiyA~ sevakoM ke sAtha jor3a dI jaayeN| sacelaliMgiyoM meM kSullaka, elaka aura AryikA tInoM A jAte | jo 'namaH', 'vande' Adi zabda paramapUjya ke yogya haiM, unakA haiN| ata: ina tInoM ko kundakunda ne 'icchAkAra' ke yogya batalAyA prayoga sAmAnyapUjya ke liye kiye jAne meM eka aura doSa hai| vaha yaha hai| isase spaSTa hotA hai ki muni kI pUjA 'vande' yA 'namo'stu' zabda ki mahAvratoM ke binA hI namaskAra kiye jAne se ve abhimAnagrasta ke uccAraNa dvArA kI jAnI cAhiye aura AryikA, elaka evaM kSullaka ho sakate haiM aura mahAvratoM ko dhAraNa karane meM pramAda kara sakate haiN| kI 'icchAmi' zabda ke uccAraNa dvaaraa| TIkAkAra zrutasAgarasUri ne spaSTa ataH ahaMkAragrasta jIvoM kI samyakcAritra meM pravRtti karAne ke liye kiyA hai- "vandanIyA namo'stuzabdayogyAH", arthAt 'vandanIya' kA aura usa pravRttimArga meM bhakti prakaTa karane ke liye unheM namaskAra nahIM artha hai 'namo'stu' zabda ke yogya honaa| kundakunda ne 'daMsaNa pAhuDa' | kiyA jAnA caahiye| yaha bAta dhavalATIkAkAra ne nimnalikhita zabdoM (gAthA 26) meM bhI kahA hai - meM kahI haiasaMjadaM Na vaMde vacchavihiNo vi so Na vNdijj| "mahavvayavirahida-dorayaNaharANaM ohiNANINa-maNohiNANINaM ca duNNivi hoMti samANA ego vi Na saMjado hodi|| / kimaTuM NamokkAro Na kIrade? gAravagaruvesu jIvesu caraNAcArapaya - disambara 2001 jinabhASita 9
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ TThAvaNaTuM uttimaggavisayabhattiya-payAsaNaTuM ca Na kiirde|" (pustaka 9, | cU~ki antarbAhya nirgrantha zarIra hI pavitra hotA hai ataH usake hI caraNoM sUtra 4, pRSTha 41) ko chUkara AyA huA udaka mastaka para dhAraNa karane ke yogya hai tathA artha- mahAvratoM se rahita do ratnoM (samyagdarzana aura samyagjJAna) usI ko aSTadravya samarpita karane se nirgranthatA ke prati ananya bhakti ke dhAraka avadhijJAnI tathA avadhijJAna se rahita jIvoM ko bhI namaskAra prakaTa hotI hai aura hama nirgranthatA ke ananya upAsaka yA zramaNopAsaka kyoM nahIM kiyA jAtA? ahaMkAra se bojhila jIvoM meM caraNAcAra kA pada prApta karate haiN| phalitArtha yaha ki AryikAdi sagrantha hone se (samyagcAritra) kI pravRtti karAne ke liye tathA pravRttimArga-viSayaka upAsya nahIM haiM, ata: unakI AhAradAna sambandhI pUjAvidhi meM bhakti kA prakAzana karane ke liye unheM namaskAra nahIM kiyA jaataa| | pAdaprakSAlana evaM vandanAdipUrvaka aSTadravyasamarpaNa ye do upacAra sambhava isa prakAra pacAMga yA aSTAMganamanapUrvaka 'namo'stu', 'vande', | nahIM hai| isaliye unakI pUjAvidhi saptAMgI hai| ve sAta aMga haiM : Adi zabdoM ke uccAraNa dvArA kevala paramapUjyoM (paMcaparameSThiyoM) kI pratigrahaNa (pradakSiNArahita), uccAsanadAna, icchAkAra tathA caturvidha hI pUjA kA vidhAna jinAgama meM kiyA gayA hai| AryikA, elaka aura / | zuddhi kA nivedn| isa taraha AryikA, elaka evaM kSullaka saptavidha kSullaka sagrantha liMgI haiM, ataH unakI pUjA (sammAna) hAtha jor3akara | pUjA ke pAtra haiN| navadhA bhakti ke pAtra kevala nirgrantha muni haiN| aura mastaka jhukAkara 'icchAmi' zabda ke uccAraNa dvArA hI kI jAnI kArtikeyAnuprekSA (gAthA 360) meM jo yaha kahA gayA hai ki caahiye| padmapurANa meM isake udAharaNa milate haiM 'uttama, madhyama aura jaghanya pAtroM ko navadAnavidhipUrvaka AhAradAna jinazAsanadevIva sA mnohrbhaavnaa| karanA cAhiye', isa kathana meM 'yathAyogya' (yogyatAnusAra) artha gamya dRSTvA kSullakamuttIrya sambhrAntA nvmaalikaam|| hai| kyoMki aisA na ho to saMyatAsaMyata zrAvaka (madhyama pAtra) ko upagatya samAdhAya krvaariruhdvym| asaMyata samyagdRSTi (jaghanyapAtra) kA caraNodaka mastaka para rakhanA icchAkArAdinA samyak sampUjya vidhikovidaa|| par3egA, jo vinaya kI dRSTi se asaMgata hai| yaha vinaya ke artha para (100/39-40) | hI pAnI phera denevAlA hai| 'zramaNa saMgha saMhitA' ke nimna zloka meM yahA~ batalAyA gayA hai ki sItA ne hAtha jor3akara 'icchAmi' | 'yathAyogya' zabda kA spaSTata: prayoga kiyA gayA hainivedana karate huye kSullaka siddhArtha kI pUjA kii| jaghanyamadhyamotkRSTapAtrANAM gunnshaalinaam| jaba sItA AryikA ho jAtI haiM, taba lakSmaNa kevala hAtha navadhA dIyate dAnaM yathAyogyaM subhktitH|| jor3akara praNAma karate hue unakA abhinandana karate haiM ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM bhI spaSTarUpa se kahA gayA hai ki nArAyaNo'pi saumyAtmA praNamya rcitaanyjliH| navadhAbhakti pUrvaka dAna AryoM (muniyoM) ko diyA jAnA cAhieabhyanandayadAryAM tAM pdmnaabhmnubruvn|| navapuNyaiH pratipattiH saptaguNasamAhitena shuddhen| padma pu.107/42 apasUnArambhANAmAryANAmiSyate daanm|| paramapUjya aura sAmAnyapUjya kI pUjAvidhiyoM meM yaha pahalA prabhAcandra ne 'AryANAM' kA artha 'muni' kiyA hai- 'AryANAM antara hai| sddrshnaadigunnopetmuniinaam|' navadhA bhakti evaM saptadhA pUjA kisI bhI grantha meM AryikA kI navadhAbhakti kA ullekha nahIM vasunandizrAvakAcAra meM muni ke liye AhAradAna kI nau vidhiyA~ | hai aura muni kI navadhAbhakti ke vidhAna meM AryikA kI navadhAbhakti (navadhAbhakti) isa prakAra batalAI gaI haiM : 1. pratigrahaNa (par3agAhanA) kA vidhAna garbhita mAnane kA koI AdhAra nahIM hai| yadi binA AdhAra evaM pradakSiNA karanA, 2. uccasthAna para baiThAnA, 3. pAdaprakSAlana kara | ke hI garbhita mAna liyA jAye, to elaka, kSullaka aura asaMyata pAdodaka ko mastaka para rakhanA, 4. aSTadravya se pUjA karanA, 5. samyagdRSTi kI bhI navadhAbhakti kA vidhAna garbhita mAnA jA sakatA praNAma karanA, 6. manaH zuddhi, 7. vacanazuddhi, 8. kAyazuddhi aura | hai| kintu isase pUrvokta doSa kA prasaMga AtA hai| ata: siddha hai ki 9. eSaNAzuddhi (AhArajalazuddhi) kI ghoSaNA krnaa| jinAgama meM AryikA kI navadhAbhakti mAnya nahIM kI gaI hai| ___ inameM pradakSiNA, pAdaprakSAlana, pAdodakamastakArohaNa aura isa prakAra AryikA mAtA pUjanIya to haiM, lekina unakI vandanAdipUrvaka aSTadravya-samarpaNa, ye sammAnarUpa pUjA kI vidhiyA~ | pUjAvidhi muni ke samakakSa nahIM hai, apitu usase kucha avarazreNI kI nahIM, bhaktirUpa pUjA kI vidhiyA~ haiN| ye usI ke sAtha vyavahRta ho | hai| vaha upAsyakoTi kI nahIM, balki utkRSTa-upAsaka-koTi kI hai| sakatI haiM, jo hamArA upAsya yA ArAdhya ho| hamArA upAsya vahI ho | AgamAnusAra unake prati vinaya kA pradarzana hAtha jor3akara mastaka sakatA hai jisake darzana, dhyAna aura guNastavana se mana meM antarbAhya | jhukAte huye 'icchAmi' zabda ke uccAraNa dvArA kiyA jAnA cAhiye nirgranthatA kA dRzya upasthita ho jAya, kyoMki vahI dRzya hamAre bhItara | tathA AhAradAna ke samaya uparyukta sAta upacAra hI pUjA meM prayukta nimranthatA kI janmabhUmi bana sakatA hai| isa dRzya kI upasthiti | kiye jAne caahiye| hA~, vandanA, stuti aura mokSakAmanA ke binA argha nimranthamuniyoM aura jinabimboM ke hI darzana, dhyAna evaM guNastavana se | yA aSTadravyoM kA samarpaNa kiyA jAya, to kiyA jA sakatA hai| saMbhava hai, sagranthoM ke nhiiN| ata: nirgrantha muni aura arahanta hI hamAre | 'paramapUjya' vizeSaNa ke prayoga meM bhI sAvadhAnI baratanI caahiye| yaha upAsya haiN| phalasvarUpa pradakSiNAdi ke yogya vahI haiM, kyoMki nirgrantha | kevala paramasthAna meM sthita paMcaparameSThiyoM ke liye prayukta kiyA jA kI pradakSiNA karane se hI nirgrantha rUpa bAra-bAra dRSTi meM AtA hai| aura | sakatA hai| 10 disambara 2001 jinabhASita
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmaghAtI ceSTA na yuktaa| yadi tA vandante tadA munibhirnamostviti na vktvym| ki AcAragranthoM meM AryikA ko upacAra (nAma mAtra) se mahAvratI, | tarhi vaktavyam? smaadhikrmkssyostviti| ye tu parasparaM matthaeNa zramaNI, saMyatI aura viratI tathA purANoM meM kSullaka ko 'gRhasthamuni' vaMdAmIti AryAH prativadanti tepyasaMyamino jnyaatvyaaH| digambarANAM aura 'munikumAra' kahA gayA hai| isakA anusaraNa karate huye kucha | mate yA nItiH sA pramANamiti mntvym|" (mokSaprAbhRta, gAthA 12) Adhunika vidvAnoM ne unheM upacAra se guru bhI kaha diyA hai| syAdvAdiyoM yahA~ zrutasAgarasUri ne spaSTa kiyA hai ki AryikAe~ muniyoM ke ko isameM asaMgati pratIta nahIM ho sktii| kintu isa upacAra ke bahAne dvArA vandanIya nahIM haiM, kyoMki ve muniyoM ke samAna saMyamI nahIM haiN| ukta vidvAnoM ne unake liye paramArtha mahAvratiyoM ke tulya vinayopacAra zvetAmbaramata meM AryikA jaba muni ko 'matthaeNa vaMdAmi' kahatI hai aura navadhAbhakti kA aucitya siddha karane kI ceSTA kI hai| (dekhiye | taba muni bhI aisA hI kahate haiN| yaha unake yahA~ ucita hai, kyoMki donoM pustaka - "kyA AryikA mAtAe~ pUjya haiM?'') yaha eka AtmaghAtI | savastra hone se asaMyamI haiN| kintu digambara mata meM muni nimrantha hone kadama hai| isase yaha tarka uThatA hai ki jaba sagranthavratI ninthavratI | se saMyamI hotA hai aura AryikA savastra hone se sNymaasNymii| ata: ke barAbara hI vinaya kA pAtra, vandanIya yA pUjanIya hai to unake cAritra | muni kA AryikA ke 'namo'stu' ke uttara meM 'namo'stu' kahanA anucita yA saMyama meM kyA pharka rahA? unake saMyama bhI tulya siddha hote haiM. | hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki 'vandAmi' yA 'vande' zabda muni ke aura jaba savastra aura nirvastra ke saMyama talya haiM. taba jaise nagna saMyamI | sAtha hI prayojya hai, AryikA ke sAtha nahIM, cAhe vaha kisI ke bhI sAkSAt mokSamArgI hai, vaise hI savastra saMyamI bhI sAkSAt mokSamArgI | dvArA prayukta kiyA jaay| yadi zrAvaka AryikA ke prati muni ke samAna kyoM nahIM ho sakatA? yaha tarka savastra ko bhI nirgrantha kI taraha mokSa | hI 'vandAmi' yA 'namo'stu' zabda ke dvArA vinaya prakaTa karate haiM, to kA pAtra siddha kara detA hai, jisase zvetAmbara aura yApanIya matoM kA | | isase siddha hotA hai ki ve AryikA ko munitulya saMyamI mAnate haiM, anumodana hotA hai aura digambara mata yuktihInatA kI sthiti meM pahu~ca | jo zvetAmbara mata kA anusaraNa aura digambara mata kI avahelanA hai| jAtA hai| ataH isa ceSTA kA dRr3hatA se niSedha kiyA jAnA cAhiye aura | yaha mithyAtva kA lakSaNa hai| ata: digambaroM ko digambara mata ke yaha tathya pracArita kiyA jAnA cAhiye ki digambara AmnAya meM sagrantha | anusAra hI pravRtti karanI caahiye| AryikAdi nimrantha muni ke tulya pUjanIya nahIM haiN| niSkarSa yaha ki AryikAoM ke upacAramahAvratI hote huye bhI Agama meM kahA gayA hai ki muniyoM ke dvArA 'namo'sta' kiye | unake sAtha paramArtha mahAvratiyoM ke samAna vinayopacAra nahIM kiyA jA jAne para unase bar3e muni evaM AcArya bhI 'namo'stu' zabda bolakara sakatA, apitu utkRSTa zrAvakoM ke samAna hI kiyA jA sakatA hai| prativandanA karate haiN| yahI vandanA kI svIkRti hai (mUlAcAra gAthA AryikAe~ pUjya haiM, kintu unakI pUjyatA upAsyavat nahIM hai, apitu 612/bhAvArtha-gaNinI jJAnamatI jii)| kintu AryikAoM ke vandanA utkRSTa upAsakavat hai| dUsare zabdoM meM, AryikAe~ Abhyantara karane para muni prativandanA nahIM karate, apitu 'samAdhi ke dvArA karmakSaya | saMyamAsaMyama evaM bAhya dravyasaMyama ke kAraNa pUjya haiM, kintu muni ho' yaha pratyuttara dete haiM, tAki ve alpasaMyamI ke samakakSa na ho jaayN'| Abhyantara aura bAhya donoM saMyamoM ke dhanI hote haiM, isa kAraNa ve jaisA ki zrutasAgara sUri ne kahA hai paramapUjya haiN| ataH donoM ke vinayopacAra evaM AhAradAna sambandhI "sajjAtijJApanArtha strINAM mahAvratAnyupacaryante, na paramArthata- | pUjAvidhiyoM meM antara honA anivArya hai| stAsAM mahAvratAni santi, tena munijanasya striyAzca parasparaM vandAnApi ratanacandra jaina gIta koI eka kisI dUrI ko koI eka kisI dUrI ko aMtarAla meM honA hai jahA~ jahA~ kucha pAnA hai vahA~-vahA~ kucha khonA hai| tana se mana kI durI sabako milI virAsata meM aura le liyA kucha sA~soM ne hameM hirAsata meM sAtha-sAtha calate haiM lekina hote sAtha nahIM yahI vivazatA sAle haradama deha-riyAsata meM apane-apane galiyAre kA darda sabhI ko DhonA hai|| apane-apane duHkha-sukha kI hai dhUpa-chA~va aba nIr3oM meM jo hue parAjita aMtara meM, ve bhaTake bAhara bhIr3oM meM azoka zarmA apanI pIr3Ae~ sahakara jo pIte auroM ke A~sU yaha maiMne tumane dekhA hai ve saba zAmila haiM pIroM meM jinake jaisA honA hai unake jaisA bonA hai| A~kha hamArI nIMda hamArI para sapane begAne haiM jitane bhI aphasAne haiM saba para-pIr3A aphasAne haiM jo dina meM apane ho na sake bana Ate sapane nIMdoM meM isa mRga tRSNA meM pyAse mana phira aura aura akulAne haiM ujar3e reta-gharauMdoM meM basa reta or3hakara sonA hai| abhyudaya nivAsa, 36-vI, maitrIvihAra, supelA, bhilAI (durga), chattIsagar3ha -disambara 2001 jinabhASita 11
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacana ___ apane AdarzoM ke pIche calo duniyA ke pIche nahIM AcArya zrI vidyAsAgara saMsAra meM koI yadi Adarza mArga para 28 navambara 2001 ko prAtaH di. jaina suna letA hU~ aura sabake liye yahI kahatA hU~calanA cAhatA hai to usase kahA jAtA hai ki atizaya kSetra konI jI meM AcArya zrI dekho hama kisI ko 'hA~' nahIM kahate, to kisI tuma apane AdarzoM ke pIche, apane guruoM ke | kA sasaMgha padArpaNa huaa| vahA~ tIsaveM ko 'na' bhI nahIM kahate haiN| yadi hama kisI ko pIche calanA, duniyA ke pIche nahIM calanA aura hA~ kaha deM to dUsarA nArAja ho jAyegA aura isa duniyA ke pIche bhI nahIM pdd'naa| yahI sUtra AcArya padArohaNa divasa para2 disambara usake liye 'na' kaha deM to vaha nArAja ho mujhe AcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja ne 2001 ko diyA gayA pravacana jaayegaa| isaliye 'dekho' hamArA sUtra-vAkya diyA thaa| unhoMne hamase kahA thA - tumheM kacha hai| yaha to hamAre pAsa sadA milegaa| hameM to kahanA nahIM hai, kartavya samajhakara karate jAnA svIkAranA nahIM caahtii| vaha saMsAra ke baMdhana | guru mahArAja ne kahA thA- sunanA sabakI para aura karate hI cale jaanaa| saba kucha hotA calA meM racanApacanA nahIM caahtii| usI kI vizeSatA karanA mana kii| basa meM vahI kara rahA hU~, sabakI jaayegaa| basa pIche mur3akara nahIM dekhanA aura hai ki itane sAre sAdhaka Aja maMcAsIna haiN| | sunatA hU~ aura kisI ko nArAja nahIM karatA na hI kahIM para ruknaa| yadi kahIM para rukate eka vyakti rAste se jA rahA thaa| usake huuN| jaise Apa loga apanI dukAna calAte haiM, haiM to bahuta sI rukAvaTeM A jAtI haiN| yaha konI pAsa jeba meM koyalA hai| eka guphA ke rAste agara choTA lar3akA bhI A jAtA hai to use kSetra kA isa bAra kA prathama ravivAra hai aura se jA rahA hai, usane dUsare ko rAstA batAne bhI daddA daddA kahakara apanI dukAna calAte haiN| zItakAla ke pravAsa kI Apa logoM ne abhI ke liya krAsa lagA diyA aura Age bar3ha gyaa| use nArAja nahIM karate haiM, basa maiMne bhI apanI bAta kI to isa bAre meM hama kacha kaha nahIM | bahata se pIche Ane vAloM kA mArga prazasta | dukAna ko calAne kA tarIkA Apa logoM se sakate haiM, kyoMki baMdhana se mukta hokara to ho gyaa| isalie koyalA kAma to karatA hai| sIkhA hai| kisI ko nArAja nahIM karanA aura Aye haiN| isa bAra to aura pA~ca mAha kA hamane bhI yahA~ Aye aise koyaloM ko chA~TA, apanA kAma krnaa| isI kA pariNAma hai itanI cAturmAsa thaa| isalie pA~ca mAha ke baMdhana ke | jinameM sAgara, jabalapura, lalitapura Adi bar3I dukAna hai| guru mahArAja ne kahA thA- saMgha bAda punaH bandhana kI bAta svIkAranA ThIka Adi sthAnoM se acche-acche koyaloM ko | ko gurukula bnaanaa| basa yaha saba unakA hI nhiiN| Age ke bAre meM to kucha kaha nahIM sakate chA~TA aura Aja hIre jaise bane baiThe haiN| yaha AzIrvAda hai| hama to basa AcArya zrI haiN| Aja to maiM baiThA baiThA suna rahA thaa| acchA saba Apa dekha hI rahe haiN| yaha bAta satya hai jJAnasAgara jI mahArAja kI ejeMsI calA rahe laga rahA thaa| abhI ailaka jI ne kahA thA - ki guru ke guNoM kI mahimA gAne se guru ke haiN| maiM to basa eka ejeMTa kI taraha kAma kara asaMyamI kaisA hotA hai? to koyale ke samAna prati bahumAna bar3hatA hai| hamAre liye gurumahArAja rahA hU~ aura karatA hI jaauuNgaa| yaha maMca bar3A kahA gayA thaa| isaliye koyale se bacanA ne jo kahA thA vahI maiM kara rahA huuN| pada kI hotA jA rahA hai| yaha saba unhIM kI kRpA kA cAhie, usa jalate hue koyale ko chUte haiM to, koI bAta nahIM hai| hameM kArya kI ora dRSTi phala hai| hAtha jala jAte haiN| vaisA chUte haiM, to hAtha kAle rakhanA caahie| apane kArya ko karttavya dRSTi gaMgA nadI jaise gaMgotrI se bahuta patalI ho jAte haiN| hama yaha kahanA cAhate haiM ki yadi se karanA caahie| maiMne to apane kArya ko kiyA | sI dhAra ke rUpa meM nikalatI hai, vaha apanI hama asaMyamI se bacate, yAnI (janatA kI ora hai aura karatA jA rahA huuN| maiM to bahuta choTA yAtrA prAraMbha karatI hai| rAste meM eka choTI nadI izArA) Apa logoM se bacate to Apa kahA~ thaa| gurumahArAja ne itanI vRddhA vasthA meM mujhe milii| usane pUchA kahA~ jA rahI ho? vaha se Ate? ye maMca para baiThe itane sAre mahArAja jaise anagar3ha ke liye jo diyA, isa yogya batAtI hai aura sAtha ho jAtI haiM, aisI hI kahA~ se Ate? isaliye hamArA kahanA banA diyaa| isameM merA kucha bhI nahIM hai, saba dUsarI-tIsarI Adi nadiyA~ aura bahuta sArI asaMyamI se ekadama bacanA nahIM, lekina guru mahArAja kA AzIrvAda thaa| unakI AjJA nadiyA~ milakara eka vizAla rUpa meM vaha gaMgA asaMyamiyoM meM racanApacanA nahIM hai| jaise kA pAlana karatA jA rahA huuN| nadI bana jAtI hai| vaise hI hama bhI kucha nahIM koyalA jaba jalatA hai tabhI bhojana pakatA hai, Aja Apa loga bA~dhanA cAhate ho aura hai bhaiyA, ina saba logoM ne milakara hameM bar3A yadi vaha jale na to ApakA bhojana kaise vacana cAhate ho, lekina hamAre liye guru | mahArAja banA diyA hai. ina logoM ne hamAre sAtha banegA? vaise hI gRhastha jo hotA hai, vaha mahArAja ne kahA thA - kisI ko vacana nahIM calanA cAhA, hamane kahA - calo, acchI bAta gRhasthI ke baMdhana meM ba~dhA hotA hai, apanI denaa| yadi koI Apake vacanoM ko sunane kI hai, hameM to koI bAdhA nahIM hai| jaise gaMgA nadI saMtAna ko saMskAravAna banAtA hai, vaha svayaM icchA rakhatA hai, to pravacana de denaa| Apa bar3I ho gaI, vaise hI yaha saMgha bar3A hotA calA baMdhana meM rahakara saMskAra detA hai| usake saMskAra loga kone-kone se A jAte haiM aura hamArI gyaa| Apa logoM ne batAyA 29 varSa pUre ho aise hote haiM ki usakI saMtAna phira baMdhana ko bAta ko sunakara cale jAte haiN| maiM bhI saba kI gaye, yaha 30vA~ varSa prAraMbha ho gyaa| mujhe to 12 disambara 2001 jinabhASita
