Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha-parIkSA tRtIya bhAga / TeTapha 60 jhugalakizora tAra /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha-parIkSA tRtIya bhaag| arthAt somasena-trirNAcAra, dharmaparIkSA (zvetAmbarI), akalaMba pratiSThApATha aura pUjyapAda-upAsakAcArake parIkSA-lekhoMkA sNgrh| zrIyuta paMDita jugalakizora mukhtAra. sarasAvA ji0 sahAranapura [prandha-parIkSA prathama dvitIya mAga, upAsanAtatva, jinapUrvAdhikAra-mImAMsA, vivAhasadezya, vivAha-kSetra-prakAza, svAmIsamantabhA (itihAsa), bIra-guSpAMjali, bainAvAyokA zAsanameva, Adi aneka granthoMke svavitA, aura jainahitaiSI mAdi patroM ke bhUtapUrva sanmAdaka] - - prakAzaka jaina-grantha-ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, po0 girgaaNv-cmbii| prathamAvRtti 50. prati mAvoM,0, 1985 vikrama sitambara, san 1934 mUlya 10)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka chaganamala bAkalIvAla mAlika-jaina-grantha-tnAkara kAryAlaya hIrAbAga, po0 girgaaNv-cmbii| bAbU durgAprasAda durgA presa majamera peja saMkhyA 1 se 214 taka aura zeSa aMza ma. nA. kuLakarNI karnATaka presa ... 318 e akurabAra bmbii|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhuumikaa| varSAkA jala jisa zuddha rUpameM barasatA hai, usa rUpamai nahIM rhtaa| AkAse nIce utarate utarate aura jalAzayoMmeM pahu~cate pahu~cate vaha vikRta ho jAtA hai aura isake bAda to usameM khanI vikRtiyoM utsama ho jAtI haiM ki unake mAre usake vAstavika svAmakA hadayaMgama kara sakanA mI duSkara ho jAtA hai| phira bhI no bastatatvake marmajJa hai, padAyokA vizleSaNa karanemeM kuzala yA parIkSApradhAnI hai, unheM una saba vikRtiyoMse pRthak vAstavika malakA patA lagAnemeM dera nahIM lagatI hai| paramahitaiSI aura parama dhIvarAga bhagavAna mahAvIrakI vANIko eka kavine balaSTikI upamA dI hai, jo bahuta hI upayuka mAlama hotI hai| pichale sAI imAra varSAkA upanya itihAsa hameM batAtA hai ki mAbAnkA vizvakalyANakArI samIcIna dharma jisa sameM upadiSTa humA thA, usI rUpa meM nahIM rahA, dhIre dhIre vaha vikRta hotA gayA, jJAta aura mahAtarUpase use vikRta karaneke barAbara prayatna kiye jAte rahe aura aba taka kiye jAte haiN| sampradAya, saMgha, gaNa, gaccha, mAmnAya, panya Adi saba prAinhI vikRtiyoMke pariNAma hai / bhagavAnakA dharma sabase pahale digambara aura zvetAmbara do sampradAyami vibhaka humA, aura usake bAda mUla, mApanIya, praviSa, kAchA, mAghara, mAdi nAnA saMghoM aura unake gaNoM tathA gacchoM meM vikRta hotA rahA hai| yaha asaMbhava hai ki eka dharmake itane bheda prameda hote jAyeM aura usakI mUba prakRtipara vikRtiyoM kA prabhAva nahIM pdd'e| yadyapi sarvasAdhAraNa jana na sampradAyoM aura panyoMke vikArase vikRta hue dharmakA vAstavika mukha svakSama avadhAraNa nahIM kara sakate hai| parantu samaya samayapara aise vicArazIla vivekI mahAtmAmoMkA janma avazya hotA rahatA hai jona saba vikAroMkA apanI rAsAyanika mAra vizleSaka khise bhUSavaraNa karake vAstavika dharmako svara dekha lete haiM aura dUsaroMko dikhA jAte haiN| jo loga yaha samajhate haiM ki vartamAna jainadharma ThIka vahI jainadharma hai jisakA upadeza bhagavAna mahAvIrakI viSyavANIdvArA huA thA, usameM barA bhI parivartana, pariSadana yA sammelana nahIM huA hai akSarazA jyokA tyoM par3A bhA rahA hai, unheM dharmAtmA yA zravAla bhale hI mAna liyA bAbaparantu vicArazIla nahIM kahA jA sktaa| yaha samava hai ki unhoMne zAstrakA adhyayana kiyA ho, ve zAstrIyA paNDita kahalAte hoM, parantu zAna par3ane yA parIkSAyeM denese hI yaha mahIM kahA jA sakatA hai ki ve isa viSayameM kucha gahare baiTha sake haiN| jo loga yaha jAnate haiM ki manuSya rAgadeSase puka hai, apUrNa haiM aura unapara deza-kAlakA kalpanAtIta prabhAva pAtA hai, ve isa vAvapara kamI vizvAsa nahIM kareMge
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kimAI hamAra varSake tane lambe samayameM, isane saMghoM aura gaNa-macchoMkI khIMcAtAnImeM para bhI unake dvArA bhagavAn ke dharmameM jarA bhI rUpAntara nahIM huA hai| hamAre samAjake vidvAna to abhI taka yaha mAnaneko bhI tayAra nahIM the ki jainApAyoMmeM bhI paraspara cha matameva ho sakate haiN| yadi kahIM koI aise bheda nagara mAte the, to ve unheM apekSAoMkI sahAyatAse yA upacAra mAdi kahakara TAla dete the; parantu aba 'pranyaparIkSA ke lekhaka paDita mugalakizorajI mukhtArane apanI sucintita aura suparIkSita 'jainAcAyokA zAsanameda' nAmakI lekhamAgameM isa bAtako acchI taraha sara kara diyA hai ki nAcAyomeM bhI kAphI matameda the, jo yaha nivAsa karaneke lie paryApta hai ki bhagavAnakA dharma dhulase aba taka jyokA tyoM nahIM calA AyA hai aura usake asalI sake sambandhameM matabheda ho sakatA hai| saMsArake prAyA sabhI dhamoMmeM rUmAntara hue haiM aura dharAyara hote rahate haiN| udAharaNaka lie pahale hindU dharmako hI le lIjie / bar3e bar3e vidvAn isa bAta ko svIkAra karate hai ki jainadharma mAra pauSamaka napardasta prabhAva parakara usakI vaidikI hiMsA prAya ho gaI hai aura paidika samayameM visa gauke paDoke mAthase brAhmaNoza atiSisalAra kiyA jAtA thA, (mahauja kA mahokSa vA zrotriyAya prakalpayet ) vahIM Ama hindu bokI pUjanIyA mAtA hai aura vartamAna hindU dharmameM gauhatyA mahApAtaka ginA jAtA hai| hindU maba apane prAcIna dharmapranyoma patalA huI niyogakI prathAko vyabhicAra aura anuloma-pratiloma vivAhako bhanAcAra samajhate haiN| visa caudharmane saMsArase jIvahiMsAko uThA dene ke lie pravata Andolana kiyA thA, usIke anuyAyI tivvata aura bImake nivAsI bhAga sarpamadhI bane hue hai dara, kode gamako taka unake lie macAya nahIM haiN| mahAtmA bubanIca U~cake bhedabhAvase yuka varNavyavasthAke parama virodhI the; paranta mAna samake nepAudezavAsI anuyAyI hinduoka hI samAna bAvimedake rogase prasita hai| mahAtmA kIra jIvana bhara isa maNyAtmavANIko sunAve rahe: jAta pAta pUche nahiM koI, hariko bhane so harikA hoii| parantu Apa unake AkhoM anuyAyI jAtipAtike kIcar3a meM apane anya pauSigauka hI pamAma phaise hue haiN| isa U~ca-nIcake mevabhAvakI bImArIkhe to mucha yUropase mAyA humA IsAI dharma bhI nahIM baca sakA hai| pAThakoMne sanA zegA ki mabAsa prAntameM mAjhama isAiyoMki miravApara sadA bhaura zUdra sAyaki girijApara zudA haiM aura ve eka sAreko emAko pise dekhate haiN| aisI vA badi hamAre mainadharmama dezakArake pramA* * yaha khamAlA mada mukhtArasAhabake dvArA saMzoSita aura parivadita hokara baina to kAryAlaya kambadvArA pustakAkAra prakASita ho gaI hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ pase aura apane par3osI dhamoMke prabhAvase kucha vikRtiyA~ ghusa gaI hoM, to isapara kisIko bhAvayaM nahIM honA cAhie / ina vikRtiyoM meM kucha vikRtiyoM itanI sthala hai ki unheM sAdhAraNa zuddhike loga bhI samajha sakate haiM / yathA 1- jainadharmasammata varNavyavasthA ke anusAra jisakA ki AdhipurANameM pratipAdana kiyA gayA hai, pratyeka varNake pusa apanese bAike sabhI kyoMkI kanyAbhoMka sApa nigAha kara sakate haiM balki dharmasaMgrAhAvakAcArake anusAra to pahaLeke tIna poMmeM parasara anuloma aura praviyoma donoM hI krosa vivAha ho sakatA hai aura purANAnyoMki udAharaNoMse isakI puSTi bhI hotI hai *, parantu vartamAna cainadharma to eka varNakI jo baikoM jAtiyA~ bana gaI hai aura bainadharmakA pAlana kara rahI hai, unameM bhI paraspara vivAha karanA pApa batalAtA hai aura isake lie usake ko bar3e diggava paNDita zAstroMse khIMca tAnakara pramANa taka denekI rakSA karate haiN| kyA yaha vikRti nahIM hai| -bhagavavinasenake AdipurANakI 'varNakAmakriyA ke anusAra pratyeka marInako avadhamakI dIkSA dI jA sakatI hai aura phira usakA nayA varNa sthApita kiyA jA sakatA hai, tathA usa naye maiM usakA vivAhasambandha kiyA jA sakatA hai| usako usake prAcIna dharmase yahA~ taka khudA kara DAlanekI vidhi hai ki usakA prAcIna gotra mI badala kara se baye potrase abhihita karanA cAhie / paranta parvamAna nainadharmake ke dAni molI bhAlI janatAko sudhArakoM ke viruddha makAne ke lie isI bAtako eka hathi bhAra panA rakkhA haka dekhie, ye musammAnoM aura IsAiyoMko bhI lenI banAkara unake sAba roTI-baThI vyavahAra jArI kara denA cAhate haiN| mAno musalamAna aura IsAI manuSya hI nahIM hai| kyA yaha vikRti nahIM hai| kyA bhagavAna mahAvIrakA vizvadharma itabAhI saMkIrNa thA visArakI 195vI gApAkI TIkA saSTa mAlama hotA hai ki maccha dezale mAye huem mamI anikA ke sakhate re aura jipratike adhikArI banane the| isa viSayako acchI taraha samajhaneke lie pavita jugalakizora tArakI likhI huI 'vivAhakSetraprakAza' nAmakI pustaka aura merA kiyA huA vima aura mAsimeda ' nAmakA nivandha dekhie / yaha nibandha zIghra hI prakAzita honevAlA hai| jambha miamanuSyANAM sakalasaMyamamahaNa kara saMmatIti nAzaMkitavya / digvijayAle cakravartinA saha AryakhaNDamAgavAnA mlecchAnAnAM cakravatyAdibhiH sahabhAtavaivAhikasambandhAnAM saMyamapratipatteranirodhAt / apavA tatkanyakAno cakavaviparilIvAno garmalAla mAtRpakSApekSayA vyapadezamAcA sairamasamavAra tayAjAtIyakAnA dIkSAIve pratiSeSAbhAvAt / 195 // 21
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ -sArastrayake prasiddha TIkAkAra zrI jayatenasUrike kathanAnusAra sat-zradra bhI munidIkSA le sakate haiN| parantu vartamAna jainadhana to zavoMko isake lie sarvayA ayogya samajhatA hai| zudra to khara bahuta nIcI raSTise dekhe jAte hai, parantu una dakSiNI aniyoMki bhI munidIkSA dene para kolAhala macAyA bAtA hai jinake yahA~ vidhavAvivAha hotA hai / udAra janadharmapara isa prakArako vikRtiyA~ kyA lAvhanasvarUpa nahIM hai| jaisA ki prAramaneM kahA jA cukA hai, ina vikRtiyoMko pahicAna karake asalI dharmako prakAdhana banevAlI vibhUtiyA~ samaya samaya para hotI rahatI hai| sAratrayake katA bhASA kundakunda aisI hI vimuniyoM se eka the| vartamAna digambara saMpradAnake aSiaMza choga apaneo kundakundako AmbAyakA batalAte haiN| mAlama nahIM, logoMkA kunda kundAmnAya aura phandakandAnvapake sambandha meM kyA sapA hai| parantu maiM to ho janadharmameM usa samaya taka mo vikRtiyoM ho gaI thI una sabako haTAkara usake vAstavika svarUpako AviSkRta karake sarva sAdhAraNake samakSa upasthita karanevAle eka mahAn AcArvaka anubAthiyoMkA sampradAya samajhatA huuN| magavAn chandakundake pahale aura pIche aneka par3e bar3e bhASAba ho gaye haiM, unakI bhAmnAya yA manvaya na kahalAkara invAndakI kI mAtrAya yA manvaya kahalAnekA mancapA koI palapakAraNa dRSTigora nahIM hotA hai| merA manumAna hai ki bhagavAkundakundake samaya taka jainadharma lagabhaga utanA hI vikRta hogamA yA, jitanA parvamAna tehapandhake udaya hone ke pahale bhAmarakoMke zAsana-tamamameM ho gayA thA aura una vikRtiyA~sa mukha karanepAH sapA jainadharmake parama potarAga zAnta mArgako phirase pravartita karanevAle bhagavAn koNDakuNDa hI the| parantu samayakA pramAba dekhie ki vaha saMzodhita zAntamArga bhI cirakAla taka zuddha na rahA, bhAge calakara vahI madharakAkA dharma bana gyaa| kahA~ to tila-taSa mAtra parigraha rakhanekA mI niSeSa bhAra kahA~ hAthI ghoDe aura pAlakiyoM ke gaThabATa 1 ghora parivartana ho gyaa| saba kunvAndAnvayI zuddha mArga dhIre dhIre khanA vikRta ho gayA-vikRtikI parAkASThApara pahuMca gavA, saba kucha vivekI aura vizDheSaka vidvAnoM kA vAna phira isa mora payA aura vaisA ki maiMne apane 'banavAtiyoM aura caivavAtiyoMki sampradAya yA terahapanya aura vIsapanya' sIrthaka vistRta TesameM batalAyA hai, vikramakI satrahavIM zatAbdimeM svargIya 50 banArasIdAsanIne phira eka saMzodhita aura pariSkRta mArgako nISa DAlI, jo pahale 'pANArasIya' vA 'banArasI-panya' kahalAyA aura bhAge cala kara tehapanyaka ....evaM guNaviziSTapurupo binadImAmahaNe yogbo bhavati / yathAyomya svAyapi pravanasAratAtpayaMti, pRSTha 305 // +dekho, jainahitapI bhAga 14, aMka 4 /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmase prasiddha huA hai| isa panthane aura isake bhanuyAyI paM0 ThokaramAnI, paM0:jayava ndavI, paM0 daulatarAmajI, paM. sadAsukhajI, paM0 pakSAlAlajI dhUnIvAle Adi vidvAnoMne jo sAhitya nirmANa kiyA aura jisa zukhamArgakA pratipAdana kiyA, usane digambarasamdhadAyameM eka bar3I bhArI krAnti kara DAlI aura usa krAntikA prabhAva itanA vegazAlI huA ki usase jainadharmake zithilAcArI mahantoM yA bhadhArakoMka sthAyI samajhe jAnevAle siMhAsana dekhate dekhate dharAzAyI ho gaye aura kaI sau vaSoMse bo dharmake ekacchAdhArI samAda bana rahe the, ve apratiSThAke gahare gameM pheMka diye gye| bhATArakoMkA ucca vikRta mArya kitanA purAnA hai, isakA anumAna paNDitapravara mAzAgharadvArA uddhata isa pacanase hotA hai paNDitamracArika ghtthraishctpodhnH| zAsanaM jinacandrasya nirmalaM malinIkRtam // arthAt acaritra paNDitoM aura kara sAdhuoM yA bhadhArakoMne jina bhagavAnakA nirmakha zAsana malIna kara ddaalaa| paM0 mAzAparajI vikramakI vehavI zatAbdike antameM maujUda the aura unhoMne isa lokako kisI anya manyase usata kiyA hai| arthAta isase bhI bahuta pahale bhagavAn mahAvIrake zAsanameM aneka vikRtiyoM paiTha gaI thii| rahapanyake pUrvoka mikSanane jainadharmakI vikRtiyoMko haTAne aura usake zukha svalpako prakaTa karane meM jo prazaMsanIya vyoga kiyA hai, yaha cirasmaraNIya rahegA / yadi isakA udaya na huA hotA, to bhAna digambara jainasamAnakI kyA durdazA hotI, usakI kalpanA bhI nahIM ho sakatI hai| bAgala prAntama daurA karanevAle bambaI jaina prAntika samAke eka upadezakane koI 10-12 varSa hue mujhase kahA thA ki kucha samaya pahale vahA~ke zrAvaka zAbasvAdhyAya mAdi to kyA kareMge, unheM bina bhagavAnakI mUrtikA abhiSeka aura prakSAla karanekA mI adhikAra nahIM pA! mArakaNIke ziSya paNDitajI hI jaba kabhI Ate the, yaha puNyakArya karate the aura apanI dakSiNA lekara cale jAte the| kahate the, uma bAla poSAle manamacArI jhopa suprasiddha zvetAmbara sAdhu zrImeSaviSayajI mahopAdhyAyane apanA 'yudhiprabodha' mAmakA prAkRta anya svopana sekasaTIkAsahita isa 'pApArasIya ' matake khamanake lie hI vikramI bhArahavIM zatAbdike prAramamai panAyA thA-"poccha muyaNahitatthaM pANArasiyarasa mayameyaM |'-mulboNke hitArtha pANArasI matakA meda kahatA hai| isa pranthamai isa matakI utpattikA samaya vikrama saMvat 1980 prakaTa kiyA hai| yathA sirivikkamanaranAhAgapArha solahasapAhi paahiN|. asi uttaroI jAya vANArasiasa mayameyaM // 18 //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna kI pratimAkA sparza kaise kara sakate ho ! aura yaha to abhI kucha hI varSoMkI bAta hai jaba mArakoMke karmacArI zrAvakoMse mAramArakara apanA Taiksa vasUla karate the tathA jo zrAvaka unakA vArSika Taiksa nahIM detA thA, vaha ba~dhavA diyA jAtA thA / ima Aja bhale hI isa bAtako mahasUsa na kara sakeM; parantu eka samaya thA, jaba samUcA digambara jaina samAna ina zimilAcArI sAtha hI atyAcArI popoMkI pIDita prabhA thA aura ina popoke siMhAsanako ulaTa denevAlA yahI zaktizAlI terahapantha thaa| yaha isIkI kRpAkA phala hai, jo Ama hama itanI svAdhInatAke sAtha dharmacarcA karate hue najara bhA rahe haiN| terahapanyane mahArakoM yA mahantoMkI pUjA-pratiSThA aura sattAko to naSTaprAya karadiyA; parantu unakA sAhitya aba bhI jIvita hai aura usameM vAstavika dharmako vikRta kara denevAle tatva maujUda hai| yadyapi terahapanthI vidvAnoMne apane bhApAmanyoMke dvArA aura zrAmagrAma nagara nagara meM sthApita kI huI zAnasabhAo ki dvArA logoMko itanA sajaga aura sAvadhAna avazya kara diyA hai ki aba ve zithilAcAra kI bAtoMko sahasA mAnane ke lie taiyAra nahIM hote haiM aura ve yaha bhI jAnate haiM ki bhepI pAkhaNDiyana vAstavika dharmako bahutasI mithyAtvapoSaka vAtoMse bhara diyA hai; phira bhI saMskRta granthoMke aura apane pUrvakAlIna bar3e bar3e jhuni tathA AcAyoMke nAmase ve aba bhI ugAye Ate haiN| becAre saraka prakRtike loga isa bAtakI kalpanA bhI nahIM kara sakate haiM ki dhUrta loga AcArya bhadrabAhu, kundakanda, umAsvAti, bhagavandinasena Adi bar3e bar3e pUjya munirAjoMke nAmase bhI anya banAkara pracalita kara sakate haiM! unheM nahIM mAlUma hai ki saMskRtameM jisa taraha satya aura mahAn siddhAnta likhe jA sakate haiM, usI taraha asatya aura pApakathAyeM bhI racI jA sakatI hai| ataeva isa orase sarvayA nizcinta na honA caahie| logoMko isa saMskRtabhakti aura nAmamakise sAvadhAna rakhaneke lie aura unameM parIkSApradhAnatAko bhAvanAko Dha banAye rakhaneke lie aba bhI AvazyakatA hai ki terahapanyake usa mizanako bArI rakkhA jAya jisane bhagavAn mahAvIrake dharmako vizuddha banAye rakhaneke lie aba taka niHsIma parizrama kiyA hai| hameM suhRdara paNDita jugala kizorajI mukhtArakA cira kRtajJa honA cAhie ki unhoMne apanI 'pranya-parIkSA' nAmaka lekhamAlA aura dUsare samartha lekhoMdvArA isa mizanako barAbara bArI rakkhA hai aura unake anavarata parizramane bhaTTArakokI gaddiyoMke samAna unake sAhityake siMhAsanako bhI ulaTa dene meM koI kasara bAkI nahIM rakhI hai| gamama 19 varSake bAda 'pranvaparIkSA' kA yaha tRtIya bhAga prakAzita ho rahA hai jisakA paricaya karAneke lie maiM ye patiyA~ likha rahA huuN| pichale do bhAgoMkI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ apekSA yaha bhAga bahuta bar3A hai, aura yahI socakara yaha itane vistRta rUpameM likhA gayA hai ki ana isa viSayapara aura kucha likhanekI AvazyakatA na rhe| mahArakI sAhityake prAyaH saMbhI aMga pratyaMga isameM acchI taraha ujAr3akara dikhalA diye haiM aura jainadharmako vikRta karaneke lie mahArakoMne jo jo jaghanya aura nimdha prayatna kiye hai, ve prAyaH sabhI isake dvArA spaSTa ho gaye haiM / mukhtArasAhamane ina lekhoMko, vizeSakarake somasena trivarNAcArakI parIkSAko, kitane parizrama se likhA hai aura yaha unako kitanI bar3I tapasyAkA phala hai, yaha buddhimAna pAThaka isake kucha hI pRSTha par3hakara jAna deNge| meM nahIM jAnatA hU~ ki pichale kaI sau varSoMmeM kisI bhI jaina vijJAnane koI isa prakArakA samAlocaka grantha itane parizramase likhA hogA aura yaha bAta to binA kisI hicakicAhaTake kahI jA sakatI hai ki isa prakArake parIkSALesa cainasAhitya meM sabase pahale hai aura isa bAtakI sUcanA dete haiM ki jainasamAja meM terahapanthadvArA sthApita parIkSApradhAnatAke bhAva naSTa nahIM ho gaye haiN| ve aba aura bhI tejIke sAtha bar3heMge aura unake dvArA malinIkRta bainazAsana phira apanI prAcIna nirmalatAko prApta karane meM samartha hogA / vidvaSodhaka Adi pratyoMmeM bhI mahArakoMke sAhityakI parIkSA kI gaI hai aura usakA khaNDana kiyA gayA hai, parantu unake lekhaka ki pAsa jA~ca karanekI kevala eka hI kasauTI thI ki amuka vidhAna vItarAga mArgake anukUla nahIM hai, athavA vaha amuka pade AcAryaka tase viruddha hai aura isase unakA sammana bahuta joradAra na hotA thA; kyoMki vaha phira bhI kaha sakatA thA ki yaha bhI to eka AcAryakA kahA huA hai, athavA yaha viSaya kisI aise pUrvAcAryake anusAra likhA gayA hogA jise hama nahIM jAnate hai; parantu prantha-parI kSAke lekhaka mahodayane eka dUsarI alabdhapUrva kasauTI prApta kI hai jisakI pahaleke lekhakoMko kalpanA bhI nahIM thI aura vaha yaha ki unhoMne hinduoMke syUtimanyoM aura dUsare karmakANDIya bhanyo saikayoM lokoMko sAmane upasthita karake batalA diyA hai ki saka pranthoMmeMse burA curA kara aura unheM tor3a-marobara somasena Adine ve apane apane 'mAnamatIke kunabe ' taiyAra kiye haiN| A~ca karanekA yaha hama nilkula nayA hai aura isane jainadharmakA tulanAtmaka paddhati se adhyayana karanevAloMke lie eka nayA mArga khola diyA hai / ye parIkSAlekha itanI sAbadhAnIse aura itane akAvya pramANaka AdhArase likhe gaye hai ki abhItaka una logoMkI orase jo ki triSaNacArAdi bhArakI sAhityake parama puraskartA aura pracAraka haiM, inakI eka paMktikA bhI khaNDana nahIM kiyA gayA hai aura na aba isakI kelA hI haiN| anyaparIkSAMke pichale do bhAgoMko prakAzita hue lagabhaga eka luga (12 varSe ) bIta gyaa| usa samaya eka do paNDitamanyAne imara upara ghoSaNAyeM kI thIM ke hama unakA khaNDana likheMge; parantu ne aba taka likha hI rahe haiN| yaha to asaMbhava hai ki lekhoMkA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambana likhA jA sakatA aura phira bhI paNDitoMkApalakAdaka supacApa paiga rahatA; parantu bAta yaha hai ki inapara kucha likhA hI nahIM jA sakatA / mobI bahuta pola hotI, to baha kI mI vA pakAcI parantu mahA~ pola hI pola hai, yahA~ kyA kiyA jAya ! garama yaha ki yaha lekhamAlA prativAdiyoM ke lie meheka bane haiM, yaha saba tarahase sapramANa aura sujita likhI gaI hai| mujhe vizvAsa hai ki jainasamAja isa lekhamAlAkA pUrA pUrA bhAdara karegA aura ise par3a kara bainadharmameM ghuse hue mithyA vizvAsoM, zithilAcAroM aura bhavana prapattiyoMko pahicAnanekI padhi prApta karake vAstavika dharmapara mAla hogaa| merI samajhameM isa lekhamAlAko par3hakara pAThakoM kA dhyAna nIce likhI huI bAtoMkI thora mAkarSita honA cAhie -kisI anyapara kisI jainAcArya yaza mitAnkAmAma dekhakara hI yaha nizvayana kara lenA cAhie ki vaha mainapranya hI hai aura usameM jo kucha likhA hai vaha sabhI bhagavAnakI vANI hai| 2-mArakoMne jainadharmako bahuta hI bhUSita kiyA hai| ve svayaM hI aSTa nahIM hue the, jainadharmako mI unhoMne prA karanekA prapala kiyA paa| yaha prAyA asaMbhava hai ki vo svayaM bhraSTa ho, vaha apanI atAko zAstroca siddha karanekA koI saSTa yA asaSTa prayala bkre| magarako pAsa bipula dhanasampatti thii| usake somase aneka mAhmaNa unake vima pana mAtebe mora samaya pAkara ve hI mahAraka banakara jainadharmake zAsaka padako prAsa karate the| isakA phala yaha hotA thA ki ve apane pUrvake mAmaNasvake saMskAra chata aura bAta sAse nainadharma, praviSTa karanekA prayatna karate the| unake sAhityameM isI kAraNa bana saMskAroMkA itanA prAzya hai ki usameM vAstavika jaimapama bilkula chupa gayA hai| 4-puSpa gayA hai ki mahAraka loga pAhaNoM ko naukara rakhakara unake dvArA apane mApase anyarathamA bhAte the| aisI kyAme yadi unake sAhityameM jainadharmakI kalAI kiyA humA bAhmaNa sAhitya hI dikhAkAI hai, to yAvarya na honA caahie| bAtakA viSaya paravA kaThina hai mArakoMka sAhityakA kabase prArama hulA isalie mapa hameM isa pase jalakara choyo bhI phaMkakAra pInA caahie| hameM apanI eka aisI vivekakI kasauTI panA chenI cAhie jisapara hama pratyeka prandhako kara skeN| jisa taraha hameM kisI ko bhAcArya ke nAmase mukhavemeM na par3anA cAhie, sakhI taraha prAcInatA ke kAraNa bhI kisI pratvapara vizvAsa na karavA caahie|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ -take vidyArthiyoM, paNDitoM tathA zAniyoM kA dhyAna ina lekhamAlAoMka dvArA sukhanAtmaka pathatikI bhora mAkarSita honA cAhie aura unheM pratyeka viSayakA adhyayana ma parisamasa karanekI pAdata DAlanI caahie| ye parIkSA lekha patAte hai ki parizrama karanA kiye kahate haiN| . amI barUrata hai ki aura aneka vidvAn, sa mAgepara kAma kreN| madhArakoMki rakhe hue phayAnanya aura parivamanya bahuta adhika hai| unakA mI pArIkIse adhyayana kiyA jAnA cAhie aura jina prAcIna anyoMki bhASAse ve kiye gaye haiM, unake sAtha unakA milAna kiyA jAnA caahie| madhArakoMne aisI bhI pIsoM kapAyeM svayaM gar3I hai binA koI mUla nahIM hai| mantameM muhabara paNDita jugala kizoraNIko unake isa parizramake lie anekazaH dhanyavAda dekara maiM apane isa bajavyako samApta karatA huuN| somasena-trivarNAcArakI yaha parIkSA unhoMne mere hI mAmaha aura merI hI preraNAse likhI hai, isalie maiM apaneko saubhAgyazAlI samajhatA hai| kyoMki isase jainasamAbakA jo miyAbhAva haTegA, usakA eka choTAsA nimitta maiM bhI huuN| iti / mulaNDa (gA) / mAmakRSNa 2,sa. 1985 , nAthUrAma premii|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI viSaya 2 khomasena-trivarNAcArakI parIkSA... prAthamika nivedana ... ... ... .. 1 graMthakA saMgrahatva ... ... ... ... 9 mana prathose saMgraha ... ... ... ... 29 pratikSAdi-virodha bhagavajinasenapraNIta mAdipurANake viruddha kapana mAnArNava prayake vikara kathana 7 dUsare viruddha kathana--(deva, pitara aura prapiyoMkA gherA, 1 dantadhAvana karanevAlA pApI, 3 veLa malanekI vilakSaNa phalapopaNA, 4 ravivAra ke dina bAnAdikakA niSeSa, 5 gharapara De barase mAna na karanekI mAjhA, 6-8 zavatvakA adbhuta yoga, . marakAlapameM vAsa, 1. mamakI vicitra paribhASA, 11 aghotakA adbhuta sakSaNa, 12 patika vilakSaNa dharma, 13vAsanakI anokhI phalakalpanA, 14 sUTana na chodanekA bhayakara pariNAma, 15 devatAoMkI roka yAma, 16 eka palameM bhojana-mananAdipara bhApati, 17 supArI khAnekI sabA, 18 bhanekakI bhajIva karAmAta, 19 tilaka aura varmaka dhue, 20 sUtakakI viDambanA, 21 pippalAdi pUmana, 22 paMdhapayoga aura markavivAha, 23 saMkIrNahayogAra, 14 anukAlameM bhoga na karanevAloMkI pati, 25 bhalImatA aura aziSTAcAra, 26 tyAga yA talAka, 27 vI punarvivAha, 28 tarpaNa pAda aura pinndddaan|) upasaMhAra ... ... .. 3dharmaparIkSA (zvetAmbarI)kI parIkSA ... 237 4 makarmaka-pratiSThApAThakI jAMca 5pUjyapAda-upAsakAcArakI jA~ca ... 254