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ || naI sahasrAbdI aura bhArata DaoN. azoka sahajAnanda patA nahIM calA kaise yaha samaya nikala gyaa| vaise bhI hamArA to aba riTAryameMTa kA samaya A gyaa| koI yadi sarvisa karatA hai, to 3035 sAla kI sarvisa karake riTAyara ho jAtA hai| aba yaha bAta ina sabako (yAni saMgha ko) batA do| hameM batAne kI koI AvazyakatA nahIM hai| hama to jaisA mahArAja ne kahA thA, vaisA kara rahe haiN| hama to guru mahArAja ke dvArA prApta isa patha para unake dizA nirdeza ke anusAra cala rahe haiN| unhoMne patha para calane ke liye dizA nirdeza ke sAtha saMketoM ke kucha sAinaborDa bhI diye haiN| unhIM sAInaborDo ko apane pAsa rakhakara cala rahA huuN| hamane sunA hai koI pratibhAvAn vidyArthI hai, vaha yadi pepara meM kahIM eka jagaha galatI kara detA hai lekina apanA pepara sApha sutharA rakhatA hai, acchI rAITiMga meM likhatA hai to usa para bhI vahaapane nambara bar3hA letA hai, vaise hI maiMne bhI zrI jJAnasAgara jI mahArAja kA pepara ekadama sAphasutharA rakhA hai, jaisA unhoMne kahA vaisA hI kiyA aura kara rahA hU~ aura apanI caryA ko ekadama sApha sutharA banAye rakhA hai| aba to nambara pUre mileMge, milanA caahie| jaise pratibhAvAna vidyArthI ko pepara likhate samaya jJAta hI nahIM rahatA hai ki 3 ghaMTe kaise nikala gaye, vaise mujhe bhI jJAta nahIM hai ki ye 29 varSa kaise nikala gaye? mujhe to ye 29-30 varSa 3 ghaMTe jaise lge| mujhe to jJAta Apane karA diye, vaise hI ina mahArAja logoM ko bhI batA denA ki 29 varSa ho gaye aura Apa logoM ko bhI dhyAna rakhanA hai| hamane bhagavAna mahAvIra svAmI ke isa zAsana kAla meM unhIM ke batAye hue mArga kA anusaraNa kiyA hai| yaha saba gurudeva kA AzIrvAda evaM unakI asIma kRpA kA pratiphala hai| isameM merA kucha bhI nahIM hai, kyoMki yaha patha unhIM ne hameM diyA hai| yaha patha bhI unakA aura pAtheya bhI unakA aura patha para calane ke liye yaha pada bhI unakA, maiM to basa cala rahA huuN| unhIM zrI jJAnasAgara jI kA anusaraNa kara rahA huuN| anta meM unako yAda karatA huA virAma letA huuN| taraNi jJAnasAgara guru, tAro mujhe Rssiish| karuNA kara karuNA karo, kara se do aashiiss|| prastuti- muni zrI ajita sAgara eka ahama prazna hai ki nayI sadI aura | lAbha caMda logoM taka hI sImita rhegaa| tIsarI sahasrAbdI meM bhI kyA ve hI zaktiyA~ jyotiSiyoM kI bhaviSyavANI hai ki varcasva banAye rakheMgI, jo aba taka banAye ikkIsavIM sadI ke zuruAta meM hI bhArata hue haiN| kyA asamAnatA, zoSaNa aura eka mahAzakti bana jaayegaa| lekina anyAya tathA dharmAndhatA evaM dharma ke kaMdhe mahAzakti to rUsa bhI thA, cIna bhI hai aura para vyaktigata yA samUhagata hita ke liye amarIkA, phrAMsa aura briTena bhii| lekina ina baMdUka rakhane kA silasilA nayI sadI meM bhI dezoM meM bhI prAya: janatA unhIM duHkha-dardo jArI rhegaa| AzaMkA yahI hai ki saba-kucha meM pIr3ita hai, jinase ki anya dezoM meN| pUrvavat hI calatA rhegaa| khatarA to yaha bhI hA~ mAtrA kA pharka jarUra hai| bhArata avazya hai ki samUce saMsAra meM dharma, saMskRti, nIti mahAzakti bane, para kisa kImata para? kyA Adi ke nAma para vighaTanakArI tattva aura sAmarika zreSThatA aura vijJAna-TeknAlaoNjI adhika AkrAmaka ho jaaeNge| kI unnati hI kisI deza ko zakti bIsavIM sadI meM kaI dezoM kI sampanna banAtI hai? hamArA vicAra hai, kataI bhaugolika sImAe~ bdliiN| kucha purAne deza nhiiN| deza mahAna aura mahAzakti sampanna TUTe, naye deza janme, para jisa Ama janatA taba banatA hai, jaba usakI janatA khuzahAla ke hita ke nAma para yaha huA, vaha pahale hotI hai tathA azikSA, berojagArI, kupojaisI hI pIr3ita rhii| bIsavIM sadI meM saMsAra SaNa aura dharmAMdhatA tathA vyaktigata svArtha ne do-do mahAna vizva yuddhoM ke bAda aneka ke liye rASTrahita ko bali car3hA dene vAlA choTe-bar3e kSetrIya yuddhoM kI vibhISikA jhelii| netRtva nahIM hotaa| Aja bhArata meM ye saba lAkhoM loga mAre gaye, karor3oM beghara hue, apanA varcasva banAye huye haiN| bhraSTAcAra unakI trAsadI se Aja kI samUcI mAnavatA jIvana-zailI bana gayA hai| paraMparAgata mukta nahIM ho paayii| vizva ke sabhI mahAdvIpoM naitika mUlya dama tor3a rahe haiN| meM asaMtoSa, arAjakatA aura bhinna-bhinna ikkIsavIM sadI meM ye saba tirohita AdarzoM ke nAma para raktapAta jArI hai| eka ho jaayeNge| bhArata ko eka sAmAjika ora islAmika kaTTaravAda khataranAka rUpa AMdolana calAne vAlA prakhara netA caahiye| dhAraNa kara rahA hai, to dUsarI ora IsAiyata aisA sAmAjika AMdolana jo deza kI ke pracAra-prasAra ke liye hara sambhava upAya tamAma burAiyoM kA unmUlana kara de, aisA kiye jA rahe haiN| apane deza meM bhI kaTTaravAda netA jisakI A~khoM para vyaktigata yA panapa rahA hai, na kevala dharma ke nAma para, dalIya svArtha kI paTTI na ba~dhI ho| jo sattA balki jAti ke nAma para bhii| ko janatA kI cerI banA de| ikkIsavIM sadI mAnavatA ke liye sampAdaka - "ApakI samasyA hamArA | zubha hogI yA azubha, kahanA kaThina hai| yaha samAdhAna" 239, darIbA kalA~, dillI-110006 satya hai ki vijJAna aura TeknAlaoNjI ke kSetra meM bIsavIM sadI meM abhUtapUrva unnati huI, vizeSakara uttarArddha meN| aMtarikSa yAtrAe~ sampanna huii| ikkIsavIM sadI meM sUcanA krAMti ke kAraNa choTI ho gaI duniyA aura bhI choTI ho jaaegii| lekina isa krAMti kA -disambara 2001 jinabhASita 13
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina zramaNa paramparA ke advitIya zramaNa AcArya zrI vidyAsAgara muni zrI ajitasAgara saMsAra paribhramaNa ke cakra meM phaMse hue dAna dekara digambara muni banAyA usa 26 __ AcArya zrI ke 30veM AcAryapadAsaMsArI prANI kI dazA kA varNana karane jAya~ | varSIya digambara muni ko apanA 'AcAryapada' to usakA varNana karanA asaMbhava hai, aura rohaNa divasa para vizeSa aalekh| pradAna karake nirApada hokara Atmastha hokara usake duHkha ke bAre meM kucha likhanA cAheM AcAryapadArohaNa tithi mArgazIrSa kRSNa sallekhanA kI sAdhanA meM laga gye| aise mahAna to itane zabda nahIM ki pUrA-pUrA likhA jA dvitIyA, vi.saM. 2029 AcArya, jJAnamUrti zrI jJAnasAgara jI mahArAja ske| anAdikAla se saMsAra sAgara meM par3A the, jo jJAna kI anupama dharohara, zAntimUrti huA saMsArI prANI indriya sukha aura duHkha kI laharoM ke thaper3oM ko | evaM mAna-sammAna kI bhAvanA se kosoM dUra the| aise AcArya zrI jJAna saha rahA hai| saMsAra kA moha hI isake saMsAra ko bar3hAne kA kAraNa hai| sAgara jI mahArAja ne apane ziSya munizrI vidyAsAgara jI mahArAja isa saMsArasAgara se yadi koI pAra honA cAhatA hai, to usake liye ko mArgazIrSa kRSNA dvitIyA vi.saM. 2029, 22 navambara 1972 hamAre AcAryoM ne kahA hai ki jo ratnatrayarupI nAva meM baiThakara, samatA | ko nasIrAbAda jilA ajamera (rAja.) meM apanA cArya pada kA tyAga aura saMyama kI patavAra ko hAtha meM lekara nAva ko khetA hai, vaha nizcita | karake, apane hI hAthoM muni vidyAsAgara jI ko AcAryatva ke siMhAsana rUpa se ekadina saMsArasAgara se pAra ho jAtA hai| Aja vartamAna meM | para biThAkara AcArya pada se suzobhita kiyA aura svayaM nIce baiThakara isa bhautikavAdI yuga meM, jahA~ para indriyoM ke viSayoM kA mAyA jAla | 'namo'stu' kiyA aura nivedana kiyA- he AcAryavara! Aja se Apa cAroM tarapha phailA hai, eka apratima mahAyogI, jaina zramaNa paramparA ke | hamAre AcArya haiN| hamArA yaha zarIra jIrNa ho gayA hai| mujhe sallekhanA advitIya zramaNa, jJAnadhyAna kI anupama kRti, jinake andara vidyA kA vrata pradAna karake apane niryApakatva meM hamArA samAdhimaraNa kraayeN| zrI sAgara laharA rahA hai, aise mahAna digambarajainAcArya zrI vidyAsAgara jI jJAnasAgara jI kI bhAvanA AcArya zrI vidyAsAgara jI ne kuzala niryApaka mahArAja ne bhI saMkalpa liyA aura ratnatrayarUpI nAva meM svayaM ko savAra banakara pUrNa kI thii| kara, samatA aura saMyama kI patavAra ko hAtha meM lekara isa saMsAra sAgara aba socanIya bAta yaha hai ki eka 26 varSIya muni vidyAsAgara se pAra karane kA satata puruSArtha kara rahe haiN| AcArya bhakti meM kahA | jI meM vaha kSamatA zrI jJAnasAgara jI ne apanI divya dRSTi se dekhI thI, isaliye unhoMne apane 'AcArya pada' kA bhAra unheM sauMpA thaa| gurubhakti saMjameNa ya, taraMti saMsArasAyaraM ghorN| / yogyatA ke AdhAra para hI vyakti ko ucca padoM para AsIna kiyA chiNNaMti aTukammaM jammaNamaraNaM Na paaveNti|| / jAtA hai, isIliye kisI zAyara ne likhA haiaise guru kI bhakti karane se ziSya ghora saMsArasAgara se tara usa AdamI ko sauMpa do, duniyA kA kaarobaar| jAtA hai, ATha kharmoM kA kSaya bhI kara sakatA hai, aura janma maraNa jisa AdamI ke dila meM, koI ArajU na ho|| se chuTakArA bhI pA jAtA hai| AcArya parameSThI kA lakSaNa kahA hai- jo aise vyaktitva ke dhanI ko apane AcAryatva kA bhAra sauMpA, svayaM mokSamArga para calate haiM, aura jo bhavya jIva mokSamArga para calanA jo jana raMjana se dUra AtmaraMjana ke liye nirjana sthAnoM ko apanA cAhate haiM, unheM calAte haiM, aise AcArya parameSThI hote haiN| Aja hama par3Ava banAtA hai aura adhyAtma rasa se bharapUra gAthAsUtroM ko apane dekhate haiM ki bAlayati saMgha ke nirmAtA parama pUjya AcArya zrI vidyasAgara mAnasa ke cintana kI svara laharI banAtA hai| yaha bAta alaga hai ki jI mahArAja aise hI AcAryatva ko apane jIvana meM dhAraNa karake vartamAna | AcArya guruvara yadi jaMgala meM bhI pahuMca jAe~ to vahA~ kA vAtAvaraNa meM bhautikatA kI ora daur3ane vAlI yuvA pIr3hI ko dharma kI ora AkRSTa maMgalamaya ho jAtA hai| ye guruvara khyAti, pUjA, lAbha se kozoM dUra kara rahe haiN| isa Adhunika yuga ke pariveza meM dharma kI bAta ko ina / rahate haiM, aura paranindA aura AtmaprazaMsA kI bAta unake mukha se kabhI yuvAoM ke mana taka pahu~cAyA aura saMyama evaM vairAgya kA pATha inako nahIM nikltii| inakI caryA meM saMyama aura vairAgya kI bAta harapala par3hAyA aura unake mana meM saMyama va vairAgya kA bIja boyA, isI kA dikhatI hai| aise AcArya guruvara kA yaha 30vA~ AcArya pada divasa pariNAma hai ki vartamAna meM yuvA digambara jaina muniyoM ko Apa dekha | hai, jo bhavya jIvoM ke liye kalyANa kA mArga dikhAnevAlA hai| AcAryazrI kA jIvana AcaraNa kI kasauTI para kasA huA jIvana aba ApakA dhyAna una kSaNoM kI ora le jAnA cAhatA hU~, jina hai, jo svayaM calate hue isa mArga para calane vAloM ke liye sahI dizA kSaNoM meM eka vayovRddha 81-82 varSIya AcArya apanI gurutA ko | bodha pradAna karatA hai| unhoMne ahiMsA, aura karuNA ko pratyeka mAnasa chor3akara apane hI ziSya jise ka, kha, ga, se par3hAyA aura saMyama kA | kA viSaya banAyA hai| aise AcAryazrI ke vyaktitva ko hama dekhate haiM, 14 disambara 2001 jinabhASita -
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ to kisI zAyara kI ye paMktiyA~ sArthaka najara AtI haiM- / bhaTake-aTake pathikajanoM ko samIcIna mArga ko dikhAyA hai| svayaM amala se jindagI banatI hai, jannata bhI jahannuma bhii| calate hue bahuta se sAdhakoM ke liye apanI varadAnI chA~va ko pradAna abhI bhI gayA kyA hai, badala de jindagI apnii|| karake unake mArga ko prazasta kiyaa| aise AcArya parameSThI ke vyaktitva hama apanI jindagI ke mAlika svayaM haiN| hama jaisA bananA cAheM, | ko hama kalama se likhane kA prayAsa kareM to sUraja ko dIpa dikhAne vaisA bana sakate haiN| hama Aja unnati karanA cAhate haiM, para kaisI unnati | jaisI bAta hogii| aise parama ArAdhya guruvara ne mujha jaise alpajJa ke cAhate haiM? dhana-vaibhava kI unnati ko apanI unnati mAna lenA sabase liye panAha dI, aura mere jIvana ke ajJAnarUpI timira kA haraNa karake bar3I bhUla hai| vastutaH unnati kyA hai yaha ina paMktiyoM meM dekheM- sahI dizA bodha pradAna kiyA aura saMsAra sAgara se pAra hone ke liye rUha kI AjAdI, rUhAnI tarakkI meM hai| mujhe bhI apane jaisI ratnatrayarUpI nAva meM biThAkara samatA aura saMyama daulata kI tarakkI huI to rUha bhI khatare meM hai| kI patavAra pradAna kii| aise apane guruvara kA upakAra isa jIvana meM - AtmA kI AjAdI sabase bar3I unnati hai| AcArya zrI kA | kyA, aneka bhavoM meM bhI nahIM cukA paauuNgaa| caraNoM meM zata-zata nmn| vyaktitva aisA hI hai, jinhoMne moha ke sAre baMdhanoM ko tor3akara apane | ina paMktiyoM ke sAtha virAma letA hU~Apako nirmohI banAyA hai| AtmA kI AjAdI ko apane jIvana kA mere mAlika apanI adAlata meM itanI to jagaha rkhnaa| lakSya banAyA, viSaya vAsanAoM se dUra rahakara mokSa ke pathika banakara maiM rahU~ yA na rahU~, mere guruvara ko salAmata rkhnaa|| AcArya zrI vidyAsAgara kA cAturmAsa abhUtapUrva dharmaprabhAvanA ke sAtha sampanna jblpur| parama pUjya AcArya zrI 108 vidyasAgara jI mahArAja | praveza satrAraMbha samAroha AcArya zrI kI maMgala dezanA ke sAtha sampanna ke cAturmAsa ke avasara para yahA~ sampUrNa deza ke kone-kone se takarIbana | huaa| 5 lAkha zraddhAluoM kA Agamana dayodaya pazu saMvardhana evaM paryAvaraNa jabalapura ke itihAsa meM eka aura ghaTanA ullekhanIya rhii| kendra (gauzAlA) tilavArAghATa para huaa| vahIM kAryakramoM ke Ayojana | AcArya zrI ke saMgha kA picchikA parivartana samAroha 30 sAloM se kI zrRMkhalA ne dharma evaM naitikatA kI prabhAvanA ko dviguNita kara diyaa| | dIpAvalI ke uparAnta hotA thA paraMtu jabalapura meM yaha dIpAvalI ke cAturmAsa sthApanA ke sAtha hI gauzAlA vikAsonmukha ho utthii| pUrva huaa| cAturmAsa ke sabase bar3e mAne jAne vAle isa Ayojana kI vahIM paryuSaNa parva ke dasa divasI Ayojana meM deza bhara ke mUrdhanya vidvAnoM | svIkRti ravivAra ko AcArya zrI ne dI aura maMgalavAra ko Ayojana kA jamaghaTa dayodaya tIrtha para umar3a pdd'aa| AcArya zAMtisAgara jI kA ho gyaa| DaoN. hIrAlAla janma zatAbdI samAroha ke avasara para smArikA samAdhi divasa, rakSAbaMdhana parva, pArzvanAtha bhagavAna kA nirvANa divasa kA vimocana samAroha bhI atyadhika garimApUrNa rhaa| (mukuTa saptamI) kAryakramoM ke sAtha hI karelI meM Ayojita AcArya zrI ke sammukha upasthita hokara AzIrvAda grahaNa kara paMcakalyANaka kI bacata rAzi 11 lAkha rupaye (jisameM se 6 lAkha gaurakSA evaM mAMsa niryAta ko rokane se saMbaMdhita dizA nirdeza prApta pUrva meM evaM 5 lAkha dayodaya parisara meM) zrI sammeda zikhara jI vikAsa karane vAle rAjanetAoM meM zrImatI menakA gA~dhI (kendrIya saMskRti maMtrI), hetu bheMTakara dAna rAzi ke sadupayoga kA eka udAharaNa prastuta kiyA zrI satyanArAyaNa jaTiyA (kendrIya adhikAritA maMtrI), rASTrIya svayaM sevaka saMgha ke sarasaMgha cAlaka zrI ke.esa. sudarzana jI, ma.pra. ke gyaa| vanamaMtrI zrI haravaMza ThAkura, gRha rAjyamaMtrI dIvAna caMdrabhAna siMha, ma.pra. dIna-dukhiyoM kI sevA bhAvanA se sthApita bhAgyodaya tIrtha mAnavAdhikAra Ayoga ke adhyakSa zrI gulAba guptA, jabalapura ke prabhArI (sAgara) dvArA dayodaya meM cikitsA zivira kA Ayojana kara 200 maMtrI ajaya siMha rAhula, ma.pra. vidhAnasabhA upAdhyakSa IzvaradAsa rohANI, marIjoM kA parIkSaNa kara 60 marIjoM kI cikitsA kI gaI evaM AcArya jabalapura mahApaura, sAMsada mahodayA, vidhAyakagaNa ke sAtha, patrakAra, zrI ke AzIrvAda se sabhI marIja svastha hokara gye|| sAhityakAra, adhikArI evaM prabuddhajana va nyAyAdhIza bhI niraMtara sampUrNa deza se Aye DAkTaroM kI eka rASTrIya saMgoSThI 'meDikala | upasthita rhe| bhArata ke sabase baDe mArbala niryAtaka zrI Ara ke pATanI besisa Apha jainijma' eka sArabhUta Ayojana rhaa| bhArata varSIya | evaM AcArya zrI ke bacapana ke bAlasakhAoM kI upasthiti bhI digambara jaina prazAsakIya prazikSaNa saMsthAna ke naye prazikSaNArthiyoM kA | ullekhanIya rhii| -disambara 2001 jinabhASita 15