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha priikssaa| (tRtIya bhAga) somasena-trivarNAcAra kI priikssaa| cha varSa hue maiMne 'jaina hitaiSI' meM 'anya parIkSA', nAma kI eka zekhamAlA nikAlanI prArambha kI thii| jo kaI varSa taka jArI rahI aura jisameM (1) - umAsvAmi zrAvakAcAra (2) kundakunda zrAvakA / "cAra (3)binasena trivarNAcAra, (1) madrabAhu saMhitA aura (1) dharma parIkSA (zvetAmbara) nAmaka graMthoM para vistRta mAlocanAtmaka nibandha likhe gaye aura unake dvArA, gaharI khoga tathA jA~ca ke bAda, ina graMthoM kI asaliyata ko khola kara sarva sAdhAraNa ke sAmane rakhA gayA aura yaha siddha kiyA gayA ki ye saba akasaka-pratiSThA pATha, nemicandra saMhitA (pratiSThA tilaka) aura pUjyapAda upAsakAcAra nAma ke prayoM para bhI boTe choTe seba hile gaye, jinakA uddezya prAyaH anya kartA aura anya ke nirmANasamayAdi-viSayaka mAsamajhI ko dUra karatA thA aura unake dvArA yaha saSTa kiyA gayA ki ye anya kramaza tatvArtha rAmavArtika ke kA mahAsaMkadava, gomaTakhAra ke praNetA mInemicandra siddhAntacakravartI aura sapArSasidi ke ravayivA zrI pUjyapAdAcArya ke banAye hue nahIM hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMtha vAlI sapA bagAvaTI haiM aura inakA avatAra kucha kSudra puruSoM yAtrA taskara lekhakoM dvArA bhAdhunika mahArakI yuga meM huA hai| isa sekhamAlA ne samAja ko jo nayA sandeza sunAyA, jisa bhUla tapAM palata kA anubhava karAyA, andhazraddhA kI jisa nIMda se use jagAyA aura usameM jisa vicArasvAtavya tayA tulanAtmaka paddhati se graMthoM ke adhyayana ko uttejita kiyA, use yahA~ batAne kI jaharata nahIM hai, usakA acchA anubhava ukta lekhoM ke par3hane se hI sambaMdha rakhatA hai / hA~ itanA z2arUra batalAnA hogA ki isa prakAra kI lekhamAlA usa vakta jaina samAja ke ziye eka vilakula hI naI cAla thI. isane usake vicAra vAtAvaraNa meM acchI krAnti utpanna ko, sahRdaya vidvAnoM ne ise khuzI se apanAyA, isake aneka lekha dUsare patroM meM uddhRta kiye gaye; anugodana kiya gaye, marAThI meM anuvAdita hue aura alaga pustakAkAra bhI chapAye gye| sgadvAdaSAridhi paM0 gopAladAsajI vareNyA me, jinasena trivarNAcAra kI parIkSA ke bAda se, trivarNAcAroM ko apane vidyAlaya ke paThanakrama se nikAla diyA aura isara vicArazIla vidvAn mI usa vakta se barAbara apane kArya tathA vyavahAra ke dvArA una lekhoM kI upayogitAdi ko svIkAra karate athavA unakA aminadana karate bhA rahe haiN| aura yaha saba ukta lekhamAlA kI saphalatA kA acchA paricAyaka hai| usa vakta-ninasena trivarNAcAra kI parIkSA likhate samaya maiMne yaha pragaTa kiyA thA ki somasena-trivarNAcAra kI parIkSA bhI eka svataMtra lekha dvArA kI jaaygii| paraMtu kheda hai ki avakAza ke kAraNa icchA rahate mI, mujhe bhAna taka usakI parIkSA * babaI ke jaina prandharanAkara kAryAlaya ne 'anya parIkSA' prathama bhAga aura dvitIya mAga nAma se, pahale cAra pranyoM ke lekhoM ko do mAgoM meM chApa kara prakAzita kiyA hai aura unakA nAgata malya kramazaH chaha Ane tathA cAra pAne kyA hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 3 ] likhane kA koI asara nahIM mila sakA / maiM usa vakta se barAbara hI dUsare z2arUrI kAmoM se ghirA rahA huuN| Aja bhI mere pAsa, yadyapi isake liye kAphI samaya nahIM hai--- dUsare adhika barUrI kAmoM kA Dhera kA Dhera sAmane par3A huvA hai aura usakI ciMtA hRdaya ko vyathita kara rahI haiparaMtu kucha arse se kaI mitroM kA yaha lagAtAra bhAgraha cala rahA hai ki isa vicAra kI zIghra parIkSA kIjAya / ve Aja kala isakI parIkSA ko khAsa taura se Avazyaka mahasUsa kara rahe haiM aura isaliye zrAja isI kA tricit prayatna kiyA jAtA hai| - isa trivarNAcArakA dUsarA nAma 'dharma rasika' graMtha bhI hai aura yaha teraha adhyAyoM meM vibhAjita hai| isake kartA somasena, yadyapi, aneka pathoM meM apane ko 'muni', 'gaNI' aura 'munIndra' taka likhate hai parantu ve vAstava meM una Adhunika mahArakoM meM se the jinheM zipisA cArI aura pariprahadhArI sAdhu athavA zramaNAMmAsa kahate haiN| aura isaliye unake viSaya meM binA kisI saMdeha ke yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki ve pUrNarUpa se zrAvaka kI 7 vIM pratimA ke bhI dhAraka the| unhoMne apane ko puSkara cha ke bhaTTAraka guNamadrasUrikA paTTaziSya likhA hai aura sAtha hI mahendrakIrti guru kA jisa rUpa se, una kiyA hai usase yaha jAna par3atA hai ki ve inake vidyA guru the | bhaTTAraka somasenajI kaba hue haiM aura unhoMne kisa san sambat meM isa graMtha kI racanA kI hai, isakA anusandhAna karane ke liye kahIM dUra jAne kI z2arUrata nahIM hai| svayaM mahArakajI graMtha ke prata meM likhate haiM ; * yathAH mypag ... zrIbhaTTAraka somasena munibhiH // 2- 115 // zrImahAraka somasena masinA / / 4-217 // * puNyAntiH somasenaimunIndraiH // 6- 218 // 050
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 4 ] a tatvaracandrakaline zrIvikramAdityajJe mAse kArtika nAmanI dhavale pakSe zaratvabhave / vAraMbhAsyati siddhanAmani tathA yoge supUrNatithau / nakSatre'zvininAni dharmarasiko prathama pUrvIkRtaH // 217n arthAda yaha dharma rasika graMtha vikrama saM0 1665 meM kArtika zuklA pUrNimA ko ravivAra ke dina siddha yoga aura azvinI nakSatra meM lagAkara pUrNa kiyA gayA hai| isa graMtha ke pahale adhyAya meM eka pratijJA-vAkya nimna prakAra se diyA huA hai yatproktaM jinasenayonyagaNibhiH sAmantamadvaistathA / siddhAnte guNabhadra nAmamunibhirmahAkAMkaH paraiH zrIsUrivijanAmadheya vidyudhairAzAghareyagbarestadRdRSTvA racayAmi dharmarasikaMzAtricaryAtmakam // arthAt -- jinasenagaraNI, sametamadrAcArya, guraNamadramuni, maTTAkasaMka, vibudha brahmasUri aura paM0 AzAvara me apane 2 graMthoM meM jo kucha kahA hai use dekhakara maiM brAhmaNa, kSatriya, vaizya nAma ke tIna vaNoM kA AcAra batalAne vAlA yaha 'dharmarasika' nAmakA zAstra racatA hU~ / - graMtha ke zurU meM isa pratijJA vAkya ko dekhate hI yaha mAlUma hone lagatA hai ki isa graMtha meM jo kucha bhI kathana kiyA gayA hai vaha saba ukta vidvAnoM ke hI bacanAnusAra unake hI graMthoM ko dekhakara kiyA gayA hai| parantu graMthake kucha patra palaTane para usameM eka jagaha jJAnArNava graMtha ke anusAra, jo ki zubhacaMdrAcArya kA banAyA huA hai, dhyAna kA kapana karane kI aura dUsarI jagaha. bhaTTAraka ekasaMdhi kRta saMhitA (jinasaMhitA) ke anusAra homakuNDoM kA lakSaNa kathana karane kI pratijJAe~ bhI pAI jAtI hai| yathA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ "yAna tApavaI pavAmivijJAnAve yammatam // 1-2 // ". "kSaNaM romakarasAnAM pataye shaasaanusaartH| mahArakaMsana raSTyA nirmalasaMhitAm // 4-104 // .., , isake sivAya kahIM 2 para khAsa taura se mAsUri, athavA ,binasenAcArya ke mahApurANa ke anusAra kapana karane kI jo pRSaka rUpa se pratijJA yA sUcanA kI gaI hai use pahacI pratijJA ke hI aMtargata aSayA usI kA vizeSa rUpa samajhanA cAhiye, aisI eka sUcanA tathA pratikSA nIce dI jAtI hai- . __zrIprasAsapirijavaMzaratna zrIjainamArgapraSivuddhatatvaH : vAcatu tsyaivvilokyshaasNkvishssaamunisomvene|3-150 jinasenamuni natvA vaivAhavidhimutsavam / vakSyepurANamArgakhalaukikAcArasiddhaye // 11-2 // ina saba pratijJA pAkyoM aura sUcanAoM se graMtha karI meM apane pAThakoM ko do bAtoM kA vizvAsa dikhAyA hai (1) eka to yaha ki, yaha trivarNAcAra koI saMgraha paMpa nahIM hai balki bhaneka jainamayoM ko dekhakara unake AdhAra para isakI svataMtra racanA kIgaI hai| (2)sase yaha ki isa graMtha meM jo kucha likhA gayA hai yaha ukta jinasenAdi hoM vidvAnoM ke anusAra tathA jainAgama ke anukUla * grentha ke nAma se bhI yaha koI saMgraha anya mAlUma nahIM hotA aurana isakI saMdhiyoM meM hI ise saMgraha anya prakaTa kiyA gayA hai| eka saMSi namUne ke taura para isa prakAra hai-. . . iti zrI dharmarasika, zAle.nivarNAcAra nirUpake bhahAraka zrI somasena viravite mAnavasvAcamana saMdhyA varSaya vasano nAma vatIyo'dhyAyaH
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ ] likhA gayA hai aura jahA~ kahIM dUsare (zubhacandrAdi) vidvAnoM ke prathAnusAra kucha kahA gayA hai yahA~ para una vidvAnoM athavA unake prayoM kA nAma dediyA gayA hai| parantu vastusthiti aisI nahIM hai / graMtha ko parIkSAdRSTi se avalokana karane para mAlUma hotA hai ki yaha graMtha eka acchA khAsA saMgraha paMtha hai, isameM dUsare vidvAnoM ke dera ke Dhera vAkyoM ko jyoM kA yo vaThA kara yA unameM kahIM kahIM kucha sAdhAraNasA bhavatrA nirarthakasA parivartana karake rakkhA gayA hai, ne vAkya graMtha ke pratipAtha viSaya ko puSTa karane ke liye 'uktaM ca' Adi rUpa se nahIM diye gaye, balki vaise hI graMtha kA aMga banA kara apanAye gaye haiM aura unako dete hue unake lekhaka vidvAnoM kA yA una graMthoM kA nAma taka bhI nahIM diyA hai, jinase uThAkara unheM rakkhA hai| zAyada pAThaka yaha samajhe ki ye dUsare vidvAn hI hoMge, jinakA ukta pratikSA-vAkyoM meM ullekha kiyA gayA hai| parantu aisA nahIM hai-unake atirikta aura bhI bIsiyoM vidvAnoM ke zabdoM se graMpa kA kalevara badAyA gayA hai aura ve vidvAn jaina hI nahIM kintu anaina bhI haiN| anenoM ke bahuta se sAhitya para hAtha sApha kiyA gayA hai aura use durbhAgya se jaina sAhitya prakaTa kiyA gayA hai, yaha bar3e hI kheda kA viSaya hai / isa vyartha kI uThA gharI ke kAraNa graMtha kI taratIba bhI ThIka nahIM baiThasakI-vaha kitane hI sthAnoM para skhalita athavA kucha beDhaMgepana ko liye hue hogaI hai aura sApa meM punaruktiyoM bhI huI hai| isake sivAya, kAhI 2 para una vidvAnoM ke viruddha bhI kayana kiyA gayA hai jitake vAkyAnusAra kathana karane kI pratijJA athavA sUcanA kI gaI hai aura bahutasA kapana jaina siddhAMta ke viddha, athavA lainAdarza se girA huA mI.isameM pAyA jAtA hai| isa taraha para yaha graMtha eka bar3A hI vicitra graMtha jAna par3atA hai, aura 'kahIM kI ITa kahIM kA ror3A, mAnamatI ne kunabA jogA' vAlI
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ [7] kahAvata ko bhI kitane hI dezoM meM caritArtha karatA hai / yathApita yaha aMtha ukta jinasena trivarNAcArAdi kI taraha kA jAsI aMga nahIM hai, isakI racanA prAcIna bar3e AcAryoM ke nAma se nahIM huI-phira bhI yaha ardhajAlI varUra hai aura ise eka mAnya jaina graMtha ke taura para svIkAra pArane meM bahuta bar3A saMvodha hotA hai / nIce inhIM saba bAtoM kA digdarzana karAyA jAtA hai, jisase pAThakoM ko isa prantha ke viSaya meM apanI meka sammati sira kAne kA avasara mila ske| sava se pahale maiM apane pAThakoM ko yaha matakSA denA cAhatA hai ki ukta pratijJA pacAna meM jina vidvAnoM ke nAma diye gaye haiM unameM 'mahAkalaMka se abhiprAya rAjaSArtika ke kartA bhaTAkalaMka deva se nahIM hai balki prakAsaMka-pratiSThApATha (pratiSThAtika) Adi ke kartA pUsare mahAkalaMka se hai jinhoMne apane ko 'maTAkalaMkAdeva.' bhI sikhA hai aura jo vikrama kI prAyaH 16 vIM zatAbdI ke vidvAna the| aura 'guNabhadra' muni saMbhavataH behI mAraka guNabhadra bAna parate haiM, no aMza kartA ke pada guru the| guNamada mahAraka ke banAye hue 'pUnAkampa' mAmaka eka paMtha kA ullekha mI 'digambara jaina graMthakartA aura unake praya nAmaka sUcI meM pAyA jAtA hai / hosakatA hai ki isa graMtha ke pAdhAra isa niryAdhAra meM jinasena mAvi dusare vidvAnoM ke vAkyoM kA jisa prakAra se mona pAyA jAtA hai, usa prakAra se rAjavAnika ke kA makasaka deva ke banAye hue kisI bhI pratha kA AyA koI sona'nahIM miltaa| hA~, prakarSaka pratiSThApATha ke kitane hI kapanoM *sAya vicAra ke kapanoM kA melA tathA sIDazya jaMbara hai aura kucha padhAdika donoM graMthoM meM samAna rUpa meM bhI pAye jAte isase eka patra meM mahAka " pada kA pAcya kyA hai| yaha bahuta kucha spaTa hojAtA hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ - ] para bhI prakRta vicAra meM kucha kapana kiyA gayA ho aura isake bhI vAkyoM ko binA nAma dhAma ke uThA kara rakhA gayA ho / parantu mujhe guNabhadra muni ke kisI bhI pratha ke sAtha isa graMtha ke sAhitya ko mA~cane kA avasara nahIM mila sakA aura isaliye meM unake graMtha vipaya kA yahA~ koI ullekha nahIM kara sakU~gA / bAkI cAra vidvAnoM meM se jinasenAcArya to 'zrAdipurANa' ke kartA, svAmI samantabhadra 'ratnakaraNDaka' zrAvakAcAra ke praNetA paM0 zAghara' sAgAra dharmAmRta' Adi ke racayitA aura viSa prasUri hAsUri-trivarNAcAra' athavA 'jinasaMhitA sArodAra' ke vidhAtA hue haiM jisakA dUsarA nAma 'pratiSThAtilaka' bhI hai| zrAzAvara kI taraha brahmasUri bhI gRhastha vidvAna the aura unakA samaya vikrama kI prAyaH 15vIM zatAbdI pAyA jAtA hai| ye jaina dharmAnuyAyI brAhmaNa the| somasena ne bhI 'zrIbrahmasUridvijavaMzaravaM','brahmasUrisuvipreNa,' 'zrIbrahmasUrivaraviprakavIzvareNa' Adi padoM ke dvArA inheM mAhmANa vaMza kA prakaTa kiyA hai / inake pitA kA nAma 'vijayendra' aura mAtA kA 'zrI' thaa| inake eka pUrvaja govinda bhaTTa, vo vedAntAnuyAyI brAhmaNa the, khAmI samantabhadra ke 'devAgama' stotra ko sunakara jainadharma meM dIkSita hogaye ye f / usI vakta se inake vaMza meM jainadharma ko barAbara mAnyatA calI AI hai, aura usameM kitane hI vidvAna hue haiN| brahmasUri-trivarNAcAra ko dekhane se aisA mAlUma hotA hai ki a sUri ke pUrva jainadharma meM dIkSita hone ke samaya hindUdharma ke kitane -DI saMskAroM ko apane sAtha lAye the, jinako unhoMne sthira ho nahIM rakkhA balki unheM maina kA livAsa pahimAne aura trivarNAcAra jaise graMthoM dvArA unakA jainasamAja meM pracAra karane kA bhI Ayojana kiyA hai| saMbhava hai deza kAla kI paristhiti ne bhI unheM vaisA karane ke liye + dekho Thaka 'nisaMhitAsApedAra' kI prazasti /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8] majabUra kiyA ho-usa vaka prANa. loga jaina dvijoM athavA mainadharma meM dIkSitoM.ko 'varNAnaH pAtI aura.saMskAravihInoM ko 'zada taka kahate. the; mAzcarya nahIM jo yaha bAta nava dIkSitoM ko-khAsakara vidvAnoM koasahya ho uThI ho aura usake pratIkAra ke liye hI unhoMne athavA unase pUrva dIkSitoM ne uparyukta Ayojana kiyA ho| paraMtu kucha bhI ho| isameM saMdeha nahIM ki.usa vakta dakSiNa mArata meM isa prakAra ke sAhitya kI-saMhitA zAstroM, pratiSThA pAThoM aura trivarNAcAroM kI bahuta kucha sRSTi huI hai| eka saMdhi bha0 jina saMhitA, indramandi saMhitA, nemicaMdra saMhitA, bhadrabAhu,saMhitA, AzAdhara pratiSThApATha, akasaka pratiSThA pATha aura jinasena trivaryAcAra zAdi bahuta se aMtha usI vakta ke.bane hue haiN| isa prakAra ke sabhI upalabdha graMthoM kI sRSTi vikrama kI prAyaH dUsarI sahasAndI meM pAI jAtI hai-vikrama kI pahalI sahasAbdI (dasavIM zatAbdI taka) kA banA humA vaisA eka bhI graMtha abhI taka upalabdha nahIM sunA aura isase yaha mAnA jAtA hai ki ye graMtha usa jamAne kI kisI khAsa halacala ke pariNAma haiM aura inake kitane hI nUtana viSayoM kA, jinheM khAsataura se lakSya meM rakhakara aise graMthoM kI sRSTi kI gaI hai, jainiyoM ke prAcIna sAhitya ke sAtha prAyaH koI sambandha vizeSa nahIM hai / prastu, . . .. anyakA sNgrhtv| . . (1) isa trivarNAcAra meM saba se adhika saMgraha yadi kisI saMtha kA kiyA gayA hai to vaha brahmasUri kA ukta nivarNAcAra hI hai| somasena ne apane trivarNAcAra kI zloka saMkhyA, prathake aMta meM,2700 dI hai aura yaha saMkhyA 32 akSaroM kI zloka. gaNanA ke anusAra #nemicaMdra saMhivAke racapiyA'nemicaMdra' bhI eka hastha vidvAna the aura ve prAri ke mAnane the|dekho nemicaMdra saMhitA kI mazasti athavA jaina hitaiSI ke 123 bhAga kA aMkana:4-15
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10] bhAna par3atI hai| parantu vaise, aMtha kI padya saMkhyA 2046 hai aura vAkrI kA usameM maMtra bhAga hai jo 150 yA 600 zlokoM ke karIba hogA / kucha apavAdoM ko chor3a kara, yaha sArA maMtra mAga pramUritrivarNAcAra se uThAkara-vyoM kA tyoM apavA kahIM kahIM kucha badalakararakkhA gayA hai| rahI padyoM kI bAta, unakA jahA~ taka mukAbalA kiyA gayA usase mAlUma huA ki isa anya meM .66 papa to aise hai jo prAya: jyoM ke tyoM aura 177 paba aise haiM jo kucha parivartana ke sAtha brahmasUri trivarNAcAra se uThA para rakkhe gaye haiN| isa taraha para aMtha kA koI ekatihAI mAga brahmasUri trivarNAcAra se liyA gayA hai aura use bAhira meM apanI racanA prakaTa kiyA gayA hai / isa anya saMgraha ke kucha namUne isa prakAra haiM: (ka) jyoM ke tyoM uThAkara rakkhe hue patha / sukha pAMcamti sarve'pi jIvA dukha na jAvit / vasmAtsupiNo jIvA saMskArAgAmisammatAH // 2-7 // evaM vazAhaparyantametatkarma vidhiiyte| piMDa tilodakaM cApi karcA dadyAcadAnvaham / / 13-976 // ina pacoM meM se pahalA patha brahmasUri-trivarNAcAra kA 5yA~ aura dUsarA patha usake antima parva kA 139 vA para hai / dUsare padya ke bhAga pIche ke aura bhI pacAsoM para brahmasUri-trivarNAcAra se jyoM ke tyoM uThAkara rakhe gaye haiN| donoM pranyoM ke antima bhAga (adhyAya tathA parva ) sUtaka pretaka athavA jananAzoca aura mRtAzIca nAmake prAyaH eka hI viSaya ko liye hue bhI hai| . (kha)parivartana karake rakkhe hue padya / / kAlAdigdhitaH puMsAmantazuciH prjaayte| mukhyApekSA saMskAro pAkhAmapekSate / /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthe divase saayaastraataaNtrgt:puraa| / pUrvAhavATikASaTkaM golaga iti bhApitaH // 13,22 // zuddhAmamatutimojane lyne'piyaa| devapUjA gurUpAstihomalevAsu paMcame // 13-23 // ye patha brahmasUri-trivaryAcAra ke jina padoM ko parivartita karake. banAye gaye hai ve kramazaH isa prakAra hai antazuddhistu jIvAnAM bhavetkAlAvilabdhitaH / epAmukhyApilarakAre pAhyazucirapekSate // 7 // rajasvalAcatumhi bAyAdosargataH paraM / pUrvAha TikApaTkaM golaga ivi bhASitaH / / -13 // tasminahani cogyA sthAbukkyA gRhakarmaNi / 6SapUjA gurUpAstihomasevA paMcame // 8-10 // ina padoM kA parivartita padoM ke sAtha mukAbalA karane se yaha sahana hI meM mAlUma ho jAtA hai ki pahale patra meM bo parivartana kiyA gayA hai usase koI artha-meda nahIM hotA, balki sAhitya kI dRSTi se vaha kucha ghaTiyA jarUra ho gayA hai| mAlUma nahIM phire isa para ko badalane kA kyoM parizrama kiyA gayA, jaba ki isase pahalA 'sukhavAMchanti' nAma kA paca jyoM kA so uThAkara rakhA gayA thA! ise. bhI umI taraha para uThAkara rakha sakate the| zeSa donoM payoM ke uttarArdha jyoM ke yoM hai, sirpha pUrvArSa badakhe gaye haiM aura unakI yaha tabadIlI bahuta kucha mahI jAna paratI hai| dUsare pakSa kI tabadIcI ne to kucha virodha, bhI upasthita kara diyA hai-brahmari ne cauthe dina rajakhanA ke lAna kA samaya pUrvAha kI ghar3I ke bAda kucha dina caDhe rakkhA pA; parantu brahmasUri / ke anusAra kathana kI pratijJA karane vAle somasenajI ne, apanI isa tabadInI ke dvArA gosarga kI, ukta chaha ghar3I se pahale rAtri meM hI usakA vidhAna