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhimaraNa : jIvanasudhAra kI kuMjI sva. paM. milApacandra jI kaTAriyA kAya aura kaSAyoM ko kRza karate hue zAMta bhAvoM se zarIra ke | sadgati prApta karane meM vaha samartha hotI hai, aura jaba sadgati prApta tyAga ko samAdhimaraNa kahate haiN| sallekhanA, sanyAsamaraNa, antya- ho jAtI hai to pUrvopArjita duSkarma bhI usakA kucha nahIM bigAr3a pAte, vidhi, paMDitamaraNa, aMtakriyA, mRtyu-mahotsava, 'AryANAM mahAkratuH' | aura agara anta samaya meM pariNAma kaluSita ho jAte haiM to durgati Adi saba isI ke nAma haiN| samAdhimaraNa dhAraNa karane vAle ko sAdhaka, / prApta hotI hai, jisameM pUrvopArjita zubha karmoM ko bhogane kA avasara kSapaka, preyArthI Adi kahate haiN| hI nahIM miltaa| isa taraha sArA kAtA pIMdA kapAsa yA gur3a gobara ho anekoM aparAdha karane para bhI aMta meM manuSya kSamA mA~gane para jAtA hai aura durgati kI paramparA bar3ha jAtI hai| isase jAnA jA sakatA jaise aparAdhoM se mukta ho jAtA hai, usI taraha jIvana bhara pApAraMbha | hai ki samAdhimaraNa kI jIvana meM kitanI mahattA hai| karanevAlA bhI agara anta samaya meM samAdhi dhAraNa kara letA hai to taptasya tapasazcApi pAlitasya vratasya c| avazya sugati kA pAtra hotA hai| 'anta bhalA so saba bhalA' isa paThitasya zrutasyApi phalaM mRtyuH smaadhinaa|| bAta ko jaina hI nahIM jainetara saMpradAyoM meM bhI mahattva diyA gayA hai| (mRtyu mahotsava, 16) vaidika purANoM meM aneka aise AkhyAna Ate haiM jinameM anta samaya (tape hue tapa, pAlana kie hue vrata aura par3he hue zAstroM kA meM nArAyaNa kA nAma lene vAle pApI bhI baikuMThagAmI hue haiN| ajAmIla | phala samAdhimaraNa meM hI hai- binA samAdhimaraNa ke ye vRthA haiN|) ne sArI jindagI pApakarma meM bitAI parantu anta samaya meM nArAyaNa | yahA~ yaha zaMkA nahIM karanA cAhie ki 'jaba samAdhimaraNa se kA nAma lene se vaha baikuNThavAsI huaa| isI bAta ko jaina kathAkAroM | hI saba kucha hotA hai to kyoM japa-tapa-cAritra kI Aphata mola lI ne bhI dUsare zabdoM meM citrita kiyA hai| jIvandha kumAra ne maraNAsanna jAya, maraNa samaya samAdhi grahaNa kara leNge|' parantu aisA vicAranA ThIka kutte ko NamokAra mantra diyA tathA tIrthaMkara pArzvaprabhu ne agni meM jalate | nahIM kyoMki sArI jindagI tapa aura cAritra, kAya tathA kaSAya ke kRza hue do soM ko namaskAra maMtra sunAyA jisake prabhAva se ye tiryaMca | karane kA abhyAsa isIlie kiyA jAtA hai ki anta samaya meM bhI jIva bhI devagati ko prApta hue| mahAbhArata yuddha kI samApti ke bAda | pariNAma nirmala rahe aura samAdhi grahaNa karane meM sahUliyata rhe| saMbhavataH apanA kArya pUrA huA jAnakara saharSa mRtyu kA svAgata karane vAle isIlie kundakunda AcArya ne sallekhanA ko zikSAvrata meM sthAna dene bhISma pitAmaha kI 'icchA mRtyu' (icchApUrvaka maraNa) bhI jaina kI dUradarzitA kI hai| samAdhimaraNa aura tapaHcAritra meM paraspara kAryasallekhanA se milatI huI hai| kAraNarUpatA hai| jaba upasarga aura akAla mRtyu kA avasara A sArI jindagI japa - tapa karane para bhI agara mRtyu ke samaya upasthita ho yathA - siMhAdi krUra jantuoM kA acAnaka AkramaNa, sote samAdhi dhAraNa na kI jAve to sArA japa tapa usI taraha vRthA hotA hue ghara meM bhayaMkara agni laga jAnA, mahAvana meM rAstA bhUla jAnA, hai jisa taraha vidyArthI pUre varSa bhara pATha yAda kare aura parIkSA ke samaya bIca samudra meM tUphAna se nAva DUbanA, viSadhara sarpa kA kATa khAnA, use bhUla jAye yA zastrAbhyAsI yoddhA raNa kSetra meM jAkara kAyara bana Adi, taba pUrvakRta cAritra kA abhyAsa hI kAma AtA hai| sArI jiMdagI jAye yA koI dUra dezAntara se dhanopArjana karake lAye aura use gA~va | cAritra meM bitAne vAlA agara anta samaya meM asAvadhAna hokara apane ke samIpa Akara luTA baitthe| binA samAdhimaraNa ke cAritravAn jIvana | Atmadharma se vimukha ho jAye to usakA doSa tapaH cAritra para nahIM bhI phalahIna vRkSakI taraha nissAra hotA hai| isI ko svAmI samantabhadrane hai, yaha to usake puruSArtha kI hInatA aura abhyAsa kI kamI hai yA kitane sundara zabdoM meM kahA hai - buddhi vikAra hai| ise hI to 'vinAzakAle viparIta buddhiH' kahate haiN| antakriyAdhikaraNaM tapaHphalaM sakaladarzinaH stuvte| samAdhimaraNa kA icchuka mRtyu se bhayabhIta nahIM hotaa| vaha acchI tasmAt yAvadvibhavaM samAdhimaraNe prytitvym| taraha samajhatA hai ki maraNa AtmA kA nAza nahIM hai, maraNa to dUsarA (ratnakaraMDazrAvakAcAra, 123) janma dhAraNa karane ko kahate haiN| vaha mRtyu ko mahotsava samajhatA hai, artha- samasta matAvalambI tapa kA phala antakriyA samAdhimaraNa | ise AtmA kA zarIra ke sAtha vivAha samajhatA hai, zarIra kA zarIra para hI AdhArita batAte haiM ataH puruSArtha bhara samAdhimaraNa ke lie | ke sAtha vivAha to laukika hai vaha ise alaukika vivAha samajhatA prayatna karanA caahie| bhAratIya saMskRti meM jo antakriyA para itanA | hai aura isa taraha mRtyu kA saharSa AliMgana karatA hai| tela hIna dIpa mahattva diyA gayA hai usameM vaijJAnika rahasya hai, isase bhAratIya maharSiyoM aura dagdha rajju tathA vRkSa ke sUkhe hue patte kI taraha jIrNa aura zithila ke Atma-tattva jJAna kI parAkASThA jAnI jAtI hai| mRtyu ke samaya agara zarIrarUpI naukara ko jaba vaha apane cAritra sAdhana ke liye ayogya AtmA kaSAyoM se sacikkaNa (cIkanI) nahIM hotI to vaha anAyAsa | samajhatA hai to use peMzana dekara dUsare yogya naukara (zarIra) kA prabandha zarIra tyAga kara detI hai aura use mAraNAMtika saMkleza bhI vizeSa nahIM | karatA hai| itanI udAtta bhUmikA para sthita sAdhaka kabhI kAyara nahI hotA, usakA mAnasika saMtulana ThIka rahatA hai jisase svecchAnusAra | ho sakatA, vaha to parama maraNazUra, Atma vijayI, mRtyuMjayI hai| 16 disambara 2001 jinabhASita
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmaghAta (viSa khAkara, tAlAba ku~e Adi meM DUbakara, svayaM bodhakathA phA~sI lagAkara yA zasrAstra se apanI jIvanalIlA samApta karanA), satI prathA (mRta pati ke sAtha citA meM jala jAnA), AmaraNa anazana dharmarAja kA vAtsalya-bhAva (apanI kisI mA~ga kI pUrti ke liye maraNa paryanta AhAra tyAga karanA), kaurava aura pANDava donoM eka hI kuTumba meM hue the| Adi samAdhimaraNa kI koTi meM nahIM A skte| samAdhimaraNa aura inameM rAjyalobha ke kAraNa unameM paraspara meM virodha ho gayA thaa| kauravoM AkAza-pAtAla, kA~ca-hIrA, prakAza-aMdhakAra, dina-rAta, aura 3,6 | ne pANDavoM ko itanA adhika satAyA ki unheM vana meM bhI zAnti ke aMka kI taraha mahAna antara hai| ye kaSAyoM kI tIvratA se, svArtha se nahIM rahane diyaa| kaurava sau bhAI the pANDava the pA~ca bhaaii| kI bhAvanA se aura kaluSita hRdaya se kie jAte haiM jaba ki samAdhimaraNa | duryodhana kauravoM meM sabase bar3A thaa| eka bAra use gandhoM zAnta pariNAmoM se vivekapUrvaka binA kisI vAJchA ke kiyA jAtA | ne bandI banA liyaa| dhRtarASTra ne nivedana kiyA dharmarAja yudhiyuSTira se use mukta karAne ke lie aura dharmarAja ne kaha diyA apane dukkhakhao kammakhao samAhimaraNaM ca bohilAo y| choTe bhAI bhIma se| mama hou jagadbAndhava tava jiNavara crnnsrnnenn|| yudhiSThira se duryodhana ko mukta karAne kI bAta sunakara bhImarAja krodha se bhara utthe| bole bhaiyA! usa pApI ko mukta jaina nibandha ratnAvalI karAne kI bAta karate ho, jisake kAraNa hameM vanavAsa kI yAtanAe~ (prathama bhAga) se sAbhAra sahanA pdd'ii| usa anyAyI ko mukta karAne kI bAta karate ho, jisane bharI sabhA meM draupadI ko nirvasana karane kA dussAhasa kiyA 1. guNabhadraracita uttarapurANa meM bhagavAn pArzvanAtha dvArA 'NamokAra thA? dharmarAja bhaiyA! agara Apa kisI aura ko mukta karane kI mantra' sunAye jAne kA ullekha nahIM hai| usameM mAtra yaha kahA gayA hai bAta karate to anucita nahIM hotA kintu duryodhana ko mukta karAne ki nAga aura nAgI unake upadeza se zamabhAva ko prApta hue aura marakara maiM nahIM jaauuNgaa| dharaNendra - padmAvatI hue| yahA~ subhaumakumAra pArzvanAtha kA hI dUsarA dharmarAja yudhiSThira kA hRdaya karuNA se bhara gyaa| karuNAbhAva nAma hai| (dekhie sarga 73, zloka 95-118 tathA pRSTha 703 para A~khoM se bahane lgaa| arjuna mauna rUpa se yaha saba suna bhI rahe vyakti vAcaka zabdakoSa) the aura dekha bhI rahe the| unhoMne bhaiyA yudhiSThira kI A~khoM ko sampAdaka dekhA aura unake hRdaya ke vAtsalyabhAva ko smjhaa| vAtsalya ke Age ve bhUla gaye duryodhana kA vair| uThA liyA apanA gANDIva aura zIghra jA bhir3e gandharvo se| ghanaghora yuddha kara gandharvo ko siddhakSetra sammedazikhara jI meM bhavya parAjita kiyA aura duryodhana ko gandharvo se mukta karA laaye| dharmarAja ne samajhAyA - hama paraspara meM sau kaurava aura pA~ca AryikAdIkSA saMpanna pANDava haiN| paraspara meM lar3a bhir3a sakate haiM, kintu bAharavAloM ke lie hama sadA eka sau pA~ca bhAI hI haiN| dharmarAja ke vAtsalya parama pUjya A. kalpa viveka sAgara jI mahArAja dvArA ko dekhakara aura sunakara bhImarAja lajjita hokara natamastaka ho dIkSita parama pUjya AcArya vidyAsAgara jI mAharAja kI saMghasthA gye| AryikA 105 vijJAnamati mAtA jI ne 18 navambara 2001 sAdharmiyoM para sneha rakhanA vAtsalyabhAva hai| hamAre bhItara ko pAMca bAlabrahmacAriNI bahanoM ko AryikAdIkSA pradAna kii| yudhiSThira jaisI ekatA aura vAtsalya kI bhAvanA honI caahie| laikika aura dhArmika jJAna se suzikSita bahanoM ke vicAroM ne sajAtIya kI unnati hamArI IrSA kA kAraNa na bne| matabheda rahe vAtAvaraNa ko vairAgyamaya banA diyaa| AryikAoM ke navIna to bhale rahe, para manabheda kabhI na rhe| nAmakaraNa ko suna apAra janasamudAya harSa se vibhora ho utthaa| 'vidyAkathAkuMja' se sAbhAra navIna nAma isa prakAra haiM - AryikA vRSabhamati jI (bra. mAdhurI, zAhapura), AryikA Adityamati jI (bra. arcanA rahalI), AryikA pavitramati jI (bra. saMdhyA nAgapura), AryikA dayodaya pazu sevA kendra gozAlA garimAmati jI (bra. sImA karrApura) AryikA saMbhavamati jI (bra. sesaI kA udghATana jyoti rahalI) bnii| bhagavAna mahAvIra svAmI ke 2600veM janma jayaMtI varSa isI avasara para nava dIkSita AryikA Adityamati jI meM ahiMsA ke patha pradarzaka aura deza ke mahAna saMta AcArya zrI ke gRhastha jIvana ke mAtA-pitA ko AryikA vijJAnamati jI vidyAsAgara jI mahArAja ke AzIrvAda se muni zrI kSamAsAgara jI, kI purAnI picchikA prApta huii| kAryakrama kA saMcAlana narendra jI muni zrI bhavya sAgara jI ke sAnidhya meM zrI viThThalabhAI pUrva maMtrI evaM dIpaka jI ASTA ne kiyaa| ma.pra. zAsana ke mukhya Atithya meM dayodaya pazu sevA kendra zailendra siMghaI kaTaMgI, jabalapura gozAlA sesaI kA udghATana samAroha bhavyatA se sampanna huaa| -disambara 2001 jinabhASita 17
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN. darabArIlAla jI koThiyA kI antaryAtrA DaoN. zItalacandra jaina [ 3 janavarI 2002 samAdhimaraNa divasa para vizeSa Alekha jaina nyAya-darzana ke mUrdhanya vidvAn, / evaM sAyaM kAla do bAra gurudeva ke mukha se | pariNAmoM se kie gae nivedana ko sunakara 3 rASTrapati puraskAra se sammAnita DaoN. darabArI jaba Agama/adhyAtma ke gUr3ha rahasyoM ko Apa | janavarI ko prAtaH 8.45 para AcArya lAla jI koThiyA AcAryapravara saMtaziromaNi sunate to sahaja/barabasa hI Apake mukha se vidyAsAgara jI mahArAja ne pahale AThavIM tathA zrI vidyAsAgara jI mahArAja tathA 42 munirAjoM 'vAha-vAha' nikala pdd'taa| sAtha hI yaha bhI bAda meM navamI parigrahatyAga pratimA kA saMkalpa ke sAnnidhya meM Agamokta vidhi se salle- ve aksara kaha uThate ki gurudeva! mujhase dera Apako kraayaa| khanA vrata dhAraNa kara 3 janavarI 2000 ko ho gii| kucha aura zIghra AtA to adhika 3 janavarI 2000, somavAra, pauSa samAdhimaraNa ko prApta hue| 88 varSIya DaoN. | samaya taka yaha durlabha amRtapAna karane kA | kRSNa dvAdazI vI.ni.saM. 2526, vikrama koThiyA ko Apake parijana bhAgyodaya tIrtha, suavasara prApta kara sktaa| saMvat 2056 ko Apane isa jIvana kI sAgara kI embuleMsa ke dvArA zrI digambara jaina Apake kuTumbI bhAtAdvaya zrI vibhava- | aMtima zvA~sa aparAhna 3.50 para lii| zAma revAtaTa siddhodaya siddhakSetra nemAvara (devAsa) kumAra evaM zrI dulIcaMda koThiyA, bInA ko siddhodaya tIrtha parisara meM hI Apake nazvara ma.pra. lekara gae the| hAtha-paira tathA zarIra ke (sAgara) tathA brahma. kapila jaina, khaNDavA ke zarIra ko vimAna meM biThAkara tathA bhAtA anya bhAga sUjane se zarIra kucha adhika dvArA kI gaI aharniza vaiyAvRtya se Apake vibhavakumAra koThiyA ke dvArA agni saMskAra zithila evaM moTA ho gayA thaa| sTrecara para mAno sAre kaSTa hI vismRta ho ge| sAtha hI kriyA sampanna huii| rakhakara jaba Apako AcArya zrI vidyAsAgara AcAryazrI jI kA sAnnidhya pAkara Apake jIvana vRtta jI mahArAja ke pAsa lAyA gayA, taba lagatA pariNAmoM meM vizuddhatA prApta huI, ataH Apane pratiSThAcArya pitAmaha paM. makundIlAla thA ki sthiti atyaMta gaMbhIra hai| parantu guruvara aneka bAra munirAjoM ko dekhakara AcAryazrI jaina ke dvitIya putra zrI hajArIlAla koThiyA kI kA sAnnidhya evaM AzISa pAkara kucha hI ghaNToM | jI se nivedana kiyA ki mujhe bhI isa zreNI dharmapatnI zrImatI ciroMjAbAI kI pavitra kukSi meM Apa pUrNa caitanya ho ge| itanA hI nahIM, | meM sammilita kara liijie| zArIrika sthiti se tIrthaMkara pArzvanAtha svAmI kI samavazaraNa Apane phira AcAryazrI se saMskRta meM hI dekhakara AcAryazrI Apako Avazyaka nirdeza sthalI siddhakSetra nainAgirI (chatarapura) ma.pra. meM adhikAMza vArtAlApa kara jIvana ke zeSAMza dete to Apa use zabdazaH pAlana karane meM ASAr3ha kRSNA dvitIyA, vi.saM. 1998 unhIM ke caraNoM meM vyatIta karane hetu AgrahapUrNa tatpara ho jaate| 2 janavarI 2000 kI zAma tadanusAra 11 jUna 1911 ko advitIya nivedana kiyA tathA sallekhanApUrvaka samAdhi- ko jaba Apane svecchA se niyamita zakkara pratibhA ke dhanI dvitIya putra darabArIlAla ne maraNa karAne hetu bhAvabharA nivedana bhI kiyaa| | tathA bAdAma Adi ke tyAga karane kI bhAvanA janma pAyA thaa| Apake janma ke 2-3 varSa pUrva budhavAra 22 disambara 99 ko prAtaH pradarzita kI taba AcAryazrI ne punaH pUchA hI Apake pitAzrI kSetra para sthita bAbA yahA~ pahu~ce DaoN. koThiyA ke bAre meM Avazyaka paMDitajI! inako grahaNa karane kA vikalpa hai daulatarAma varNI jaina pAThazAlA ke sambhavataH pUchatAcha kara gurudeva ne guruvAra ko 5 dinoM yA tyAga karane kA? Akasmika prazna sunakara prathama adhyApaka niyukta hue the| 3 varSa kI ke lie AhAraprakriyA meM parivartana hetu nirdeza | pahale to ve cauMka gae, phira punaH bole nahIM, ApakI umra meM Apake pitA ke mitra haDuA diyaa| ataH dAla, daliyA, laukI, munakkA, inakA to tyAga karanA hai| ye hI mujhe priya the| (sAgara) nivAsI mAlagujAra pannAlAla jI pAnI, anAra rasa, A~valA evaM nIMbU rasa tathA | aba Apake vacanAmRta sunakara ye bhI nIrasa bar3akura apane grAma meM dhArmika adhyApana kArya jala ke atirikta zeSa anya prakAra ke AhAra lagane lage haiN| abhI taka kursI para biThAkara hetu Apake pitAjI ko sAtha le ge| vahIM para kA Apane tyAga kara diyaa| 29 disambara 99 darzanArtha lAye jAne vAle koThiyA jI ko mAno ApakA prAthamika adhyayana abhI prAraMbha hI ko daliyA rUpa anna kA bhI 3 dina ke liye / saMjIvanI vaTI hI mila gaI, jo 3 janavarI huA thA ki durdaiva Ar3e A gayA aura mAtra Apane svecchA se tyAga kara diyaa| isa ko apane hI kadamoM se calakara gurudeva ke 6 varSa kI umra meM hI darabArIlAla ke sira se prakriyA se jahA~ zarIragata mala-vikRti kA darzanArtha pahu~ce the| bAda meM Apane AcAryazrI pitA kI varadAnI chAyA china gii| mAtA saMzodhana huA, vahIM Apake zarIra kI sUjana se punaH nivedana kiyA ki kama se kama gyAraha ciroMjAbAI ne vaidhavyajIvana ke sAtha bar3I meM kamI AyI, hAtha-paira kI zithilatA kama pratimAoM kA pAlana to maiM kara hI lU~gA, ataH kaThinAI se ApakA evaM choTI bahina kA hokara svAzrita saMcAlana meM vikAsa huA aura Apa merI pAtratA ko samajhakara vrata-saMkalpa pAlana-poSaNa kiyaa| AvAja bhI adhika spaSTa Ane lgii| prAtaH pradAna kreN| ApakI tIvra bhAvanA evaM jAgrata 18 disambara 2001 jinabhASita -