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [12] kara diyA hai| isase ina padoM ke parivartana kI nirarthakatA spaSTa hai aura sAtha hI saumasenajI kI yogyatA kA bhI kucha paricaya mila jAtA hai| (ga) parivartita aura aparivartita mantra / isa anya ke tIsare adhyAya meM, eka sthAna para, dazadikpAloM ko prasanna karane ke mantra dete hue, likhA hai| vato'pi mukhitakara kuDmamA san "namohate bhagavate . zrI zAMtinAthAya zAMtipharAya sarvavinamaNAnAya sarvarogApamRtyuvinAzanAya sarva para zudropadayavinAzanAya mama sarvazAstirmavatu " ityucA isake bAda pUrvasyAM dizi indraH prasIdatu, AgneyAM dizi agni prasIdatu, dakSiNasyAM dizi yamA mazIdatu' ilAdi rUpa se ye prasannatA sampAdana karAne vAle dasoM mantra diye haiN| ye saba mantra vehI hai bho bAsIra-trivarNAcAra meM bhI diye hue haiM, siI 'uttarasAM dizi kuvera prasIdatu' nAmaka mantra meM kuvara kI jagaha yahA~ 'yA ' pada kA parivartana pAyA jAtA hai| parantu ina mantroM se pahale 'tato'pimukalitakarakudamalaH san' aura 'ityucArya ke madhya kA.jo maMtra pATha hai vaha mAsUri trivarNAcAra meM nimna prakAra se diyA huA hai| goIta zrIyAvinAthAya zAMtikarAya sarva zAMtirmapatu svaahaa| samaMtra meM jina vizeSaNa payoM ko bar3hAkara ise kAra kA rUpa diyA gayA hai se lomasanajI ke usa vizeSa sthAna kA eka namUnA samajhanA cAhiye jisakI sUcanA unhoMne adhyAya ke anta meM ninna papa dvArA kI hai zrI brahmasAra limabaMdha rakha bhI jainamArga pravibuddhatatvA / pAcaMtu tasyaiSa pizopa zAya evaM vizeSAnmugisomasena /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13] isa pradarzana se yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki somasenajI ina kiyA maMtroM ko aise pArSa maMtra nahIM samajhate the jinake akSara acetule athavA zine cune hote haiM aura nitameM akSaroM kI kamI vezI Adi ke kAraNa kitanI hI biDambanA hojAyA karatI hai bhaSavA poM kahiye ki yatheSTa phala saMghaTita nahIM hosakatA / ye zAyada ina maMtroM ko itanA sAdhAraNa samajhate the ki apane jaisoM ko bhI unake parivartana kA adhikArI mAnate the / yahI vajaha hai bo unhoMne ukta donoM maMtroM meM aura isI taraha aura mIbahuta se maMtroM meM apanI icchAnusAra tabadIlI athavA nyUnAdhikatA kI hai, jisa sabako yahAM batalAne kI bhAvazyakatA nahIM hai / maMtroM kA mI isa paMpa meM kucha ThikAnA nahIM-aneka devatAoM ke pUjA maMtroM ko chor3akara, nahAne, ghone, kulcA dA~tana karane, khAne, pIne, patra pahanane, calane phirane, uThane baiThane aura hagane mUtane mAdi bAta bAta ke maMtra pAye jAte haiM-maMtroM kA eka anasA najara AtA hai aura unakI racanA kA DhaMga bhI prAyaH bahuta kucha sIdhA sAdA tathA AsAna hai| OM hI, bhAI svAhA zrAdi do cAra akSara idhara udhara jor3a kara aura kahIM kahIM kucha vizeSaNa pada bhI sAtha meM lagAkara saMskRta meM yaha bAta kahadIgaI hai jisa viSaya kA koI maMtra hai| aise kucha maMtroM kA sArAMza yadi hindI meM de diyA jAya to pAThakoM ko una maMtroM kI jAti tathA prakRti mAdi ke samajhane meM bahuta kucha sahAyatA milegii| ataH nIce aise hI kucha maMtroM kA hindI meM digdarzana karAyA jAtA hai| 1 OM hI, he yahA~ ke kSetrapAta ! kSamA karo, mujhe manuSya bAno, isa sthAna se cale jAo, maiM yahA~ mala mUtra kA tyAga karatA hai, svaahaa| . 2 OM indroM ke mukuToM kI ralapramA se prakSAmita pAda pama bhAIsamagavAna ko namaskAra, maiM zuddha jala se paira dhotA hU~, svaahaa| 3 OM hI . .""maiM hAtha dhotA hU~, svAhA /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] 4 OM hI kSI matrI, maiM mu~ha dhotA hU~, svaahaa| 5 U~parama pavitrAya, maiM dantapAvana (dAtana kRyA) karatA hU~, svaahaa| 6 UhA~ zrI kI eMbaI asinAvamA, maiM lAna karatA hU~, svaahaa| * 7OM hI, saMsAra sAgara se nikale hue mahanta bhagavAna ko namaskAra, maiM pAnI se nikalatA hU~, svaahaa| OM hI lI mavI ahaM haMsA parama pAvanAya, maiM pasa pavitra karatA hU~, svAhA / OM, he khetavarNa vAnI, sarva upadravoM ko harane vAlI, sarva mahAjanoM kA manoraMjana karane vAlI, dhotI dupaTTA dhAraNa karane vAlI haMjha meM saMta meM ghotI dupaTTA dhAraNa karatA hU~ svAhA / 10 OM marmavaH svaH prasidhAusA, maiM prANAyAma karatA hU~, svaahaa| OMhI ...,maiM sirake Upara pAnI ke choTe detA hU~, svAhA / OM hI ....maiM cullU meM pAnI letA hU~, svaahaa| 13 OM hI maiM cullU kA amRta (jana ) pItA hU~, svAhA / 14 OM hrIM ahaM, maiM kiSAya khojatA hU~, svAhA / 15U~ ho ahaM maiM hArapAsako(bhItara jAne kI sUcanA detaahuuN,svaahaa| 16 OM hI, maI meM maMdira meM praveza karatA hUM, khaahaa| 17 OM hI, maiM mukha pakSa ko upAitA hU~, svAhA / 18 OM hI, AI, maiM yAgabhUmi meM praveza karatA hU~, svAhA / 16 OM hI. maiM bAjA banAtA hU~, svaahaa| 2. OM hI...maiM pRthvI ko pAnI se dhokara zuddha karatA hU~, khAhA / 21 OM hI ahaM hAM ThaTha, maiM darmAsana vidhAtA hai, svAhA / 22 OM hI ahaM nissAhI hU~ phaT maiM darmAsana para baiThatA hU~, svaahaa| 23 OM hI hI hU~chauMH , zrI hanta bhagavAna ko namaskAra, maiM zuddha jala se baratana dhotA hU~, svAhA / /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM hI maI" maiM pUjA ke dravya ko dhotA hU~ svaahaa| . 25 OM hIM gaI....maiM hAtha modatA hU~. svAhA / 26 hI lakSaye. maiM kalaza uThAtA, svaahaa| OM OM sara, maiM darma DAlakara bhAga jalAtA hU~ svaahaa| OM hrI. maiM pavitra jalase dravya zuddhi karatA hU~, svAhA / OM hI, maiM kuza prakSaNa karatA hU~, svAhA / OM hI, meM pavitra gaMdhodaka ko sira para lagAtA hU~, svaahaa| OM hI..., maiM bAsaka ko pAlane meM sulAtA hU~, svAhA / 32 UhI bhaI prasibhAusA, maiM pAsaka ko biThalAtA hU~. svaahaa| 33 OM hI zrI bhaI, meM bAlaka ke kAna nAka vISatA hU~, asi bhAsA svaahaa| 34 OM mukti zakti ke dene vAle ahanta bhagavAna ko namaskAra meM bAlaka ko bhomana karatA hU~...svAhA! 25 OM......, maiM bAlaka ko paira dharanA sikhalAtA hU~, svaahaa| prAyaH ye sabhI maMtra namasUri-trivarNAcAra meM bhI pAye jAte haiM aura vahIM se uThAkara yahA~ rakhe gaye mAlUma hote haiN| paraMtu kisI 2 maMtra meM kucha akSaroM kI kamI bezI athavA tabadIlI jarUra pAI jAtI hai aura isase usa vicAra ko aura bhI jyAdA puSTi milatI hai jo Upara bAhira kiyA gayA hai| sAtha hI, yaha mAlUma hotA hai ki ye maMtra jainasamAna ke liye kucha adhika prAcIna tathA rUDha nahIM hai aura na usakI vyApaka prakRti yA prakRti ke anukUla hI jAna par3ate haiN| kitane hI maMtroM kI sRSTi-unakI navIna kalpanA--mahArakI yuga meM huI hai aura yaha bAta Age cakSakara saSTa kI jAyagI | - ' (2)paM0 AzAdhara ke aMdhoM se bhI kitane hI patha, isa trivrnnaa| pAra, meM, binA nAma dhAma ke saMgraha kiye gaye haiM / chaThe adhyAya meM 22
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] aura dasaveM adhyAya meM 13 papa sAgAra dharmAmRta se liye gaye haiM / inameM se chaThe adhyAya ke do padoM ko chor3akara, jinameM kucha parivartana kiyA gayA hai, zeSa 32 patha aise haiM jo ina adhyAyoM meM jyoM ke tyoM uThAkara rakhe gaye haiN| anagAradharmAmRta se bhI kucha patha liye gaye haiM aura bhAgAdhara-pratiSThApATha se bhI kitane hI payoM kA saMgraha kiyA gayA hai| chaThe adhyAya ke 11 pacoM kA mAzApara-pratiSThA pATha ke sAtha jo mukkAbalA kiyA gayA to unheM jyoM kA loM pAyA gayA / ina padoM ke kula namUne isa prakAra haiM: yogya kaalaasnsthaanmudraa'vshiromtiH| : vinayena yathAjAta tikarmAmasaM bhajet // 1-63 : kimicchakena dAnena jagavAyA pUrva yA ra ghanibhiH kriyate so'haMyako kAraparyumo mataH // 6-7 // jAtI puSpasAmANi japtvA dvAdaza srsaa| vidhinAdaca homasya vidyA sidadhati parminaH // 6-4 // * * inameM se pahacA-padya anagAradharmAmRta ke iveM adhyAya kA 78 vo, dUsarA pada-sAgAradharmAmRta ke dUsare adhyAya kA 28 vA~ aura tIsarA paca Azadhara-pratiSThApATha (praniSThAsaroddhAra ) ke prathamAdhyAya kA 13 vAparaH / pratiSThApATha ke agale naM0 14 se 24 taka ke paSa bhI yahIM eka sthAna para jyoM ke yo uThAkara rakhe gaye haiN| . . . . SimapaNe bAme sone coge vipryye| .. ; * banavAvarI mukhe duHkhe sarvadA samatAmama // 1-64 // yaha anagAranAmRta ke AThaveM adhyAya kA 27 vA patha hai| isakA cauthA caraNa yahA~ badalA huA hai-sAmyamevAbhyupaimyaham' kI jagaha 'sarvadA samaMtA mama aisA banAyA gayA hai| mAlUma nahIM isa parivartana kI kyA jarUrata paidA huI bhAra isane kaunasI vizeSatA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17] utpanna kI ! bakki niyatakAlika sAmAyika ke anuSThAna meM 'sarvadA' zabda kA prayoga kucha khaTakatA barUra hai| madyamAMsamadhUnyumerapaMcatIraphalAni / aSTaivAna gRhiyAM mUlaguNAn sthAvadhAviduH / 6.164 // yaha paba sAgara-dharmAmRta ke dUsare adhyAya ke pada naM0 2 aura naM. 3 banAyA gayA hai / isakA pUrvArdha patha naM. 2 kA uttarArdha aura ucirA para naM 3 kA pUrSi hai / sAtha hI sthUlavadhAdi vA' kI nagai yahA~ 'sthUlaSadhAdviduH' aisA parivartana bhI kiyA gayA hai| sAgAra-dharmAmRta ke vakta paca naM0 1kA pUrvAdha hai 'tatrAdau ahaSajjainImAjJA hisAmapAsitu' aura paca naM0 3 kA ucarAdha hai 'phalasthAne smareda cUtaM madhusthAna ihaiva vaa| ye donoM pa 10 adhyAya meM jyoM ke tyoM uddhRta bhI kiye gaye haiM aura vahA~ para aTala guNoM kA vizeSa rUpa se kapana bhI kiyA gayA hai, phira nahIM mAlUma yahA~ para yaha bhaSThamUma guNoM kA kapana dobArA kyoM kiyA gayA hai aura isase kyA lAma nikAlA gyaa| prakaraNa meM yahA~ syAjya bhAga athavA mobana kA thA-kolhApura kI chapI huI prati meM 'apatyAjyAmam' aisA ukta paca se pahale likhA bhI hai aura usake liye ina pAna bAtoM kA kathana unheM pAsa guru kI saMkhyA na dete hue bhI kiyA thA sakatA thA aura karanA cAhiye thA-khAsakara aisI hAlata meM jaba ki inake vyAga kA mUlaguNa rUpa se bhAge kathana karanA hI thaa| isake sivAya dUsare 'rAgajIvavadhApAya' nAmaka patra meM jo parivartana kiyA gayA hai yaha bahuta hI sAdhAraNa hai| usameM 'rAnimaka kI jagaha 'rAtrIsuti banAyA gayA hai aura yaha bilakula hI nirarthaka parivartana jAna par3atA hai| * yaha sAgAra-dharmAmuta nusare adhyAya kA 14 vA paya hai aura somasana-trivarNAcAra ke cha adhyAya meM naM0 201 para baje hai|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] (3) isa graMtha ke dasaveM adhyAya meM kara zrAvayaMpracAra ke 'viSayAzAvazAtIto' Adi sATha patha to jyoM ke tyoM aura pA~ca patha kucha parivartana ke sAtha saMgraha kiye gaye haiM / parivartita padyoM meM se pahalA padma isa prakAra hai / aSTAMgeH pAlitaM zuddhaM samyaktyaM ziSadAyakam / na hi maMtro'kSaranyUno nihanti viSavedanAm // 28 // yaha padya ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke 21 meM patha rUpAntara hai / isakA uttarArdha to nahI hai jo ukta 21 meM padya kA hai, parantu pUrvArdha ko bilakula hI badala DAlA hai aura yaha tabadIlI sAhitya kI dRSTi se bar3I dI bhaddI mAlUma hotI hai / ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke 21 ve pathakA pUrvArdha hai nAGgahInamalaM chettuM darzanaM janmasantatim / pAThakajana dekheM, isa pUrvArdha kA ukta patha ke uttarArdha se kitanA gaharA sambandha hai / yahA~ samyagdarzana kI maMgahInatA janmasaMtati ko nAza karane meM samartha hai aura vahA~ udAharaNa meM maMtra kI akSaranyUnatA viSavedanA ko dUra karane meM azakta hai-donoM meM kitanA sAmpa, kitanA sAdRzya aura kitanI ekatA hai, ise batalAne kI z2arUrata nahIM | parantu kheda hai ki bhaTTArakanI me ise nahIM samajhA aura isaliye unhoMne ratna ke eka Tukar3e ko alaga karake usakI jagaha kAca jor3A hai jo bila phula hI bemela tathA beDaula mAlUma hotA hai| dUsare cAra paryooM kI bhI prAyaH aisI hI hAlata hai- unameM jo parivartana kiyA gayA hai vaha vyartha jAna par3atA hai / eka paMtha meM to 'mahAkulA!' kI nagaha uttamakulAH' banAyA gayA hai, dUsare meM 'jJeyaM pAkhaDimohana' ko 'jJeyA'pAkhaNDimUDhatA' kA rUpa diyA gayA hai, tIsare meM 'smayamA hurge'tasmayAH' kI jagaha 'zrIpate tanmadASTakam' yaha cauthA caraNa kAyama kiyA gayA hai aura cauthe patha meM 'divyazarIraM ca labhyante'
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ [19] ke sthAna para vidyante kAmadA nityam' yaha navIna paMda jobA yA hai aura isase mUlakA pratipAya viSaya mI kucha kama hogayA hai| / (1) zrIjinasenAcAryapraNIta bhAdipurANa se bhI kitane hI para uThAkara isa maMtha meM rakkhe gaye haiM, jinameM se do patha namUne ke taura para isa prakAra haiM pratacaryAmahaM vakSye kriyaamstropvibhrtaa| phaTyUba ziroliMgamanUcAmanatodhitam // 6-67 // vanAmarayAmAlyAvinAdharSa gunulyaa| zanopajIvidhavaddhAracchannamAtyaH -0 // inameM se pahacA patha to zAdipurANa ke 183 parva kA 109 vA~ para hai-isake Age ke aura bhI kaI padma aise haiM jo jyoM ke tyoM uThAkara rakhe gaye haiM aura dUsarA usI parva ke pana naM0 125 ke uttarArdha aura naM. 126 ke pUrvAdha ko milAkara banAyA gayA hai| pratha naM0 125 kA pUrvArdha aura naM 126 kA uttarArdha kramaza: isa prakAra haiM avaviAcanasyAsya banAyataraNodhitam // 0.125 // khavRdhiparirakSArtha zomArtha cAsya saha // 30 126 // mAlUma nahIM donoM pakSoM ke ina aMzoM ko kyoM chor3A gayA aura usameM kyA nAma socA gayA / isa vyarSa kI chor3a chAr3a tathA kATa chA~Ta kA hI yaha pariNAma hai jo yahA~ pratAvataraNa kriyA ke kapana meM usa sArvakAtika prata kA ,kapana haTa gayA hai jo gAdipurANa ke madyamAMsa parityAga' nAmaka 123 meM paba meM diyA huA hai| aura isaliye * 'tAvataraNa cedaM se pahale prAvipurANa kA vaha 123 mA~ padya isa prakAra mayamAMsaparityAga paMcodumbaravarjanam / disAvipiratikSAspabataM syAtsAkAlikAm //
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] ukta 80 veM patha se pahale bhAdipurANa kA jo 124 vA patha uddhRta kiyA gayA hai yaha eka prakAra se beDhaMgA tathA asaMgata nAna par3atA hai| maha paba isa prakAra hai pratApataraNa cedaM shurusaahiktaarcnm| vatsarA hAdasAvarSamathavA poDazAtparam // 6-7 // isameM 'idaM zabda kA prayoga bahuta khaTakatA hai aura vaha pUrvakapana ko 'tAvataraNa kiyA kA kapana batalAtA hai parantu anya meM yaha 'pratacoM kA kathana hai aura 'vatacaryAmahaM vakSye' isa Upara udhRta kiye hue padya se prArambha hotA hai / mata! mahArakAjI kI isa kATa chA~Ta aura ugaI dharI ke kAraNa do kriyAoM ke kapana meM kitanA golamAla hogayA hai, isakA anumaSa vina pAThaka svayaM kara sakate haiM aura sAtha hI yaha jAna sakate hai ki mahArAnI kATa ghoTa karane meM kitane nipuNa the| (5) zrIzubhacandrAcArya-praNIta 'jJAnArNava' pranya se bhI isa trivarNAcAra meM kucha payoM kA saMgraha kiyA gayA hai| pahale adhyAya ke pA~ca payoM ko jAMcane se mAlUma huA ki unameM se tIna patha to jyoM ke loM aura do kucha parivartana ke sApa uThA kara rakhe gaye haiN| aise paSoM meM se eka eka padya namane ke taura para isa prakAra hai caturvarNamaya maMtra caturvargaphalamavam / catapatra japeyogI caturthasya phalaM bhavet // 7 // vidhAM paDvarNasaMbhUtAmamayyA puNyazAlinIm / japanyAzukamabhyeti phasadhyAnI zavayam // 6 // ye donoM papa hAnAga ke 38 prakaraNa ke padya haiM aura vahAM kramazaH naM0 11 tathA 50 para darja hai-yahA~ inheM bhAge pachi uddhRta kiyA gayA hai| inameM se dUsarA padya to jyoM kA tyoM uThA kara rakkhA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ [21] gayA hai aura pahale padya ke uttarArdha meM kucha parivartana kiye gaye haiM'catuHzarta ' kI jagaha ' 'caturAnaM', 'japan ' kI jagaha 'apet' aura ' labhet ' kI bagaha ' bhavet ' banAyA gayA hai| ina paribartanoM meM se pichale do parivartana nirarthaka haiM---- unakI koI jarUrata hI na thI aura pahalA parivartana jJAnAryAva ke mata se viruddha par3atA hai jisake anusAra kathana karane kI pratijJA kI gaI hai 4 / jJAnArthaya ke anusAra " caturakSarI maMtra kA cAraso saMkhyA pramANa japa karane vAlA yogI eka upavAsa ke phalako pAtA hai' parantu yahA~ jApya kI saMkhyA kA koI niyama na dete hue, cAra rAtri taka japa karane kA vidhAna kiyA gayA hai aura taba kahIM eka upavAsa kA phala honA likhA hai / isase * yaha pratijJA vAkya isa prakAra hai dhyAnaM tAvadahaM vadAmi viduSAM jJAnArthave yanmatam / * paM0 panAlAlajI sonI ne apane anuvAda meM, "cAra rAtri paryaMta japa kareM to unheM mokSakI prApti hotI hai" aisA likhA hai aura isase yaha jAnA jAtA hai ki Apane eka 75 vai padya meM prayukta hue 'caturtha' zabdakA artha upavAsa na samamakara 'moda' samajhA hai| parantu yaha ApakI bar3I bhUla hai-mokSa itanA sastA hai bhI nhiiN| isa pAribhASika zabdakA kArya yahA~ 'mokSa' (caturthavarga ) na hokara 'caturtha' nAma kA upavAsa hai, jisameM bhojana kI caturtha dekhA taka nirAhAra rahanA hotA hai / 76 vai padya meM 'prAguktaM ' pada ke dvArA jisa pUrvakathita phala kA ullekha kiyA gayA hai use zAnA ke pUrvavartI paca naM0 46 meM 'caturthatapasaH phalaM' likhA hai / isase 'caturthasya phalaM' aura 'caturthatapasaH phalaM' donoM prakArthavAcaka pada haiM aura ve pUre eka upavAsa- phala ke ghotaka hai| paM0 pannAlAlajI bAkalIvAla ne mIM jJAnAya ke apane anuvAda meM, jise unhoMne paM0 jayacandajI kIM
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [22] donoM meM paraspara kitanA antara hai aura usase pratijJA meM kahA~taka virodha pAtA hai ise pAThaka svayaM samajha sakate haiM / isa adhyAya meM aura bhI kitane hI kathana aise haiM jo mAnArNava ke anukUla nahIM hai| unameM se kucha kA paricaya bhAge calakara prayAsyAna diyA jaaygaa| (6) ekasaMdhi bhaTTAraka kI 'minasaMhitA' se bhI kitane hI padhAdikoM kA saMgraha kiyA gayA hai aura unheM prAyaH vyoM kA syoM athavA kucha parivartana ke sAtha uThAkara aneka sthAnoM para rakhA gayA hai| cauthe adhyAya meM aise bina payoM kA saMsaha kiyA gayA hai unameM se do padya namUne ke taura para isa prakAra haiM tiirthkrnnmRcchpkevlyntmhotsve| prApya ye pUjanAtvaM pavitratvamupAgatAH // 11 // te prayopi praNetalyA kurAheveSu mahAnapam / gAI patyAhavanIyadakSiNAnimAsiddhayA // 116 // mApA-TIkA kA 'anukaraNa mAtra likhA hai, 'caturtha' kA artha aneka sthAnoM para 'upavAsa diyA hai| aura prAyazcita prayoM se to yaha bAta aura bhI sparA hai ki 'caturtha' kA 'upavAsa jaisAki prApadhita cUtikA' kI bhInandigurukRta TIkA ke ninna vAphyoM se prakaTa hai'tricaturthAni vINi caturthAni pa upavAsA ityarthaH / ' 'caturtha upavAsa' / isase sonIjI kI bhUla spaSTa hai aura use isaliye spaTa kiyA gayA hai jisase mere ukta likhane meM kisI ko bhrama na ho sake / anyathA, unake anuvAdakI bhUla dikhalAnA yahA~ iTa nahIM hai, bhUloM se to sArA manuvAda bharA par3A hai- koI bhI aisA pRSTha nahIM jisameM anuvAda kI prasapAMca bhUla na ho-unheM kahA~takadikhalAyA jA sakatA hai| hA~, mere lekhake viSaya se jina bhUlokAvAsamathavA zahapa-sambandha hogA unheM yathAvasara para kiyA AyagA /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ [21] ye donoM pakSa ekasaMdhi-jinasaMhitA ke 7 pariccheda meM kramaza: naM.16, 17 para darja haiM aura vahA~ se uThAkara rakkhe gaye mAlUma hote haiN| sApa meM Age pIche ke aura bhI kaI patra liye gaye haiN| inameM se pahalA patha yahA~ jyoM kA syoM aura dUsare meM mahAnayara' kI magaha 'mahAgnayaH' tathA prasiddhayA' kI jagaha 'prasiddhayaH 'aisA pATha bheda pAyA jAtA hai aura ye donoM hI pATha ThIka jAna par3ate haiN| anyathA, inake sthAna para jo pATha yahA~ pAye jAne haiM unheM patha ke zeSa bhAga ke sAtha prAyaH asambaddha kahanA hogA | mAlUma hotA hai ye donoM pada saMhitA meM thor3e se parivartana ke sAtha AdipurANa se liye gaye haiN| prAdipurANa ke 10 parva meM ye naM083, 4 para diye hue haiM, sirpha pahale patha kA cauthA caraNa vahA~ ' pUjAGgatvaM samAsAtha' hai aura dUsare pakSa kA pUrvArdha hai-kuNDanaye praNetavyAlaya ete mAgnayaH inakA jo parivartana saMhitA meM kiyA gayA hai vaha koI arthavizeSa nahIM rakhatA-use vyartha kA parivartana kahanA caahiye| yahA~ para itanA aura bhI batalA denA ucita mAlUga hotA hai ki yaha saMhitA vikrama kI prAyaH 13 vIM zatAbdI kI banI huI hai aura AdipurANa vikrama kI rI 10 vI zatAbdI kI racanA hai| , (73 basunandi-pratiSThApATha se bhI bahuta se patra liye paaye| chaThe adhyAya ke 16 paSoM kI jA~ca meM 11 paba jyoM ke tyoM aura papa kucha badadhe hue pAye gaye | inameM se tIna pana namUne ke taura para isa prakAra haiM zakSaNairapi saMyukta vimbaMSTivivarjitam / / na zomate pavastasmAtyaryAda dhiprakAzanam // 33 // marthanArtha virodhaca sighameyaM vadA / apastAtpuyanAMza ca mAryAmaraNAmUrkhaDaka // 34 //
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 24 ] zokasantApaM sadA kuryAdanakSayam / zAntA saubhAgyaputrArthamAnyivRddhipradA nadan // 35 // ye tInoM paca vasunandi-pratiSThApATha ( pratiSThAsAra saMgraha ) ke cauSa paricheda ke patha haiM aura usameM kramazaH naM0 72, 75, 76, para darja haiN| inameM pahalA padma jyoM kA tyoM aura zeSa donoM paca kucha parivartana ke sAtha uThA kara rakkhe gaye haiN| dUsare patha meM ' dRSTirbhayaM ' kI jagaha 'raSTerbhaya', ' tathA ' kI jagaha 'tadA' aura UrdhvagA' kI jagaha ' Urdhvahaka' banAyA gayA hai| aura tIsare padya meM 'stabdhA' kI jagaha 'sadA' aura 'pradA bhavet ' kI jagaha 'pradAnahaka' kA parivartana kiyA gayA hai| ye sana parivartana nirarthaka jAna par3ate haiM, * ' tathA ' kI jagaha ' tadA ' kA parivartana bhaddA hai aura 'stacdhA ' kI jagaha 'sadA' ke parivartana ne to artha kA anartha hI kara diyA hai| yahI vajaha hai jo pannAlAlajI sonI ne apane anuvAda meM, stabdhA dRSTi ke phala ko bhI Urdhva dRSTi ke phala ke sAtha jor3a diyA hai-- arthAt zoka, udvega, santApa aura dhanakSaya ko bhI UrdhvadRSTi kA phala batA diyA hai * ! yahA~ itanA aura bhI jAna lenA cAhiye ki pahale patha meM jisa dRSTi- prakAzana kI preraNA kI gaI hai, jinabimba ko vaha dRSTi kaisI honI cAhiye use batalAne ke liye pratiSThApATha meM usake anantara mI nimnalikhita do pakSa aura diye hue haiM--- nAtyantonmIlitA stabdhA na visphAritamatitA / tiryagUrdhvamaghaTa varjayitvA prayakSataH // 73 // yathA - " ( pratimA kI dRSTi yadi Uparako ho to strI kA mara hotA hai aura vaha zoka, uge, santApa aura dhanakA kSaya karatI hai / "
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ [25] nAsAgranihitA zAntA prasannA nirvikArikA / vItarAgasya madhyasthA kartadhyA cocamA tathA // 7 // mAlUma nahIM ina donoM padhoM ko sogasenajI ne kyoM chor3A aura kyoM inheM dUsare partho ke sAtha uddhRta nahIM kiyA, binakA uddhRta kiyA jAnA aisI hAlata meM bahuta jarUrI thA aura jinake astitva ke binA agalA kathana kucha adhUrA tapA saMDUrA sA mAlUma hotA hai / saca hai acchI taraha se soce samajhe binA yohI payoM kI uThAIdharI karane kA aisA hI natInA hotA hai| (8) anya ke dasaveM adhyAya meM vasunandizrAvakAcAra se chaha aura gommaTasAra se ATha gAthAe~ prAyaH jyoM kI lo uThAkara rakhI gaI hai, jinameM se eka eka gAthA namUne ke taura para isa prakAra hai puvata pavihANa pi mehuNaM samyakSA vivsto| ithikahAviSiSacI sacama babhacArI sau / 127 // catvAri bi khecAI bhAugavaMdhaNa zoha samma / aNubbayamahanSayAI Na yA peyAugaM mosu // 41 // inameM se pahalI gAthA vasunandizrAvakAcAra kI 217 nambara kI aura dUsarI gommaTasAra kI 652 nambara kI gAthA hai| ye gApAe~ bhI lisI kapila zarpa kA samApana karane ke liye ' ' se nahIM dI gaI balki vaise hI apanAkara aMtha kA aMga banAI gaI hai| prAkRta kI aura bhI kitanI hI gApAe~ isa anya meM pAI jAtI hai| ye saMba mI ' mUlAcAra' Adi dUsare anyoM se uThAkara rakhI gaI haiN| (9) bhUpAla kavi-praNIta 'binacaturvizatikA' khotra ke mI kaI patha anya meM saMgrahIta haiN| pahale adhyAya meM 'suptAsthitena' aura 'zrIlIlAyatana cauthe meM kisalapitamanalyaM' aura 'deva
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [26] tvadadhi tathA chaThe meM 'svAminnartha' aura 'iSTaM dhAmarasAyanasya' nAma ke paca jyoM ke tyoM uddhRta pAye jAte haiM / aura ye saba paba 36 stotra meM kramazaH 0 16, 1, 13, 16, 3aura 25 para darja haiN| (10) somadevamUri-praNIta yazastilaka' ke gI kucha poMkA saMgraha pAyA jAtA hai, jinameM se do padya namUne ke taurapara isa prakAra haiM mUDhAyaM mavAnAdau tathAnAyasanAni paT / aSTau zaMkAdayo dopAH samyaktve paMcaviMzatiH // 10-26 // addhA maktistudhiSThiAnamanuSyatA kSamA satvam / yaute saptaguNAsta dAtAraM prazaMsanti // 10-11 // inameM se pahalA 'yazastilaka ke chaThe AvAsa kA aura dUsarA pATha AvAsa kA patha hai| pahale meM 'zaMkAdayazceti hgdossaa| kI jagaha 'zaMkAdayo doSA: samyaktva kA parivartana kiyA gayA hai aura dUsare meM 'zakti ' kI jagaha 'satvam banAyA gayA hai| ye donoM hI parivartana sAhitya kI dRSTi se kucha bhI mahatva nahIM rakhate aura ma arthakI dRSTi se koI khAsa bheda utpanna karate haiM aura isaliye inheM vyartha ke parivartana samajhanA caahiye| (11) isItaraha para aura mI kitane hai| cainapaMdhoM ke pacha isa viSayAMcAra meM phuTakara rUpa se idhara udhara saMgRhIta pAye jAte haiM, unameM se do cAra graMthoM ke poMkA eka ra namUnA yahA~ aura diye detA hU~-- vivargasaMsAdhanamantareNa pazorivAyuviphala narasya / vApi dharma pravaraM vadanti na ta vinA yadbhavato'rthakAmau 10-81 yaha somapramAcAryako 'sUktamuktAvalI kA jise 'sindUraprakara' bhI kahate haiM, tIsarA parva hai| samAH sthUkhAstathA jIvAH snkhumbrmbhyyaa| * samimittaM jinodi paMcodumbaravarjanam // 10-104 //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAha 'pUjyapAda-upAsakAcAra' kA patha hai aura usameM isakA saMdhyAgambara 11 / / vAdasatyAcauryAca kAmA graMthAbhiyatanam / paMcakANuvataM rAnimukti SaSThamaNupratam // 10-15 // yaha cAmuNDarAya-viracita 'cAritrasAra graMtha ke bhaguvata-prakaraNa kA antima padya hai| andomukhe'vasAne ca yo ve ghaTike tyajat / nizAmojanopo'nAtyatI puNyabhojanam // 10-86 // yaha hegacandAcArya ke yogazAstra kA patha hai aura usake tIsare prakAza meM naM063 para pAyA jAtA hai / isameM 'tyajan kI jagaha 'tyajet' aura 'pugapabhAjanam' kI jagaha yahA~ 'puNyabhojanam banAyA gayA hai| padhakA yaha parivartana kucha acchA mAlUma nahIM hotaa| isase 'subaha zAmakI do do bar3I chor3akara dinameM bhojana karanevAlA manuSya puNyakA bhAjana (pAtra) hotA hai kI jagaha yaha prAzaya ho gayA ki no subaha zAgakI dodo ghar3I chor3atA hai vaha puNya bhojana karatA hai, aura yaha bhAzaya bhayamA kathanakA DhaMga kucha samIcIna pratIta nahIM hotaa| prAstAmetadhavidha jananI yahAM manyamAnA ninyAM ceyaM vidadhati janA mitrapAra piitmyaa| tatrAdhikyaM pathi nipatitA yaskirassArameyAt ghale sUtraM madhuramadhuraM bhASamANAH piyanti // 6-267 // yaha madhapAna ke doSako dikhAne vAlA padya pamanandi-bhAcAryaviracita 'paanandipaMcaviMzati' kA 22 vau paca hai| * paM0 pacAlAlajI sonI ne mI, apane anuvAda meM, yahI zikhA' haiki "puruSa puNyabhojana karatA hai|"
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ E28] svayamevAtmanAtmAnaM hinastyAtmA kapAyavAn / pUrva mApayatarANAM tu pazcAtsyAvA na pA vadhaH // 10-GER yaha payaH'rAjavArtika' ke 7veM adhyAya meM 'uktaMca rUpa se diyA huA hai aura isaliye kisI prAcIna graMtha kA patha jAna par3atA hai| hA~, rAnavArtika meM 'kapAyavAn' kI jagaha 'prabhAdavAn ' pATha pAyA jAtA hai, itanA hI donoM meM antara hai| yaha to huI jainayoM se saMgraha kI bAta, aura isameM una nainavidvAnoM ke vAkyasaMgraha kA hI digdarzana nahIM hubhA jinake graMthoM ko dekhakara unake anusAra kathana karane kI ki unake zabdoM ko uThA kara graMtha kA aMga banAne kI pratihAra athavA sUcanAe~ kI gaI thI balki una jaina vidvAnoM ke pAkyasaMgraha kA bhI digdarzana hogayA jinake vAkyAnusAra kapana karane kI bAta to dUra rahI, graMtha meM unakA kahIM nAmolena taka bhI nahIM hai| naM06 ke bAda ke sabhI ullekha aise hI vidvAnoM ke vAkya-saMgraha ko liye hue haiN| __ yahA~ para itanA aura bhI vatajAdenA ucita mAlUma hotA hai ki isa saMpUrNa jainasamaha meM brahmasUri-trivarNAcAra jaise do eka samakakSa prayoM ko chor3akara zepa graMthoM se jo kucha saMgraha kiyA gayA hai vaha usa kriyAkAMDa tathA vicArasamjha ke sAtha prAyaH koI khAsa mela athavA sambaMdhavizeSa nahIM rakhatA nisake pracAra aSamA prasAra ko lakSya meM rakhakara hI isa trivarNAcAra kA avatAra huA hai aura jo bahuta kucha dUpita, zruTipUrNa tathA Apaci ke yogya hai / use bahubhA trivarNAcAra ke mUla abhipretoM yA pradhAnataH pratipAca viSayoM ke pracArAdi kA sAdhanamAtra samajhanA cAhiye athavA yoM kahanA cAhiye ki vaha khoTe, bAlI tathA anya mulya sikkoM ko calAne ke liye unameM khare, paira bAlI tathA bahumUlya sikoM kA saMmizraNa hai aura kahIM kahIM mubamme kA kAma bhI detA hai, aura isaliye eka prakAra kA dhokhA hai|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ [26] isa dhokhe se sAvadhAna karane ke liye hI yaha parIkSA kI mArahA hai aura yathArya vastusthiti ko pAThakoM ke sAmane rakhane kA yana kiyA jAtA hai / astu / ___ aba usa saMgraha ko bhI bAnagI lIjiye jo majaina vidvAnoM ke graMthoM se kiyA gayA hai aura jisake viSaya kI na kahIM koI pratijJA aura meM tatsambaMdhI vidvAnoM ke nAmAdika kI kahI koI sUcanA hI graMtha meM pAI jAtI hai| pratyuta isake, anasAhitya ke sAtha milAkara azyA jainAcAryo ke vAkyAnusAra batAkara, use bhI jainasAhitya prakAra kiyA gayA hai| ' ajaina graMthoM se sNgrh| (12) aMjana vidvAnoM ke graMthoM se jo vizAla saMgraha mahArakajI ne isa graMtha meM kiyA hai unake saikar3oM pada-vAkyoM ko jyoM kA tyoM athavA kucha parivartana ke sAtha uThAkara rakkhA hai-usa sabakA pUrA paricaya yadi yahA~ diyA jAya to lekha bahuta bar3ha nAya, aura mujhe inameM se kitane hA pada-vAkyoM ko bhAge calakara, viruddha kAyanoM ke avasara para, dikhalAnA hai-vahA~ para unakA paricaya pAThakoM ko milegA hii| ataH yahA~ para mamane ke taura para, kucha thor3e se hI payoM kA paricaya diyA jAtA hai| santuSTI bhAryayA matA bhanI bhASA tathaiva / / yaminneva phule nitya phAlyANaM tatra vaibhuvam // 1-46 / / yaha patha, jisameM bhAryA se bhatAra ke aura bhatAra se bhAryA ke nitya santuSTa rahane para kukha meM sunizcita rUpa se kalyANa kA vidhAna kiyA gayA hai, 'manu' kA pacana hai, aura 'manusmRti' ke tIsare adhyApa meM naM060 para darja hai| vahIM se jyA kA tyoM uThAkara rakkhA gayA mAsUma hotA hai| mAtra bhauma tathA'nayaM pAyavyaM vinyameva c| ghANa mAnasaM caiva satasnAnAnyanukamAt // 3-420 .
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ [30] isa zloka meM khAna ke sAta meda batalAye gaye haiM-maMtra khAna, bhUmi ( mRtikA) snAna, agni ( bhasma ) snAna, bAyustAna, divyasnAna, asnAna tathA mAnasasnAna - aura yaha ' yogi yAjJavalkya ' kA bacana hai / viThThalAtmamanArAyaNa kRta 'nhikasUtrAvali' meM tathA zrIvekUTanAtha - racita 'smRtiratnAkara' meM bhI ise yogiyAjJavalkya kA vacana batalAyA hai aura 'zabda kalpadruma' koza meM bhI 'snAna' zabda ke nIce yaha unhIM ke nAma se uddhRta pAyA jAtA hai| siMhakarkayormadhye sarvA nadyo rajasvalAH / tAsAM vaTe na kurvIta varjayitvA samudragAH // 78 // upAkarmaNi cotsarge prAtaH snAne tathaiva ca / candrasUryagrahe caiva rajodoSo na vidyate // 76 // dhanussahasrANyau tu gatiyAMlAM na vidyate / na yA nadyaH samAnyAtA gartAstAH parikIrtitAH // 80 // sutIya adhyAya / ye tInoM padma bArA 2 se parivartana ke sAtha 'kAtyAyana smRti' se liye gaye mAlUma hote haiM aura ukta smRti ke dasa khaNDa meM kramazaH maM0 5, 7 tathA 6 para darja haiN| 'Anhika sUtrAvati' meM bhI inheM 'kAtyAyana' RSi ke vacana likhA hai| pahale patha meM ' mAsadvayaM zrAvaNAdi' kI jagaha 'siMhakarkaTayormadhye' aura 'tAsusnAnaM ' kI jagaha 'tAsAMmaTe' banAyA gayA hai, dUsare meM 'pretasnAne' kI nagaha 'prAtaH snAne' kA parivartana kiyA gayA hai aura tIsare meM 'sadIzabda bahAH' kI jagaha 'nathaH samAkhyAtAH aisA pATha bheda kiyA gayA hai / ina cAroM parivartanoM meM pahalA aura anta kA donoM parivartana to prAyaH koI arthameda nahIM rakhate parantu zeSa dUsare aura tIsare parivartana ne baDA mArI arSada upasthita kara diyA hai| kAtyAyana
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ [31] smRtikAra me, bhASaNa bhAdoM meM saba nadiyoM ko rajasvalA batalAte hue yaha pratipAdana kiyA thA ki 'unameM (samudragAminI nadiyoM ko dohara) lAna na karanA cAhiye / madhArakajI ne isakI jagaha, apane parivartana dvArA, yaha vidhAna kiyA hai ki unake taTa para na karanA caahiye| paraMtu kyA na karanA cAhiye, yaha ukta paba se kucha jAhira nahIM hotaa| hA~, isase pUrva patha naM0 77 meM mApane tIrtha taTa para prANAyAma, pAcamana.saMdhyA, Addha aura piNDadAna karane kA vidhAna kiyA hai aura isaliye ukta patra ke sAtha saMgati milAne se yaha artha ho jAtA hai ki ye prANAyAma Adi kI kriyAe~ rajasvalA nadiyoM ke taTa para nahIM karanI cAhiye-male hI unameM lAna kara liyA jAya / parantu aisA vidhAna kucha samIcIna athavA sahetuka mAlUma nahIM hotA aura isaliye ise bhaTTArakanI ke parivartana kI hI khUbI samajhanA cAhiye / tIsare parivartana kI hAlata bhI aisI hI hai / smRtikAra ne jahA~ 'metasnAna' ke avasara para nadI kA rajasvalA doSa na mAnane kI bAta kahI hai vahA~ mApane 'prAtaH snAna ke liye rajasvalA doSa na mAnane kA vidhAna kara diyA hai / lAna pradhAnataH prAtaHkAsa hI kiyA jAtA hai, usIkI Apane chuTTI dedI hai, aura isaliye yaha kahanA ki Apake isa parivartana ne snAna ke viSaya meM nadiyoM ke rajasvalA doSa ko hI prAyaH una diyA hai kucha mI anucita na hogaa| . chatvA yajJopavItaM ca pRSThataH kaNThasammitam / viyamUmetu yahI kuryAhAmakaNe pravAnvitAH // 2-27 / / yaha 'aMgirA RSi kI bacana hai / 'zrAntikasUtrApati' meM bhI ise bhagirA kA bacana likhA hai| isameM samAhitaH' kI jagaha 'pratAnvitaH.kA parivartana kiyA gayA hai aura yaha nirarSaka jAna palavA hai / yahA~ 'vratAndhita:' pada yadhapi 'gRhI pada kA vizeSaNa
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM samAnika kArikA'kA vimA hai aura isakA uparAdhaM upavItaM sadA pArya mathune tUpavItivAda' diyA hai| bhakArakabI meM basa utarArdha ko dhArapedrAmasUtra tu maithune mastake tayAra kelA meM badala diyA hai| pAntu isa sama aura parivartana ke avasara para unheM isakA pAna nahIM rahA ki yaha haga do vidhanoM ke paraspara matabheda meM kiye hue badhana ko apanA so ko hameM apane andhavirodha ko dara karane ke liye koI aisA zabda prayoga sAtha meM Akara karanA cAhiye jisase ye donoM vivividhAna vijaya rUpa se samajhe kArya aura yaha mana hI meM 'sayA'ko jagaha pAgada dene se ho sakatA hai aisA nahI kiyA, aura isase unakI sAha tathA parivartana sambaMdhI yogya khAkA aura bhI banA paricaya mila AtA hai| apittanamAmA madhamA mRtikA mA hitIyA tu vatIyA tu mAyA prakIrtitA / 3-50 // hone para kArya goSako zI smuH| zodhAcAravihAnanya samantA niSpAsA kiyA // 2-54 // ershaale aar' kiki ? sabasava divArAdhI prAzA bAna vidhApanam / / 'sasthati ke pAsa hai | are dasati ke isare abhyAra se jyoM ko bama kara rakhA gayA hai-zavdavyama koza meM bhI use ' da pikA pacana likhA hai| dUsarA para ukta sI ke pAMcaveM adhyAya kA paba hai aura usameM 202 para darja hai tiranAkara meM bhI yaha padaka' ke nAma se udAta pAyA jAtA hai-usameM sidvijA kImamaha 'yahI kA parivartana kiyA gayA hai| pahalA patra mI pAca pAvaka mA hai aura uso
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ [32] hai aura isa zloka meM gRhastha ke liye malamUtra ke tyAga samaya yajJopavIta ko bAe~ kAna para rakhakara pITha kI tarapha lamvAyamAna karane kA vidhAna kiyA gayA hai parantu paM0 pannAlAlajI sonI ne aisA nahIM samajhA aura isaliye unhoMne isa patha ke viSaya ko vibhinna vyaktiyoM (jatI- bhatratI) meM bA~Takara isakA nimna prakAra se anuvAda kiyA hai-- "" gRhasthajana apane yajJopavIta (janeU) ko gardana ke sahAra se pITha pIche laTakAkara TaTTI pezAba kare aura vratI zrAvaka bAe~ kAna meM lagAkara TaTTI pezAba kare / " isase mAlUma hotA hai ki sonIjI ne yajJopavIta dIkSA se dIkSita vyakti ko bhavatI' bhI samajhA hai / parantu bhagavajinasenAcArya ne to, 'vratA vihaM dadhatsUtra' Adi vAkyoM ke dvArA yajJopavIta ko pratacihna batalAyA hai taba sarvathA 'tI' ke viSaya meM janeU kI kalpanA kaisI ? parantu ise bhI chor3iye, sonIjI itanA bhI nahIM samajha sake ki jana isa patha ke dvArA yaha vidhAna kiyA jArahA hai ki vratI zrAvaka to janeU ko bAe~ kAna para rakhakara aura atI use yahI pITha pIche laTakA kara TaTTI pezAba kare to phira agale patha meM yaha vidhAna kisake liye kiyA gayA hai ki janeU ko pezAba ke samaya to dAhine kAna para aura TaTTI ke samaya bAe~ kAma para TA~ganA caahiye| yahI vajaha hai jo Apa ina donoM padyoM ke pArasparika virodha kA koI spaSTIkaraNa bhI apane anuvAda maiM nahIM karasake / astu; vaha agalA paNa isa prakAra hai - mUtre tu dakSiNe karve purISe vAmakaryake / dhArayedrahmasRNaM tu maithune mastake tathA // 28 // isa padya kA pUrvArdha, jo pahale padya ke sAtha kucha virodha utpanna karatA hai, vAstava meM eka dUsare vidvAna kA vacana hai| Anhika sUtrAvali
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ [34] naM07 para darja hai| isa papa meM "pramRtimAtrA tu" kI jagaha 'vilvaphalamAtrA','ca' kI jagaha 'tu' aura 'tadarthoparikIrmitA' kI jagaha tadarthArdhA prakIrtitA'ye parivartana kiye gaye haiM, jo sAdhAraNa haiM aura koI khAsa mahala nahIM rkhte| yaha paJca apane dakSasmRti vAle rUpa meM hI pAcArAdarza aura zuddhiviveka nAmake pranpoM meM 'dakSa' ke nAma se ullakhita milatA hai| antahe devagRhe valmIke muussksthle| kRtazaucAdhizeSe ca na grAhyA paMcamRtikAH // 2-45 // yaha loka jisameM zauca ke liye pA~ca jagaha kI miTTI ko tyAgya ThaharAyA hai * ' zAtAtapa' RSi ke nimna zloka ko badala kara banAyA gayA mAlUma hotA hai antarjalAivAilmIkAnmUpakagRhAt / kRtazaucasthakhAcana prAyAH pNcsuutikaaH|| yaha loka ' pAhika sUtrAvali ' meM bhI 'zAtAtapa' ke nAma se uddhRta pAyA jAtA hai| anAme dantakASThAnAM niSiddhAyAM siyAvapi / - agaM dvAdazagarAipaimubazuddhiH prajAyate // 2-73 // __yaha 'vyAsa RSikA vacana hai| smRtiranAkara aura nirNayasindhu meM bhI ise 'nyAsa' kA vacana likhA hai| hA~, isake pUrvArdha meM pratiSiddhadineSvapi kI jagaha niSiddhAyAM tithAvapi' aura uttarArdha meM bhaviSyati' kI jagaha 'prajAyate ' aisA pATha bheda yahA~.para jarUra pAyA jAtA hai jo bahuta kucha sAdhAraNa hai aura koI khAsa arganda nahIM rkhtaa| ' paMtha ke dUsare adhyAya meM. mala-mUtra ke liye niSiddha sthAnoM kA varNana karate hue, eka lokaM nimna prakAra se TikA tamA hai- '
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ [35] halakaTe bale cityAM caramIke girimastake | devAlaye nadItIre dharmapupu zAhale // 22 // maha 'caudhAyana ' nAma ke eka prAcIna hindU lekhaka kA bacana hai| smRtiratnAkara meM bhI yaha 'baudhAyana' ke nAma se hI uddhRta milatA hai| isameM phAlakRSTe' kI jagaha yahA~ ' halakRSTe ' dhora 'darbhapRSThe tu ' kI jagaha 'darbhapuSpeSu' banAyA gayA hai, aura ye donoM hI parivartana koI khAsa mahatva nahIM rakhate balki nirarthaka jAna par3ate haiM / prabhAte maithune caiva pratrAce dantadhAvane / khAne ca bhojane cAmyAM saptamaunaM vidhIyate // 1-31 // yaha padya, jisameM sAta chAvasaroM para mauna dhAraNa karane kI vyavasthA kI gaI hai - yaha vidhAna kiyA gayA hai ki 1 prAtaHkAla, 2 maithuna, 3 mUtra, 4 dantadhAvana, 5 snAna. 6 bhojana, mora 7 vamana ke avasara para mauna dhAraNa karanA cAhiye- 'hArIta' RSi ke usa vacana para se kucha parivartana karake banAyA gayA hai, jisakA pUrvarSa 'prabhAte' kI jagaha 'uccAre' pAThabheda ke sAtha bilakula vahI hai jo isa padya kA hai aura utarArdha hai 'zraddhe (snAne) bhojanakAle ca SaTsu maunaM samAcaret / ' aura jo 'Anhika sUtrAvati' meM bhI 'hArIta' ke nAma se udghRta pAyA jAtA hai / isa patha meM 'ucAre' kI jagaha 'prabhAte' * isa loka ke bAda 'malamUtrasamIpe ' nAma kA eka padma aura mI paMcamRcikA ke niSedha kA hai aura usakA antima caraNa bhI 'naM prAhmAH paMcamRttikA' hai| vaha kisI dUsare vidvAna kI racanA jAna par3atA hai| + 'zraddhe' kI jagaha 'khAne' aisA pATha bheda bhI pAyA jAtA * hai| dekho 'zabda kalpaddama /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ [36] kA jo khAsa parivartana kiyA gayA hai vaha bar3A hI vicitra tathA vilakSaNa jAna par3atA hai aura usase makSasyoga ke avasara para gauna kA vidhAna na rahakara prAtaHkAla ke samaya mauna kA vidhAna ho jAtA hai| jisakI saMgati kahI se bhI ThIka nahIM baiThatI / mAlUma hotA hai sonAjI ko bhI isa paMcakI vilakSaNatA kucha khaTakI hai aura isIliye unhoMne, pakI asaliyata ko na pahacAnate hue, yoM hI apane managaDhanta 'prabhAte kA artha "sAmAyika karate samaya" aura 'prastAve' kA artha "dRSTI pezAba karate samaya" de diyA hai, aura isa taraha se anuvAda kI bhartI dvArA mahArAnI ke patha kI truTi ko dUra karane kA kucha prayana kiyA hai / parantu Apake ye donoM hI artha ThIka nahIM hai-'prabhAta' kA artha 'prAtakAla' hai na ki 'sAmAyika' aura 'prastAva kA artha 'mUtra' hai na ki 'mala-mUtra (hI pezAba) donoM / aura isaliye anuvAda kI isa lIpApotI dvArA mUla kI truTi dUra nahIM ho sakatI aura na vidvAnoM kI najaroM se yaha chipI sakatI hai| hA~, itanA jarUra spaSTa' ho jAtA hai ki anuvAdakanI meM satya arSa ko prakAzita karane kI kitanI niSThA, tatparatA aura kSamatA hai| . khadirazca karaMjazca kadambazca ghttstthaa| vikSiNI gheNumaca nimdha zrAvastathaiva ca / 2-63 // apAmArgadha vilyama harka praamkstthaa| pate prazastAH kathitA vanvadhAvanakarmaNi // 2-64 // ye donoM patha, jinameM dA~tana ke ziye uttama kASTha kA vidhAna kiyA gayA hai 'narasiMhapurANa ke vacana haiN| bhAcArAdarza nAmaka apa meM bhI inheM 'narasiMhapurANa ke ho vAkya likhA hai| inameM se pahale padya, meM 'mAnanimbauM' kI jagaha 'nimba prAnAkA tayA 'gheNapaSTazca' kI nagaha 'veNuvRkSArtha' kA pAThabheda pAyA jAtA hai, aura dUsare pakSa
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ [37] meM 'arkavyodumbaraH' kI jagaha 'jharka Amakhaka:' aisA parivartana kiyA gayA jAna par3atA hai| donoM pAThamada sAdhAraNa haiM, aura parivartita pada ke dvArA udumbara kATha kI jagaha zravale kI dA~vana kA vidhAna kiyA gayA hai| kumAH kAzA pavA durgA uzIrAzca kukumarAH / godhUmA yo sujA dazarmAH prakIrtitA // 381 // 1 yaha 'gola' RSi kA vacana hai / smRtiratnAkara meM bhI iseM 'gomisa' kA vacana likhA hai| isameM 'godhUmAbhAtha kandarA:' kI jagaha 'uzIrA kukuMdarA' aura 'uzIrA' kI jagaha 'godhUmAH' kA parivartana kiyA gayA hai, jo vyartha jAna par3atA hai; kyoMki isa parivartana se koI arthabheda utpanna nahIM hotA sirpha do padoM kA sthAna badalatA hai / -- eka paMpAvAna dharmiNAM sahabhojane / yadyeko'pi svajatpANaM zepairanaM na bhujyate // 1-220 / T graha patha, jisameM sahabhojana ke avasara para eka paMkti meM baiThe hue kisI eka vyakti ke bhI pAtra choSa dene para zeSa vyaktiyoM ke liye bhojanasmAga kA vidhAna kiyA gayA hai, jarA se parivartana ke sAtha 'parAzara ' RSi kA vacana hai aura vaha parivartana 'viprANAM' kI jagaha ' dharmiNAM ' aura ' zeSamatra na bhojayet ' kI jagaha 'zeSarakhaM na zunyate ' kA kiyA gayA hai, do bahuta kucha sAdhAraNa hai pAH-1 'sUtraM prastAvaH' iti bhramarakozaH / 5 ' prasrAvaH sU' iti zapamA / 3 'uccArapathayetyAdi' vAda purISaH prakhavaNaM sUtraM / - iti kriyAkalApaTIkAyAM pramAcandraH / 1 dy
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8] AnhikA sUtrAvali aura smRtiranAkara nAmaka graMthoM meM bhI yaha parva 'parAzara RSi ke nAma se hI vadhuta pAyA jAtA hai| khagRhe prAyazirA kuryAGgApure dakSiNAmukhaH / pratyakSa pravAcana kadAciduvaka mukhH|-24 // yaha patha, jisameM isa bAta kA vidhAna kiyA gayA hai ki apane ghara para to pUrva kI tarapha sira karake, sAsake ghara para dakSiNa kI ora muMha karake aura prayAsa meM pazcima kI ghora muMha karake sonA cAhiye tathA uttara kI tarapha muMha karake kabhI bhI na sonA cAhiye-~-ghor3e se parivartanoM ke sAtha-'garga RSi kA vacana hai / prAnhikasUtrAvati meM ise garga RSi ke nAma se nisa taraha para uddhRta kiyA hai usase mAlUma' hotA hai ki yahAM para isameM zate zvAzuyeM kI jagaha 'kuryAcvAyureM kA, 'pAzirA' kI jagaha 'prAziraH kA, 'tu' kI jagaha 'ca' kA aura pichale tInoM caraNoM meM prayukta hue pratyeka zirA pada kI magaha 'mukhaH' pada kA parivartana kiyA gayA hai / aura yaha satra parivartana kucha bhI mahatva nahIM rakhatA--'zete' kI jagaha 'kuryAta kI parivartana mahA hai aura zirAH' padoM kI jagaha 'mukhaH'padoM ke parivartana ne to artha kA anartha hI kara diyA hai| kisI dizA kI bhora sira karake sonA aura bAta hai aura usakI tarapha mu~ha karake sonA dUsarI bAta hai-eka dUsare ke viparIta hai| mAlUma hotA hai bharakAlI ko isakI kucha khabara nahIM par3I parantu sonIjI ne khabara jasara lekhI hai| unhoMne apane anuvAda meM mukha kI jagaha sira banAkara unakI truTi ko dUra kiyA hai aura isa taraha para sarvasAdhAraNa ko apanI satyArtha prakAzakatA kA paricaya diyA hai| nAve samutpane mRte rajati suutrke| . 'pUrvameva vinaM prAya yAvadeti vai raviH // 13-6 //
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ [36] yaha patha, 'nodeti vai ' kI jagaha ' noThyate ' pAThabheda ke sAtha 'karaNa' RSi kA vacana hai / yAjJavalkyasmRti kI 'yitAirA' TIkA meM bhI, 'pathAha kazyapa'' vAkya ke sAtha, ise 'karapatha' RSi kA vacana sUcita kiyA hai / pUrvamAyuH parIkSeta pazcAttayameva ca / prAyujAH kiM pryojnm||118|| yaha 'sAmudraka' zAstra kA vacana hai / zabdakAnmama ko meM ise kisI aise sAmudraka jJAna se uddhRta kiyA hai jisameM zrIkRSNa tathA maheza kA saMvAda hai aura usameM isakA tIsarA caraNa 'AyuhIna narANAM cet ' isa rUpa meM diyA huA hai| mahAnadyantara patra girivI vyavadhAyakaH / pAco yatra vibhidyante dezAta 13-66 // yaha 'dezAntara' kA lakSaNa pratipAdana karane vAlA paNa 'vRddhamanu' dhana hai, aisA zuddhiviveka nAgaka graMtha se mAlUma hotA hai, jisameM vRddhamanurapyAha ' isa vAkya ke sAtha yaha uddhRta kiyA gayA hai| yahA~ para isake caraNoM meM kucha zrama-meda kiyA gayA hai- pahale cara ko tIsare nambara para aura tIsare ko pahale nambara para rakkhA gayA hai--- bAkI pATha saba jyoM kA tyoM hai| pitasyAtAM roye hi putrakaH / zrutvA taddinamArabhya puvAyAM zarANakam // 13-71 " yaha patha, jisameM gAtA pitA kI mRtyu ke samAcAra sunane para dUra dezAntara meM rahane vAle putra ko samAcAra sunane ke dina se dasa dina kA 'sUtaka batAyA gayA hai, 'paiThInasi ' RSi kA vacana hai| pAi valkyasmRti kI 'mitAkSarA' TIkA meM bhI, jo eka prAcIna aMga hai aura 'dAsatoM meM gAnyakiNa jAtA hai, ' iti paiThInasi smarathAt '