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyA-adhyayana kailAzacaMda siddhAMtazAstrI kI preraNA se | se 77 taka mAnada maMtrI rahe, ataH isa saMsthA darabArIlAla ne apanI kuzala prajJA se banArasa A gae aura sthA. mahA. meM rahakara | ko bhI vRddhiMgata karane evaM sAhitya prakAzana dAdA tathA nAnA ke grAma sauraI meM vidyAdhyayana nyAyAcArya (caturtha) parIkSA meM pAsa hue| san | meM ApakA yogadAna rhaa| tabhI yaha saMsthA kara cauthI kakSA meM apane vidyAlaya ke sAtha 1937 meM vIra vidyAlaya, papaurA jI meM 3 | Age zodha saMsthAna kA rUpa pA skii| anya vidyAlayoM meM bhI zreSThatApUrvaka prathama varSa taka dharma prAdhyApaka rahakara phira RSabha samAja-sevA sthAna prApta kyaa| 1925 meM jArja paMcama ke | brahmacaryAzrama, mathurA meM do varSa taka prAcArya paccIsa sauveM bhagavAna mahAvIra nirvAbhArata Agamana kAla meM Apako pAritoSaka pada kA dAyitva vahana kiyaa| san 1942 se Notsava varSa ke avasara para digambara jaina rUpa meM jArja paMcama kI mudrAvAlA meDala 50 taka paM. jugala kizorajI mukhtAra ke zramaNa paraMparA kA itihAsa lekhana kArya saMpanna pratiyogitA meM prApta huaa| bAda meM zrI mahAvIra sAhacarya meM rahakara vIra sevA maMdira, sarasAvA ho, isa bhAvanA se zivapurI (ma.pra.) meM san digambara jaina saMskRta mahA.. sADhamala se | meM jaina dharma ke granthoM ke saMzodhana saMpAdana 73 meM nemIcaMda jaina goMdavAloM ke dvArA saMpanna pravezikA, vizArada prathamakhaNDarUpa dhArmika tathA lekhana kAryoM meM dattacitta rhe| vahA~ se karAe gae paMcakalyANaka pratiSThA avasara para tathA saMskRta zikSA prApta kii| vizeSa sevAnivRtta hokara dillI meM kucha dinoM taka Apane bhAratavarSIya digambara jaina vidvat adhyayana kI bhAvanA se tatpazcAt Apane jaina pustaka bhaNDAra kholakara usakA saMcAlana pariSada ke adhyakSa ke rUpa meM saMsthA ke rajata zAsa. saMskRta mahA., kAzI (saMprati-sampU. kiyA kintu zIghra vidyArasika koThiyA jI kI jayaMtI mahotsava kA Ayojana kiyaa| adhisaMskRta vizva.) se saMskRtaprathamA evaM baMgIya preraNA se saMsthApita samaMtabhadra saMskRta mahA., vezana meM lie gae nirNaya ke anurUpa grantha saMskRta parIkSA eso., kalakattA kI vyAkaraNa dillI meM prAcArya pada para rahakara sAta varSoM Alekhana kA dAyitva DaoN. nemicandra zAstrI parIkSA meM saphalatA prApta kii| syAdvAda mahA. taka saMsthA kA vikAsa kiyaa| adhyApana ke jyotiSAcArya ko sauMpA gyaa| kAlAntara meM vArANasI meM adhyayana prApta kara navyanyAya sAtha vidyAdhyayana bhI anavarata jArI rahA, 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya madhyamA parIkSA prathama zreNI meM uttIrNa kii| ataH zAstrAcArya (jainadarzana) kA aMtima paramparA' ke nAma se 4 khaNDoM meM vaha grantha jJAnArAdhanA kI bhAvanA se vidyAdhyayana kI khaNDa tathA ema.e. saMskRta parIkSA banArasa tatkAlIna uparASTrapati mAnanIya zrI bI.DI. icchA balavatI hotI gaI, ataH Apane hindU vizvavidyAlaya se uttIrNa kii| 3 varSa taka jattI ke karakamaloM se vimocita huaa| isI prAcIna nyAyazAstrI, prAcIna nyAyAcArya pratha- digambara jaina kAleja, bar3auta meM saMskRta avasara para rajata jayaMtI smArikA prakAzana makhaNDa, kAzI hindU vizva, se, jainadarzana prAdhyApaka rahakara san 60 meM banArasa hindU kA nirNaya tathA 'mahAvIra vidyA phaNDa' kI zAstrI, jainadarzanazAstrAcArya (do khaNDa) vizva meM prAcyavidyA dharma-vijJAna-saMkAyagata sthApanA kara jaina vidvAn yA unakI saMtAna ko baM saM, eso. kalakattA kI jaina nyAya (prathama) jaina darzana-nyAya ke prAdhyApaka pada para zikSA kArya meM sahAyatArtha koSa kI sthApanA evaM madhyamA, nyAyatIrthaparIkSA bhI uttIrNa kii| niyukta hue| isI vizvavidyAlaya meM hI san kI gii| mANikacaMda diga. jaina parIkSAlaya bambaI se | 70 se 74 sevAnivRtti kAla taka jaina-bauddha vizArada (dvitIya evaM tRtIya khaNDa) tathA darzana ke rIDara pada para rahakara adhyApana kArya sAdhu-saMgatisiddhAMtazAstrI parIkSA ke dharma-nyAya-sAhitya karate rhe| isI bIca jaina sAhitya ke mUrdhanya samAja sevA, pravacana, adhyApana kArya rUpa tInoM khaNDa uttIrNa kie| manISI paM. jugala kizora mukhtAra ne ApakI ke atirikta avasara prApta hone para sAdhupratibhA kA mUlyAMkana kara apane sAhitya kArya saMgati avazya karate the san 80 meM gRhasthAzrama praveza hetu muni zrI samaMtabhadra mahArAja ke sAnnidhya zravaNabelagolA meM cAturmAsa ke daurAna lagabhaga yuvAvaya meM chiMdavAr3A (ma.pra.) nivAsI meM kumbhoja-bAhubalI meM apanA uttarAdhikArI 150 picchikAdhAriyoM ke sAtha ailAcArya zrI choTe sAhaba zrI khuzAlacaMda paToriyA kI niyukta kiyaa| evaM dillI jAkara eka vidyAnaMda mahArAja ke sAnnidhya meM dravya-saMgraha suputrI camelIdevI ke sAtha dAmpatya jIvana samAroha Ayojita kara DaoN. koThiyA ko evaM nyAyadIpikA graMthoM kA vAcana karane kA san 1936 meM prAraMbha huaa| Apane bhI apanA 'dharmaputra' ghoSita kiyaa| avasara prApta kiyaa| AcArya zrI vidyAsAgara vidyAlayIna zikSA ke atirikta vizArada, sAhityaratna, prabhAkara parIkSA uttIrNa kI thii| jI mahArAja ke sasaMgha sAnnidhya meM paM. phUlacaMda sAhitya sevA jI siddhAMtazAstrI, paM. kailAzacaMdajI san 1985 meM camelIdevI kA avasAna ho vIra sevA maMdira TrasTa kI vArANasI meM siddhAMtazAstrI, paM. jagamohanalAlajI siddhAMta jAne para paM. darabArI lAla koThiyA ke jIvana sthApanA kara san 60 se Apa mAnada maMtrI ke zAstrI, paM. pannAlAlajI sAhityAcArya, paM. meM virakti ke bIja gahare hote ge| rUpa meM sAhityalekhana-prakAzana kArya meM javAharalAlajI siddhAMta zAstrI, paM. bAlacaMdajI adhyApana kArya saMlagna rhe| ataH Apake mArgadarzana meM ukta siddhAMta zAstrI ke sAtha SaTkhaNDAgama evaM saMsthAna se zatAdhika grantha prakAzita evaM san 1939 meM sarvaprathama bhA.di. jaina kaSAyapAhuDa ke vAcanA ziviroM meM bhI Apane punarmudrita bhI hue| saMprati, Apa adhyakSa pada saMgha aMbAlA meM tattvopadezaka ke rUpa meM bhAga liyA tathA sAgara khuraI, lalitapura para rahakara jinavANI kI sevA meM tatpara the| Apane kArya prAraMbha kiyaa| bAda meM paM. Adi meM vAcana karane kA saubhAgya bhI prApta zrI gaNeza varNI graMtha mAlA kAzI ke san 64 - disambara 2001 jinabhASita 19
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-sRjana patrikAoM meM Apake dvArA likhita 200 se | pradAna karane kI ghoSaNA kara Apako sammAnita samaya-samaya para jaina dharma-darzana ke adhika Alekha bhI ApakI pratibhA kA | kiyA / DaoN, koThiyA ne prApta sammAna rAzi vibhinna pakSoM para Apane apanI medhA kA paricaya sahaja hI dilA dete haiN| 'nainAgirI se nirdhana, vyutpanna pratibhAvAna chAtroM ko upayoga kara saMskRta, prAkRta evaM hindI meM gaMgA taTa taka' ApakI aprakAzita Atma- | chAtravRtti dene hetu pradAna kara dii| granthoM kA Alekhana kiyaa| saMskRta racanAoM kathA bhI upalabdha hai| saMskRta, prAkRta, hindI Adi meM jaina meM pramukha hai- (1) jaina darzane pramANa cintanam, sammAna sAhitya sRjana, nyAya-darzana ke sarvAMgINa (2) jainapramANa mImAMsAyAH svarUpam, (3) jaina samAja ke vibhinna samAyojanoM meM | vikAsa meM apratima yogadAna ko dRSTigata jaina darzane karuNAyAH svarUpam (4) zrutapaM- ApakI prakhara medhA kA sammAna nyAyAlaMkAra, rakhakara jaina samAja ke dvArA san'82 meM 'DaoN. camI, (5) jambUjinASTakam, (6) AtmA nyAyaratnAkara, nyAyavAcaspati Adi alaM darabArIlAla koThiyA abhinandana grantha' prakAasti na vA, (7) dravyasaMgrahasaMskRta TIkA, kAraNoM se saMpanna huaa| ApakI kRti 'pramANa zita kara Apako bhavya samAroha meM samarpita (8) nyAyadIpikAyAH prakAzAkhyaM TippaNam parIkSA' ko uttara pradeza zAsana dvArA eka hajAra kiyA gyaa| ApakI racanAdharmitA ke vividha tathA (9) nyAyadIpikAyAH prshnottraavliH| rupaye kA 'prAdezika sammAna' prApta huaa| vIra AyAmoM ko dRSTigata karake barakataullAha prAkRta bhASA meM Apake dvArA 'jinaNiyAyanirvANa bhAratI, naI dillI ne san 55 meM vizvavidyAlaya bhopAla (ma.pra.) ke prAkRta evaM vijjAvigAso' (aprakAzita) nyAya viSa2500 rupaye ke puraskAra ke sAtha 'nyAyA tulanAtmaka bhASA vibhAga ke antargata vigata yaka zodhaparaka prabaMdha liyA gayA hai| isake laMkAra' upAdhi se vibhUSita kiyaa| bhAratIya varSa san 99 meM pro. DaoN. bhAgacanda jaina atirikta prAkRta bhASAgata 'vRhad dravyasaMgraha' jJAnapITha, naI dillI kI svarNa jayaMtI avasara 'bhAgendu' saciva ma.pra. saMskRta akAdamI, graMtha kA saMpAdana evaM bhASA lekhana tathA para rASTra ke sarvazreSTha vidvAna' ke rUpa meM bhopAla ke kuzala nirdezana meM zrI maheza prasAda 'niyamasAgara' grantha kI 53 vI gAthA kI 11000 rupaye ke puraskAra evaM vAgdevatA jaina, saMskRta vibhAga, hamIdiyA mahA., vistRta vyAkhyA bhI likhI hai| rASTrabhASA hindI pratibhA, zAla-zrIphala se sammAnita hue| bhopAla ne 'DaoN. darabArI lAla koThiyA kI meM Apane banArasa hindU vizvavidyAlaya kI ma.pra. ke mukhyamaMtrI zrI digvijaya siMha kI saMskRta evaM prAkRta racanAoM kA anuzIlana' pIeca.DI. hetu san 69 meM jaina tarkazAstra meM adhyakSatA meM jaina samAja gunA dvArA 'jaina viSaya para 200 pRSThIya zodha prabaMdha likhakara anumAna vicAra nAmaka zodha prabaMdha likhaa| purANa koSa' ke saMpAdana kArya hetu 5000 pIecaDI upAdhi prApta kii| vIra sevA maMdira TrasTa se prakAzita ukta zodha rupaye kI sammAna rAzi prApta huii| isI koza AcArya zrI samannabhadra jI mahArAja se prabaMdha ke atirikta ApakI 'jaina tattvajJAna saMpAdana kArya para digambara jaina tIrtha kSetra zrI varSoM pUrva Apane zolApura (mahA.) ke nikaTa mImAMsA' kRti meM vibhinna maulika nibaMdha mahAvIra jI ke dvArA Apako 11000 rupaye vartI sthAna para dvitIya pratimA ke vratagrahaNa saMkalita haiN| 'jaina darzana aura nyAyaH udbhava kI sammAna nidhi pradAna kara Apake zrama kArya kara saMyamita jIvana jInA prAraMbha kiyA thaa| aura vikAsa' 'jaina-darzana aura nyAyaH eka kI sarAhanA kI gii| gaNeza prasAda varNI janma AcArya zrI vidyAsAgara jI mAhArAja se parizIlana,' 'mahAvIra kA jIvana saMdeza' jayaMtI ke avasara para syAdvAda jaina mahA., samaya-samaya para darzana-vaMdana lAbha ke tathA 'jaina nyAya kI bhUmikA' nAmaka kRtiyA~ / vArANasI dvArA 'varNI puraskAra se Apa atirikta samAdhimaraNa hetu zarIra evaM bhI ApakI saphala lekhanI se pAThakoM ko sammAnita hue to AcArya zrI vidyAnaMda jI kASAyika pariNAmoM ko kRza/kSINa karane hetu upalabdha ho skii| mahArAja ke sAnnidhya meM dillI meM 'AcArya mArga nirdezana prApta karate rahate the| DaoN. san 44 se 93 taka anavarata darabArIlAla koThiyA ko jahA~ apane cAcA paM. kuMdakuMda puraskAra' (caturtha) gAMdhI nAthAraMga jI cintana-manana ke dvArA Apake kuzala saMpAdana digambara jaina maMgala prati. solApura dvArA 51 vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya kA samAgama prApta meM 'adhyAtmakamalamArtaNDa', 'nyAyadIpikA', hajAra rupaye se sammAnita hue tathA saMsthAna huA vahIM dUsare parijana paM. bAlacaMdajI 'Apta parIkSA', zrIpurapArzvanAtha-stotra', ne 'nyAyasiMdhu' ke alaMkaraNa se Apako siddhAntazAstrI kA naikaTya bhI dhArmika, 'zAsana-catustriMzikA', 'syAdvAda-siddhi'. vibhUSita kiyaa| zrI gommaTezvara vidyApITha sAhityika kArya hetu sambala pradAna karatA 'prAkRta padyAnukrama', 'pramANaprameyakalikA', prazasti tathA a.bhA. puraskAra zravaNa bela 'samAdhimaraNotsAha dIpaka', 'dravyasaMgraha,' golA (kartA.) ke saMsthAna se tathA jaina klaba isa prakAra DaoN., darabArIlAla koThiyA 'pramANa parIkSA', 'patra parIkSA', 'devAgama- parisaMgha, satanA dvArA 'jagadIza rAya jaina ne apane jIvana ke aMtima teraha dinoM meM stotra' 'yuktyAnuzAsana', 'aSTasahasrI' tathA pratibhA sammAna' se bhI Apa alaMkRta hue| AcArya pravara saMtaziromaNI zrI vidyAsAgara jI 'jaina purANa koza' saMpAdita hokara vibhinna mahArAja ke sAnnidhya meM pariNAmoM kI bhArata ke rASTrapati mahAmahima zrI prakAzanoM se prakAzita hokara adhyetAoM ke ke.Ara. nArAyaNana ne ApakI vidvattA, vizuddhatApUrvaka samAdhimaraNa karake jIvana ko lie paryApta zodhabindu evaM cintana ke sArthaka kiyaa| vAGmayIna avadAna tathA saMskRta sAhitya AyAma upalabdha karA rahe hai| prAcArya sevA ko lakSya kara 15 agasta 97 ko 'zreSTha inake atirikta vibhinna abhinandana | saMskata vidAna' heta 20 hajAra rupaye prativarSa di.jaina AcArya, saMskRta mahAvidyAlaya, manihAroM kA rAstA, jayapura (rAja.) grantha, smRti-grantha tathA zodhaparaka patra- | 20 disambara 2001 jinabhASita rhaa|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina saMskRti meM paryAvaraNa-cetanA vidyAvAcaspati DaoN. zrIraMjana sUrideva 'paryAvaraNa' zabda 'vAtA manuSya kI taraha jaivika cetanA rahane varaNa' kA hI paryAyavAcI hai, vanaspati ke jIva hone ke kAraNa hI jainadharma meM ke siddhAnta kA samarthana hotA hai| jisakA sAmAnya artha hotA hai- | sarvaprakAra kI kaccI vanaspati kI abhakSyatA meM paryAvaraNa aura phira vRkSa Adi kA Asa-par3osa kI paristhiti athavA | kI vividha pradUSaNoM se prarakSA aura vanaspatiyoM athavA per3a sahArA pAkara bar3hanevAlI latA Adi AsapAsa kA prisr| pRthvI, | paudhoM kI astitvarakSA kA bhAva nihita hai| kahanA na hogA ko rUpa kI upalabdhi hotI hai| isI parvata, vAyu, jagala, par3a-pAdha | ki jainazAstra yA tadanuvartI jainasaMskRti meM paryAvaraNa ke prakAra, dhUpa dene se vanaspati-jIva yA vanaspati, jIva-jantu, pazumUlabhUta vana aura vanaspati ke sambandha meM bahuta gambhIratA ko gandha kI upalabdhi hotI hai tathA pakSI Adi se milakara hI pAnI paTAne se Ikha Adi vanaspati paryAvaraNa banA hai| paryAvaraNa kA | se vaicArika vivecana kiyA gayA hai, jo apane Apa meM eka ko rasa kI upalabdhi hotI hai aura jIvana se abhinna sambandha hai| | svataMtra vanaspatizAstra kI mahimA Ayatta karatA hai| praroha, jar3a Adi kATa dene se kahanA to yaha cAhie ki paryA utpanna sikur3ana se vanaspati kI varaNa hI jIvana hai| sparzopalabdhi kI sUcanA milatI hai| punaH rAtri jaina saMskRti mUlata: ahiMsAvAdI jaina cintakoM ne paryAvaraNa kI rakSA kI | meM kamala Adi ke pattoM yA daloM ke simaTane saMskRti hai| isalie jainazAstra meM jIva-hiMsA dRSTi se vanaspati ko jIva mAnakara usa para | se unakI nIMda kA saMketa prApta hotA hai aura kA sarvathA niSedha kiyA gayA hai| jainazAstra meM dayAbhAva rakhane kA Adeza kiyA hai| IsavI prAtaH daloM ke khulane se unake jAgane kI jIvoM kI jo yoniyA~ nirdhArita huI haiM, unameM san kI tIsarI-cauthI zatI ke mahAn kathAkAra sthiti dyotita hotI hai| aura phira, kavivanaspati-yoni bhI eka pramukha yoni hai| AcArya saMghadAsagaNI ne apanI bahukhyAta prasiddhi ke anusAra, striyoM ke nUpura-yukta pairoM jJAtavya hai, vaidika yA brAhmaNa-saMskRti meM cAra prAkRta-kathAkRti 'vasudevahiNDI' ke 'bandhu ke AghAta se azoka Adi per3oM ke vikasita yoniyA~ nirdhArita haiM-tiryagyoni, manuSyayoni, matI lambha' meM likhA hai ki jainadharma kA mUla hone kI jAnakArI milatI hai| aura isI prakAra, pitRyoni evaM devyoni| kintu, jaina saMskRti jIvadayA hai| saMsArI manuSya kanda, mUla, phUla, asamaya meM phUla-phala ke udgama se saptaparNa pitRyoni nahIM maantii| usakI dRSTi meM cAra phala aura patte ke upabhoga dvArA prAyaH vanaspati kI harSAnubhUti kA bodha hotA hai| yoniyA~ isa prakAra haiM - vanaspatiyoni, vanaspati-kAyika jIvoM ko kaSTa pahu~cAte haiN| AcArya saMghadAsagaNI sakala vanaspati tiryagyoni, manuSya yoni aura devyoni| apane Agama-pramANa se vanaspatiyoM ko jIva | meM jIva kI siddhi ko pramANita karate hue hI karmoM se jIvAtmA manuSya-yoni se cyuta mAnakara una para zraddhA rakhanI caahiye| kahate haiM- jisa prakAra eka se adhika indriyoM hokara vanaspati-yoni meM jAtI hai| manuSya viSayopalabdhi ke krama meM jisa vAle jIva utpanna hote haiM, bar3hate haiM tathA khAda vanaspati bhI jIva hai, isalie use prakAra apanI pA~coM jJAnendriyoM se zabda, rUpa, Adi ucita poSaNa prApta hone se snigdha 'vanaspatikAyika jIva' kahate haiN| isI se rasa, gandha aura sparza kA anubhava karate haiM, kAntivAle balasampanna, nIroga evaM AyuSyausakA kATanA-chA~TanA Adi kArya jaina usI prakAra vanaspati-jIva bhI janmAntara vAn (dIrghAyu) hote haiM, punaH khAda Adi ke saMskRti meM varjita hai| isa dRSTi se jaina kriyAoM kI bhAvalabdhivaza apanI sparzendriya abhAva va kupoSaNa se kRza, kSINa, durbala aura saMskRti meM paryAvaraNa kI cetanA sadA se rahI se viSaya kA anubhava karate haiN| vanaspati rUgNa hokara mara jAte haiM, usI prakAra kevala kAyika jIvoM ke liye bhI kisI labdhi eka indriya (sparzendriya) se yukta vanaspati'mUlAcAra' (vaTTakera : IsA prathama vizeSa se viSaya kI upalabdhi kI bAta kahI jIvoM meM utpatti aura vRddhi kA dharma dRSTigata zatI) nAmaka AcAra-pradhAna grantha meM likhA jAtI hai| jaise, megha kA garjana sunakara aMkura hotA hai| isI prakAra ve vanaspati-jIva mIThe hai ki vanaspati ekendriya jIva hai| isakI naseM yA praroha Adi kA udgama hotA hai, jisase pAnI se sikta hone para bahuta phala dene vAle, nahIM dikhAI pdd'tiiN| yaha haritakAya hai| ise / vanaspati-kAyika jIvoM kI zabdopalabdhi kI cikane pattoM se suzobhita, saghana aura dIrghAyu jIva-svarUpa jAnakara isakI kRntana-rUpa sUcanA milatI hai| Adhunika vaijJAnikoM kI bhI hote haiN| aura phira, tIte, kaDuve, kasaile tathA hiMsA nahIM karanI caahie| jainAcAra meM yaha mAnyatA hai ki reDiyo Adi kI madhura khaTTe-khAda jala se sIMcane para vanaspati-jIvoM haritakAya per3a-paudhoM kI TahanI ko tor3anA bhI AvAja ke sunane se phasaloM ko saMvarddhana prApta ke patte murajhA jAte haiM yA pIle par3a jAte haiM manA hai| phaloM meM bhI kacce phaloM ko tor3anA hotA hai| isase bhI vanaspati meM zabda kI yA rUkhar3e aura sikur3e huye ho jAte haiM tathA manA hai| jo phala pakakara svayaM girate haiM, ve upalabdhi kI zakti vidyamAna rahane kI sUcanA phalahIna hote aura anta meM mara jAte haiN| isa hI grAhya haiM, kyoMki ve acitta (ajIva) aura milatI hai| sAtha hI, isase prasiddha vaijJAnika prakAra ke kAraNoM se unameM jIva hai, aisA anavadya hote haiN| jagadIzacandra basu ke, vanaspatiyoM meM bhI mAnakara unakI ucita rIti se sevA aura rakSA disambara 2001 jinabhASita 21