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ [40] ghAkya ke dvArA ise 'peThAnasi' RSi kA pacana sUcita kiyA hai| yahA~ isakA cauthA caraNa badalA huA hai-'dazAha sUtakI bhavet' kI jagaha 'putrANAM dazarAtrakam' agAyA gayA hai| aura yaha tabadIlI vijJakula bhadau jAna par3atI hai-'putrakA mAdi padoM ke sAtha ina parivartita padoM kA arthasambaMdha bhI kucha ThIka nahIM baiThatA, khAsakara 'putrANAM pada kA prayoga to yahA~ bahuta hI khaTakatA hai-~-sonAjI ne usakA artha bhI nahIM kiyA aura vaha maTArakajI kI yogyatA ko aura bhI adhikatA ke sAtha vyakta kara rahA hai| jvarAmibhUtA yA gArI rajasA cetsrijunaa| kathaM tasyA bhavecchAcaM zuddhiA syAtna karmaNA // 6 // caturthe'hani samAte zevanyA tu tAMtriyam / nAtyA caiva punastA vai spRzet mAtvA punaH punaH // 8 // pazabAdazakRtyo vA hAyamena punaH punH| / antye ca bAsakhAM sthAna khAtyA zuddhA bhabenu sA Rel -13 vauM anyaay| ina padoM meM jvara se pIr3ita rajasvalA bI kI zuddhi kA prakAra batalAyA gayA hai aura vaha yoM hai ki 'cauthe dina koI dUsarI zrI bAga karake usa rajasvalA ko cho, dobArA snAna karake phira the aura isa taraha para dasa yA bAraha bAra mAna karake pratyeka mAna ke bAda use chuce sAtha hI bArabAra pAcagana bhI karatI rahe / anta meM saba kAhI kA (ninheM rajasvalA oDhe pahane athavA bichAe hue ho ) tyAga kara diyA cAya to vaha rajasvalA zuddha hojAtI hai| ye tInoM para rAse parivartana ke sAtha 'uzanA' nAmaka hindU RSi ke vacana haiM, jinakI smRti! bhI 'prauzanasadharmazAla' ke nAma se prasiddha hai / yAjJavalkyasmRti kI mitAgharA TIkA, zuddhiviveka aura smRtiramAra Adi pranyoM
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] meM bhI inheM 'uzanA' ke pacana likhA hai| mitAkSarA Adi mayoM meM ina pacoM kA bo rUpa diyA hai usase mAlUma hAtA hAni pahale patra meM sirpha 'ca' kI jagaha 'cada' banAyA gayA hai, isa kA uttarArdha 'sA sacalAyagAthApAlAvA lAtvA punaHspRzat' nAmaka tavarAma kI bagaha kAyA kiyA gayA hai aura tIsare meM tyAgasatA kI yaha 'tyAga lAmAkA parivartana huA hai| ina tInoM parivartana meM se pahalA parivartana nirarSaka hai aura usake dvArA pakSa kA pranipAra viSaya kA kama ho jAtA hai yA sI bhara se pIdina ho / yadi rajasvalA hogAya to usI kI zuddhi kA vidhAna rasamA kanti ko pahale se ramasvanA ho aura pII bise vara bhAjAya usakI suddhakI koI vyavasthA nahIM rhtii| 'ca' zabda kA prayoga isa daMpa porana detAha aura yaha donoM meM se kisI bhI vAyA kI jalasA ke liye eka ho zuddha kA vidhAna banAnA hai| mana kI bAra cit'kA parivartana yA ThIka nahIM thaa| mA parivartana eka vizeSa parivartana hai aura usake sambasa bhagAina kI bAta ko ghoDAra usa dUsarI jI ke sAtha sAma kI bAta ko hI apanAyA gayA hai / rahA sIsarA parivartana, yaha bar3A hI zikSaNa bhAga par3anA hai, usa 'lAtA' pada kA sambandha aMtima 'sA' pada ke Apa ThIka nahIM baiThatA aura 'tyAga' pada se usakA aura bhI jyAdA sastA hai / ho sakatA hai, ki yaha parivartaka kA asAvadhAma sakhoM kI hI karvana ho, unake rA 'yAgasatAta: kA 'khAma lAtA likhA nA kucha bhI muzkila nahIM hai, kyoM ki donoM meM abaroM kI bahuta kucha samAnatA hai, paraMtu somInI se zAyada isIkSiya pacAsanI mAmI isa patha ke anuvAda meM likhane meM koI svara se pIr3ita kI padhirajasakA hogAya to usakI sAbisakosI kiyA karane sevAzva ho sakatI hai|"
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ [42] 'tyAgaM lAtA' pAThako hI zuddha samajhA hai-zuddhikara meM bhI usakA saMzodhana nahIM diyA--bhAra anuvAda meM 'lAtA' para kA samyaMtra usa dUsarI strI ke sAtha jor3a diyA hai jo snAna karake rajasvalA ko ddhuuN| yaha saba dekhakara bar3A hI kheda hotA hai ! Apa likhama hai--"anta meM yaha sarza karane vAlA khI apane kapar3e gI utAra de mAra usa rajasvalA ke kapar3e bhI utAra de aura snAna karale / " samajha meM nahIM pAtA, jaba usa dUsarIkhI ko anta meM bhI apane kapar3e utArane tathA bAna kAna kI jarUrata vAkI raha jAtI hai aura isa taraha para yaha usa aMtima mAna se pahale azuddha hotI hai to usa azuddhA ke dvArA rajasvalA kI zuddhi kaise ho sakatI hai ! sonIjI ne isakA kucha bhI vicAra nahIM kiyA aura vaise hI khIMcatAna kara 'lAtA' pada kA sambaMdha usa dUmarI kI ke sAtha jor3a diyA hai jisake sAtha patra meM usakA koI sambaMdha ThIka nahIM baiThatA ! aura isaliye yaha parivartana yadi gahArakajI kA hI kiyA huA hai to isase unakI yogyatA kI aura bhI acchI kalaI khula jAtI hai| yahA~ taka ke isa sampUrNa pradarzana se yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai ki yaha graMtha, jaisA ki sakhArambha meM jAhira kiyA gayA thA, vAstava meM eka bahuta bar3A saMgraha graMtha hai aura isameM jaina anaina donoM hI prakAra ke vidvAnoM ke vAsyoM kA bhArI saMgraha kiyA gayA hai-graMtha kI 2700 lokasaMkhyA meM se zAyada sau Deisau zloka hI muzakila se aise nikAleM jinheM aMdhakAra kI khatantra racanA kahA jA sake, bAkI saba loka aise hI haiM jo dUsare jaina-ajaina graMthoM se jyoM ke tyoM athavA kucha parivartana ke sAtha uThA kara rakkhe gaye hai-adhikAMza padya to isameM anaina graMthoM tathA una jaina graMthoM para se hI uThA kara rakhe gaye haiM jo prAyaH anena graMthoM ke AdhAra para yA unakI chAyA ko lekara bane hue haiN| sAtha hI, yaha mI spaSTa ho jAtA hai ki graMthakAra ne apane pratijJA vAkyoM tathA
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ [43] sUcanAoM ke dvArA jo yaha vizvAsa dilAyA thA ki usane isa aMga meM jo kucha likhA hai vaha ukta jinasenAdi chahoM vidvAnoM ke prathAnusAra likhA hai aura jahA~ kahIM dUsare vidvAnoM ke pradhAnusAra kucha kapana kiyA hai vahA~ para una vidvAnoM kA athavA unake graMthoM kA nAma de diyA hai| yaha eka prakAra kA dhokhA hai / aMpakAra mahAzaya (mahArAnI) apanI pratijJAoM tathA sUcanAmoM kA pUrI taura se nirvAha nahIM kara sake aura na paisA karanA unheM iSTa thA, aisA jAna par3atA hai-unhoMne do cAra apavAdoM ko chor3a kara kahIM bhI dUsare vidvAnoM kA yA unake prayoM kA nAma nahIM diyA aura na graMtha kA sArA kayana hI una jaina vidvAnoM ke vAkyAnusAra kiyA hai jinake graMthoM ko dekha kara kapana karane kI pratijJAe~ kI gaI thI, balki bahutasA kathana bhajaina graMthoM ke AdhAra para, unake vAkyoM taka ko uddhRta karake, kiyA hai jinake anusAra kathana karane kI koI pratijJA nahIM kI gaI thii| aura isaliye yaha kahanA ki' bhadhArakajI ne jAna bUjha kara apanI pratijJAoM kA virodha kiyA hai aura usake dvArA pavalika ko dhokhA diyA hai' kucha bhI anucita na hogA / isa prakAra ke viroSa tathA dhokhe kA kucha aura bhI spaSTIkaraNa 'pratijJAdi-virodha' nAma ke eka avaga zIrSaka ke nIce kiyA jaayegaa| ____ yahA~ para maiM sirpha itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki mArakajI ne dUsare vidvAnoM ke graMthoM se jo yaha binA nAma pAma kA bhArI saMgraha karake use apane graMthoM meM nibaddha kiyA hai-'ukta ca* Adi rUpa se bhI nahIM patA-aura isa taraha para dUsare vidvAnoM kI kRtiyoM ko apanI kRti apavA racanA prakaTa karane kA sAhasa kiyA hai vaha *paMtha meM isa pA~ca padyoM ko jo 'u ' bhAvikapase dekhA hai unakA yahA~ para mahaNa nahIM hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] eka bar3A hI nindha tathA nIca karma hai / aisA jaghanya bhAcaraNa karane bAloM ko zrIsomadevasari ne 'kAvyacora' aura 'pAtakI' likhA hai / yathAH-- chatvA kRtI: pUrvakRtAH purastAtmAyAvara tAH punriikssmaannH| vaSa jaspedaya yo'nyathA pAsa kAmyacoro'sukhAtakIca // yazaslilakA zrI ajinasenAcArya ne to dUsare kAmoM ke sundara zabdAyoM kI chAyA taka harane vAle kavi ko 'cora' (pazyatohara) batasAyA hai / yathAH anyakAvyazabdArthachAyAM no gcayetkaviH / sakAvya sojyathA loke pazyatoharatAmaret // 65u -malavAradhintAmaNi / aisI hAlata meM mahAkA sogamenajI isa kArya se kisI taraha gau mukta nahIM ho sakate / ve mAne graMtha kI isa sthiti meM, usa prAcAryoM ke nirdezAnusAra, avazya ho 'kAmpacora' aura 'pAnakI' kahalAye jAne ke yogya hai aura usakI gahanA taskAra lekhakoM meM kI nAnI cAhiye / unheM isa kalaMka se bacane ke ziye kamase krama una pada-vAsyoM ke sAtha meM no jyoM ke se uThAkara rakkhe gaye haiM una vidvAnoM athavA unake granthoM kA nAma jarUra dedenA cAhiye thA jinake va pacana the; jaisA ki 'pAcArAdarza' aura 'mitAkSarA' Adi granthoM ke kanIoM ne kiyA hai| aisA karane se graMtha gata maisa kama nahIM hotA kintu usakI upayogitA aura prAmANikatA bar3ha jAtI hai| parantu mahArAnI meM aisA nahIM kiyA aura usake do khAsa kAraNa jAna par3ate haiM--eka to yaha ki, ve hindU dharma kI bahunasI thAnoM ko prAcIna jainAcAryoM athaSA jainavidvAnoM ke nAma se bainasamAja meM pracArita karanA cAhate'
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] pe aura yaha bAta para vidhAnoM ke vAkyoM ke sAtha unakA makA unake anyoM kA nAma dedene se nahIM bana sakatI thI, bainI jana use gAnya na karane / dUsare yaha ki, ve mukha meM anya parizrama se hI kAnya. kIrti mI kamAnA cAhate the-dUsare kaviyoM kI kRtiyoM ko apanI kavi prakaTa karake, sahana hI meM eka acche kati kA pada tathA sammAna prApta karane kI unakI icchA thI aura yaha icchA pUrI nahIM ho sakanI thI yadi samI uddhata pada-bAkyoM ke sAtha meM dUsare vidvAnoM ke nAma dediye jAte / taba to ApakI nimakI kRti prAyaH kucha gauma rahatI aSamA yo kahiye ki mahatvazaya aura sebAhAnasI divasAI par3atI ! ataH mukhyatayA ina donoM vitputtiyoM se abhibhUta hokara hI Apa aisA honAtharasa karane meM pravRtta hue hai, jo eka satyAdi ke liye kamI zobhA nahIM isA, balki ubaTA sAnA tathA zarmA kA sthAnaka hotA hai| zAyada isa rAjA tathA zarma ko utArane yA usakA kacha pAriMgArjana karane ke liye| bhaTTArakatrI ne anya ke anta meM, usakI samApti ke bAda, eka para nimna prakAra se diyA hai sokAya'thapurAtanA prinikhitA ammAmiramparSata-- ladIpA va sammu phAyaracanAmuddIpabamne param / gAnAzAsamanAma yadi naSaM prAyo'kariSyaM tvAm bhAzA mA'sya mAladeti suSiyA kavismayogapavAra / isa patha se nahIM yaha sUnanA gilAnI hai ki prapa meM kucha pugatana patra bhI sikha gayA hai yahA~ prakAra kA una purAtana payA ke sahAre se apanI kAmparacanA ko tapotita karane aSayA kAvyanati kamAne kA yaha mApa mI bAhuna kucha vyakta ho jAtA hai jisakA upara usakha kiyA gayA hai| mArakamI papa ke pUrvArdha meM khicate haiM-'hagane isa manpa meM, prakaraNAnusAra, nina purAtana sokoM ko likhA hai dIpaka kI taraha
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4] satpuruSoM ke sAmane hagArI kAvyaracanA ko uddIpita ( prakAzita ) karate hai| parantu unhoMne, apane graMtha meM, jana svakIya aura parakIya payoM kA prAyaH koI bheda nahIM rakkhA taba graMtha ke kauna se padyoM ko 'dIpaka' aura kaunasoM ko unake dvArA 'uddIpita' samajhA jAya, yaha kucha samajha meM nahIM AtA / sAdhAraNa pAThaka to una dasa pAMca payoM ko chor3akara ninheM 'uktaMca', 'matAntara' tathA 'anyamatam' mAdi nAmoM se ullakhita kiyA gayA hai aura jinakA ukta saMgraha meM koI khAsa bika bhI nahIM kiyA gayA athavA jyAdA se jyAdA kucha paricita padyoM ko bhI unameM zAmila karake, zeSa saba payoM ko mArakajI kI hI racanA samajhane haiM aura unhIM ke nAma se unakA ullekha bhI karate hue dekhe jAte haiN| kyA yahI mahArakajI kI kAnparacanA kA sacA uddIpana hai / athavA pAThakoM meM aisI akSata samajha utpanna karake kAvyakIrti kA lAbha uThAnA se isakA eka uddezya hai / maiM to samajhatA hU~ pichalI bAta hI ThIka hai aura isIse una pacoM ke sAtha meM unake lekhako athavA graMthoM kA nAma nahIM diyA gayA aura na dUsarI hI aisI koI sUcanA sApa meM kI gaI jisase' ve par3hate hI purAtana paca samajha liye jAte / patra ke uttarArdha meM mahArakanI, apanI kucha cintAsI vyakta karate hue, likhate haiM-'yadi maiM nAnA zAstroM ke matAntara kI navInaprAya racanA karatA to isa graMtha kA tena pAtA-athavA yaha mAnya hotA isakI mujhe kahA paannthii| aura phira isake manantara hI prakaTa karate haiM-isIliye kucha sudhIjana 'prayogavada' hote haiM-AdhIna prayogoM kA ullekha karadenA hI uciva samajhate haiN|' *paM0 pannAlAlajI sonI ne isa padya ke uttarArdha kA anuvAda pAhI vilakSaNa kiyA hai aura vaha isa prakAra hai " yadyapi maine aneka zAna aura mato se sAra lekara isa navIna zAla kI racanA kI hai, unake sAmane isakA prakAza paDegA yaha mAzA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17] aura isa taraha para Apane apane ko prayogavada (prayogavAdI ) apanA prayogavada kI nItikA anusaraNa karane vAlA bhI sUcita kiyA hai / ho sakatA hai mahArAnI kI ukta cintA kucha ThIka ho-ve apanI sthiti aura kamazorI Adi ko bhApa jAnate the parantu jaba unako apanI racanA se teja athavA prabhAva par3ane kI koI AzA nahIM thI taba to unheM dUsare vidvAnoM ke vAkyoM ke sAtha meM unakA nAma dedene kI aura bhI jyAdA vasarata thii| aisI hAlata meM bhI unakA nAma na denA ukta donoM kAraNoM ke sivAya aura kisI bAtako sUcita nahIM karatA / rahI 'prayogavada kI motikA anusaraNa karane kI bAta, prayogAda kI yaha nIti kadApi nahIM hotI ki vaha dUsare kI racanA ko apanI racanA prakaTa kare / yadi aisA ho to 'kAvyacora' aura 'prayogavada' meM phira kucha bhI antara nahI raha sktaa| yaha to isa bAta kI bar3I sAvadhAnI rakhatA hai aura isI meM Ananda mAnatA hai ki dUsare vidvAna kA bo vAkya prayoga uddhRta kiyA jAya usake viSaya meM kisI taraha para yaha kAhira kara diyA jAya ki yaha amuka vidvAna kA pAkya hai athavA usakA apanA vAsya nahIM hai / usakI racanA-praNAlI hI alaga hotA hai aura vaha nahIM, vo bhI kitane hI buddhimAna navIna navIna prayogoM ko pasaMda karate hai, ataH unakA citasale avazya anuraMjita hogaa|" anuvAdakajI aura to kyA, lalakAra kI prakariSyaM kiyA kA ayaM mI ThIka nahIM samajha sake ! taya 'itisudhiyaH kecitmayogavadAH ' kA artha samajhanA to unake liye dUra kI bAta thI / Apane purAtana payAvaraNa ke samarthana meM navIna navIna prayogoM ko pasaMda karane kI bAta to khUba kahI ! aura 'unakA citta isase avazya anuraMjita hogA' isa antima dhAsyAvatAra ne to mArake grApa hI DhA diyA !!!
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 2] durAga ke prayogoM ko badala kara rakhane kI jamata nahIM maganA aura na apane ko umagA adhikArI hA gAmanA hai / gogaganajI ko sini graMtha para se aimI gAlUga nahIM honI ve isa viSaya meM prAra: kucha bhI sAvadhAna najara nahIM pAte unhoMge saikar3oM pugatAna ghoM ko vinAsarata hI badala DAlA hai aura jina padoM ko jyoM kA syoM uThAkara rakhA hai unake viSaya meM prAya: koI sUcanA aisI nahIM ki jisase dUsare vidvAnoM ke vAkya saga jAya / sAtha hI, graMtha kI racanA-praNAlI bhI epI mAlUma nahIM hotI jise prAyaH 'prayogaMbada kI naunikA anumagNa karane vAlI kahA jA ma esI hAlata meM isa paya dvArA jina bAnoM kI sUcanA kI gaI hai ye kAvyapArIko uma phalaMkA ko dUra karane ke liye kisI taraha bhI samartha nahIM ho sAnI / unheM prAyaH baiMga mAtra samaganA cAhiye athavA yoM kahanA cAhiye ki ye pAMca se kucha zarma sI utArane athavA apane duSkarma para eka prakAra kA pardA DAlane ke liye hI lilI gaI haiM / anyathA, vidvAnoM ke samakSa ugamA kucha bhI mUlya nahIM hai| anya meM eka jagaha kalautu punamahAhaM varjayeditigAlako pasA likhA hai| yaha vAzya yezaka prayogaMbada kI nItikA anusaraNa karane vAlA hai-isameM 'gAlava RSi ke vAkya kA unake nAma ke sAtha ulekha hai / yadi sArA anya athavA grantha kA adhikAMza mAga isa taraha se bhI khilA jAtA to baha prayogadhara kI nIti kA eka acchA anusaraNa khlaataa| aura taba kisI ko upayuka Apatti kA abasara hIna rahatA / parantu anya meM, cAra udAharaNoM ko chor3akara, isa prakAra kI racanA kA prAyaH sarvatra prabhAva hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ X ] pratijJAdi - virodha | / yaha trivarNAcAra aneka prakAra ke viruddha tathA aniSTa kathanoM se bharA huA hai / prathake saMgrahatva yAdi kA digdarzana karAne ke bAda, chAna maiM unhIM ko letA hU~ aura unameM bhI saba se pahale una kathanoM kA digdarzana karAnA cAhatA hU~ jo pratijJA bhAdi ke virodha ko liye hue haiN| isa saba digdarzana se graMtha kI racanA, taratIba, upayogitA aura pramANatA Adi viSayoM kI aura bhI kitanI hI bAteM pAThakoM ke anubhava meM jAe~gI aura unheM yaha acchI taraha se mAlUma par3a jAyagA ki isa graMtha meM kitanA dhokhA hai, kitanA jAtA hai aura vaha eka mAnya naina anya ke taura para khIkAra kiye jAne ke liye kitanA bhayogya hai athavA kitanA adhika prApati ke yogya hai: -- L * 1 (1) mahAraka somasenajI ne, prandha ke zurU meM, ' yatproktaM jinasenayogyagaNibhiH ' nAmaka patha ke dvArA jina vidvAnoM ke granthoM ko dekha kara -- unake vacanAnusAra prantha racanA kI pratijJA kI hai unameM ' jinasenAcArya' kA nAma saba se prathama hai aura unheM Apane ' yogyagaNI ' bhI sUcita kiyA hai| ina jinasenAcArya kA banAyA huA eka purANa grantha sarvatra prasiddha hai jise 'AdipurANa' athavA ' mahApurANa' bhI kahate haiM aura usakI gaNanA bahumAnya bhArSa granthoM meM kI jAtI hai| isa purANa se pahale kA dUsarA koI bhI purANa prantha aisA upalabdha nahIM hai jisameM garbhAdhAnAdika kriyAoM kA saMkSepa athavA vistAra ke sAtha koI khAsa varNana diyA ho / yaha purANa ina kriyAoMoM ke liye qhAsa taura se prasiddha hai / mahArakabhI ne anya ke AThaveM adhyAya meM ina kriyAoM kA varNana zrArambha karate I hue, eka pratikSA vAkya nimna prakAra se diyA hai- Quadimrath
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] garmAdhAnAdayo bhanyAnivizakriyA mtaa| vadaye'dhunA purANe tu yA prAMtA gaNibhiH purA nail isa vAkya ke zarA yaha pratijJA kI gaI hai ki prAcIna AcArya mahodaya ( jinasana )ne purANa ( AdipurANa) meM jina gAMdhAnATika 33 kriyAoM kA kathana kiyA hai unhIM kA maiM aba kAyana karatA huuN| yahA~ bahuvacanAnta 'gaNibhiH' padakA prayoga nahIM hai jo pahale pratijJA vAkya meM jinasanAcArya ke liye unake sammAnArtha kiyA gayA hai aura usake sAtha meM 'purANe'*pada kA ekavacanAnta prayoga unake ukta purANa grantha ko sUcita karatA hai| aura isa taraha para isa vizeSa pratimA bAkya ke dvArA yaha ghoSaNA kI gaI hai ki isa praya meM garbhAdhAnAdika kriyAoM kA ayana jinasanAcArya ke prAdipurANAnusAra kiyA jAtA hai / sAtha hI, kucha paca mI AdipurANa se isa patha ke manantara uddhRna pi gaye haiM, ' yuSTi ' nAmaka kriyA ko pAdipurANa ke hI donoM paSoM ('tato'sya hAyane' prAdi) meM diyA hai aura pratavarSa 'tathA ' pratApataraNa ' nAmaka kriyAoM ke mI kitane hI patha ('vatacaryAmahaM vakSye' Adi) zrAdipurANa se jyoM ke tyoM uThAkara rakhe gaye haiM / paraMtu yaha saba kucha hote hue bhI ina kriyAoM kA adhikAMza kathana mAdipurANa athavA bhagavajinasenAcArya ke vacanoM ke viruddha kiyA gayA hai, jisakA kucha khulAsA isa prakAra hai: 60 pannAlAlajI sonI ne 'purANe' pada kA o bahuvacanAnta artha "zAstroM meM" aisA kiyA hai vaha Ika nahIM hai| isI taraha 'gazibhiH 'pada ke paDavadhanAnsa prayoga kA prAzaya mI bhApa ThIka nahIM samajhasake aura Apane usakAartha "mapiyoM ne " de diyA hai|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1] (ka) bhagavajinasena ne garbhAdhAnAdika kriyAoM kI saMkhyA 53 dI hai aura sAtha hI nimna paca dvArA yaha pratipAdana kiyA hai ki garmAdhAna se lekara nirvANa taka kI ye 53 kriyAe~ paramAgama meM 'ganSiya kriyA' mAnI gaI hai prayapaMcAzadatA himatA garmAndhayakriyAH / , garbhAdhAnAdiniSipaMyantA paramAname / pastu binasana ke bacanAnusAra kathana karane kI pratijJA se baMdhe hue bhaTTArakanI ukta kriyAoM kI saMkhyA 33 patAte haiM aura unhoMne una 33 keno nAma diye haiM ve saba bhI ye hI nahIM hai jo prAdipurANa kI 53 kriyAoM meM pAye jAte haiM / yathA: mAdhAnaM prItiH suprIti timodaH priyodayaH / nAmakarma pahiyoga zipayA prAzana tathA // 4 // myuTiva kezadhApana lipisaMsthAnasaMgrahaH / apanItirvatacaryA tAvatarakhaM tathA // 5 // vivAho varNamAmaya kulacA gRhIzitA / prazAntizva gRhatyAgo dakSiAya jinakapamA // 6 // sUtaphala va saMskAro nirvANa piNDadAmakam / bAI va sUtakataM mAyazcittaM tathaiva // 7 // tIrthayAti kavitA bAniyalaNyayA kiyaa| bhayAziva dharmasya dezanANyA vizeSata: inameM se pahale tIna patha to prAdipurANa ke patha haiM aura unameM garbhAdhAna ko Adi lekara 29 kriyAoM ke nAma diye hai, bAkI ke do paSa bharakanI kI prAthA apanI racanA bAna par3ate haiM aura unameM ra kriyAoM ke nAma dekara tetIsa kriyAoM kI pUrti kI gaI hai| aura yahA~ se prakRta viSaya ke virodha malA usa kA bhAramahamA hai| isa
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 52 6 kriyAoM meM, nirvANa' kriyA ko chor3akara, mRtaka saMskAra, piNDadAna, Ai, donoM prakAra ke sUtaka (jananAzauca, mRtAzauca ), prAyazcita, tIrthayAtrA aura dharmadezanA nAma kI kriyAe~ aisI hai jo prAdipurANa meM nahIM haiN| AdipurANa meM ukta 24 kriyAoM ke bAda gaunAdhyayamatva' Adi 26 kriyAe~ aura dI hai aura unameM mantiA kriyA niti' arthAt nirvANa batalAI hai / aura isIse ye kriyAe~ garbhAdhAnAdi nirvANAnta' kahalAtI haiM / bhagavajinasena ne ina gadhAna se lekara nirvANa taka kI 53 kriyAoM ko 'samyak kriyA' matalAyA hai aura unase mila isa saMgraha kI dUsarI kriyAoM ko athavA 'garbhAghAnAdi smazAnAnta' nAma se prasiddha hone vAlI dUsare bogoM * kI kriyAnoM ko mithyA kriyA ThaharAyA hai| yayA: *hinduoM kI kriyAe~ 'garbhAdhAnAdizmazAnAMta' nAma se prasiddha haiM, yahathAta 'yAjJavalkyasmRti ke nimnavAyasarapaTa hai brahmakSatriyavidazanA varNAsvAthAlayo dvijaaH| nikAdhA zmazAnAntAsteSAM vai maMtrita kiyA // 10 // mahAraphajI ne apanI 33 kriyAe~ visa krama se yahA~ ( upayoM meM) dI hai isI krama se unakA bhAge kathana nahIM kiyA, 'mRtaka saMskAra mAma kI kriyA ko unhoMne saba ke anta meM kyA hai aura isaliye sanakI ina kriyAoM ko bhI 'garbhAdhAnAdizmazAnAMta' kahanA caahiye| yaha dUsarI bAta hai ki unheM apanI kriyAoM kI sUcI usI krama se denI nahIM AI, aura isaliye unake kathana meM krama-virodha ho gayA, jisakA ki eka dUsarA namUnA batAvataraNa kriyA ke bAda "vivAI ko na dekara 'prAyAcita' kA denA hai| .