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanI caahiye| bhAratIya jIvana aura saMskRti kI | vaijJAnika adhyayana sUkSmekSikA ke sAtha kiyA bhAratIya saMskRti meM vRkSapUjA ko bRhatkathA 'vasudevahiNDI' meM vRkSoM ke varNana- | hai| 'gommaTasAra' (AcArya nemicandra siddhAatizaya mahattva diyA gayA hai| loka-jIvana krama meM kathAkAra AcArya saMghadAsagaNI ne ntacakravartI : IsA kI 10vIM-zatI) meM meM pIpala aura baragada to viziSTa rUpa se apane sUkSmatama prAkRtika aura zAstra-gambhIra vanaspati para vicAra karate huye AcArya pUjita haiN| vivAha-saMskAra ke avasara para adhyayana kA paricaya diyA hai| 'vasudevahiNDI' nemicandra ne likhA hai ki vanaspati ke kaI Ama-mahuA byAhane kI bhI cirAcarita prathA meM upalabdha vanoM aura vanaspatiyoM kI bahuvarNI prakAra hote haiN| jaise, kucha vanaspatiyA~ milatI hai| 'dhAtrInavamI' kA nAmakaraNa usa udbhAvanAe~ paryAvaraNa-cetanA ke adhyayana kI mUlabIjAtmaka hotI haiM, to kucha skandhabIjAtithi ko dhAtrIvRkSa (A~valA kA per3a) pUjane dRSTi se apanA pAryantika mahattva rakhatI haiN| tmk| isI prakAra, kucha vanaspatiyA~ 'bIjakI vizeSa prathA ko saMketita karatA hai, to 'vasudevahiNDI' meM saMghadAsagaNI dvArA upa- | saha' hotI haiM, to kucha 'smmuurchim'| jina 'vaTasAvitrIvrata' (jyeSTha kRSNa amAvasyA) nyasta vRkSa-varNanoM meM vRkSoM kI pUjanIyatA aura vanaspati-jIvoM kA mUla hI bIja hotA hai, ve ke dina bhAratIya sadhavA striyA~ baragada ko pati mahattA kA vinyAsa to huA hI hai, paryAvaraNa- | 'mUlabIja' kahe jAte haiM (jaise : adarakha, kA pratinidhi mAnakara usakI pUjA karatI haiN| cetanA bhI samAhita ho gaI hai| kathAkAra ne haldI aadi)| jina vanaspati-jIvoM kA vaidika matAnusAra pIpala yA azvattha to paryAvaraNa ke mahattva kI dRSTi se upayogI vRkSoM agrabhAga hI bIja hotA hai, arthAt TahanI kI sAkSAt trideva (brahmA, viSNu yA kRSNa aura meM zAla, sahakAra, tilaka, kurabaka, zallakI, kalama lagAne se ve utpanna hote haiM, maheza) kA hI pratirUpa hai| campaka, azoka, kamala, kumuda, kunda 'agrabIja' kahalAte haiM aura parva (gA~Tha yA mUlatau brahmarUpAya madhyato vissnnuruupinne| (gandharvadattA lambha), punnAga, panasa, nAli- pora) hI jinake bIja hote haiM, 'parvabIja' haiM agrata: zivarUpAya azvatthAya namo nmH|| kera, pArApata, bhavyagaja, nameruka (vegavatI- (jaise : Ikha, beMta aadi)| puna: jo vanaspati yahA~ azvattha ko pradhAna vRkSa mAnakara lambha), saptavarNa, tindUsaka (bAlacandrA- jIva kanda se utpanna hote haiM, ve 'kandabIja' upalakSaNa rUpa meM azvattha kA nAma liyA gayA lambha), vilva (priyaMmusundarIlambha), akSoTa mAne jAte haiM (jaise : AlU, ola aadi)| hai| sabhI vRkSoM kI sthiti yA mahimA azvattha (akharoTa), priyAla (cirauMjI), kola (bera), isI prakAra jo vanaspati-jIva skandha se jaisI hI hai| (vizeSa vivaraNa ke liye draSTavya tinduka, iMguda, kaMsAra-nIvAra (ketumatI- | utpanna hote haiM, ve 'skandha bIja' haiM (jaise : "vaidika vijJAna aura bhAratIya saMskRti" lambha) Adi kA ullekha to kiyA hI hai, kaTahala, dhatUrA Adi) aura phira, jo ma.ma.paM. giridhara zarmA caturvedI, pR. 247) vizeSa vanaspatiyoM meM kalpavRkSa, nandivatsa, vanaspati-jIva bIja se utpanna hote haiM, ve gItA meM kRSNa ne kahA bhI hai ki citrarasa aura raktAzoka (caityavRkSa) kA bhI 'bIjasaha' haiM (jaise : cAvala, gehU~, arahara 'azvatthaH srvvRkssaannaam|' (10.26), arthAt varNana kiyA hai| aadi)| kintu ina sabase bhinna jo vanaspativRkSoM meM yadi kRSNa kI vyApakatA ko mAnA kathAkAra ne kamala ke phUloM, kadalIvRkSa jIva niyata bIja Adi kI apekSA ke binA jAye to vaha azvattha hai| yahA~ taka ki aura kusumita azoka vRkSoM kA to bAra-bAra kevala miTTI aura jala ke sambandha se utpanna avyayAtmA azvattha vRkSa meM hI samasta saMsAra citraNa kiyA hai, kintu caityavRkSa ke sandarbha hote haiM, ve 'sammUrchima' kahalAte haiM (jaise : ke AvAsita rahane kI bhAratIya mithaka cetanA meM raktAzoka kI adhika carcA kI hai aura ise phaphUMda, kAI, seMvAra aadi)| yA parikalpanA kA bhI apanA mUlya hai| vaTa- kalpavRkSa ke samAna kahA hai| arahasvAmI nAma uparyukta vivaraNa se vanaspati-jIva vRkSa kI pUjA se sAvitrI - satyavAn kI ke aTThArahaveM tIrthaMkara ne jaba mahAbhiniSkramaNa kI vyApakatA kI sUcanA milatI hai| isaliye, prasiddha paurANika AdarzakathA ke jur3e rahane kI kiyA thA, taba unakI zibikA meM kalpavRkSa per3a kATane kI bAta to dUra, patte aura TahanI bAta sarvavidita hai| somavArI amAvasyA ko ke phUla saje the aura una para bhaure guMjAra kara taka tor3anA bhI paryAvaraNa kI prarakSA kI dRSTi azvattha-pradakSiNA kI lokaprathA bhI bhAratIya rahe the tathA usake gumbada meM vidruma, se anucita hai, jIva-vadha ke samAna krUra kArya jIvana kI dharmaniSTha saMskRti ko sUcita karatI candrakAnta, padmarAga, aravinda, nIlamaNi hai| Aja pattala aura datuvana ke nAma para hai| bodhivRkSa ke nIce buddha ko jJAnalAbha hone aura sphaTika jar3e huye the| arahasvAmI usa paryAvaraNa ke pramukha upakaraNa vanaspati kA ke kAraNa bauddhoM meM azvattha kI pUjyAtizayatA zibikA para savAra hokara sahasrAmravana padhAre nitya hI mahAvinAza ho rahA hai| jaina cintakoM sarvasvIkRta hai| sindhu ghATI-sabhyatA meM / aura vahA~ sahakAravRkSa (AmravRkSa) ke nIce ne isa ora prAraMbha se hI dhyAna diyA hai| azvattha vRkSa kA mahattva vahA~ se prApta aneka Akara baitthe| unake baiThate hI tatkSaNa AmravRkSa isIliye unhoMne paryAvaraNa kI zuddhatA ke liye azvattha-pradakSiNA kI lokaprathA bhI bhAratIye rahe the tathA "usake gumbada meM vidruma, se anuciteM hai, jAva-vidha ke samAna krUra kArya mAni- pAsi | hai| bhArata aura canA 11 gA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra vRkSa caityavRkSa ke rUpa meM pratiSThita hai| jainadarzana ke antargata jIva-tattva meM jalakAya aura vAyukAya kI gaNanA se spaSTa hai ki jaina cintakoM kA dhyAna paryAvaraNa ke viziSTa tattva vanaspati ke sAtha hI jala aura vAyu kI ora bhI thaa| ve paryAvaraNa kI vizuddhi ke liye use jala pradUSaNa aura vAyu pradUSaNa se vimukta rakhane ke pakSapAtI the| vAyu pradUSaNa se hI dhvani pradUSaNa kI bhI abhivyaMjanA hotI hai| isa prakAra, paryAvaraNa kI rakSA aura usakI vizuddhi kI dRSTi se jaina saMskRti meM vana aura vanaspati ke mahattva kI vizada carcA milatI hai| vanaspati, pazu-pakSI evaM manuSya eka hI cetanA ke rUpa-bheda haiN| yahA~ taka ki samaSTyAtmaka cetanA ke rUpabheda kI dhAraNA ke AdhAra para saMghadAsagaNI ne jainadarzana kI mAnyatA ke pariprekSya meM ekendriya jIva ke zarIra-rUpa vanaspati meM jIvasiddhi kA sAgraha varNana kiyA hai| ataeva vanaspati ke jIva hone ke kAraNa hI jainadharma meM sarvaprakAra kI kaccI vanaspati kI abhakSyatA meM paryAvaraNa kI vividha pradUSaNoM se prarakSA aura vanaspatiyoM athavA per3a-paudhoM kI astitva rakSA kA bhAva nihita hai| kahanA na hogA ki jainazAstra yA tadanuvartI jaina saMskRti meM paryAvaraNa ke mUlabhUta vana aura vanaspati ke saMbaMdha meM bahuta gambhIratA se vaicArika vivecana kiyA gayA hai, jo apane-Apa meM eka svataMtra vanaspatizAstra kI mahimA Ayatta karatA hai| isa sandarbha meM vizeSa jJAtavya ke liye 'gommaTasAra' ( nemicandra siddhAnta cakravartI), sarvArthasiddhi' (pUjyapAda), 'SaTaravaNDAgama' (puSpadanta bhUtabali) kI 'dhavalA TIkA' (khIrasena), 'rAjavArttika' (akalaMkadeva), 'lATI saMhitA' (rAjamalla) Adi granthoM kA anuzIlana apekSita hai| ahiMsAvAdI jainadharmI zramaNoM aura zrAvakoM kA AcaraNa paryAvaraNa-saMrakSA ke anukUla hai, jisake udAtta aura vistRta varNana meM samagra jainavADamaya prakhara bhAva se mukharita hai vizeSatayA jainasAhitya aura darzana meM paryAvaraNa cetanA ke citraNa meM upasthApita vana aura vanaspati ke bahukAzIya AyAmoM kA samudbhAvana huA hai| pI. ena. sinhA kaoNlonI bhikhanApahAr3I, paTanA- 800006 yahA~ kucha nahIM hai apanI icchA se kumAra anekAnta jaina kahA~ cala rahe haiM hama yAro, duniyA meM apanI icchA se / karane hI par3ate haiM kitane karma, yahA~ roja anicchA se | kaba cAhe the hamane duHkha g2ama, kintu ve milate kadama kadama / sukha nahIM hai apane vaza meM, vaha bhI calatA hai svecchA se | karane hI par3ate haiN| the jisake hama ati dIvAne, ve hI the hamase nire anajAne / hama tiraskAra bhI sahate haiM, para thakeM na unakI pratIkSA se // karane hI par3ate haiM..... pUjA sadA use hI hamane jisane dhamakAyA aura sadA maaraa| jo sahalAte patha batalAte vo mare hamArI upekSA se || karane hI par3ate haiM..... bhogoM meM na tarka kiyA hamane na bAdhAoM se ghabarAye / kyoM AtmAnubhUti kA mArga hI pIr3ita hamArI tarka samIkSA se // karane hI par3ate haiM..... saMsAra meM jI bhara ghUma cuke, dhokhe para dhokhA bhI khaayaa| para umar3A nahIM phira bhI vairAgya, bhAgate phirate haiM dIkSA se || karane hI par3ate haiN| .... vyAkhyAtA, jainadarzana vibhAga, darzana saMkAya lAla bahAdura rASTrIya saMskRta vidyApITha kutuba insaTITyUzanala eriyA, kaTavAriyA sarAya naI dillI- 16 - disambara 2001 jinabhASita 23
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna sAmAjika asamanvaya ke kAraNa aura unakA nirAkaraNa DaoN. surendrakumAra jaina 'bhAratI' manuSya eka sAmAjika prANI varNavyavasthA kA jAtIyakaraNa / jahA~ samAja aura samAjavAda donoM apanI niSThA/ hai, jisakA astitva samAja para hI bhagavAna RSabhadeva dvArA varNa nirbhara karatA hai| manuSya ke samAja pratiSThA kho rahe hoM aura sAmAjika paristhitiyA~ kSaNa vyavasthA kI karmAnusAra saMracanA banane kI prathama zarta hai sahayoga, pratikSaNa badala rahI hoM, vahA~ samanvaya kI atyaMta karake kSatriya, vaizya evaM zUdra varNa kI jise samanvaya, sauhArda aura saha | AvazyakatA hai| kintu jaisA samanvaya honA cAhie vaisA | sthApanA huI thI jisameM saMzodhana kara astitva kI bhAvanA pUrNatA pradAna dekhane meM nahIM A rahA hai| isake kAraNa kyA haiM aura unakA mahArAja bharata ne brAhmaNa varNa kI sRSTi karate haiN| jisa prakAra eka jaise per3oM nirAkaraNa kyA hai, isakA sUkSma aura gahana anveSaNa | kI, kintu yaha karmAnusAra hI thii| kA samUha jaMgala nahIM kahalAtA, vidvAna lekhaka aura 'jinabhASita' ke sahayogI sampA- I 'uttarAdhyayana sUtra' ke anusAra - balki usameM choTe-bar3e, kRza evaM kammuNA bamhaNo hoI, kammuNA daka DaoN. 'bhAratI' ne kiyA hai| sthUla sabhI jAtiyoM, vargoM evaM varNoM hoI khttiyo| vAle per3a-paudhe sammilita hote haiM, kammuNA vessayo hoI, kammuNA hoI suuddyo|| usI prakAra eka jaise, eka raMga vAle, eka hI lambAI - caur3AI evaM arthAt karma se vyakti brAhmaNa hotA hai, karma se kSatriya hotA pravatti vAle manuSyoM kA nAma samAja nahIM, balki jahA~ sampUrNa | hai. karma se vaizya hotA hai aura karma se zudra hotA hai| vibhinnatA ke hote hue bhI paraspara samanvaya, sahayoga evaM saha astitva jaba taka yaha vyavasthA calatI rahI sAmAjika samanvaya bhI kI bhAvanA ke sAtha manuSya rahate haiM, use samAja kahate haiN| aisA hI calatA rahA, kintu jaba varNa-vyavasthA kA AdhAra karma na hokara janma samAja gatimaya evaM pragatizIla kahalAtA hai| kahate haiM ki eka hI ho gayA to jAtivAda kA vikAsa huaa| hara eka jAti dUsarI jAti parivAra aura rakta samUha ke loga bhI bhinna-bhinna prakRti aura AdatoM ko choTA-bar3A mAnane lgii| nRtattvazAstriyoM kA mata hai ki bhArata meM yA tAsIra vAle hote haiN| DoDe meM se nikalA rasa, jo aphIma kahalAtA | aneka jAtiyA~ haiM aura unakI vizeSatA yaha hai ki unameM se hara jAti hai, itanA ghAtaka aura mAdaka hotA hai ki sevana karane vAloM ko nAkArA dUsare ko nimna samajhatI hai| kAlAntara meM jAtIya zreSThatA ne sAmAjika susta banAtA hai aura mauta bhI lA sakatA hai aura DoDe meM se nikalI samanvaya ko kSati pahu~cAyI aura dassA, bIsA, paravAra, golApUrva, khasakhasa (postAdAnA) mastiSka ke liye lAbhadAyaka hotI hai| isI khaNDelavAla, bagheravAla, jaisavAla, hUmar3a, padmAvatI poravAla Adi prakAra samAja meM bhI vibhinna varNa, varga evaM vicAradhArA ke loga hote upajAtiyoM ko bala milA aura phira piNDazuddhi ke nAma para jo jAtiyoM haiM, kintu unameM samanvaya ho to ve ekarUpa dikhAI dete haiN| bIsavIM kA dhruvIkaraNa huA usane samAja meM kaTutA ko vRddhiMgata kiyA tathA sadI meM sAmAjika saMracanA meM anekAneka parivartana Aye haiN| eka ora eka-dUsare ko nimna samajhane kI bhAvanA panapI aura eka saMkula vAlA samAja vyaktigata AkAMkSAoM kI pUrti meM asaphala rahA hai, vahIM svayaM samAja aneka hissoM meM ba~Ta gyaa| kI pradhAnatA ko banAye rakhane meM akSama sAbita huA hai| dhanAzrayatA Arthika pakSa para bala ne samAja ko paMgu banA diyA hai, jise eka yA kucha vyakti apanI svArtha pUrti ke liye upayoga karate haiM, dUsarI ora vyaktivAda ke kisI bhI svastha samAja ke lie dhanasampannatA burI nahIM mAnI vyAmoha ne samAja aura sAmAjikatA ko nakAra diyA hai| samAja kA jAtI, kintu jaba yahI dhana nIti aura niyantA kA AdhAra banakara laghu rUpa saMyukta parivAra TUTe haiM, TUTa rahe haiM, yahA~ taka ki nitAnta 'sarve guNAH kAJcanamAzramayante' kI zailI akhtiyAra kara le to vyaktivAda ne 'hama do-hamAre do' ke sAtha 'hama do-hamAre do' ke bhI samanvaya kaise raha sakegA? Aja sabhI paMcakalyANaka, gajaratha do yAnI mAtA-pitA ko nirIha aura akelA banA diyA hai| aise meM mahotsavoM, mahAmastakAbhiSekoM Adi meM dhana - sampanna loga hI ucca samAja aura sAmAjikatA ko bacA pAnA asaMbhava huA hai| Aja kI pada evaM sammAna prApta karate haiM, vahIM jinake pAsa dhanasampannatA nahIM pravRtti para AcArya zrI vidyAsAgara jI ne 'mUkamATI' meM likhA hai hai, ve hIna bhAvanA se grasta ho mAtra darzaka bana jAte haiM phalataH amIra 'maiM pahale aura garIba varga bana gaye haiN| aba khoTA karma karane vAlA aura khoTe tarIkoM se dhanopArjana karane vAlA zrAvaka-ziromaNi, bhagavAna ke mAtAsamAja bAda meN|' pitA, cakravartI, indra bana sakatA hai, vahIM pratidina bhagavAna kI pUjAAja samAja apanI niSThA/pratiSThA kho rahA hai aura sAmAjika | arcanA karane vAlA pujArI hIna dRSTi se dekhA jAtA hai| ataH sAmAjika paristhitiyA~ kSaNa-pratikSaNa badala rahI haiN| ataH Aja vahA~ samanvaya | samanvaya meM kamI Ayo hai| 'tattvArthasUtra' meM kahA gayA hai - kI atyaMta AvazyakatA hai, kintu jaisA samanvaya honA cAhie vaisA mokSamArgasya nettAraM, bhettAraM krmbhuubhRtaam| dekhane meM nahIM A rahA hai, isake pramukha kAraNa nimnalikhita haiM jJAtAraM vizva tattvAnAM, vande tdgunnlbdhye|| 24 disambara 2001 jinabhASita kI pradhAna ko paM upayoga kita aura