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 53 ] kriyA garmAdikA yastA nirvANAntA puroditaaH| AghAnAdi zmazAnAntA na tAH samyak miyAmataH // 25 // -36 vA prss| aura isaliye mahArakajI kI 'piNDadAna' tathA 'zrAddha' Adi nAma kI ukna kriyAoM ko bhagavanjinasenAcArya ke kevala viruddha hI na samajhanA cAhiye balki 'mithyA kriyAe~ mI gAnanA caahiye| (kha) apanI uddiSTa kriyAoM kA kapana karate hue, bhatArakajI ne garbhAdhAna ke bAda prIti, suprIti, aura dhRti nAma kI kriyAoM kA koI kathana nahIM kiyA, jinheM AdipurANa meM kramazaH tIsare, pA~caveM aura sAtaveM mahIne karane kA vidhAna kiyA hai, balki ekadama moda' kriyA kA varNana diyA hai aura use tIsare mahIne karanA likhA hai| payA:---- garbhasthire 'dha saMjAte mAle dunIyaka dhuSam / pramodanava saMskAryaH kriyAmuNyA pramodakaH // 55 // parantu AdipurANa meM 'navame mAsyato'bhyarSe modonAma kriyAvidhiH' isa vAkya ke dvArA 'moda' kriyA ra gahIne karanI likhI hai| aura isaliye mahArakabI kA kathana mAdipurANa ke viruddha hai| yahA~ para itanA aura bhI batalA denA ucita mAlUma hotA hai ki bhaTTArakanI ne 'prIti' aura 'suprIti' nAmakI kriyAoM ko 'priyodbhava kriyA ke sAtha putrajanma ke bAda karanA likhA hai / aura sAtha hI, sajanoM meM utkRSTa prIti karane ko 'prIti', putra meM prIti karane ko 'suprIti aura devoM meM mahAn utsAha phailAne ko priyodaSakriyA batalAyA hai| yathA: *'ti' kriyA ke kathana ko zrApa yahA~ bhI chor3a gaye hai aura usakA varNana aMtha bhara meM kahIM bhI nahIM kiyaa| isItaraha 'tIrthayAtrA' mAdi aura mI cha kriyAoM ke kathana ko Apa vilakula hI chor3a gaye athavA bhulA gaye haiN|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 54] putrajanmani saMjAta pratisuprItike kiye / priyodayazca srotsAhaH kartavyoM jAtakarmaNi // 5 // sabaneSu parA prItiH putra suprImirucyate / priyodavAva pepattAstu kriyate mahAn // 12 // yaha saba kayana mI magajinasenAcArya ke viruddha hai-kramavirodha ko mI liye huye hai-aura isameM 'prIti bAdi tInoM kriyAoM kA mAkharUpa diyA hai baha bar3A hI vilakSaNa jAna par3atA hai| bhAdipurANa ke sAtha usakA kucha bhI mela nahIM khAtA; jaisA ki AdipurANa ke ninna vAkyoM se prakaTa hai-- parmAdhAnAsparaM mAse hatIya saMpravartate / prItinAma kriyA prIyAM'nupTheyA dijanmamiH // 7 // mAdhAnAtpaMcame mAsi kiyA supriitirissyte| thA suganaprayogavyA paramopAsakavataiH / / 80 // miyodayaH prasUnAyAM jAtakarmavidhiH smRtH| jinajAtakamAyAya mavaloM yoyathAvidhi 85 -vauM prv| pichale loka se yaha mI prakaTa hai ki AdipurANa meM jAtakarmavidhi' ko hI 'priyodbhava kriyA batalAyA hai / parantu maTTArakajI ne priyodbhava' ko 'jAtakarma se minna eka dUsarI kriyA pratipAdana kiyA hai| yahI vajaha hai bo unhoMne adhyAya ke anta meM, pratipAdita kriyAmoM kI gaNanA karate 'hue, donoM kI gaNanA kSagAyalaga kriyAoM ke rUpa meM kI hai| aura isaliye pApakA yaha vidhAna mI binasenAcArya ke viruddha hai| eka bAta aura bhI batalA dene kI hai aura vaha yaha ki, bharaekajI ne 'nAtakarma vidhi meM 'jananAzauca 'ko bhI zAmila kiyA hai aura usakA kathana chaha pacoM meM diyA hai| paraMtu 'bananAzaica' ko mApana bhavaga kriyA bhI batalAyA hai, taba donoM meM kAntara kyA rahA, yaha
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] socane kI bAta hai| paraMtu antara kucha raho pA na raho, isase pratha kI betaratIcI aura usake beDhaMgepana kA hAkha kucha jarUra mAlUma ho jAtA hai| (ga) moda' kriyA ke bAda, trivarNAcAra meM 'puMsavana' aura 'sImanta' nAma kI do kriyAoM kA kramaza: nirdeza kiyA gayA hai aura unheM yathAkrama garma se pAMcaveM tathA sAtaveM mahIne karane kA vidhAna kiyA hai| yathA: samasyAtha puraya kriyAM puMsavanAmidhAma / kuntu paMcame mAkhi pumAlA nemamidhaH // 3 // atha saptamake mAse sImantavidhiyacyate / phezamadhye tu gamieyA sImA sImantamucyate 172 // ye donoM kriyAe~ zAdipurANa meM nahIM hai aura na bhaTTArakanI kI ukta 33 kriyAoM kI sUcI meM hI inakA kahI nAmozekha hai| phira nahIM mAlUma inheM yahA~ para kyoM diyA gayA hai kyA mahArAnI ko apanI pratijJA, graMtha kI taratIya aura usake pUrvApara sambaMdha Adi kA kucha mI dhyAna nahIM rhaa| vaise honahA~ jo jI meM AyA zikha mArA!! aura kyA isI ko pratharacanA kahate haiM ! vAstava meM ye donoM kriyAe~ hindU dharma kI qhAsa kriyAe~ (saMskAra) haiN| hinduoM ke dharma graMthoM meM inakA vistAra ke sAtha varNana mAyA jAtA hai / garbhiNI bI ke kezoM meM mA~ga pAine ko 'saugata kriyA kahate haiM,nisake dvArA ve garma kA qhAsa taura se saMskArita honA mAnate haiM / aura 'puMsavana kriyA kA abhiprAya unake yahA~ yaha mAnA jAtA hai ki isake kAraNa garmiNI ke garbha se lar3akA paidA hotA hai, jaisA ki muhataciMtAmaNi kI pIyUSadhArA TIkA ke nimna vAkya se bhI prakaTa hai"pumAn sUpate'nena karmaleti vyutpatyA puMsavanakarmaNA puNstvhetunaa|" paraMtu naina siddhAMta ke anusAra, isa prakAra ke saMskAra se, garma meM AI huI lar3akI kA lar3akA nahIM bana sakatA / isaliye baina dharma se isa saMskAra kA kucha sambadha nahIM hai| magavaSijanasana ke vacanAnusAra ina donoM
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 56 ] kriyAoM ko bhI mithyA kriyAe~ samajhanA cAhiye / mAlUma hotA hai kucha vidvAnoM ne dUsaroM kI ina kriyAoM ko kisI taraha para apane graMthoM meM apanAyA hai aura bhaTTArakajI ne unhIM meM se kisI kA yaha aMdhA'nukaraNa kiyA hai| anyathA, ApakI tetIsa kriyAoM se inakA koI sambaMdha nahIM thaa| (gha) trivarNAcAra meM, nirdhana ke liye, garbhAdhAna, pramoda, sImaMta aura puMsavana nAma kI cAra kriyAoM ko eka sAtha ra mahIne karane kA bhI vidhAna kiyA gayA hai / yathAH-- garbhAdhAna pramodazca sImantaH puMsavaM tthaa| navame mAsi caikA kuryAtsarvatu nirdhana Non yaha kathana bhI maganinasenAcArya ke viruddha hai--AdipurANa meM garmAdhAna aura pramoda nAma kI kriyAoM ko eka sAtha karane kA vidhAna hI nhiiN| yahA~ 'garbhAdhAna kriyA kA, jisameM bhAraphanI ne bIsaMmoga kA khAsataura se taphasIlavAra vidhAna kiyA hai, ve mahIne kiyA jAnA bar3A hI vilakSaNa jAna par3atA hai aura eka prakAra kA pAkhaNDa mAlUma hotA hai| usa samaya mArakajI ke usa 'kAmayajJa' kA racAyA jAnga jisakA kucha paricaya mAge dhana kara diyA jAyagA, niHsandeha, eka bar3A hI pApa kArya hai aura kisI taraha bhI yuktiyukta pratIta nahIM hotA / svayaM maTTArakAjI ke 'mAsAnu paMcamAcarca tasyAH saMgaMdhivajayat isa vAkya se bhI usakA virodha mAtA hai, jisameM likhA hai ki pAMca mahIne ke bAda garmiNI jI kA saMga choDa denA cAhiye-usase bhoga nahIM karanA cAhiye / aura vaise bhI garbha raha jAne ke bATha nau mahIne bAda 'garbhAdhAna kriyA kA kiyA jAnA gahana eka dIga raha jAtA hai, jo satpuruSoM dvArA bhAdara kiye jAne ke yogya nhiiN| bhadhArakAmI nirdhanoM ke liye aise doga kA vidhAna karate haiM, yaha ApakI bar3I hIvicitra lIlA athavA paropakAra buddhi hai! ApakI rAya meM zAyada ye garmAdhAna bhAdi kI kriyAe~ vipuladhana-sAdhya haiM aura unheM dhanavAna loga hI kara
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ [57 ] sakate haiM / parantu AdipurANa se aisA kucha bhI mAlUma nahIM hotaa| yahA~ aneka kriyAoM kA vidhAna karate hue 'yathAvimA 'yathAvimacaanApidi zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai aura usase mAlUma hotA hai ki ina kriyAoM ko satra loga apanI apanI zakti aura sampati ke jAnusAra kara sakate haiM dhanavAnoM kA hI unake liye voI ThekA nahIM hai| () mahAravAnI ne, nigna patha dvA, brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zava cAroM jAtiyoM ke liye kramazaH 123, 16 , 20. veM, bhaura 32 dina bAlaka kA nAma rakhane kI vyavasthA kI hai-. / .. dvAdaze poharI bizevAnize divasediyA nAmapharma svajAtInAM kartavya pUrvamAnataH // 119 // ' . Apako yaha vyavasthA bhI bhagavajinasena ke viruddha hai| zrAdipurANa meM janA dina se 12 dina ke bAda-133, 14, Adi kisI bhI anukUca divasa meM nAma karma kI sabake liye sagAga vyavasthA kI gaI hai aura usameM bAti athavA varNamada ko koI sthAna nahIM diyA gayA / yathA: sonIjI ne isa paMpa ke anuvAda meM kucha galatI sAI hai| isa paca meM prayukta hue khajAtInAM para aura api' tathA 'pA' zabdoM kA artha ye DIka nahIM samajha ske| svajAtInA ' pada yahA~ cAroM jAtiyoM arthAt dhaNI kA dhAvaka hai aura 'api samudhapArtha meM tathA 'bA' zabda avadhAraNa artha meM gayA hai vikalpa artha meM nhiiN| hinduoM ke yahA~ bhI, jinakA isa grantha meM pAyA anutaraNa kiyA gayA hai, 'varNakrama hI nAma karma kA vidhAna kiyA gayA hai, jaisA "sArasaMgraha' kenine pAya se prakaTa hai jo mu0 cintAmaNi dIpAyapadhArA kA meM diyA jA hai-' pikAdojaha vimA kSetriyANAM pryodsh| * vaizyAnAM porDa nAma mAMsAle janmanaH / 1
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] dvAdazAhAtparaM nAma pharma janmadinAnmAnam / anukale sunasyAmya pitrAragi sukhAvahe // 3 // (ca) nivarNAcAra meM, ' nAma ' kriyA ke aMgatA, bArIka ke kAna nAka bIMdhane aura uro pAlo meM biThalIne ke do gaMna diye hai aura isa taraha para 'pharNavadhana' tathA 'AMdolAropaNa ' nAma kI do mIna kriyAoM kA vidhAna kiyA hai, ninakA usa 33 kriyAoM meM kahIM bhI nAgonala nahIM hai|yaadipuraann meM bhI ina kriyAoM kA koI kayana nahIM hai| aura isaliye mahArAnI kA yaha vidhAna bhI bhAgArinanasena ke viruddha hai aura unakI ina kriyAoM ko mI 'misyAkriyAeM samajhAnA caahiye| ye kriyAe~ bhI hindU dharma kI khAsa kiyA hai aura unake yahA~ do alaga saMskAra gAne jAte haiM / mAlUma nahIM mahArAnI ina donoM kiyAzoM ke sirpha maMtra dekara hI kyoM raha gaye aura unakA pUrA vidhAna kyoM nahIM diyA ! zAyada isakA yaha kAraNa ho ki jisa manya se bhApa samraha kara rahe hoM usameM kiyAoM para gaMtra bhAga thalaga diyA ho aura usa para se nAma kiyA ye maMtra ko nakala karate hue usake anantara diye hue ina donoM gaMtroM kI bhI Apa gAla kara gaye ho aura Apako isa bAta kA khayAla hI na rahA ho ki hamane ina kriyAoM ko apanI tetIsa kriyAoM meM vidhAna athamA nAmaraNa hI nahIM kiyA hai| parantu kucha gI ho, isase mApake grantha kI avyavasthA aura vainAtIvI asara pAI jAtI hai| yahA~ para maiM itanA aura bhI banalA denA cApatA hU~ ki mere pAsa brahmamUri-trivarNAcAra kI jo hastalikhita prati paM0 sItArAma zAstrI kI zikhI huI hai usameM aAndolAropaNa kA maMtra to nahIM zAyada bUTagayA ho-parantu karNavedhana kA gaMtra jarUra diyA huA hai aura vaha nAmaka ke maMtra ke anantara hI diyA huA hai / lekina yaha maMtra isa trivarNAcAra ke maMtra se kucha mina hai, jaisA ki donoM ke nimnarUpoM se prakaTa hai
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 8] OM hI pArNamAlAvadhanaM karomi svaahaa| -prasAritriSAMcAra! aaNkhii aagssttuH kssaagr' thaali gaalinggaar`aa| ..-somsentrivdhaar|, isase bakSasUritrivarNAcAra ke maMtroM kA mAMzika virodha pAyA jAtA hai aura usa yahA~ badalakara rakhA gayA hai, aisA jAna par3atA hai / isI taraha para aura mI kitane hI maMtroM kA prasUri-trivarNAcAra ke sAtha virodha hai aura yaha aise maMtroM ke mahatva aSayA unakI samIcInatA ko aura bhI kama kiye detA hai| (cha) mArakI ne 'annaprAzana ke bAda aura 'nyuSTi kriyA se pahale 'gamana' nAma kI bhI eka kriyA kA vidhAna kiyA hai, nisake dvArA bAlaka ko paira rakhanA sikhalAyA jAtA hai / yathA: athAsya navama mAse gamana kArayeriyA / gamanAdhitana suvAra zubhayogake // 14 // yaha kriyA bhI zAdipurANa meM nahIM hai-pAdipurANa kI dRSTi se yaha mithyA kriyA hai aura isaliye isakA kathana bhI bhagavagjinasena ke viruddha hai| sAtha hI, pUrvApara-virodha ko bhI liye hue hai, kyoMki mahArakajI kI tIsa kriyAoM meM gI isakA nAma nahIM hai| nahIM mAlUma bhaTTArakajI ko bArabAra apane kathana ke gI viruddha kathana karane kI yaha kyA dhuna samAI yoniba Apa yaha batalA cuke ki garbhAdhAnAdika kriyAe~ tetIsa hai aura unake nAma bhI de cuke, taba usake viruddha bIca bIca meM dUsarI kriyAoM kA bhI vidhAna karata jAnA aura isataraha para salyA prAdi ke bhI virodha ko upasthita karanA cAcittatA, asamIkSyacAritA athavA pApasapana nahIM vo aura kyA hai / isa taraha kI pravRtti niHsandeha bhApakI pranyaracanA-sambandhI ayogyatA ko acchI taraha se khyApita karatI hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] yahA~ para meM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hai ki 'lipisaMsthAnasaMgraha (akSarAbhyAsa ) nAmaka kriyA ke bAda bhI eka kriyA aura bar3hAI gaI hai aura usakA nAma hai 'pustakapradapa yaha kiyA bhI bhAdipurANa meM nahIM hai aura na tetI kriyAzoM kI sUcI meM hI isakA nAma hai / lipisaMsthAna kriyA kA vidhAna karate hue, 'mausIbaMdhanataH pazcAcchAstrAraMbhI vidhIyate' isa vAkya ke dvArA, yapi, yaha kahA gayA thA ki zAsAdhyayana kA prAramma mAnIvandhana (upanayana kriyA ) ke pazcAt hotA hai parantu yahA~ / pustakamahaNa' kriyA ko bar3hA kara usake dvArA upanayana saMskAra se pahala hI zaka ke paDhane kA vidhAna kara diyA hai aura isa bAta kA kucha bhI dhyAna nahIM rassA ki pUrva kathana ke sAtha isakA virodha mAnA hai / yathA: upAdhyAyena ve zippaM pustaka dIyate naa| ziSyo'pi ya eThacyAzaM gAndIpaunapUrvakam // 1 // (ja) mArakAjI ne lipi-saMsthAna-samAha' nAmaka kriyA ko dete hue usakA muhUrta bhI diyA hai, jabaki dUsarI kriyAoM meM se gAdhAna, upanayana (yajJopavIta) aura vivAhasaMskAra jaigI bar3I kriyAyoM taka kA bhApane koI muhUrta nahIM diyaa| nahIM mAlUma isa kriyA ke sAtha meM muhUrta dene kI Apako kyA sUjhI aura pApakA yaha kaisA racanA-kama hai jisakA koI eka tarIkA, niyama athavA DhaMga nahIM !! astu, isa muhUrta ke do padya isa prakAra haiM:mRzAdipaMcasvapise mipumUne, istAdikeca phiyata nitya]'zvinI isa padya meM jo pATha medra praiphiTI meM diyA gayA hai vahI mUlakA zuddha pATha hai, sonIjI kI anuvAda-pustaka meM yaha palata rUpa se diyA huA hai| payakAbhanuvAda bhI kucha galata huA hai.| kamase kama citrA' ke bAda 'svAtI'kA aura' pUrvApADa 'se pahale. 'pUrvAphAlgunI nakSatra kA nAma aura diyA jAnA cAhiye thaa| .