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ isameM kahIM bhI dhana kI vandanA nahIM hai, kintu Aja samAja meM | ke ghaNToM kI dhvaniyA~ zUnya meM cItkAra karane ke sAtha hI astitvavAna guNoM kI anadekhI kara pada, paisA aura pAvara (zakti) ko bar3hAvA diyA | haiN| aba maMdira jAnA, pUjA karanA, muniyoM kI vaiyAvRtti karanA saba jA rahA hai| nissandeha isa sthiti ne sAmAjika samanvaya ko naSTa kiyA | DhoMga kahe jAne lage haiM, jabaki maMdira vyakti kI dazA evaM dizA badalane hai| isa upekSita varga kI samAja meM koI AsthA nahIM rhii| kahA~ harasukha- meM samartha kahe jAte haiN| mandiroM kI bhUmikA meM AyA yaha badalAva rAya jaise nispRha dAnI, jo maMdira nirmANa meM Ama AdamI kI bhAgIdArI sAmAjika samanvaya ko kSati pahu~cAne meM svAbhAvika rUpa se kAraNa evaM bhAvanA sunizcita karanA cAhate haiM aura kahA~ Aja ke mandira- banA hai| nirmAtA jo pharza se lekara zikhara taka apanA hI apanA nAma cAhate bhautikavAda meM bar3hatA vizvAsa haiN| artha kI prabhutA ke anartha ne Ama aura khAsa ke bIca jo dUrI pAzcAtya prabhAva ke kAraNa hamAre bhautika soca meM betahAzA vRddhi bar3hAyI hai usase samanvaya kA mArga avaruddha huA hai| huI hai, jisameM hara vastu aura hara vyakti upabhogya bana gayA hai| mandiroM kI bhUmikA meM badalAva mAnavIyatA kA pakSa dakiyAnUsI aura cahu~ora saMcaya karane, yahA~ taka mandira samAja ke prANa haiM jahA~ se sahayoga kI prANavAyu prApta ki hiMsaka pratispardhA kI pravRtti bar3ha rahI hai| 'merA peTa hAU, maiM na kara samAja gatizIla hotA hai| mandira meM pahu~cakara Amajana sAmAjika jAnU~ kAU' ke pakSadhara jana apane gharoM ko una cIjoM se pATate jA banate haiM, ve eka paMkti meM baiThate haiM, unake Asana samAna hote haiM, rahe haiM jo Avazyaka kI zreNI meM na Akara vilAsitA kI zreNI meM AtI sabhI dhArmika kRtya karate haiM, dharmalAbha lete haiM aura svayaM ko samAja haiN| bar3hate bhautikavAda ne AdamI kI kSamatAoM para praznacinha lagA diyA kA abhinna aMga mAnate haiN| pUrva meM samAja vyavasthA ke tIna anivArya | hai| yahA~ taka ki aba zuddhatA bhI reDImeDa ho gayI hai| eka ora dhanavarSA aMga the- (1) mandira (2) auSadhAlaya aura (3) vidyaaly| eka ora | ho rahI hai to dUsarI ora 'candrabalI' sabjI nahIM khA sakane kI sthiti inase samAja bala prApta karatA hai, dvitIya dAna ke pramukha kSetroM ke prati ke kAraNa AtmahatyA kara rahA hai| eka sau rupaye kI zarta jItane ke samAja apanA dAyitva samajhatA thA, kintu jabase vyApArika varga kA | lie eka abhAgA mauta kA sAdhana jAnate hue bhI eka kilo namaka prabandhaka varga meM samAyojana huA hai, ye tInoM kSetra vyApArika dRSTi ko ghola kara pI letA hai aura mara jAtA hai| vahIM dUsarI ora hamane se dekhe jAne lage aura lAbha-hAni ke gaNita meM lAbha kI sahI paribhASA maMdiroM kI sAdagI chInakara pariNAmoM kI sAdagI para DAkA DAlA hai na karane, use artha mAtra se taulane ke kAraNa pAThazAlAyeM, auSadhAlaya ataH hamAre dharmAyatana aura sAmAjika sambandha bhI bhautikavAda kI banda kiye gye| Aja bhI jahA~ pAThazAlAyeM saMcAlita haiM vahA~ gurujanoM capeTa meM A gaye haiN| jahA~ eka ora mandiroM ke pujArI, mainejara, munIma kA vetana 120 rupaye pratimAha se 500 rupaye ke bIca hI hai| aba kama vetana pAkara rote haiM, vahIM samAja ke canda karNadhAra apanI bace maMdira, unheM bhI vyAvasAyika kAmpleksa meM badalane meM koI kora suvidhAoM ke lie hITara, kUlara, gIjara evaM anya DIlaksa suvidhAe~ kasara nahIM chor3I gyii| aba vahA~ dharma kA vAtAvaraNa kama, dhana kA juTA rahe haiN| tIrthasthAna pikanika spaoNTa, hanImUna, maujamastI, ayyAzI evaM risorTa saMskRti ke aMga bana rahe haiN| sAmAjika sambandhoM kA AdhAra vAtAvaraNa adhika balavAna hai| mandiroM ke agrabhAga meM dukAneM aura bhautika sampannatA bana gayI hai, jisane sambandhoM ko bhAvanAtmaka pazcabhAga meM bArAteM ThaharAne kI vyavasthA, sthAna-sthAna para dAnapeTiyA~, dharAtala se haTAkara bhautikatA kI jar3atA meM jar3a diyA hai aura hamAre dAna dAtAoM kI paTTAvaliyA~, paMkhe se lekara thAlI taka nAma hI nAma samAja kI samanvayavAditA ko vargavizeSa se sambaddha kara diyA hai ne dharmakArya ko puruSArtha nahIM rahane diyA hai| jisameM 'Apa' haiM kintu 'hama' gAyaba haiN| mujhe yaha likhate hue atyaMta dukha ho rahA hai ki eka sthAna kI TI.vI., sinemA evaM saMcAra sAdhanoM kA prabhAva dharmazAlA meM eka vizAla AryikA saMgha virAjamAna thA aura vahI samaya vivAhoM kA thaa| usake adhyakSa nirantara isa prayAsa evaM kayAsa meM rahate vyakti ko vyakti se alaga karanA sAmrAjyavAdI zaktiyoM ki kaba AryikA saMgha jaaye| ve nirantara kahate ki dharmazAlA kI Aya | kI gaharI cAla hotI hai| TI.vI. saMskRti ne isI vyaktivAdI soca kA nukasAna ho rahA hai| Akhira maiM isalie to adhyakSa nahIM banA ki | ko vikasita kiyA hai| 18 se 24 ghaMTe taka TI.vI. ke vibhinna cainalsa dharmazAlA kI Aya kama karU~? ve dikhAne ke lie tInoM TAima mAtAjI para prasArita bhAvanAtmaka, uttejaka, romAMTika gIta-saMgIta evaM hiMsA kI vandanA karate, pravacana sunate aura mana hI mana kahate-merI dharmazAlA pradhAna dhArAvAhikoM ne vyakti ko vyakti se kATakara rakha diyA hai| kaba khAlI hogI? jaba dharmI janoM ke prati samAja ke netRtva kA yaha dinabhara TI.vI. ke sAmane baiThe darzaka vyaktivAdI dhArA meM isa kadara soca hogA to samAja ke prati ve kitane uttaradAyI hoMge aura kitanA baha jAte haiM ki sAmAjika pariveza unheM rucikara pratIta nahIM hotaa| samanvaya kara sakeMge? pahale maMdiroM meM ekatrita janasamudAya se sinemA ke thothe DAyalaoNgsa sambandhoM kI pragAr3hatA evaM bhAvanAtmakatA sAmAjika saMgaThana ko bala milatA thA, sArvajanika utsavoM/samArohoM/ ko tAra-tAra kara vyaktisukha ko sarvopari banAte haiN| saMcAra ke bar3hate meloM meM Adarza sthitiyA~ banatI thIM Aja khemebAjI ko bar3hAvA milatA sAdhana yathA-TelIphona, phaiksa, selyUlara phona, pejara, iMTaraneTa ke hai, kaSAyoM kI udbhAvanA hotI hai, manamuTAva baira kA rUpa dhAraNa karatA mAdhyama bAtacIta ko artha (kaiza) meM bhunAte haiM tathA jitanI adhika hai, pada prApti ke liye cunAva hote haiM, 'ahiMsA paramodharmaH' ke svara bAta utane adhika dAma, jitanI kama bAteM utane kama dAma kI 'hiMsA paramodharmaH' meM badala jAte haiM aura hama 'saba calatA hai' kahakara mAnasikatA ko puSTa kara saMvAdahInatA kI sthiti nirmita karate haiN| pallA jhAr3a lete haiN| ina kAraNoM kI bhayAvahatA se yuvAvarga evaM sarala phalataH pratyakSa sAkSAtkAra kA abhAva evaM saMvAdahInatA ke pariNAma pariNAmI zrAvaka jainamaMdiroM se vimukha hone lage haiN| pariNAmataH mandiroM svarUpa sAmAjika samanvaya kA abhAva bar3hA hai| -disambara 2001 jinabhASita 25
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja saMsthA kI dAyitva hInatA meM kArya karate the| Aja se bIsa varSa pUrva taka sAmAjika pAThazAlAoM vyakti ke samagra vikAsa kA dAyitva samAja para hotA hai lekina | kA pracalana rahA, jisake kAraNa sAmAjika pratibaddhatA, dhArmika jJAna jaba vahI samAja kAnUna, dharma, jAti, dhana, paramparA, akarmaNyatA evaM evaM samanvaya kI dhArA nirantara calatI rhii| Aja pAThazAlAoM ke svArtha ke Age vivaza ho jAye, to samAja ke prati Ama jana kI abhAva ke kAraNa saMskAroM kI kamI AyI hai aura prAraMbhika samanvaya, niSThA khaNDita hotI hai| Aja samAja meM azikSA vyApta hai, zikSita sahayoga aura apanatva kI ghuTTI aba prAraMbha meM nahIM milatI jo dIrgha berojagAra haiM, vidyAlayoM kI kamI hai, grAmINoM ke pAsa mUlabhUta jIvana meM samanvaya kA AdhAra banatI hai| suvidhAoM kA abhAva hai, daheja prathA, bAla vivAha jaisI kurItiyoM dUSita khAnapAna ke kAraNa aneka lar3akiyA~ yA to bemela vivAha ke abhizApa ko jIvana sampUrNa deza Aja khAnapAna kI dRSitatA ke bar3hate prabhAva se bhara bhogatI haiM yA sAsa, sasura, nanada Adi kI mAnasika evaM zArIrika AkrAnta hai| paramparAgata rasoI gharoM kI pahacAna aba sAdhuoM ke caukoM pratAr3anA ko sahatI haiN| purAvaibhava ke pratIka mandiroM/tIrthoM kI ke avasara para hI dikhAI detI hai| cappala saMskRti kA rasoI ghara meM jarjarAvasthA, anaitikatA kA bolabAlA tathA dhana sampannoM kI praveza, reDImeDa amaryAdita bhojya padArthoM kA ghara meM AnA, svAda kI svArthAndhatA ke Age vivaza, balAtkRta jana jaba nirAkaraNa hetu lolupatA aura AhAradAna ke prati ghaTatI AsthA ina sabane sAmAjika samAjAbhimukha hotA hai aura samAja kI upekSA evaM dAyitvahInatA kI samanvaya ko khaNDita kiyA hai| Aja hamAre sAmAjika samanvaya kA sthiti pAtA hai, to vaha samAja ko hI nakArane lagatA hai| yaha sthiti bhojya AdhAra cAya hai jisameM dUdha kama pAnI jyAdA hai ataH Thosa ThIka vaisI hai jaise ki - AdhAra ke binA samanvaya kA virATa AdhAra kaise taiyAra kiyA jA sakatA ___ mele meM bhaTake hote to koI ghara pahu~cA jaataa| hama ghara meM bhaTake haiM apane kaise Thaura-ThikAne aayeNge| jaina zikSA kA durbala Arthika pakSa paMca kalyANaka, gajarathoM kI badalatI bhUmikAe~ paMcakalyANaka evaM gajaratha mahotsava, utsava kama raha gaye haiM vartamAna yuga dhana kA yuga hai| eka kathana hai ki jinake hAthoM jabaki adhika ho rahe haiN| pUrva meM kahIM sunate the ki paMcakalyANaka hai meM arthazAstra (dhana kI mahattA) kI pustaka hotI hai ve dharmazAstra nahIM to loga khAna-pAna kA sAmAna evaM bistara bA~dhakara bar3e utsAha se smjhte| eka ora biDambanA hai ki jaina zikSA kI paryApta vyavasthA cale Ate the, kintu Aja jabaki inakA vyaktivAdI rUpa pUrI taraha nahIM hai, dUsarI ora jinhoMne jaina zikSA prApta kI hai ve usake AdhAra para bharaNapoSaNa nahIM kara skte| jo samAja apane hI vyakti ko apane samAja meM badalA hai, kyoMki aba ye mahotsava sampUrNa samAja ke paisoM hI dharma kA vizeSa jJAna prApta hone para rojagAra nahIM de sakatA, vaha se hote haiM, samAja niSThA evaM jAgRti ko upasthita nahIM krte| ye vyakti bhI usa samAja ke sAtha usa sImA taka tAlamela nahIM rakha Ayojana dhArmika kama tamAzAI Adhika ho gaye haiN| pariNAmataH pAtA, jitanA ki honA caahie| Aja jainadarzana meM svarNapadaka prApta paMcakalyANaka ko loga paMcoM ke kalyANaka, gajaratha ko mAnaratha se AcArya-upAdhidhArI vyakti bhI naukarI ke lie samAja se koI sahayoga abhihita karane lage haiN| inase dharma dUra huA hai| rAjanetAoM ke bhASaNa, prApta nahIM karatA tathA inhIM upAdhiyoM ke sahAre vaha anya zAsakIya zrRMgArika uttejaka kavi sammelana, azucitA kA sarvatra yoga, mUrtiyoM sevAoM meM bhI nahIM jA sktaa| ye sthitiyA~ vyakti ko samAja se meM bar3hottarI evaM paMcadivasIya sAmAjika dhana kA lAkhoM karor3oM meM sambaddha nahIM rahane detii| samAja jaina vidvAnoM kI jo upekSA karatA hai, apavyaya, dhanaprApti hetu boliyoM, lATariyoM kA prayoga, pakSapAta, use dekhakara kaI zikSita jana darda ke sAtha kahate haiM ki 'yaha to acchA Adi ne ina AyojanoM ke prati Ama samAja kI niSThA evaM samanvaya hai ki hameM samAja kI gulAmI nahIM karanI par3a rahI hai| jahA~ apane hI ko tor3A hai| merA vizvAsa hai ki yadi eka varSa ke liye paMcakalyANaka samAja kA karNadhAra gulAma kI sthiti meM ho, vahA~ sAmAjika pratibaddhatA gajaratha mahotsava banda kara diye jAyeM to samAja meM sau DigrI kAleja kaise sunizcita kI jA sakatI hai? saMcAlita kiye jA sakate haiM, hajAroM asahAyoM ko rojAgAra ke sAdhana nAriyoM meM dhArmika zikSA kA abhAva pradAna kiye jA sakate haiN| isase jo virATa samanvaya kA mArga banegA, vaha gajaratha pherI kI paga DaNDiyoM se adhika majabUta hogaa| kisI bhI samAja kA AdhArabhUta DhA~cA mahilAoM para nirbhara rahatA svAdhyAya evaM samaya kA abhAva hai, kintu hamAre samAja kI mahilAoM meM dhArmika zikSA kA abhAva hai| eka ora dhArmika zikSA kA abhAva dUsarI ora dharma ke prati parama svAdhyAya kI pravRtti kI samApti ke kAraNa sAmAjika dAyitva zraddhAbhAva unameM hai, kintu maiMne svayaM aisA anubhava kiyA hai ki unheM evaM dharma ko samajhane kA mArga lagabhaga banda ho gayA hai| jina purANoM dhArmika azikSA ke kAraNa kaI bAra kapaTapUrNa vyavahAra kA sAmanA karanA ke AkhyAnoM se vyakti prabhAvita hokara sAmAjika banatA thA unase par3atA hai| dhArmika anuSThAna, siddhi, taMtra-maMtra, AzIrvAda ke lAlaca aba paricaya hI nahIM hotaa| yahI kAraNa hai ki aba hiMsA, ahiMsA ke meM ve vaha saba karane para vivaza ho jAtI haiM, jise dhArmika ThagI yA bIca kI vibhAjaka rekhA TUTI hai| bar3hatI vyAvasAyika pratispardhA evaM zoSaNa kaha sakate haiN| Aja aneka saMghoM ke saMcAlakoM meM mAtra yuvA | bar3hatI Arthika mA~goM ke kAraNa samayAbhAva kI paristhitiyA~ sarvatra haiM mahilAoM kA honA eka nahIM aneka praznoM ko janma detA hai, jisase jisase vyakti kA sAmAjika jur3Ava kama huA hai| aba samanvaya kI samanvaya kA mArga dUSita hI hotA hai| mAtra liphApAI saMskRti cala rahI hai, jisameM kyA bhejA aura kisane pAThazAlAoM kA abhAva bhejA mAtra sUcI taka hI sImita ho gaye haiM, samanvaya kI AtmIyatA prAcIna samaya meM gurukula sAmAjika, sAMskRtika kendra ke rUpa | isameM kahA~ ? 26 disambara 2001 jinabhASita -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAjika asamanvaya ke dhArmika kAraNa bala diyA jaae| dharma kisI bhI samAja ke niyaMtraNa kA acUka mAdhyama hotA hai, [4. sAdhu evaM zrAvaka svayaM apane zithilAcAra ko samApta karane kintu dhArmika kSetra meM bar3hate vivAdoM ne dharma ke sAtha samAja ko bhI | hetu sajaga ho| vivAdita banAyA hai| pUjA paddhatiyoM meM antara, terApaMtha, bIsapaMtha, sAr3he 15. dhArmika kSetra meM Agama kI mAnyatAoM kA dhyAna rakhA jaae| solaha paMtha, zuddhAmnAya, nizcaya-vyavahAra, nimitta upAdAna, kramabaddha | 6. samAja meM dhArmika-naitika evaM laukika zikSA ke lie samAja paryAya, mUrtipUjA, tAraNapaMtha, kahAnapaMtha, sonagar3hI, jayapurI-devagar3hI, dvArA zikSAlaya sthApita kiye jaayeN| pIThAdhIza paramparA ke rUpa meM sAdhuoM kA asaMyamita vyavahAra, | 7. samAja ke udyogapati, prabandhaka apane saMsthAnoM meM samAja ke AryikAoM ke caraNa cinhoM kI navIna sarjanA, prathamAcArya-vivAda, hI vyaktiyoM kI prAthamika anivAryatA ke sAtha niyuktiyA~ kreN| brahmacAriNiyoM kI pUjyatA-vandanA, bar3hate maMdira, ghaTate pujArI Adi 8. sAmAjika vivAdoM ko nipaTAne hetu sthAnIya stara para dhArmika vivAdoM ne samAja ke aneka varga banA diye haiN| aba to digambara 'sAmAjika vivAda nivAraNa prakoSTha' bne| sAdhuoM ke nAma para bhI khemebAjI hai| sAdhuoM meM asaMyama ko tarka sAmAjika pratibaddhatA ke vikAsa hetu pUjana zivira, zrAvaka saMgata batAyA aura mAnA jAne lagA hai jisase samAja meM samanvaya zivira evaM sahayoga zivira Ayojita kiye jaayeN| kama vidveSa aura alagAva tathA kiMkartavyamUr3hatA kI sthiti nirmita huI 10. samAja meM nirdhanavarga kI pahacAnakara unake vikAsa/utthAna kI ekAntavAdI soca ke vikasita hone se manamAnApana samAja evaM dasavarSIya yojanAeM saMcAlita kI jaayeN| vyakti ke stara para bar3hA hai pariNAmasvarUpa mA~-bApa, bhAI-bhAI eka 11. sAdhuoM kI bhUmikA samAjonmukhI evaM dIrghakAlika ho| dUsare ke vaicArika duzmana bana gaye haiM, jinake kAraNa ghara evaM samAja 12. dAna kA rUpa pracalita ho use bolI kA rUpa na diyA jaay| kA vAtAvaraNa kaluSita huA hai| na loga nizcaya ko samajha rahe haiM na 13. mandiroM ke sAmAnoM para dAnadAtAoM ke nAma aMkita nahIM kiye vyavahAra ko balki nizcaya naya ke nAma para vyavahAra evaM nizcaya donoM jaayeN| ko gar3abar3A diyA hai| vAstava meM ekAntavAda eka viSa kI taraha hai | 14. sAmAjika sahayogAtmaka gatividhiyoM meM bar3hottarI ho| jisase vyakti kare bhale hI nahIM, kintu phor3e phunsiyoM kI utpatti | 15. dhArmika vivAdoM ko nibaTAne ke liye zIghra pahala kI jaaye| aura bahate mavAda kI durgandha sahane se baca nahIM sktaa| 16. ekAntavAdI vicAradhArA ke sthAna para anekAntavAdI vicAradhArA nirAkaraNa ke upAya ko protsAhita kara dUsaroM ke vicAroM kA Adara kiyA jaae| isa sAmAjika asamanvaya ke nirAkaraNa heta nimna upAya | 17. samAja meM niyamita svAdhyAya evaM vaicArika saMvAda ke Ayojana apekSita haiM kiye jAyeM, tAki vaicArika mAnasa uccatA ko prApta ho| 1. samAja ko ghaTakoM meM bA~Takara dekhane ke sthAna para virATa samAja | 18. samAja meM sAdhu, vidvAna aura zrAvakoM kI bhUmikA banI rhe| eka ke rUpa meM dekhA jaae| dUsare ko kATane kI pravRtti na ho, tAki ina tInoM ke mahat 2. samAja meM asahAyoM, azikSitoM ke uddhAra hetu sAmAjika maMca yogadAna se sAmAjika samanvaya kI dhArA avirala bahatI rhe| evaM Arthika koSa bneN| ela-65, nyU iMdirA nagara-e, 3. samAja meM dhana kI zreSThatA ke sthAna para guNAtmaka zreSThatA para burahAnapura, ma.pra. DaoN. ramezacandra jaina kI kRtiyoM kA vimocana dAdAvAr3I- koTA (rAja.) meM di. 2 nava. ko paramapUjya muni zrI sudhAsAgara jI, kSu. zrI gambhIra sAgara jI evaM kSu. zrI dhairyasAgara jI ke sAnnidhya meM bhagavAna mahAvIra svAmI ke 2600 veM janma kalyANaka varSa evaM vidvatpariSad kI svarNa jayaMtI ke upalakSya meM prakAzita anekAnta manISI DaoN. ramezacandra jaina DI.liTa. (bijanaura), adhyakSa - a.bhA. di. jaina vidvat pariSad dvArA likhita 'jainaparva' evaM 'udbodhana' kRtiyoM kA vimocana zrI manISa kumAra jaina, AziSa meDikala sTorsa, lAr3apurA, koTA ne kiyaa| unhoMne 11000/- rupaye pradAna kara 'jainaparva' kRti bheMTa svarUpa samAja meM sAdhusaMtoM ko pradAna karane kI ghoSaNA kii| pU. muni zrI ne lekhaka evaM vimocana kartA ko dharmavRddhi hetu AzIrvAda pradAna kiyaa| 'paramasudhAsAgara' kA prakAzana dAdAbAr3I- koTA (raaj.)| dharma divAkara paM. lAla candra jaina 'rAkeza' (gaMjabAsaudA) dvArA viracita muni puMgava zrI sudhAsAgara jI mahArAja ke jIvana carita para AdhArita kRti saMgoSThI meM vidvAnoM ke samakSa prastuta kI gayI, jise prA. aruNa kumAra jaina (nidezaka AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra, byAvara) ne prakAzana hetu svIkAra kiyaa| koTA samAja ke vizeSa Agraha para yaha kRti zrI RSabha mohivAla, manISa mohivAla, rAju mohivAla, amita mohivAla evaM parivAra koTA (rAja.) dvArA prakAzita kI jaayegii| DaoN. surendra kumAra jaina, ela-65, nyU iMdirA nagara, burahAnapura (ma.pra.) -disambara 2001 jinabhASita 27