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ {11] [pa]bhiSepa pracaNanaye ca, vidhaasmaarmbhmshstisisau|| 165 udagate bhAsvani paMcame'ye, mAte'sarasvIkArya zizUnAm / , sarasvatI devadhupAlakaM ca, yuddhodanAramipUjya kuryAt // 16 // inameM se pahalA, paca 'zrIpati ' kA aura dUsarA viziSTa' api kA vacana hai / muhUrta cintAmaNi kI pIyUSadhArA TIkA meM bhI ye hI vidvAnoM ke nAma se udhRta pAye jAte haiN| dUsare pakSa meM 'vinavinAyaka' kI bagaha 'cenna{pAlaka' kA parivartana kiyA gayA hai aura usake dvArA gaNezajI' ke sthAna meM kSetrapAsa kI guru aura cAvaca vagairaha sa pUjA kI vyavasthA kI gaI hai| kSetrapAla kI yaha pUjana-vyavasthA AdipurAla ke miruddha hai| sItaraha para dUsarI kriyAoM ke barthana meM bo yaca, yacI, vizAla aura jayAviyatAnoM ke pUjana kA vidhAna kiyA gayA hai, athavA 'pUrvavatpUjayet "pUrvavad homapUjAM ca kRtvA Adi nAkyoM ke dvArA prakAra ke dasare devatAoM kI mI pUjA kA-visakA varNana cIpa pA~ca adhyAyoM meM hai-bo izArA kiyA gayA hai vaha saba mI mAdi purANa ke viruddha hai / zrAdipurANa meM gAgjinasena ne, garmAdhAnAdika phiyAoM ke avasara para, isaprakAra ke devI devatAmoM ke pUjana kI koI vyavasthA nahIM kii| unhoMne aAmataura para sA kiyAoM meM siddhoM kA bana rakhA hai, jo 'poThiyA' mantroM dvArA kiyA jAtA hai / bahutasI kriyAoM meM barhanto kA, devaguru kA aura kisI meM prAcAryo bhAdi kA pUjana bhI badalAyA hai, jisakA vizeSa-jJAna-AdipurANa ke 38 aura 20 se paloM ko dekhane se mAlUma ho sakatA hai| etaiH paThikAma ) sikhAcana kuryAvAmAnAdi kriyaathiyo|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] yahA~ para meM trivarNAcAra kI eka dUsarI vilakSaNa pUjA kA bhI unamna kara denA ucita samamAnA hU~, aura vaha hai 'yonisya devatA kI puujaa| mahArakajI ne, garbhAdhAna kriyA kA vidhAna karate hue, isa apUrva apanA bhakSutapUrva devatA kI pUjA kA jo maMtra diyA hai vaha isa prakAra hai OM hrIM kI nyU~ yonisthadevate mama satpuna janayasa prasidhAusA svaahaa| isa mana meM yaha prArthanA kI gaI hai ki hai yonisthAna meM baiThe hue devatA ! mere satputra paidA kro| bhArakajI likhate haiM ki 'yaha matra par3akara govara, gomUtra, dUdha, dahI, ghI kuza (darbha ) aura jana se yonikA acchI taraha se prakSAsana kare aura phira usake Upara caMdana, kesara tathA kasturI Adi kA saMpa kara deve / yathAiti maMtreNa gomayagomUtracIradaghisapiMkuzodakoMni sampradAya zrIgaMdhakuMkumakastUrikAcanulepanaM kuryAt / yahI yonisya devatA kA sAkSAta pUvana hai| aura isase yaha mAlUna hotA hai ki mArakajI aisA mAnate the ki khI ke yoni sthAna meM kisI devatA kA nivAsa hai, jo prArthanA karane para prAthoM se apanI pUjA levAra usake liye putra paidA kara detA hai| parantu jainadharma kI aisI zikSA nahIM hai aura na bainamatAnusAra aise kisI devatA kA astitva yA vyAktitva hI mAnA jAtA hai| ye saba dhAmamAniyoM apanA zAktikoM jaisI bAteM haiN| mahArAnI nai sambhavataH unhIM kA anukaraNa kiyA hai, unhIM baisI zikSA ko samAna meM pracArita karanA cAhA hai, aura isaliye garmAdhAna' kriyA meM zrApamA yaha pUjana-vidhAna mahaja pratijJA-virodha ko hI liye huye nahIM hai balki jainadharma aura jananIti ke bhI viruddha hai, aura Apake isa kriyA mana ko apaye maMtra saganA caahiye|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ka) isa AThaveM adhyAya meM, aura bhAge mI, mAdipurANa varNita kriyAoM ke bo bhI matra diye haiM ve prAyaH sabhI prAdipurANa ke viruddha haiM | mAdipurANa meM garbhAdhAmAdika kriyAoM ke maMtroM ko do bhAgoM meM vibhAbita kiyA hai-eka 'sAmAnyaviSaya maMtra' aura dUsare vizeSaviSaya maMtra' / 'sAmAnyaviSaya maMtra' ve haiM jo saba kriyAoM ke liye sAmAnya rUpa se nirdicha hue haiM aura vizeSaviSaya' unheM kahate haiM jo khAsa khAsa kriyAmoM meM atirikta rUpa se niyukta hue haiM / sAmAnyaviSaya maMtra 1 pIThikA, 2 jAti, 3 nistAraka, 4 RSi, 5 surendra, 6 paramarAna aura 7 parameSThi maMtra-bheda se sAta prakAra ke haiN|in saboM ko eka nAma se 'pIThikA-maMtra kahate haiN| kriyA-maMtra, sAdhana-maMtra tayA dhAhati-maMtra bhI inakA nAma hai aura ye 'utsargika-maMtra bhI kahalAte haiM, jaisAki zrAdipurANa ke nimna nAzyoM se prakaTa hai| ete tu pIThikA maMtrAH sAta yA vijottmH| pa: siddhArcana phayAkSAdhAnAdikriyASidhau // 77 // kiyAmaMdhAsta etesyuraadhaanaadikriyaavitrii| sUjhe gaNadharoddhAya yAnti sAghanamaMtratAm // 78 // sadhyAsvamitraye devapUjane nityakarmahi / bhavanyAhutimaMtrAyata pate vidhilAdhitAH // 7 // sAdhAraNAstvime maMtrAH sarvava kriyAvidhau / yathAsamayamujhenye vizeSaviSayAMba sAn // 31 // , kriyAmaMtrAstvihoyA ye puurvmnuvrnnitaaH| sAmAnyaviSayAH sapta pIThikAmaMdharuDayaH / / 215 // * te hi sAdhAraNA sakriyAnu viniyoginaH / tata utsargikAtAmmaMtrAnmatraviko viduH // 216 / / vizeSavipayA maitrAH kriyAsUnAnu varzitAH /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ itaH prakRti cAmyUyAsta pathAnAyanamaH // 217 // maMtrAnimApayA yogyaM yaH kriyAnu piniyojayen / ' sa loke sammati pAti yutAdhArI hijosam // 218 // ... -40 vA pry| ina pAkyoM se mAdipurANa-parNita maMtroM kA khAsa taura se gAya pAyA jAtA hai aura yaha gAlaga hotA hai ki jaina zrAmgAyAnusAra malamUliyata ke sAtha ina kriyAnoM ke maMtra haiN| gaNadhara racita sUtra (pAsakAdhyayana) athavA paramAgama meM unheM 'sAdhanamaMtra' kahA hai-kriyAe~ unake dvArA siddha hotI hai aisA pratipAdana kiyA hai aura isaliye saba kriyAoM meM unakA papAyogya viniyoga honA caahiye| eka dUsarI jagaha bhI isa viniyoga kI preraNA karate hue likhA hai ki 'janamata' meM ina maMtroM kA saba kriyAoM meM viniyoga mAnA gayA hai, ataH zrAvakoM ko cAhiye ki Se vyAmoha mayA bhrama chora kara-niHsaMdeha rUpa se -ina maMtroM kA sarvatra prayoga kreN| yathA: viniyogastu sAMsu kriyAsyeSAM mano jinaH / amyAmohAvatastataH prayojyAsta upAsaH // 38-7 // parantu, yaha saba kucha hote hue bhI, mahArayAnI ne ina donoM prakAra ke sanAtana aura yathAmnAya + maMtroM meM se kisI bhI prakAra ke maMtra kA yahA~ prayoga +bhAvipurANa meM 'tanmanAstu yathAmnAyaM ' Adi pakSa ke dvArA ina maMtroM ko jaina prAcAya ke maMtra batalAyA hai| * pA~ca adhyAya meM, nityapUjana ke maMtroM kA vidhAna karane, hue, sirpha eka prakAra ke pIThikA maMtra diye hai parantu unheM bhI unake asalI rUpa meM nahIM diyA pradarzana rapayA hai-aba maMtroM ke zurU meM jor3A gayA hai aura kitanahA maMtroM meM 'namo Adi zabdoM ke hitvaM prayoga kI jagaha ekatva kA prayoga kiyA gayA hai| isI taraha aura bhI kuchamyUnA trikatA kI gaI hai| AdipurANa ke maMtra jace tuje lokoM meM baddha hai|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ [65] nahIM kiyA, balki dUsare hI maMtroM kA vyavahAra kiyA hai jo AdipurANa se bilakula hI vilakSaNa athavA minna TAipa ke maMtra haiM / isase adhika bhagavajjinasena kA aura unake bacanAnusAra jainAgama kA bhI virodha aura kyA ho sakatA hai / maiM to ise bhagavabijanasenako khAsI abahelanA aura sAtha hI janasAdhAraNa kI acchI pratAraNA (canA) samajhatA huuN| masta magajinasenane 'maMntrAstra eva dhyaa| syurya kriyAsu viniyojitA: ' isa 36 ve parva ke vAkya dvArA unhIM maMtroM ko 'dharmyamaMtra' pratipAdana kiyA hai jo utaprakAra se kriyAoM meM niyomita hue haiM, aura isaliye mahArakajI ke maMtroM ko 'apaya maMtra' athavA 'jhUThemaMtra' kahanA cAhiye / jaba unake dvArA prayukta hue maMtra vAstava meM una kriyAoM ke maMtra hI nahIM, taba una kriyAoM se lAma bhI kyA ho sakatA hai ? balki sUThe maMtroM kA prayoga sAtha meM hone kI dhanaha se kucha bigAr3a ho nAya to pAcarya nhiiN| yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki, trivarNApAra meM jo kriyA-maMtra diye haiM ve AdipurANa se pahale ke bane hue * bAharaNa ke taura para 'lipadhA' kriyA ke maMtra kolijiye| zrAdi purANa meM 'satyajAtAya nama' Adi pITikAmaMtroM ke atirikAsa kriyA kA jo vizeSa maMtra diyA vaha hai-"divyasiMhAsanabhAgI bhava, vijayasiMhAsanamAgI bhava, paramasiMhAsanabhAgI bhava" aura zivAcAra meM jo maMtra diyA hai vaha hai-kahIM ahaM asi mA usApAlakamupadezayAmi svAhA honI meM kitanA antara haisa pAThaka svayaM samajha sakate haiN| eka ucama AzIrSAvAtmaka athavA bhAvanAtmaka hai to dUsarA mahaz2a sUcanAtmaka hai ki maiM bAlaka ko biThalAtA hU~ / prAyaH aisI hI hAlata dUsare mantroM kI samajhanI caahiye| - -
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ [66] kisI gI pranya meM nahIM pAye jAte, aura zrAdipugNa se yaha spaSTa mAlUma ho rahA hai ki usameM jo kriyA-mantra diye haiM ve hI ina kriyAoM ke asalI, Agama-kathita, sanAtana aura jainAmnAyI gaMtra haiM / aisI hAsata meM trivarNAcAra pAne maMtroM kI bAta yahI natIjA nikalatA hai ki ve zrAdipurANa se bahuta pIche ke bane hue haiN| unakI athavA una jaise maMtroM kI kalpanA mahArakI yuga meM--saMbhavataH 12vI se 15 vIM zatAbdI taka ke madhyavartI kisI samaya meM huI hai, aisA jAna par3atA hai| . (ba) adhyAya ke anta meM, 'pustakaharu ' kriyA ke bAda, bhaTTArakanI ne eka patha nimnaprakAra se diyA hai: * garbhAdhAna modapuMsavanakA sImantajanmAmitrA yAnupAnabhojana va gamanaM dhaulAkSarAbhyAsanam / suprItiH priyasUkhayo gurumukhAcchAlasyasaMgrAhaNe etA:paMcadaza kriyA samaditA asmin jinendrAgame // 18 // isameM, adhyAya-varNita kriyAoM ko unake nAmake sAtha gaNanA karate hue, kahA gayA hai ki ye paMdraha kriyAe~ isa jinendrAgama meM bhaleprakAra se kayana kI gaI hai, parantu kriyAnoM ke bo nAma yahA~ diye haiM ke caudaha hai- garbhAdhAna, 2 moda, puMsavana, 1 sImanta, 1 nanma, 6 mamiyA (nAma), bahiryAna, 8 bhojana, 6 gamana, 10 causa, 11 akSarAmyAsa, 12 prIti, 13 priyogaba tathA 14 zAmagrahaNa aura adhyAya meM jina kiyAyoM kA varNana kiyA gayA hai unakI saMkhyA unIsa hai| prIti, niSadhA (upavezana ), nyuSTi, karNavedhana aura pAndohAropaNa *sa padya ke anuvAda meM sonIjI ne jo vyartha kI bacAtAnI kI hai vaha khAdaya vidvAnoM ko anuvAda ke dekhate hI mAlUma paramAtI hai| usa para yahA~ cha TIkA TippaNa karane kI jarata nahIM hai|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 67 ] " nAgarI pA~ca kriyAoM kA yahA~ to varNana hai, parantu yahA~ gaNanA ke avasara para vilakula hI bhulA diyA hai| isase ApakA mahama cacana- virodha hI nahIM pAyA jAtA, balki yaha bhI ApakI grantha racanA kI vilakSaNatA kA eka acchA namUnA hai aura isa bAta ko jAhira karatA hai ki Apako acchI taraha se graMtha racanA karanA nahIM bhAtA thA / itane para bhI, kheda hai ki, Apa apane isa maMtra ko 'jinendrAgama' batalAte haiM ! jo praya pratijJAvirodha, dhyAgamavirodha, AmnAyavirodha, RSivAkyavirodha, siddhAntavirodha, pUrvAparavirodha, yuktivirodha aura zramavirodha yadi doSoM ko liye hue hai, sAtha hI corI ke kalaMka se kalapita hai, use 'jineMdrAgama' batalAte hue Apako jarA bhI sammA tathA zarma nahIM AI | x isase adhika dhRSTatA aura dhUrtatA aura kyA ho sakatI hai ? yadi aise hIna grantha bhI 'ginendrAgama' kahalAne lage taba to jinendrAgama kI abhI khAsI miTTI palIda ho jAya aura usakA kucha bhI mahatva na rhe| isIlie aise chadyavepadhArI graMthoM ke nama rUpa ko dikhalA para unase sAvadhAna karane kA yaha prayakSa kiyA jA rahA hai| (Ta) trivarNAcAra ke meM adhyAya meM, 'yajJopavItasatkarma eet natvA gurukramAt' isa vAkya ke dvArA guru-paramparA ke anusAra yajJopavIta ( upanIti ) kriyA ke kathana kI vizeSa pratikSA karate hue, nimna patha diye haiM:-- garbhArame kurvIta brAhmaNasyopanAyanam deva rAzo garbhAntu dvAdaze vizvaH // 3 // brahmavarcasakAmasya kArye citrasya paMcame / * rAso balArthinaH paThe vaizyasyeArthamo'STame // 4 // somIjI ko anuvAda ke samaya kucha kimaka jarUra peza huI hai aura isa liye unhoMne "jinendrAgama" ko " adhyAya " meM badala diyA hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 68 ] * ASoDazAza [ dA] dvAviMzAccaturviMzAttu [ ] vatsarAt brahmakSatravizAM kAlo hyupanayanAH [ na zraupanAyanikaH ] pdH||5|| zrata Urdhva patantyete sarvadharmavahiSkRtAH / pratiSThAdiSu kAryeSu na yojyA brAhmaNottamaiH // 6 // ina padyoM meM se pahale patha meM upanayana ke sAdhAraNa kAla kA, dUsare meM vizeSa kAla kA, tIsare meM kAla kI utkRSTa maryAdA kA aura cauthe meM utkRSTa maryAdA ke bhItara bhI yajJopavIta saMskAra na hone ke phala kA ullekha kiyA gayA hai, aura isa taraha para cAroM padyoM meM yaha batamAyA gayA hai ki- 'garma se bhAThane varSa brAhmaNa kA gyArahaveM varSa kSatriya kA aura bArahaveM varSa vaizya kA yajJopavIta saMskAra honA cAhiye / paraMtu jo brAhmaNa ( vidyAdhyayanAdi dvArA ) brahmateja kA icchuka ho usakA garbha se pA~caveM varSa, rAjyavana ke arthI kSatriya kA chaThe varSa aura vyApArAdi dvArA apanA utkarSa cAhane vAle vaizya kA AThaveM varSa ukta saMskAra kiyA jAnA cAhiye / isa saMskAra kI utkRSTa maryAdA brAhmaNa ke liye 16 varSa taka, kSatriya ke liye 22 varSa taka aura vaizya ke liye 24 varSa taka kI hai| isa maryAdA taka bhI jina logoM kA upanayana saMskAra na ho pAye, ve apanI apanI maryAdA ke bAda patita ho jAte haiM, kisI bhI dharma karma ke adhikArI nahIM. rahate unheM sarva dharmakAryoM se bahiSkRta samajhanA cAhiye aura isaliye brAhmaNoM ko cAhiye ki ve pratiSThAdi dharmakAryoM meM unakI yojanA na kareM' ! 1 yaha saba kayana bhI bhagavajjinasena ke viruddha hai| AdipurANa meM varyAbheda se upanayanakAla meM koI meda hI nahIM kiyA-- saba ke liye garbha se ATha varSa kA eka hI upanayana kA sAdhAraNa kAna rakkhA gayA hai| yathA 2 *isa padya meM brekiToM ke bhItara jo pAThabheda diyA hai vaha patha kA mUla pATha hai jo aneka graMthoM meM ullekhita milatA hai aura jile saMbhavataH yahA~ badala kara rakkhA hai /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 66] kriyopanIni mA'sya varSe garmATama mvaa| ' yadhApanAtakeyasya mojhI savatabandhanA // 3-104 // ; aura yaha bAta jainanIti ke bhI viruddha hai ki jina logoM kA uka maryAdA ke bhItara upanayana saMskAra na humA ho unheM sarva dhargakRtyoM se bahiSkRta caura vaMcita kiyA jAya athavA dharma-sevana ke unake sabhI adhikAroM ko chIna liyA jAya / jainadharma kA aisA nyAya nahIM hai aura na usameM upanayana saMskAra ko itanA mahatva hI diyA gayA hai ki usake binA kisI bhI dharma karma ke karane kA koI adhikArI hI na rahe / usameM dharmasevana ke aneka mArga batalAye gaye haiM. jinameM upanayanasaMskAra bhI eka mArga hai athavA eka mArga meM dAkhila hai| jemI binA yajJopavIta saMskAra ke bhI pUjana, dAna, svAdhyAya, tapa aura saMyama jaise dharmaphaloM kA AcaraNa kara sakate haiM, karate haiM aura karate Ae haiN| Avaka ke bAraha vratoM kA bhI ve khaMDazaH athavA pUrNarUpa se pAlana kara sakate haiM aura anta meM sokhanA vrata kA bhI anuSThAna kara sakate haiN| pratiSThAkAryoM meM bhI bar3e bar3e pratiSThAcAryoM dvArA aise logoM kI niyukti dekhI jAtI hai jinakA ukta maryAdA ke bhItara yajJopavIta saMskAra nahIM humA hotA / yadi ta maryAdA se Upara kA koI bhI ajaina jainadharma kI zaraNa meM Ae to jainadharma usakA yaha kaha kara kabhI yAga nahIM kara sakatA ki 'maryAdA ke bhItara tumhArA yajJopavIta saMskAra nahIM hubhA isaliye aba tuma isa dharma ko dhAraNa tathA pAlana karane ke adhikArI nahIM rhe| aisA kahanA aura karanA usakI nIti tathA siddhAnta ke viruddha hai| vaha khuzI se use apanAegA, apanI dIkSA degA aura jarUrata samajhegA to usake liye yahopavIta kA bhI vidhAna kregaa| isI taraha para eka jainI, jo ukta maryAdA taka bhavatI athavA dharma karma se parAGmukha rahA ho, apanI bhUkha ko mAlUma karake zrAvakAdi ke bata denA cAheM to jainadharma usake liye mI yathAyogya vyavasthA kregaa| usakA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 70] maryAdA ke bhItara yajJopavIta saMskAra se saMskArita na honA, usameM kucha bhI bAdhaka na hogaa| aura ina saba bAtoM ko puSTa karane ke liye jaina zAstroM se saikar3oM kathana, upanayana aura udAharaNa uddhRta kiye jA sakate haiM, jinakI yahA~ para koI jarUrata gAlaga nahIM hotii| ataH bhaTTArakajI kA ukta likhanA jainadharma kI nIti bhaura prakRti ke viruddha hai| vaha hindUdharma kI zikSA ko liye hue hai| mArakajI ke uka padya bhI hindUdharma kI cIz2a hai-pahale donoM padya 'manu' ke pacana haiM aura ve 'manusmRti' ke dUsare adhyAya meM kramazaH maM0 36, 17 para jyoM ke tyoM darna | tIsarA padya aura cauthe patha kA pUrvArdha donoM 'yAjJavalkya RSike pacana haiM aura 'yAjJavalkyasmRti' ke pahale adhyAya meM kramazaH na0 37 tathA 38 para darna hai / rahA cauthe padya kA uttarArdha, yaha bhAArakajI kI prAya apanI racanA nAna par3atA hai aura yAjJavalkya smRti ke 'sAvitrIpatitA nAtyA vAtyastomAite RtoH' isa uttarArdha ke sthAna meM banAyA gayA hai| yahA~ para pAThakoM kI samajha meM yaha bAta sahaja hI ANAyagI ki ki jaba mahArakajI ne guruparamparA ke anusAra kathana karane kI pratijJA kI taba usake anantara hI pApakA 'manu' aura 'yAjJavalkya ke vAkyoM ko uddhRta karanA isa bAtako sApha sUcita karatA hai, ki ApakI guru paramparA meM manu aura yAjJavalkya jaise hindU RSiyoM kA khAsa sthAna thaa| Apa babAhira apane makArakI veSa meM bhale hI, jainI.taSA jenaguru bane hue, majaina-guruSoM kI nindA karate hoM aura unakI kRtiyoM tathA vidhiyoM ko acchA na batalAte ho parantu ApakA antaraMga unake prati jhukA humA barUra thA, isameM sandeha nahIM; aura yaha bhApakara mAnasika daurbalya thA jo Apako una manana-guruSoM yA hindU krASiyoM ke pAkyoM athavA vidhi-vidhAnoM kA prakaTa rUpa se abhinandana karane kA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ [71] sAhasa nahIM hotA thA aura isIliye Apako chala karanA pdd'aa| Apane, jenI hone ke kAraNa, 'gurukramAt pada ke prayoga bArA apane pAThakoM ko yaha vizvAsa dilAyA ki Apa jaina guruoM kI (jinasenAdi kI) kapana-paramparA ke anusAra yajJopavIta kriyA kA kathana karate haiM paraMtu kathana kiyA Apane 'manu' aura 'yAjJavalkma' jaise hindU RSiyoM kI paramparA ke anusAra, unake vacanoM taka ko uddhRna karake / yahI ApakA chala hai, yahI dhokhA hai aura ise bhApakI ThagavidyA kA eka khAsA namUnA samajhanA caahiye| isa kriyA ke varNana meM nAndIzrAddha aura pippalapUjanAdika kI aura bhI kitanI hI viruddha bAteM aisI I no hindUdharma se lI gaI hai aura jinameM se kucha kA vicAra bhAge kiyA jaaygaa| (3)'vratacoM kriyA kA kathana, yadyapi, mahArakajI ne prAdipurANa ke padyoM meM hI diyA hai parantu isa kathana ke 'yAvadvidhAsamApti (77), tathA 'sUtramaupAsika' (7) nAma ke do padoM ko Apane 'pratAvataraNa kriyA kA kathana karate hue usake madhya meM de diyA hai, jahA~ asaMgata mAna par3ate haiM aura ina patroM ke anantara ke nimna do payoM ko nilakucha hI chor3a diyA hai. unakA Azaya bhI nahIM diyA zabdavidyA'rthazAsAdi cAdhyeya nA'sma dUSyate / susaMskAraprapodhAya vaiyAtyakhyAtaye'pi ca // 38-116 // jyotirmAnamatha chando zAzAnaM ca zAkunam / saMkhyAmAnamitIm ca tenAdhyeya vizeSatA 120 // ina pathoM ko chor3a dene athavA inakA Azaya.bhI na dene se prakRta kriyA ke anyAsI ke liye upAsakasUtra aura adhyAtmazAna ke par3hane kA hI vidhAna raha jAtA hai paraMtu ina padoM dvArA usake liye vyAkaraNazAkSa, arthazAkhAdika, jyotiHzAkha, chandAzAla, zakuna zAkhA aura gaNita
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ [72] zAma ke adhyayana kA bhI sAvizeSa rUpa se vidhAna pAyA jAtA hai,* jise maTTArakajI ne zAyada anupayogI samajhA ho| isI taraha para vratAvataraNa' kriyA ke kayana meM, 'vratAvataraNaM cadaM' se pahale ke nimna do pakSoM ko bhI Apane chor3a diyA hai, jinameM se dUsarA papa jo 'sArvakAlika vrata' kA ullekha karane vAlA hai, khAsataura se jarUrI thA--- gato'syAdhItavidhasya banavRttyavatAraNam / vizeSaviSayaM taca sthitastrautsargike vrate // 12 // madhumAMsaparityAgaH paMcodumbaravarjanam / hiMsAdiviratizvAsya vrataM syAtsAzAlikam // 123 // ina pacoM ke na hone se 'vratAvataraNaM cedaM nAma kA padha asambaddha jAna par3atA hai-'yAvadvidyA samAti:' Adi pUrva padhoM ke sAtha usakA koI sambandha hI ThIka nahIM baiThatA / aura vastrAbharaNa' nAma kA uttara para bhI, AdipurANa ke patha naM0 125 aura 126 ke uttarArdhe vathA pUrvArdha ko milAkara banAe jAne se kucha veDhaMgA ho gayA hai jisakA ullekha graMtha ke saMmahatva kA digdarzana karAte hue kiyA jAcukA hai| isake sivAya, maTArakajI ne batAvataraNa kriyA kA ninna paca bhI nahIM diyA aura na usake bhAzaya kA hI apane zabdoM meM ullekha kiyA hai, jisake anusAra 'kAmanAvata' kA avatAra (sAga) usa vakta taka nahIM hotA-yaha banA rahatA hai-jaba taka ki vivAha nAma kI uttara kriyA nahIM ho letI: mogabrahmAnatAdevamavatINoM bhavesadA / kAmabrahmavataM cAsya tAvadyApakriyottarA // 127 // *paM0 pannAlAlajI sonI ne bhI isa vidhAna kA apane anuvAda meM ullekha kiyA hai parantu bhApa se yaha ta galatI huI jo mApane 'yAvadvidhA samAti Adi cApe hI payoM ko vApataraNa kiyA ke pada patalA diyA hai| Apake "sI (matAvAraNa) kriyA meM yaha aura bhI batAyA hai" zabda bahuta khaTakate haiN|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahI saba isa graMtha kI donoM (tacaryA aura batAvataraNa) kriyAoM kA AdipurANa ke sAtha virodha hai| mAlUma nahIM jaba ina kriyAoM ko prAyaH AdipurANa ke zabdoM meM hI rakhanA thA to phira yaha vyartha kI gar3abar3I kyoM kI gaI aura kyoM donoM kriyAoM ke kayana meM yaha asAmaMjasya utpanna kiyA gayA || maTArakI lIlA ke sivAya ise aura kyA kahA jA sakatA hai ! maTTArakajI ne to adhyAya ke anta meM jA kara ina kiyAmoM ke astitva taka ko mulA diyA hai aura 'ityaM mA~jI. pandhana pAkhanIya' mAdi patra ke dvArA ina kriyAoM ke kathana ko bhI maunIbandhana kA-yajJopavIta kriyA kAhI kayana banasA diyA hai!! isake sivAya, eka bAta aura bhI jAna lene kI hai aura vaha yaha ki zrAvakAcAra athavA zrAvakIya basoM kA no upadeza 'pratacaryA kriyA ke avasara para honA cAhiye thA * use mArakajI ne pratAvataraNa' kriyA ke bhI bAda, dasaveM adhyAya meM diyA hai aura batacaryA ke kapana meM vaisA karane kI koI sUcanA taka bhI nahIM dI / ye saba bAteM bhApake racanA-virodha aura usake bedaMgepana ko sUcita karatI haiM | Apako kama se kama ' pratAvataraNa ' kriyA ko dasa adhyAya ke anta meM, athavA gyArahaveM ke zurU meM-vivAha se pahale denA cAhiye thaa| isa prakAra kA racanA-sambandhI virodha athavA beDhaMgApana aura bhI bahuta se sthAnoM para pAyA jAtA hai, aura vaha saba milakara mahArakI kI aMparacanA-saMbaMdhI yogyatA ko caupaTa kiye detA hai| . svatacaryA ke avasara para upAsakAdhyayana ke upakSetroM kA saMkSepa meM saMgraha hotA hai, yaha bAta AdipurANa ke nimna pAya se mI prakaTa hai athAto'sya pravakSyAmi pravacaryAmanukramAt / sthAdhanopAsakAdhyAyaH samAsanAnusaMkRtaH // 40-165 //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ [74 (i) vicAra ke gyArahaveM adhyAya meM, detAsa niyAmoM meM se liI 'vivAha' nAmatI kriyA kA varNana hai aura, usakA prArambha karate hue eka pada nimna prakAra se diNa hai: liyasanamuni malA vaivAhavinimundhavam / phace purANamANa laukikAdhArasidhaye // 2 // isa patha meM jinaheva muni ko namaskAra karake purANa ke anusAra vivAha-vidhi ke kathana karane kI pratijJA kI hI hai aura isa tAha para-pUrvapratikSAoM kI maujUdagI meM AsAna hote hue mIisa pratidvArA vizeSa rUpa se yaha ghoSaNA kI gaI hai athavA vizvAsa diyA gayA hai ki isa kriyA kA saba kathA bhagavAminasena ke bhAdipuruNAnusAra kiyA jAtA hai| parantu anyAya ke nAma para palaTate haiM to kA vizAla hI adalA huA najara AtA hai ghora yaha mAlUma hone lagatA hai ki jyApa meM varNita adhikAMza bAtoM kA bhAdipurANa ke sAtha prApaH koI sambandhavizeSa nahIM hai| bahutasI bAteM hindUdharma ke AcAravicAra ko liye hue haiM-hinduoM kI sIniyA~, vidhiyA~ prayavA kriyAe~ haiM aura kitanI hI loka meM idhara udhara pracalina anAvazyaka rUviyA~ haiM, jina saSa kA eka yehaMgA saMgraha yahA para kiyA gayA hai| isa saMgraha ke nArakarI kA abhiprAya ukta prakAra kI sabhI bAtoM ko niyoM ke liye samana para dene yA unheM jainoM kI mAlA prApta kAra ne kAna par3atA hai, aura yaha kata Apake laukikAcArasindaye pada se mI dhAnata hotI hai| Apa 'laukikAcAra' ke bar3e hI andha mata the aisA jAna par3atA hai, vahI liyA ko kucha kamalAe~ ma taba-kitAboM taka ko dinAcarA karane kI Apane parapAnI dI hai aura eka dUsarI jagai to, vitakA vikara Age kiyA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 75 ] } * nAyagA, Apa yahA~ taka likha gaye haiM ki ' evaM kRte na midhyAtvaM -laukikAcAravartanAt ' arthAt, aisA karane se mi thyAtva kA doSa nahIM lagatA; kyoMki yaha to lokAcAra kA bartanA hai| ApakI isa adbhuta tarkaNA aura andhamasti kA hI 'yaha pariNAma hai jo Apa binA viveka ke kitane hI viruddha mAcaraNoM tathA mithyA kriyAoM ko apane graMtha meM sthAna de gaye haiM, aura isI taraha para kitanI hI deza, kAla, icchA ' tathA zakti Adi para nirbhara rahane vAlI vaikalpika yA sthAnikAdi bAtoM ko sabake liye avazyakaraNIyatA kA rUpa pradAna kara gaye haiN| parantu ina bAtoM ko chor3iye, yahA~ para maiM sirpha itanA hI banalAnA cAhatA hU~ ki zrAdipurANa meM vivAhakriyA kA kathana, yadyapi, sutrarUpa se bahuta hI saMkSepa meM diyA hai parantu jo kucha diyA hai vaha sAra kathana hai aura trivarNAcAra kA kapana usase bahuta kucha virodha ko liye hue hai| nIce isa virodha kA hI kucha digdarzana karAyA jAtA hai, jisameM prasaMgavaza do cAra dUsarI bAteM bhI pAThakoM ke sAmane jAe~gI : : 1- bhaTTArakajI, sAmudrakazAstrAdi ke anusAra vivAhayogya kanyA kA varNana karate hue, likhate haiM---- ityaM lakSayasaMyukta' parAzivarjitAm / * varNavindasyatAM subhagAM kanyAM varet // 35 // # isa varNana meM sAmudraka' ke anusAra kanyAoM athavA khiyA~ke 'jo lakSaNa phala sahita diye haiM ve phala hRdhi se bahuta kucha Apatti ke yogya hai kitane hI pratyakSAviruddha hai aura kitane hI dUsare sAmudraka zAstroM ke sAtha virodha ko liye hue hai-dhana saba para vicAra karane kA yahA~ avasara nahIM hai / isa liye unake vicAra ko chor3A jAtA hai|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 76 ] isa paca meM, anya bAtoM ko chor3akara, eka bAta yaha kahI gaI hai ki jo kanyA vivAhI jAya vaha varNavirodha se rahita honI cAhiyemaryAda, asavarNA na ho kintu savarSA ho / parantu yaha niyama zrAdipurANa ke viruddha hai / AdipurANa meM traivarNika ke liye saba aura savarNA donoM hI prakAra kI kanyAe~ vivAha ke yogya batalAI haiM / usameM sAfa likhA hai ki vaizya apane varNa kI bhAra zUdra varNa kI kanyA se kSatriya apane varNa kI aura vaizya tathA zudra varNa kI kanyAoM 5 se aura brAhmaNa cAroM hI varNa kI kanyAoM se vivAha kara sakatA hai| sirpha zudra ke liye hI yaha vidhAna hai ki vaha zUdrA arthAt savarNA se . hI vivAha kare asavarNA se nahIM / yathA:-- zUdrA zUdreNa voDhavyA nAnyA khAM tAM ca naigamaH / vahetsvAM ve ca rAjabhyaH strAM dvijanmA kacizva tA : 16-47 // isa pUrvavidhAna ko dhyAna meM rakhakara hI AdipurANa meM vivAhakriyA ke avasara para yaha vAkya kahA gayA hai ki ' vaivAhike kule kanyAmucitAM pariSyate - arthAt vivAhayogya kula meM se ucita kanyA kA pariNayana kre| yahA~ kanyA kA ' ucitA ' vizeSaNa bar3hA hI mahatvapUrNa, gambhIra tathA vyApaka hai aura una saba truTiyoM ko dUra karane vAlA hai jo trivargAcAra meM prayukta hue subhagA, sulakSaNA anyagotrabhavA, kAnAtaGkA, bhAyuSmatI, guNAnyA, pitRdattA aura rUpavatI Adi vizeSaNoM meM pAI jAtI haiN| udAharaNa ke liye 'rUpavatI ' vizeSaNa ko hI lIjiye / yadi rUpavatI kanyAe~ hI vivAha ke yogya ho ta ' kurUpA ' saba hI vivAha ke yogya ThahareM / unakA taba kyA banAyA jAya ? kyA unase jabarana brahmacarya kA pAlana karAyA jAya athavA unheM vaise hI vyabhicAra ke liye chor3a diyA jAya ? donoM hI bAteM aniSTa tathA anyAyamUlaka haiM / parantu eka kurUpA kA usake