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA-samAdhAna paM. ratanalAla bainADA zaMkAkAra - bra. aruNa mathurA ne yaha sunA taba usane ugrasena kI bahuta mArapITa kI, jisase vaha zaMkA - bhagavAn puSpadanta se lekara bhagavAn dharmanAtha taka 7 | tIvra vedanA sahakara marA aura vyAghra huaa| jaba bhagavAn AdinAtha kA tIrthoM meM dharma kI vyucchitti huI thii| yahA~ dharma kI vyucchitti se kyA jIva rAjA bajrajaMgha kI paryAya meM thA taba usane cAraNaRddhidhArI muni tAtparya hai? ko AhAra diyA thaa| taba yaha vyAghra bhI vahA~ dAna kI anumodanA kara samAdhAna - zrI tiloya paNNatti a. 4/1291 meM isa prakAra rahA thaa| jisa kAraNa sAtaveM bhava meM uttara kuru bhogabhUmi meM manuSya kahA hai huaa| vahA~ se chaThe bhava meM aizAna svarga meM citrAMgada nAmaka deva huaa| huMDAvasappiNissa ya, doseNaM vetti sotti vicchede| vahA~ se cayakara vibhISaNa rAjA aura priyadattA rAnI kA varadatta nAmaka putra huaa| varadatta eka bAra vimalavAha jinendra kI vandanA karane gaye dikkhAhi muhAbhAve, atyamido dhmy-vr-diio||1291|| aura virakta hokara dIkSA dhAraNa kara lii| samAdhimaraNa pUrvaka zarIra artha- huNDAvasarpiNI kAla ke doSa se, vaktAoM aura zrotAoM chor3akara acyuta svarga meM sAmAnika jAti ke deva hue| vahA~ se cayakara kA viccheda hone ke kAraNa tathA dIkSA ke abhimukha hone vAloM ke abhAva tIsare bhava meM rAjA vajrasena aura rAnI zrIkAntA ke vijaya nAmaka putra meM dharma rUpI uttamadIpaka astamita ho gayA thaa| hue| dIkSA lekara ghora tapazcaraNa kara sarvArthasiddhi meM ahimindra hue| vahA~ zrI trilokasAra gAthA - 814 kI TIkA meM isa prakAra kahA hai 33 sAgara taka svargasukha bhogakara bharatacakravartI ke anantavIrya nAmaka vaktRzrotRcariSNUnAmabhAvAt saddharmo naasti||8141 putra hue| inhoMne bhagavAn RSabhadeva ke samavazaraNa meM divyadhvani sunakara artha- vaktA, zrotA aura dharmAcaraNa karane vAloM kA abhAva hone | dIkSA prApta kI aura isa avasarpiNI yuga meM sarvaprathama mokSa prApta se saddharma arthAt jaina dharma kA viccheda rahA hai| kiyaa| zrI siddhAntasAra dIpaka 9/169-172 ke anusAra bhI dharma zaMkA - aNuvrata-mahAvrata Adi kSAyopazamika bhAva baMdha ke ucchedakAla meM muni, zrAvaka, vaktA, zrotA nahIM hote haiN| kAraNa hai yA nahIM? uparyukta pramANoM se spaSTa hai ki jisa kAla meM vaktA, zrotA samAdhAna - vartamAna meM kucha loga dAna, pUjA, vrata Adi kI tathA muni, zrAvaka na hoM, usa kAla ko dharma vyucchitti kAla kahate | kriyA pariNatirUpa zubhopayoga ko audayika bhAva mAnakara baMdha kA hetu, mAnate haiM, jo vAstava meM Agama viruddha hai| kyoMki aneka AcAryoM zaMkA - zrIkRSNa ko tIrthaMkara prakRti kA baMdha kisa kAraNa huA? ne inako kSAyopazamika bhAva tathA nirjarA kA kAraNa mAnate hue paramparA samAdhAna - zrI vasunandIzrAvakAcAra gAthA naM. 349 meM isa se mokSa kA kAraNa mAnA hai| prakAra kahA hai - pravacanasAra gAthA 157 kI TIkA meM AcArya amRtacandrasvAmI vAravaIe vijjAviccaM kiccA asNjdennaavi| | kahate haiMtitthayaraNAmapuNNaM samajjiyaM vaasudevenn||349|| 'viziSTakSayopazamadazAvizrAntadarzanacAritramohanIyapudagalAnuvRti artha- dvArAvatI meM vrata, saMyama se rahita asaMyata bhI vAsudeva | paratvena pAragRhAtazobhanoparAgatvAt paramabhaTTArakamahAdevAdhidevaparamezvarAhet zrIkRSNa ne vaiyAvRtya karake tIrthaMkara nAmaka puNyaprakRti kA upArjana | siddhasAdhuzraddhAne samastabhUtagrAmAnukampAcaraNeca pravRtta shubhopyogH|' kiyaa| artha- darzanamohanIya evaM cAritramohanIya ke viziSTa kSayopazama zrI dharmasaMgraha zrAvakAcAra zloka naM. 106 meM kahA hai - se parama bhaTTAraka mahAdevAdhideva, arahaMta, siddha aura sAdhu kI zraddhA dvArAvatyAM munIndrAya dadau viSNuH sdaussdhm| karane se evaM samasta jIvoM para anukampA karane se zubhopayoga hotA hai| (yahA~ jIvoM para anukampA karane se dayA, dAna, vrata Adi pariNAmoM tatpuNyatIrthakRnnAma sadgotreNa babandha s:|106|| ko liyA gayA hai) AcArya amRtacandrasvAmI ne zubhopayoga ko artha- dvArakA nagarI meM kisI munirAja ke lie viSNu (zrIkRSNa) | kSAyopazamika bhAva batAyA hai| aura jainAgama meM zubhopayoga ko saMsAra ne uttama auSadha dAna diyA thA, usa dAna ke puNya se unhoMne tIrthakara kA kAraNa na mAnakara paramparA se mokSa kA kAraNa mAnA hai| nAma karma kA bandha kiyaa| jaisA ki samayasAra kI tAtparyavRtti TIkA meM kahate haiM - zaMkA - vartamAna avasarpiNI kAla meM sarvaprathama mokSagAmI anantavIrya mahArAja ke pUrvabhava batAiye? mokSaM kurvanti mizraupazamikakSAyikAH tridhH| samAdhAna - anantavIrya mahArAja pUrva ke nauveM bhava meM hastinApura baMdhamaudayikabhAvo, niSkriyaH paarinnaamikH||378|| nagara meM sAgaradatta vaizya se usakI dhanavatI nAmaka strI se ugrasena nAmaka artha-kSayopazama, upazama evaM kSAyika bhAva mokSa ke karane vAle putra huaa| vaha svabhAva se atyadhika krodhI thaa| eka dina usane rAjA haiM, aura audayika bhAva baMdha kA kAraNa hai, tathA pAriNAmika bhAva ke bhaNDAra kI rakSA karane vAle logoM ko DarA dhamakAkara balapUrvaka niSkriya hai| uparyukta pramANa se yaha bhalI prakAra siddha hai ki dAna, bahuta sA ghI aura cAvala nikAlakara vezyAoM ko de diyaa| jaba rAjA | vrata, dayA Adi zubha bhAva kSAyopazamika bhAva haiM aura mokSa ke 28 disambara 2001 jinabhASita -
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa haiN| pravacanasAra gAthA 254 meM AcArya kundakunda svAmI aisA kaha rahe haiM > esA pasatyabhUdA samaNANaM va puNo dharatvANa cariyA pareti bhaNidA, tA eva paraM lahadi sokkhe|1254|| artha- zubhopayoga rUpa prazastacaryA gRhasthoM kI mukhya aura sAdhuoM kI gauNa kahI gayI hai| isI zubhopayoga ke dvArA gRhastha paramparA se parama sukha ko prApta karatA hai| zrI dhavala jI meM kahate haiM (pu. 8/83)asaMkhkhejja guNAye sejie kamma NijjaraM hedu vadaM NAma / artha- asaMkhyAta guNa zreNI nirjarA hone ke kAraNa nizcaya se vrata. hI hai| aNuvrata aura mahAvratoM ko AcArya umAsvAmIjI ne saMyatAsaMyata evaM kSAyopazamika cAritra kSayopazama bhAva ke antargata liyA hai| ( tatvArtha sUtra 2/5) kyoMki uparyukta pramANa ke anusAra kSAyopazamika bhAva mokSa ke kAraNa hote hai ataH aNuvrata aura mahAvratoM ko kabhI bhI baMdha kA kAraNa nahIM kahA jA sakatA hai| saMvara kA varNana karate hue AcArya umAsvAmI ne tattvArthasUtra meM kahA hai sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH / artha- gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra ye saMvara ke kAraNa haiN| - mokSamArgaprakAzaka meM paMDita ToDaramala jI likhate haiM "dekho caturtha guNasthAna vAlA zAstrAbhyAsa, Atmacintavana Adika kArya kare tahA~ bhI nirjarA nahIM, baMdha bhI ghanA hI hai| ara paMcama guNasthAna vAlA viSaya sevana Adi kArya kare, tahA~ bhI bAke guNazreNI nirjarA huA kare baMdha bhI thorA hove / bahuri paMcamaguNasthAna vAlA upavAsa Adi va prAyazcita Adi tapa kare tisa kAla bhI bAke nirjarA thorI / ara chaThAguNasthAnavAlA AhAra bihAra Adi kriyA kare tisa kAla bAke nirjarA dhanI vA baMdha bhI bAke kama hove|" yahA~ vicAraNIya yaha hai ki caturtha guNasthAnavAle ke Atmacintavana karane para bhI nirjarA nahIM kahI hai, baMdha bhI bahuta kahA hai aura paMcama guNasthAnavartI ke viSayasevanAdi kArya karate hue bhI guNazreNI nirjarA kahI hai, baMdha bhI thor3A kahA hai, jisakA kAraNa aNuvrata arthAta dezacAritra ke alAvA aura kyA ho sakatA hai? aNuvrata aura mahAvratoM ko AcAryoM ne deza cAritra vA sakala cAritra kahA hai| jo kramazaH gRhastha aura muniyoM ke hote haiM, aura jinakA kAraNa apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA anudaya honA hai| aise parama pUjya cAritra ko baMdha kA kAraNa kaise kahA jA sakatA hai| Upara mokSamArgaprakAzaka kA pramANa hamane liyA hai| usase bhI isa prakAra samajhanA cAhie ki paMcama guNasthAnavartI ke jo deza cAritra rUpa pariNAma huA hai, usase to saMvara va nirjarA hai aura usI gRhastha ke jo pratyAkhyAnAvaraNa Adi kaSAyoM kA udaya hai, unake kAraNa baMdha bhI hai| isI taraha mahAvratoM ko jAnanA / isI se siddha hotA hai ki dezavratI va mahAvratI ko Asava, baMdha, saMvara, nirjarA ye cAroM hote haiM, aisA samajhanA caahie| yadi saMkSepa meM kahA jAye to isa prakAra kaha sakate haiM ki 'mahAvrata se baMdha nahIM hotA parantu mahAvratI ko baMdha hotA hai|' 1/205, prophesarsa kAlonI, AgarA-282002 (u.pra.) itihAsa ke nAma para AsthA se khilavAr3a nahIM kiyA jA sakatA bhopAla 5 dismbr| rASTrIya 'anekAnta' akAdamI ne eka prastAva pArita kara aise logoM kI bhartsanA kI hai jo itihAsa ke nAma para apanI sImita aura ekapakSIya dRSTi se hajAroM hajAra varSa prAcIna purANoM, zAstroM aura purAtatva kI anadekhI kara rAjanaitika svArtha pUre karanA cAhate haiN| akAdamI ke adhyakSa, sAhityakAra kailAza maDavaiyA ne kahA ki itihAsa meM jaina tIrthaMkara mahAvIra svAmI ke atirikta pArzvanAtha aura neminAtha ke aneka ullekha upalabdha haiN| yadi kisI itihAsakAra kI dRSTi sImita hai to isase purAtana pramANoM ko najara aMdAja nahIM kiyA jA sktaa| AdikAla se cale A rahe jaina dharmAvalambiyoM kI AsthA meM to kiMcit bhI khilavAr3a nahIM honA caahie| vedoM meM 'kezI' nAma se tIrthaMkara RSabha deva kA ullekha milatA hai| mohanajodar3o kI khudAI meM prApta RRSabhadeva kI pratimA isakA spaSTa pramANa hai| ur3IsA meM sthita khAravela ke zilAlekha meM mahAvIra svAmI dvArA svayaM RSabhanAtha kI etihAsikatA ko mAnya kiyA gayA hai| paMDita javAhara lAla neharU ne 'DiskavarI oNpha iMDiyA' meM jaina dharmAvalambiyoM ko isase deza kA mUla nAgarika kahA hai| bhArata ke uttara se lekara dakSiNa aura pUrva se lekara pazcima taka phaile hajAroM-hajAra purAtana jaina tIrthoM para sthita prAcIna zilAlekha isa bAta ko pramANita karate haiM ki mahAvIra svAmI ke pUrva bhI teIsa tIrthaMkara hue haiN| aneka pramANa prastuta karate hue vidvAnoM ne kathita itihAsa kI AlocanA karate hue mahAvIra ke pUrva teIsa tIrthaMkaroM ko mahaja kalpanA kahanA purAtattva aura vAstavika itihAsa se A~khe mU~da lenA nirUpita kiyaa| isa avasara para vidvAnoM dvArA kendrIya zikSAmaMtrI aura kAMgresa sahita anya rAjanItijJoM kI bhI prazaMsA kI gaI, jinhoMne galata itihAsa ko par3hAyA jAnA baMdakara ise saMzodhita karanA svIkAra kiyA hai| kailAza mar3avaiyA harivaMzapurANa-parizIlana rASTrIya vidvat saMgoSThI sampanna koTA (rAja.) yahA~ parama pUjya muni puMgava zrI sudhAsAgara jI mahArAja, pUjya kSullaka zrI gambhIrasAgara jI mahArAja evaM pUjya kSullaka zrI dhairyasAgara jI mahArAja ke sAnnidhya evaM prAcArya zrI jaina 'aruNakumAra (byAvara) evaM pArzvajyoti ke pradhAna sampAdaka DaoN. surendra jaina 'bhAratI' (burahAnapura) ke saMyojakatva meM zrI digambara jaina prabhAvanA samiti, zrI di. jaina nAsiyAM dAdAvADI, koTA dvArA Ayojita 'AcArya jisanena kRta harivaMzapurANa parizIlana' para ahama rASTrIya vidvat saMgoSThI di. 1 se 3 nava. taka 33 vidvAnoM kI sahabhAgitA evaM saikar3oM nara-nAriyoM kI upasthiti meM 8 satroM meM sampanna huii| - disambara 2001 jinabhASita 29 .
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaMgya kAra-kathA zikharacandra jaina julAI kA mahInA kaSToM ko bhogane ke lie ve loga jo naukarI meM hote haiM, mUlata: do zreNiyoM meM vibhakta vibhinna logoM ko vibhinna tatpara najara Ate haiN| apha kAraNoM se priya hotA hai| pAye jAte haiN| pahalI zreNI meM karmacArI hote haiM aura dUsarI meM aphsr| sara banane kI lalaka ko jyAdAtara logoM ko jahA~ / karmacArI unheM kahate haiM, jo bahasaMkhyaka hote haiM, jinheM haDatAla karane| vyakta karane deta kA bhI jUna ke mahIna meM garma tave para kA vaidhAnika adhikAra milA hotA hai aura jo aphasaroM ko, prabandhana | - 'sau se nabbe kara de para bUMda kI mAphika barase pAnI ko tathA sarakAra ko sArvajanika rUpa se garayAne kI svataMtratA hAsila | ke kAraNa utpanna umasa bharI kiye hote haiN| isake viparIta aphasara unheM kahate haiM, jo alpasaMkhyaka tanakhvAha bhale sau rupaye se garmI se rAhata dilAtI julAI hote haiM, jinheM apane mAtahatoM ke kAranAmoM ke lie uttaradAyI mAnA jAtA nabbe kara dI jAya para kI anavarata varSA sukhadAyI padanAma 'darogA' rakha diyA hai aura jo eka ora se janatA tathA karmacAriyoM dvArA sAmUhika rUpa pratIta hotI hai, vahIM kucha jAe, cAhe vaha pulisa kA se garayAye jAne vA dUsarI tarapha se prabandhana evaM sarakAra dvArA dhamakAe loga sUkhe ke samaya rojI darogA ho, saphAI kA darogA roTI kI talAza meM paradeza jAne ke kAma Ate haiN| yA phira namaka kA drogaa| kI ora palAyana kara gae __ aphasarI aura cAra apane priyajanoM kI, isa mAha, kamAI ke sAtha pahiyoM vAle vAhana kA sAtha, prAcIna kAla se vApasI kI ummIda se prasanna hote pAe jAte aphsr| karmacArI unheM kahate haiM jo bahusaM hI, colI-dAmana kA rahA hai| jaba ye vAhana nahIM haiN| maI ke mahIne meM khatma ho cuke sUkhA rAhata khyaka hote haiM, jinheM har3atAla karane kA hote the taba caupAyA ghor3A isa kamI ko pUrA kAryoM se nirAza kaI loga, jahA~ julAI meM vaidhAnika adhikAra milA huA hotA hai aura karatA thaa| isa samaya eka aphasara kA kuzala hotI bharapUra barasAta se bAr3harAhata kAryoM ke jo aphasaroM ko, prabaMdhana ko tathA sarakAra ko ghur3asavAra honA anivArya thaa| kahate haiM ki zartiyA~ zuru hone kI AzA meM pulakita sArvajanika rUpa se garayAne kI svataMtratA buniyAdI sevA niyamoM meM Aja bhI isa bAta dikhAI dete haiM, vahIM katipaya mahilAe~ julAI hAsila kie hue hote haiN| isake viparIta kA ullekha milatA hai ki tahasIladAra banane meM sAvana ke saMyoga se Ane vAle rakSA baMdhana aphasara unheM kahate haiM jo alpa saMkhyaka hote ke liye ghur3asavArI kA prekTikala-TesTa pAsa parva para maike jAkara vahA~ par3a cuke jhUloM kA haiM, jinheM apane mAtahatoM ke kAranAmoM ke lie karanA jarUrI hogaa| una dinoM aphasara use hI AnaMda uThA sakane kI kalpanA se gadagada najara uttaradAyI mAnA jAtA hai aura jo eka ora mAnA jAtA thA jisake ghara meM ghur3asAla ho aura AtI haiN| isake alAvA anya kaI phuTakara se janatA tathA karmacAriyoM dvArA sAmUhika rUpa jisameM kama se kama eka ghor3A ba~dhA ho| kAraNoM se bhI loga julAI mAha ko prema karate se garayAye jAne yA dUsarI tarapha se prabaMdhana kAlAntara meM jIpa aura kAra ke AvirbhAva se pAe jAte haiN| masalana, mere par3ausI, usa varSa evaM sarakAra dvArA dhamakAe jAne ke kAma Ate aphasaroM kI pahacAna aura bhI sahaja ho gii| julAI kI pratIkSA atyaMta utsukatA ke sAtha haiN| isa vivecanA se yaha siddha hotA hai ki jisake ghara jIpa khar3I ho, vaha aphsr| kara rahe the| kAraNa ki usa varSa par3ausI kI aphasarI karanA sahaja kArya nahIM hai| nizcita hI jisake ghara kAra khar3I ho vaha aura bhI bar3A padonnati nizcita thI, jo ki kampanI kI yaha eka jIvaTa kA kArya hai, jo kevala vahI aphsr| sarakArI udyogoM meM kampanI kI ora niyamAnusAra julAI mAha meM honA taya thii| isa kara pAte haiM, jinheM 'A baila mujhe mAra' ko se gAr3I dene ke bajAya aphasaroM ko nijI caritArtha karane meM vizvAsa hotA hai| padonnati se mere par3ausI na kevala karmacArI | gAr3I rakhane hetu bhattA dene kI prathA prAraMbha kara se aphasara meM tabdIla ho jAne vAle the, balki harSa kA viSaya hai ki hamAre deza meM sirpha dI gayI aura isa taraha ina udyogoM meM bhI kAra rakhane para kampanI se vAhana-bhattA pAne kI sAhasI vyakti hI basate haiN| ataH hara vyakti aphasaroM kI pahacAna banAe rakhI gii| pAtratA bhI prApta karane vAle the| jAhira hai ki jIvaTa kA kArya karane para utArU rahatA hai| Asanna padonnati se praphullita par3ausI jo parivartana hone jA rahA thA usakI lAlasA saMbhavataH isIlie, sArI viSamatAoM ke ne jaba kAra kharIdane hetu par3atAla prAraMbha kI, hara naukarI pezA ke mana meM svAbhAvika rUpa bAvajUda hara AdamI aphasara banane ko to dUsare hI dina dUdhavAle se lekara ATose huA karatI hai| aphasarI Thasaka aura cAra lAlAyita pAyA jAtA hai, bahuta kucha una DIlara taka par3ausI ke pIche par3a ge| pahiyoM vAle vAhana ke hone kA sukha bhalA kauna mahilAoM kI taraha jo garbhadhAraNa evaM prasava _ 'kaisI kAra lenA cAhate haiM sAba?' dUdha nahIM cAhegA? kI pIr3AdAyaka prakriyA tathA riska ke bAvajUda vAle ne pUchA - 'kaheM to abhI khar3I karavA ve loga jo naukarI meM hote haiM, mUlataH mA~ banane ke liye lAlayita rahatI haiM yA phira dU~ do-cAra kAreM ghara ke saamne| cuna do zreNiyoM meM vibhakta pAe jAte haiN| pahalI una saMsArI prANiyoM kI taraha jo kevala eka liijiegaa|' zreNI meM karmacArI hote haiM aura dUsarI meM bUMda zahada ke svAda ke lie saMsAra ke bhISaNa 'mujhe kAra kharIdanA hai, gAya nhiiN|' 30 disambara 2001 jinabhASita
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ par3ausI ne kahA! ataH sarvottama to yahI hogA ki parigraha se | pAyeMge?' 'aba aisA jyAdA kucha pharaka bhI nahIM | pare rahA jaae|' 'inheM to maiM samajhA luuNgaa|' par3ausI ne hai donoM meN|' dUdha vAlA bolA- 'gAya dUdha ke 'so to Apa ThIka kahate haiN|' par3ausI kahA- 'lekina unheM kaise samajhAU~gA jinake vAste kharIdate haiM to kAra alAU~sa ke vaaste| ne kahA - 'para maiM jo hU~ so abhI bhI gRhasthAzrama bIca maiM kAma karatA hU~, jinake madhya maiM uThatA balki alAU~sa kI khAtira to kAra kA meM huuN| sAtha meM eka adada patnI vA tIna bacce baiThatA hU~, jinake liye samAja meM ApakI calatI hAlata meM honA bhI darakAra nahIM hai|' haiM, jinakI bahuta sArI hasarateM bahuta dinoM se sthiti ke Akalana ke lie Apake sadaguNoM par3ausI ne isa kathana ko mastiSka ke merI padonnati se hilagI huI haiN| beTiyoM ne se jyAdA UparI tAmajhAma mahattvapUrNa hotA hai| eka kone meM rakha liyaa| bole kucha nhiiN| saheliyoM se apane pApA kI kAra meM pikanika aphasarI karanA hai to mAtahatoM ke lie aphasara ATo-DIlara bhI unase tatkAla milA aura una le jAne kA vAdA kara rakhA hai| baTe kI yojanA kA rUpa dhAraNa karanA bhI to jarUrI hotA hai| sArI skImoM kA vistRta vivaraNa diyA, apanI kAra ko DrAiva karate hue, dina meM kaI | hotA hai na AdaraNIya?' jinake aMtargata nyUnatama byAja aura adhi- bAra apane dostoM ke ghara ke sAmane se sarapaTa katama kiztoM meM naI kAra muhaiyA karAI jA nikala jAne kI banI huI hai| patnI kI maiMne AdaraNIya bane rahane hetu vArtAlApa sakatI thii| inake alAvA anya kaI logoM ne | cirapoSita abhilASA hai ki vaha apanI kAra ko yahIM virAma denA upayukta smjhaa| isake apanI purAnI kAra becane ke uddezya se par3ausI | meM baiTha kara dUra apane gA~va jAye, jahA~ gA~va bAda jo huA vaha lagabhaga taya thaa| par3ausI se samparka saadhaa| isa taraha, kucha hI samaya vAle use dekhakara cakita raha jaayeN| kaheM ki ne kAra khriidii| yahI koI dasa-bAraha varSa meM cAroM ora se ghira jAne para par3ausI pUrNataH dekho phalA~ kI biTiyA kA bhAgya! jise nAka puraanii| ghara taka khuda calA kara laae| putra ne vivRtta pAe ge| unheM lagA mAnoM loga kAra | pauMchane kA zaUra nahIM thA, Aja apanI kAra bhI kAra para hAtha sApha kiyaa| eka do bAra ke lie grAhaka nahIM, balki biTiyA ke lie | meM pharrATe bhara rahI hai|' sarapaTa daur3AyI bhii| beTiyA~ bhI najadIka ke vara talAza rahe hoN| taba to par3ausI Apako naI kAra phikanika-spaoNTa taka ho aaii| para hotA yoM aura isI daurAna par3ausI kA pramozana kharIdanA caahie|' maiMne isa salAha ko nirApada thA ki kabhI kAra kA eka purjA TUTatA, to ArDara A gyaa| vaha aphasara bana gae, sAtha mAnate hae kahA - 'agara gA~va-kher3e taka jAnA kabhI duusraa| gereja meM kAra ripeyara karAtehI vAhana bhatte ke pAtra bhii| hai, to phira kAra ke calane kI gAraMTI honA karAte par3ausI ko itanA jJAna ho gayA ki vaha __maiM badhAI dene pahuMcA to unheM utanA cAhie varanA pharja karo ki gA~va meM jAte hI khuda kAra ThIka karane lge| maiM bahudhA unheM prasanna nahIM pAyA, jitanI kI apekSA thii| purAnI kAra bigar3a jAye aura use bailoM se boneTa khole kAra ke aMdara jhA~kate paataa| 'kyA bAta hai par3ausI?' maiMne muskarAte khiMcavA kara zahara kI gereja taka lAnA par3e athavA kAra ke nIce ghusa kara kucha TAiTa karate hue pUchA - 'miThAI meM zakkara kucha kama najara to phira kitanI bhadda ur3egI?' dekhtaa| par3ausI DayUTI se lauTate aura kAra A rahI hai|' _ par3ausI gaMbhIra ho ge| maiMne bhI meM bhir3a jaate| pahale peMTa-kamIja pahana kara 'so to sahI hai mAnyavara, para naI kAra kharIdane kI haisiyata bhI to bana par3anA cAhie ripeyara karate the| bAda meM luMgI-baniyAna meM A muskarAhaTa sameTa lii| na? Apa to jaina sAba, jAnate hI haiM ki ge| unheM burA na lage isaliye maiM kAra kI 'aba Apase kyA chipAnA jaina sAba,' bar3akI rAjadhAnI ke eka hosTala meM rahakara carcA unase kabhI nahIM krtaa| kevala kanakhiyoM par3ausI ne kiMcit vicalita hote hue kahA'maiM kAra kharIdane ko lekara bar3I dvividhA meM se unake cehare para bar3hatI pIr3A aura baniyAna kAleja meM par3ha rahI hai| chuTakI pI.ema.TI.kI huuN| nayI lU~ yA purAnI? calanevAlI lU~ yA gaira taiyArI meM tamAma TyUzanoM meM jA rahI hai aura meM bar3hate chidroM ko nihAratA rhtaa| ripeyara ke beTA iMjIniyara banane kI koziza meM abhI se bAda jaba va kAra kI TrAyala lene nikalate to clnevaalii| lU~ bhI athavA na lU~? kucha samajha nahIM A rhaa| Apa hI salAha deM ki maiM kyA kociMga le rahA hai| aise meM ghara meM kabhI namaka phaTI baniyAna pahane hue hote, jaise saba kucha kama par3a jAtA hai, to kabhI tel| aura phira pUrva AbhAsita thaa| karUM?' aba gaMbhIra hone kI bArI merI thii| naI kAra ke lona kI kizta! bApa re! jitanA kahate haiM ki prAcIna kAla meM jaba kisI mahApuruSoM ne par3ausI se prema karane kI hidAyata alAU~sa milegA usase dugane se bhI jyaadaa| se badalA lenA hotA thA, to use hAthI upahAra to dI hai, lekina salAha ke saMdarbha meM ve mauna aba yaha bhI to acchA nahIM lagegA ki phaTe meM de diyA jAtA thA athavA jaba kisI kI rahe haiN| vyaktigatarUpa se maiM salAha dene ko kapar3e pahina kara naI kAra calAI jaave|' mati mArI jAtI thI to vaha ghara ke sAmane hAthI bar3A riskI mAnatA huuN| galata par3a jAye to _ 'taba to par3ausI Apako kAra kataI ba~dhavA letA thaa| isase samAja meM usakI agale se jiMdagI bhara ko Thana jAtI hai| nahIM kharIdanA cAhie,' maiMne kahA - 'ghara ke pratiSThA to avazya bar3ha jAtI thI, para ghara isalie tanika dArzanikatA or3hate hue maiMne sadasyoM ko kucha samaya ke lie kAra kA moha khokhalA hone lagatA thaa| lagA ki jaise kahA - 'parigraha to par3ausI hara hAla meM dukha tyAga denA ucita hogaa| lobha kA saMvaraNa par3ausI kucha vaisI hI sthiti meM par3a gae hoN| kA kAraNa mAnA gayA hai| jisa vastu meM hama karanA zreyaskara hogaa| vaise bhI gurujanoM ne lobha ko pApa kA janaka nirUpita kiyA hai| kaSAyoM sukha kI AzA karate haiM, vastutaH usameM sukha 7/56-e, motIlAla neharU nagara hotA nahIM hai| sukha kA chalAvA mAtrA hotA hai| ko vaza meM karane kA upadeza diyA hai| to kyA (pazcima) bhilAI (durga) chattIsagar3ha, Apa parijanoM ko itanA bhI nahIM samajhA pina-490020 -disambara 2001 jinabhASita 31
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ stuti kavivara daulatarAmaja sakala jJeya jJAyaka tadapi, nijaannd-rs-liin| zabdArtha : aviruddha - virodha se rahita, anUpa - anupama, kIna so jinendra jayavaMta nita, ari-rj-rhs-vihiin||1|| - karane vAle, achIna - kSaya se rhit| zabdArtha : sakala - sampUrNa, jJeya-jAnane yogya padArtha, jJAyaka | artha : he bhagavAn ! Apa virodha se rahita zuddha caitanya svarUpa - jAnane vAle, nijAnanda - apanI AtmA ke Ananda meM, tadapi - haiM, atyanta pAvana paramAtma rUpa haiM, anupama haiM, zubha-azubha vibhAvoM phira bhI, nita - hamezA, ari - zatru (mohakarma), raja- dhUla (jJAnAvaraNa, kA abhAva karane vAle haiM, svAbhAvika pariNati se sahita haiM aura kSaya darzanAvaraNa), rahasa- aMtarAya (chipAnA), vihIna- rhit| se rahita haiN| artha : sampUrNa padArthoM ke jAnane vAle hone para bhI jo apanI / aSTAdaza doSa vimukta dhIra, sva catuSTayamaya rAjata gNbhiir| AtmA ke Ananda rUpI rasa meM lIna rahate haiM tathA jo jJAnAvaraNa, | muni gaNadharAdi sevata mahaMta, nava kevala-labdhi-ramA dhrNt||6|| darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya ina cAra ghAtiyA karmoM se rahita zabdArtha : aSTAdaza - aThAraha, vimukta - rahita, dhIra - aTala, haiM ve jinendra bhagavAna hamezA jayavaMta hoN| rAjata - suzobhita, ramA - lakSmI, dharanta - dhAraNa karate haiN| jaya vItarAga vijJAna-pUra, jaya moha-timira ko harana suur| artha : he bhagavAn! Apa aThAraha doSoM se rahita haiM, aTala haiM, jaya jJAna anaMtAnaMta dhAra, dRga-sukha-vIraja-maNDita apaar||2|| apane svacatuSTaya se suzobhita haiM, samudra ke samAna gambhIra haiN| muni zabdArtha : pUra - pUrNa, timira - andhakAra, harana - naSTa karane | aura gaNadhara Adi bhI ApakI sevA karate haiM, Apa kevalajJAna Adi ke liye, sUra - sUrya, dRga - darzana, vIraja - vIrya, maNDita - suzobhita, | nava kSAyika labdhirUpI lakSmI ko dhAraNa kiye huye haiN| apAra - anNt| aThAraha doSa : kSudhA, tRSA, bur3hApA, janma, maraNa, bhaya, smaya, artha : jo rAgadveSa se rahita haiM, viziSTa jJAna se pUrNa haiM, moharUpI | rAga, dveSa, moha, cintA, arati, nidrA, vismaya, kheda, roga, sveda andhakAra ko naSTa karane ke liye sUrya ke samAna haiM, jo anantAnanta pAna hai jo anantAnanta | aura shok| jJAna ko dhAraNa kiye haiM aura anaMtadarzana, anaMtasukha va anaMtavIrya nava kSAyika labdhi - kSAyikasamyaktva, kSAyikajJAna, se suzobhita haiN| una prabhu kI jaya ho| kSAyikadarzana, kSAyikadAna, kSAyikalAbha, kSAyikabhoga, kSAyikaupajaya parama zAMta mudrA sameta, bhavi-janako nija anubhUti het| | bhoga, kSAyikavIrya, aura kssaayikcaaritr| bhavi-bhAganavaca joge vazAya tuma dhuni vai suni vibhrama nshaay||3|| | tuma zAsana seya ameya jIva, ziva gaye jAhiM jaihaiM sdiiv| zabdArtha : parama - atyanta, sameta - sahita, bhavi - bhavya, | bhava-sAgara meM dukha chAra vAri, tAranako avara na Apa ttaari||7| janako - jIvoM ko, anubhUti - jJAna, heta - kAraNa, bhAgana - bhAgya | zabdArtha : seya - sevA karake, ameya - ananta, ziva - mokSa, se, vacajoge - vacana yoga ke, vazAya - nimitta se, dhuni - divya | jAhiM - jA rahe haiM, jaihaiM - jAveMge, sadIva - hamezA, chAra - khArA, dhvani, vai - hotI hai, vibhrama - moha yA mithyaatv| vAri - pAnI, avara - dUsarA, TAri - chodd'kr| artha : jo atyanta zAMta mudrA se sahita haiM, unakI jaya ho| artha : he bhagavAn! Apake mokSamArga rUpI zAsana kI sevA bhavya jIvoM ko apanI AtmA kA jJAna karAne meM kAraNa haiN| bhavya jIvoM | karake anantoM jIva mokSa ko prApta huye haiM, vartamAna meM jA rahe haiM aura ke bhAgya se aura vacana yoga ke nimitta se jinakI divya dhvani hotI | hamezA jaaveNge| saMsAra rUpI samudra meM khAre pAnI ke samAna dukha se hai| jisako sunakara jIvoM kA moha (mithyAtva) naSTa ho jAtA hai| | nikAlane ke liye Apako chor3akara koI dUsarA nahIM hai, arthAt Apa tuma guNa ciMtata nija-para-viveka, pragaTai vighaTeM Apada anekA / hI bhavasAgara se pAra utAra sakate haiN| tuma jaga-bhUSaNa dUSaNa-viyukta, saba mahimAyukta viklp-mukt||4| | yaha lakhi nija dukha-gada-haraNa-kAja, tuma hI nimitta kAraNa ilaaj| zabdArtha : viveka - jJAna, pragaTai - utpanna hotA hai, vighaTai - | jAne tAtaiM maiM zaraNa Aya, ucaroM nija dukha jo cira lhaay||8|| naSTa hotI haiM, Apada - ApattiyA~, bhUSaNa - AbhUSaNa, dUSaNa - doSa, | zabdArtha : lakhi - dekhakara, gada - roga, haraNakAja - naSTa karane viyukta - rahita, vikalpa - rAgAdika pariNAma, mukta - rhit| |ke liye, jAne - jAnA, tAtai - isaliye, ucaroM - kahatA hU~, cira artha : Apake guNoM kA cintavana karane se sva-para kA jJAna | - anAdikAla se, lahAya - prApta kiye haiN| prakaTa hotA hai aura aneka prakAra kI ApattiyA~ naSTa hotI haiN| Apa saMsAra | artha : isa prakAra dekhakara, ki apane duHkha rUpI roga ko naSTa ke AbhUSaNa svarUpa haiM, doSoM se rahita haiM aura sabhI prakAra kI mahimA | karane ke liye ApakA nimitta hI ilAja svarUpa hai| ata: aisA jAnakara se yukta, rAgAdika pariNAmoM se rahita haiN| maiM ApakI zaraNa meM AyA hU~ evaM jo maiMne anAdikAla se duHkha prApta aviruddha zuddha cetanasvarUpa, paramAtma parama pAvana anuup| kiye haiM, unako kahatA huuN| zubha azubha vibhAva abhAva kIna, svAbhAvika pariNatimaya achiin||5|| arthakartA - bra. maheza zramaNa saMskRti saMsthAna, sAMgAnera, jypur| 32 disambara 2001 jinabhASita Jain Education Interational
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kA jhaNDA bhI DaNDA bana jAtA hai AcArya zrI vidyAsAgara namo'stu mukhauTe dayA kA kathana nirA hai aura dayA kA vatana nirA hai eka meM jIvana hai eka meM jIvana kA abhiny| aba to.... astroM zastroM vastroM aura kRpANoM para bhI . 'dayA dharma kA mUla hai' likhA milatA hai| kintu, kRpANa kRpAlu nahIM hai ve svayaM kahate haiM hama haiM kRpANa hama meM kRpA na! kahA~ taka kaheM aba! dharma kA jhaNDA bhI DaNDA bana jAtA hai zAstra zastra bana jAtA hai avasara pAkara aura prabhu stuti meM tatpara surIlI bA~surI bhI bA~sa bana pITa sakatI hai prabhu-patha para calane vAloM ko| samaya kI balihArI hai! 'mUkamATI' mahAkAvya se sAbhAra pro. (DaoN.) saroja kumAra lAbha-zubha ke gaNita meM cipakAe rahA mukhautte| AtI rahI camar3I dhIre-dhIre una para jisma meM utara gae mukhauTe! aba mukta hone kI koziza meM khiMcatI hai camar3I risatA hai lahU! dhotA hU~ zarIra camacamAte haiM mukhauTe! mukhauToM meM bhara gaI jindagI jindagI meM bhara gae mukhauTe aba na cehare khare na mukhauTe khoTe! 'manorama'37, patrakAra kAlonI, iMdaura-45001, ma.pra.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAgyodaya tIrtha prAkRtika cikitsAlaya karIlA, khuraI roDa, sAgara- 470002 (ma.pra.), phona- 07582-24671, 21271 prakRti, samaya aura dhairya ye tIna bar3e DaoNkTara haiM, jo nIroga karate haiN| lakSya : yaha pavitra prAcIna yoga evaM prAkRtika cikitsA vijJAna | mAliza 30 rupaye dvArA samasta pIr3ita mAnavatA ke zArIrika evaM Atmika svAsthya sukha phulaTaba bAtha mAliza ke sAtha 60 rupaye tathA zAMti prApti ko samarpita vizva kA eka advitIya kendra hai| isa kendra meM AjIvana brahmacarya vrata dhAraNa kiye 12 bahinoM evaM bhAI dvArA sUrya snAna 60 rupaye zuddha chane jala se upacAra evaM maryAdita samaya sImA meM taiyAra kiyA phula Taba bAtha 30 rupaye gayA AhAra dekara tana mana tathA cetanA ke rupAntaraNa dvArA jIvana meM enimA (kaitheTara zulka zAmila) 15 rupaye badalAva lAyA jAtA hai| garma pAda snAna 30 rupaye saMkalpa : zAkAhAra evaM svAsthya cetanA kA jAgaraNa ghara-ghara ho| sabhI svastha evaM sukhI hoN| tana ke mAdhyama se dharma kI sAdhanA kaTi snAna 30 rupaye sabhI kara skeN| Adhi, vyAdhi aura upAdhi se dUra ho skeN| yahA~ paMca yoga + dhyAna + SaTkarma evaM vyAyAma (eka mAha kA)250 naye tatvoM se bane zarIra meM AI vikRti (roga) ko punaH prakRti kI ora lauTA kara miTTI, pAnI, dhUpa, havA, sUkSma vyAyAma, dhyAna, vaijJAnika janarala vArDa + upAcAra + AhAra kA zulka 100.00 mAliza, AhAra, upavAsa, rasAhAra, phalAhAra evaM Izvara prArthanA Adi pratidina hogaa| kamarA alaga se lene para 40/- rupaye pratidina ila sAdhanoM se jaTila evaM kaThina purAne rogoM se pIr3ita, jIvana se nirAza, hogaa| marIja ke sAtha sahayogI rahane para sahayogI kA bhojana ( 100 davAiyA~ khA-khAkara Ube hue rogiyoM kA saphalatA se upacAra kiyA | rupaye prati vyakti) evaM rahane kA 25/- rupaye dina kA cArja lg| jAtA hai| lgegaa| yaha zulka parivartanIya hai| rogoM kA upAcAra : jo kabja, moTApA, blaDa prezara, dila vizeSa AkarSaNa : prAkRtika cikitsA se atizIghra la. ke roga, damA, gaThiyA, jor3oM tathA rIr3ha ke darda, artharAiTisa, bavAsIra, / hotA hai| isakI vaijJAnika parakha ke liye paitholaoNjI laiba kI la ta gaisa kI bImArI, kolAiTisa, madhumeha, alsara, sira darda, mAIgrena, hai| jahA~ para khUna, pezAba, I.sI.jI., eksa re, sonogrAphI ka ja. anidrA, sardI-jukAma, elarjI, mahilAoM kI mAhavArI saMbaMdhI tathA / suvidhA hai| sAtha hI bhavya maMdira hai| jahA~ Apa devadarzana, pusa anya purAnI bImArI se grasta haiM, davAiyA~ khAte-khAte taMga A cuke sakate haiN| haiM, samajha baiThe haiM ki roga dama lekara hI jAyegA to nirAza na hoM, 1. upacAra sAdhana evaM suvidhA : jala sA zIghra hamase saMparka kreN| (hAiDrotherepI), kaTisnAna, rIr3ha snAna, phula Taba snAna, gIlI dUto cikitsIya sevA : saMsthA meM prAkRtika cikitsA evaM lapeTa, paTTiyA~, pUrI cAdara lapeTa, garma pAda snAna, meha. zAkAhAra va ahiMsA ke liye samarpita zikSA prApta anubhavI, kuzala 2. bhApa snAna : sTIma bAtha, sonA bAtha vyavAyA evaM apane-apane kSetra ke vizeSajJa vratI bahineM evaM bhAI DaoNkTarsa evaM upacArakoM kI pRthak-pRthak sevAbhAvI TIma kAryarata haiN| Adhunikatama 3. sUrya kiraNa : (kromotherepI) cikitsA, dhUpa rs| sAdhanoM se susajjita puruSa evaM mahilA upacAra vibhAga kI vyavasthA 4. miTTI snAna : miTTI kI paTTiyA~, miTTI lepa, sarvAMga miTTI. alaga-alaga kI gaI hai| garma pulTisa, Taba baath| AvAsa evaM zulka vyavasthA 5. mAliza : sarvAMga mAliza, jor3oM, snAyu, mA~saperiyo kI / masAja-kriyAe~, masala sTImuleTara, brAibreTara pryog| parAmarza zulka 50 rupaye (eka varSa ke liye) 6. yAMtrika vyAyAma : vAkara, sAikili., gevig| pravezita zulka pratidina kA 100 rupaye TivisTara, eksarasAijara, pulara Trekzana, phijiyo therepI vyaayaam| apravezita zulka eka samaya kA AhAra ke sAtha 60 rupaye 7. ekyuprezara evaM riphleksotherepii| donoM samaya kA upacAra jisameM AhAra zAmila nahIM hai 70 rupaye 8. prAkRtika rUpa se saMtulita, niyaMtrita, zodhaka ra "vaka sTIma bAtha mAliza ke sAtha 70 rupaye kAr3he, rasa, sUpa evaM rsaahaar| svAmI, prakAzaka evaM mudraka : ratanalAla bainAr3A dvArA ekalavya oNphaseTa sahakArI mudraNAlaya saMsthA maryAdita, jona-1, mahArANA pratApa nagara, bhopAla (ma.pra.) se mudrita evaM sarvodaya jaina vidyApITha 1/205, prophesarsa kAlonI, AgarA-282002 (u.pra.) se prkaashit|