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ [77] anurUpa kurUpa vara ke sAtha vivAha ho nAnA anucita nahI kahA nA sakatA--usa kurUpa ke liye vaha kurUpA ' ucitA' hI hai| mataH vivAhayogya kanyA 'rUpavatI' hI ho aisA vyApaka niyama kadApi zrAdaraNIya tathA vyavaharaNIya nahIM ho sakatA-vaha vyaktivizeSa ke liye hI upayogI par3a sakatA hai| isI taraha para 'pitRdattA' Adi dUsare vizeSaNoM kI truTiyoM kA bhI hAla jAnanA caahiye| mahArakanI ukta padha ke bAda eka dUsarA padhAnimna prakAra se dete haiM: rUpavatI svajAtIyA svtaalcnygotrjaa| bhokuM mojayituM yogyA kanyA ghATumbinI / 36 // yahA~ vivAhayogya kanyA kA eka vizeSaNa diyA hai 'svajAtIyAapanIjAtikI-aura yaha vizeSaNa 'savarNo kA hI paryAyanAma jAna par3atA hai, kyoMki 'jAti' zabda 'varNa artha meM bhI prayukta hotA hai-AdipurANa meM bhI vaha bahudhA 'varNa' artha meM prayukta huA hai.mUla jAtiyA~ bhI varSa hI haiM / parantu kucha vidvAnoM kA kahanA hai ki yaha vizeSaNa-pada agravAla, khaMDelavAla zrAdi upajAtiyoM ke liye prayukta huA hai aura isake dvArA apanI apanI upanAti kI kanyA se hI vivAha karane ko sImita kiyA gayA hai| apane isa kapana ke samarthana meM una logoM ke pAsa eka yukti bhI hai aura vaha yaha ki yadi isa pathakA bhAzaya savarNA kA hI hotA to use yahA~ dene kI jarUrata hI na hotI; kyoMki bhaTTArakanI pUrvapatra meM isI prAzaya ko 'varSaviruddha saMtyakA' pada ke dvArA vyakta kara cuke haiM, ve phira doSArA usI bAta ko kyoM likhate ! parantu isa yukti meM kucha bhI dama nahIM hai| kahA jA sakatA hai ki eka patra meM jo bAta eka DhaMga se kahI gaI hai vahI dUsare padya meM dUsare DhaMga se batalAI gaI hai| isake sivAya, mahArAnI kA sArA graMtha punaruktiyoM se bharA huA hai, ve itane sAvadhAna nahIM the jo aisI bArI
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ [7 ] kiyoM para dhyAna dete, unhoMne idhara udhara se aMya kA saMmaha kiyA hai aura isaliye usameM bahutasI punaruktiyA ho gaI haiM / udAharaNa ke liye isI adhyAya ko lIjiye, isake tIsare patra meM bhApa vivAhayogya kanyA kA vizeSaNa 'anyagotramavA dete haiM aura ukta patha naM0 36 meM 'anyagonajA' likhate haiM, donoM meM kaunasA artha-bheda hai / phira yaha punarukti kyoM kI gii| isI taraha para 1602 patha meM 'Urya vivAhAsanayasya naiva kAryoM vivAho duhituH samAdham' isa pAkya ke dvArA jo 'putra vivAha se chaha mahIne bAda taka putrI kA vivAha na karane kI bAta kahI gaI hai vahI 1923 padya meM na ghuvivAhordhvastutraye'pi vivAhakArya duhituca kuryAt' ina zabdoM meM doharAI gaI hai| aisI hAlata meM ukta hetu sAdhya kI siddhi karane meM asamartha hai| phira bhI yadi vaise hI yaha mAna liyA jAya ki mahArakajI kA bhAzaya isa patra ke prayoga se apanI apanI upajAti kI kanyA se hI thA to kahanA hogA ki ApakA yaha kapana bhI AdipurANa ke viruddha hai; kyoMki zrAdipurANa meM vidyAdhara jAti kI kanyAoM se hI nahIM kintu mleccha jAti jaisI vijAtIya kanyAoM se bhI vivAha karane kA vidhAna haisvayaM bharatajI mahArAja ne, jo AdipurANa-dhArNita bahuta se vidhividhAnoM ke upadeSTA hue haiM aura eka prakAra se 'kukhakara' mAne gaye haiM, aisI bahutasI kanyAoM ke sAtha vivAha kiyA hai, jaisAki bhAdipurANa ke nimna patroM se prakaTa hai-- ityupAyairupAyaka sAdhayanvaccha mujAH / tamyaH kamyAmirakSAniH pramomogyAnyupAharat // 21-151 . kulanAssamisampamA vezyasvAyattramA smRtaaH| apalAparayakAntInAM pAH rAdhAkarabhUmayA / 3.7-34 / '
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ * [ 76 ] macchara (jAdibhirdatAstAvantyo nRpavanabhAH / apsaraH saMkathA kSoNa yakAbhiravatAritAH // 37-35 // ina pathoM se yaha bhI prakaTaM hai ki khabAtIya kanyAe~ hI bhogayogya nahIM hotIM balki mleccha jAti taka kI vijAtIya kanyAe~ bhI bhogayogya hotI haiM; aura isaliye bhaTTArakajI kA khajAtIya kanyAoM ko hA 'bhoktuM bhojayituM yogyA' likhanA ThIka nahIM hai vaha AdipurANa kI nIti ke viruddha hai / --- 2- eka sthAna para bhaTTArakajI, kanyA ke svayaMvarA'dhikAra kA niyaMtraNa karate hue likhate haiM:--- pitrAdivAzrabhAve tu kanyA kuryAtsvayaMdharam / ityevaM kecidAcAryAH prAhurmahati saMkaTe // 83 // isa padya meM kanyA ko 'svayaMvara' kA adhikAra sirpha usa hAlata meM diyA gayA hai jabaki usakA pitA, pitAmaha, bhAI Adi koI bhI airs] kanyAdAna karane vAlA maujUda na ho| aura sAtha hI yaha bhI kahA gayA hai ki svayaMvara kI yaha vidhi kucha zrAcAryoM ne mahAsaMkaTa ke samaya batalAI hai / parantu kauna se bhAcAyoM ne batalAI hai aisA kucha likhA nahIM - bhagavajjina sena ne to batalAI nhiiN| bhAdipurANa meM svayaMvara ko saMpUrNa vivAhavidhiyoM meM 'zreSTha' (variSTha) batalAyA hai aura use 'sanAtanamArga' likhA hai / usameM rAjA akampana kI putrI 'sulocanA' satI ke jisa svayaMvara kA ullekha hai vaha sulocanA ke pitA Adi kI maujUdagI meM hI bar3I khuzI ke sAtha sampAdita huA . thaa| sAtha hI, bharata cakravartI ne usakA bar3A abhinaMdana kiyA thA aura una logoM ko puruSoM dvArA pUjya ThaharAyA thA jo aise sanAtana bhAgoM kA punaruddhAra karate haiM / yathA: -
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 80 ] sanAtano'sti mArgo'yaM zrutismRtiSu bhASitaH / vivAhavidhimedeSu variSTho hi svayaMvaraH // 44-32 // tathA svayaMvarasyeme mAbhUvanyadyakampanAH / kaH pravartayitA'nye'sya mArgasyaipa sanAtanaH // 45-45 // mAgAM ciraMtanAnye'tra bhogabhUmitirohitAn / kurvanti nUtanAnsantaH sadbhiH pUjyAsta eva hi // 45-55 aisI hAlata meM maTTArakajI kI ukta vyavasthA zrAdipurANa ke viruddha hai aura isa bAta ko sUcita karatI hai ki Apane yAdipurANa kI rIti, nIti athavA maryAdA kA prAyaH koI khayAla nahIM rakkhA / 3 - eka dUsare sthAna para bhaTTArakajI, vivAha ke prAkSa, daiva, prArSa. prAjApatya, Asura, gAndharva, rAkSasa aura paizAca, aise ATha bheda karake, unake kharUpa kA varNana nimna prakAra se dete haiM brAhmo vaivastathA cA [ caitrA ] rSaH prAjApatyastathA''suraH / gAndharvo rAkSasoca paizAcAzvASTamo'dhamaH // 70 // zrAcchAdya cArDa [ ] ] yitvA ca tratazIlavate svayam / zrAhvaya dAnaM kanyAyA brAhmo dharmaH prakIrtitaH // 71 // yajJe tu citate samyak jinAca [ Rtvije ] karma kurvate / akRtya sutAdAnaM deSo dharmaH pracakSyate // 72 // ekaM vastrayugaM [ gomithunaM ] dve vA gharAdAdAya dharmataH kanyApradAnaM vidhivadApoM dharmaH sa ucyate // 73 // sobhau caratAM dharmamiti taM [vA ] cAnumAnya tu [ca] kanyApradAnamabhyarcya prAjApatyo vidhiH smRtaH // 74 // jJAtibhyo draviNaM itvA kamyAye caiva zaktitaH / kampAdAnaM [ pradAnaM ] yatkriyate cA [ khAcchandyAdA] surodharma ucyate // 75 //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ khe[] yonyasaMgo kampAyA parasya / gAva: sa tu citrayoM maipunyA kAmagA // 7 // ityA mityA va nitvA va koNatI tI raahaa| asama kanyAharasaM rAkSaso vidhipate // 7 // sumo pramakha pA ho yatropagati / yaabintaa chil bgnyj jaanaamH [dau}{{Gnyj vivAhagedoM kA yaha saba varNana Adipugraha sAta mahI hai-usase nahIM liyA gayA--kintu hinduoM ke prasiddha maMtha 'manusmRti ' se usapara sakhA gayA hai| manumati ke tIsare adhyAya meM ye saba loka, aviThoM meM diye hue pAThabheda ke sApa, kramazaH ma0 21 tathA na0 25 se 34 taka darna hai / aura inameM Rtvije kI jagaha 'ji. nAcI' tathA 'gomithuna' kI jagaha 'patrayuga' se pAThabheda bhArakAnI ke kiye hue nAma par3ate haiN| -sa vipakriyA meM mArakI meM devapUjana' kA jo vidhAna kiyA hai vaha AdipurANa se bar3A hI vilakSaNa mAna patA hai| gAdipurANa meM isa avasara ke liye khAsa daura para siddhokA pUjana rakhA hai jo prAyaH gAIparayAdi abhikuNDoM meM sama pIThikA maMtroM dvArA kiyA jAtA hai...aura kisI puraNAzrama meM siddha pratimA ke sanmukha para aura kanyA kA pANigrahamotsava karane kI kAkA kI hai| payA--- sinAmAvarSi sampamivayaM dijasamA katAninapasaMpUjA kustasAhita kiyA / 36-126 // puradhAmame kapilivadhimAbhimukhaM tayoH / dampatyoH parayA bhUlA kArya pANimahotsayA--130 // * dekho 'manusthati niyasAgara prekSa pada bAra san 1605 kI chapI huii| anyatra bhI lI elIsana kA havAlA diyA gayA hai|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] paraMtu bhaTTArakAnI me siddhapUjanAdi kI aisI koI vyavasthA nahIM kii| Apane vyavasthA kI hai jaladevatAoM kI gaMdha, akSata, puSpa tathA phoM se pUjA karane kI, ghara meM vedI banA kara usameM gRhadevatA+ kI sthApanA karace tathA dIpaka manAne Adi rUpa se usakI pUjA karane kI, paMcamaMDala aura navagraha devatAoM ke pUjana kI, aghoramaMtra se homa karane kI aura nAgadevatAoM ko bali dene Adi kI; jaisA ki Apake nimna vAkyoM se prakaTa hai "phalagandhAkSataH puSpaiH sampUjya jldevtaaH|" (61) "pedyo gRhAdhidevaM saMsthApya dIpa prajvAlayet / " (63) "puNyAhavAcanAM pazcAtpazcamaNDala pUjanam / gavAnAM devatAnAM ca pUjanaM ca yathAvidhi // 133 // vathaivA'dhoramaMtreNa homazca samidhAdhutim / lAjAhuti pathUhalAyena ca ghareza va " 5.134 // "zubhe maMDape dakSiNIkRtya taM vai pradAyAzu nAgasya sAkSAvAla ca" (164) isase sApha jAhira hai ki trivarNAcAra kA yaha pUjana-vidhAna AdipurANa-sammata nahIM kintu bhagavajjinasena ke viruddha hai| rahI maMtroM kI bAta, unakA prAyaH vahI hAla hai jo pahale likhA jA cukA haizrAdipurANa ke anusAra unakI koI vyavasthA nahIM kI gaI / hA~, pAThakoM + sonIjI ne 'gRhAdhideva' ko "la devatA " samajhA hai parantu yaha unakI bhUla hai, kyoMki bhArakajI ne cauthe adhyAya meM kula devatA se devatA ko alaga patakSAyA hai aura usake vizvezvarI, bharaNendra, zrIdevI tathA kubera aise pAra bheda kiye haiN| yathA vishveshvriipraadhiishshriideviidhndaastthaa| gRhalakSmIkarA zeyAvaturSA ghezmadevatA // 20 //
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ [83 ko yahA~ para yaha jAnane kI jarUra icchA hogI ki vaha aghoramaMtra kaunasA hai jisase maSTArakajI ne vivAha ke avasara para homa karane kA vidhAna kiyA hai aura jise 'kuryAda homa sanmaMtrapUrvakam ' pAkya ke dvArA 'sanmaMtra' taka zikhA hai| mahArakajI ne isa maMtra ko nahIM diyA paraMtu vaha jaina kA koI maMtra na ho kara vaidika dharma kA ekA prasiddha maMtra nAna par3atA hai jo hinduoM kI vivAha-pustakoM meM nimna prakAra se pAyA jAtA hai aura jise 'navaratnavivAha paddhati ke chaThe saMskaraNa meM atharvan veda ke 14 kANDa ke 8 anu0 kA 18 vA maMtra likhA hai"aghoracakSurapatijyadhi ziSA pazubhyaH sumanAH sukrcA dhIrasudeSakAmAsyonA zo bhaSa dvipade za ctusspde|" isa saba vidhividhAna se pAThaka sahaja hI meM samajha sakate haiM ki mahArakI hindU dharma kI tarapha kitane muke hue athavA unake saMskAra kitane adhika hindU dharma ke AcAra vicAroM ko liye hue the aura ve kisa DhaMga se jainasamAja ko bhI usI rAste para athavA eka tIsare hI vilakSaNa mArga para calAnA cAhate the| unhoMne isa adhyAya meM ghara kA madhupakara * yaha madhu (zahada) kA eka miksacara (samparpha) hotA hai, jisameM dahI aura vo bhI milA rahatA hai| hinduoM ke yahA~ dAna-pUjanAdi ke avasaroM para isakI bar3I mahimA hai| mahAraSajI ne madhuga ke liye (madhuparkArtha) eka jagaha ghara ko mahaz2a vahI caTAI hai paraMtu sonIjI ko ApakI yaha phIkI dahI pasanda nahIM AI aura isaliye unhoMne pIche se usameM 'zakara' aura milAdI hai aura isa varaha para madhu ke sthAna kI pUrti kI hai jisakA khAnA jainiyoM ke liye varjita hai| yahA~ madhuparka ke niye dahI kA caTAyA jAnA hinduoM kI eka prakAra kI nakala ko sApha jAhira karatA hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4] se pUjana, ghara kA brAhmaNoM ko dakSiNA dekara apane liye kanyA caraNa kI prArthanA karanA, vadhU ke gale meM ghara kI dI huI tAlI bA~dhanA, suvarNadAna aura devotthApana Adi kI bahuta sI bAteM hindU dharma se lekara athavA idhara udhara se uThAkara rakhatI haiM aura unameM se kitanI hI bAteM prAyaH hindUgraMthoM ke zabdoM meM ullekhita huI haiM, nisakA eka udAharaNa 'devotyApana-vidhi'kA nimna padya hai-- sameca divase kuryAivatotthApanaM budhaH / SaSThe ca viSame ne tyatkA paMcamasatamau // 10 // yaha 'nArada' RSi kA vacana hai| muhUrta cintAmArI kI 'pIyUSadhArA' TIkA meM bhI ise 'nArada' kA vacana likhA hai / isI prakaraNa meM mahArAnI ne 'viSAhAtmatha pauSe nAga kA eka pacha aura bhI diyA hai jo 'jyotirnipandha' graMtha kA patha hai| paraMtu usakA isa ' devotyApana' prakaraNa se koI sambaMdha nahIM, use isase pahale 'vadhU-gRha-praveza' prakaraNa meM denA cAhiye thA, jahA~ 'vadhUpravezanaM kArya ' nAma kA eka dUsarA para bhI 'jyotinibandha maMtha se binA nAma dhAma ke uddhRta kiyA gayA hai| mAlUma hotA hai bhaTTArakajI ko nakala karate hue isakA kucha bhI dhyAna nahIM rahA ! aura na sonInI ko hI anuvAda ke samaya isa gar3abar3I kI kucha khabara par3hI hai // 5-AdipurANa meM likhA hai ki pANigrahaNa dIkSA ke avasara para vara aura vadhU donoM ko sAta dina kA brahmacarya cenA cAhiye aura pahale tIrthabhUmiyoM Adi meM vihAra karake taba apane ghara para jAnA cAhiye / ghara para pahu~ca kara kAraNa kholanA cAhiye aura tatpazcAt apane ghara para hI zayana karanA cAhiye--vAra ke ghara para nahIM / yathAH pANigrahaNadIkSAyAM niyukvaM samadhUvaram / AsaptAI gharebrahmAvataM devAgmilAkSikam / / 132 //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] jhArakhA svasyoSitAM bhUmi tIrthabhUmIhitya ca / khagRhaM pravizebtyA parayA vadhUvaram // 133 // vimuktakaNaM pazcAtsvagRhe zayanIyakam / adhizayya tathAkAlaM bhogAirupalAlitam / / 134 // -3vA parva / paraMtu mahArAnI ne una donoM ke brahmacarya kI avadhi tIna rAta kI rakhI hai, gRhapraveza se pahale tIrthayAtrA ko Ane kI koI vyavasthA nahIM kI, balika sIdhA apane ghara ko jAne kI bAta kahI hai aura yahA~ taka bandha lagAyA hai ki eka varSa taka kisI bhI apUrva tIrtha bhayakA devatA ke darzana ko na jAnA cAhiye; kAraNa ko prasthAna se pahale bhazuragRha para hI khola denA likhA hai aura vahIM para cauthe dina donoM ke zayana karane athavA eka zayyAsana hone kI bhI vyavasthA kI hai / jaisA ki bhApake nimna pAkyoM se prakaTa hai"tadanantaraM kApamocanaM kRtvA mavAyomayA prAma pratisIkasya payApAmagidhuSanApikaM sukhena kuryAt / svagrAma gacchet / "vidhAhe dampatI syAtAM niyatraM prcaarinnii| anaMtA vadhUvaSa lAzayyAcanAenau / / 172 / / masa vAkya meM grAma kI madAkSiNA ke anantara sukhapUrvakadugdhapAna tathA trIsaMbhogAdhika (lidhuvanAvika) karane kA sAfa vidhAna hai aura usake bAda svagrAma ko jAmA zikSA hai| paraMtu sonIjI ne anubAda mAsake viruddha pahale apane grAma ko jAnA aura phira vahA~ mo. mAvika karanA patalAyA hai, jo bhagake poM ke kathana se bhI vizva par3atA hai| kahIM zrAdipurANa ke sAtha saMgati milAne ke liye to aisA nahIM kiyA gayA va to karaNa bhI vahIM svanAma ko jAphara bulavAnA thaa|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3] satra kuna nivAsaM zvazugalaye / caturthadinamatraiva kecidevaM vadanti hi // 173 // " vivAhAnantaraM gacchetsabhAryaH svasya mandiram / yadi grAmAntare tatsyAttatra yAnena gamyate // 178 // x snAnaM satailaM tilamithakarma, pretAnupAnaM pharakapradAnam / apUrvatIrthAmaradarzanaM ca vivarjayenmaGgatA'dhdamekam // 18 // isase spaSTa hai ki bhaTTArakajI kA yaha saba kathana dhyAdipurANa ke bilakula viruddha hai aura unakI pUrI niraMkuzatA ko sUcita karatA hai| sAtha hI isa satya ko aura bhI ujAla detA hai ki zrI jinasenAcArya ke vacanAnusAra kathana karane kI ApakI satra pratijJAe~ Dhoga mAtra haiM ! Apane unake sahAre athavA chala se logoM ko ThaganA cAhA hai aura isa taraha para dhokhe se una hindU saMskAroM - kriyAkANDoM- tathA bhAcAra vicAroM ko samAja meM phailAnA cAhA hai jinase Apa svayaM saMskRta the athavA jinako Apa pasaMda karate the aura jo jaina AcAra-vicAroM zrAdi * isa patha meM, vivAha ke bAda apUrva tIrtha tathA devadarzana ke niSedha ke sAtha eka sAla taka tela malakara snAna karane, tiloM ke upayoga vAlA koI karma karane, mRtaka ke pIche jAne aura karaka (kama blu Adi) ke dAma karane kA bhI niSedha kiyA hai| mAlUma nahIM ina sabakA kyA hetu hai / tela malakara nahA lene Adi se kaunasA pApa car3hatA hai ? zarIra meM kaunasI vikRti bhAjAtI hai ? tIrthayAtrA athavA devadarzana se kaunasI hAni pahu~catI haiM zrAtmA ko usase kyA lAbha hotA hai ? aura apane kisI nikaTa sambandhI kI mRtyu ho jAne para usake zava ke pIche na jAnA bhI phonalA ziSThAcAra hai! jainadharma kI zikSAoM se ina saba bAtoM kA koI sambandha mAlUma nahIM hotaa| ye saba prAyaH hindU dharma kI zikSAe~ jAna par3atI haiN|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ , [8] ke bahuta kucha viruddha haiN| isase adhika dhUrtatA, utsUtravAditA aura TagavidyA dUsarI aura kyA ho sakatI hai ! itane para bhI jo loga, sAmpradAyika bhoivaza, mahArakajI ko U~ce caritra kA vyakti rAgagate haiM, saMyama ke kucha upadezoM kA idhara udhara se saMgraha kara dene gAna se unheM 'advitIya saMyamI ' pratipAdana karate haiM, unake isa vicAra kI dIvAra ko AdipurANa ke Upara usake AdhArapara - khar3I huI batalAte hai aura 'isameM koI bhI bAta aisI nahIM jo kisI zrApa graMtha athavA jainAgama ke viruddha ho' aisA kahane taka kA duHsAhasa karate haiM, una logoM kI sthiti, niHsaMdeha bar3I hI zocanIya tathA karuNAjanaka hai| mAlUma hotA hai ve gole haiM yA durAgrahI haiM, unakA adhyayana svarUpa tathA anubhava hai, para sAhitya ko unhoMne nahIM dekhA aura na tulanAtAka paddhati se kabhI isa graMtha kA adhyayana hI kiyA hai / astu / * isa graMtha meM yAdipurANa ke viruddha aura bhI kitanI hI bAteM haiM jinheM lekha bar3ha jAne ke bhaya se yahIM chor3A jAtA hai| (2) zrAdipurANa ke viruddha athavA AdipurANa se virodha rakhane vAle kathanoM kA digdarzana karAne ke bAda, atra meM eka dUsare praMpa ko dhaura letA hU~ jisake sambandha meM bhI mahArakajI kA pratijJAvirodha pAyA jAtA hai aura vaha graMtha hai ' jJAnArthaca ', jo zrI zubhacandrAcArya kA ghanAyA huyA hai| isI graMtha ke anusAra dhyAna kA kathana karane kI eka pratijJA bhaTTArakajI ne, graMtha ke pahale hI 'sAmAyika' adhyAya meM, tina prakAra se dI hai-- dhyati arari pani viduSAM nAmamArse raudrasadharmyazukla caramaM duHkhAvisaukhyapradam / pirAhnasthaM ca padastharUparahitaM kapasthanAmA paraM / bhicaturviyajA bhedAH pare santi vai // 28).
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ ] isa pratijJAvAkya-dvArA yaha vivAsa dikhAyA gayA hai ki isa adhyAya meM dhyAna kA~-usake mAta, raudra, dharmya, zuka medoM kA, upabhedoM kA aura piNDasya, padastha, rUpasya tathA rUpAtIta nAma ke dusare bhedoM kA-jo kucha kayana kiyA gayA hai vaha satra 'jJAnArNava' ke matAnusAra kiyA gayA hai, bhAnAva se mica athavA viruddha isameM kucha bhI nahIM hai| parantu bA~cane se aisA mAlUma nahIM hotA-paMtha meM kitanI hI bAteM aisI dekhane meM bhAtI haiM jo jJAnArNava-sammata nahIM hai athavA zAnArNava se nahIM lI gaI / udAharaNa ke taura para yahA~ unake kucha namUne nIce diye jAte haiM:- (a) praNayaviSaya ' dharmapAna kA lakSaNa batAte hue bhaDkAkAjI likhate haiM* yena kena prakAraNa saino dharmo pravardhate / tadeva kriyate pummiraNAyavicayaM matam // 3 // arthAta-nisa tisa prakAra se jaina dharma bar3e vahI karanA apAyavicaya mAnA gayA hai| parantu jJAnArNava meM to aisA kahIM kucha mAnA nahIM gayA / usameM do sApha likhA hai ki 'bisa dhyAna meM karmoM ke apAya (nAza) kA upAya sahita cintavana kiyA jAtA hai use apA. yaviSaya kahate haiM / yathA: * isa patha para se 'apAyaSicaya' kA jaba kucha ThIka lakSaNa nikalatA huA nahIM dekhA taba sonIjI ne vaise hI khIMcakhA~ca kara bhAvArya Adi ke dvArA use apanI tarapha se samajhAne kI kucha cera kI hai, jisakA anubhava vika pAThakoM ko anuvAda parase sahaja hI meM ho jAtA hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'apAvica dhyAna tabyanti manISiNaH / apAya karmaNAM yatra sopAyaH smayate butraiH // 34-1 // isa nakSaNa ke sAmane mahArakanI kA uta bakSaNa kitanA vizakSaNa nAna par3atA hai use batakhAne kI jarUrata nahIM / sahadaya pAThaka sahaja hI meM usakA anubhava kara sakate haiN| pAstava meM, vaha bahuta kucha sadoSa tathA truTipUrNa hai aura jJAnArgava ke sAtha usakI saMgati ThIka nahIM baitthtii| (A) isI taraha para piNDaspa aura rUpasya dhyAna ke jo lakSaNa bhahArakamI ne diye haiM unakI saMgati bhI mAnArNava ke sAtha ThIka nahIM baiThatI | mahArakajI likhate haiM-'soka meM jo kucha viSamAna hai usa sabako deha ke madhyagata cintaSana karanA piNDastha dhyAna kahalAtA hai' aura 'bisa dhyAna meM zarIra nayA jIva kA bheda cintayana kiyA jAtA hai use rUpastha dhyAna kahate haiM / yathA "patkivividhate loka vatsa dehamadhyagam / iti cintayate yatta piekhasya dhyAnamucyate meen "zarIrajIvayomeMdo yatra pasthamastu tat // 4 // parata jJAnArNava meM aisA kucha bhI nahIM dikhA / usameM piNDaspa dhyAna kA jo paMcadhAraNAtmaka kharUpa diyA hai usase mahArAnI kA yaha lakSaNa lAjimI nahIM AtA / isI taraha para samavasaraNa vibhUti sahita devAdhideva zrI mahataparameSThI ke svarUpa cintabana ko bo usameM rUpastha dhyAna batalAyA hai usase yaha zarIrajIvayomeda nAma kA lakSaNa koI gela nahIM khAtA / zAyada isIliye ponIjI ko bhAvArtha vArA yaha likhanA par3A ho ki "vibhUtiyukta prahantadeva ke guNoM kA cintana karanA rUpastha dhyAna hai| parantu saka-sakSaNa kA yaha mAvArya nahIM ho sktaa|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ [..] yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki mahArakanI ne rUpastha dhyAna ke anantara 'rUpAtIta' dhyAna kA lakSaNa eka patra meM dene ke bAda 'mAtazcotthAya se lekara 'SaDAvazyakasatkarma' taka 17 padya diye haiM, jo aMtha meM 'prAta:kAla sambaMdhI kriyAe~ aura 'sAmAyika' zIrSakoM ke sAtha naM. 50 se 16 taka pAye jAte haiN| ina pathoM meM prAtaHkAla sambandhI vicAroM kA kucha ullekha karake sAmAyika karane kI preraNA kI gaI hai aura sAmAyika kA svarUpa Adi mI batalAyA gayA hai| sAmAyika ke bakSaNa kA prasiddha zloka 'samatA sarvabhUteSu' inameM zAmila hai, 'yogya kAkhAsana' tathA 'jIvite maraNe' nAma ke do pada anagAradharmAmRta ke bhI uddhRta haiM aura 'pApiSThena durAtmanA' nAma kA eka prasiddha paca pratikramaNa pATha kA bhI yahA~ zAmila kiyA gayA hai| aura ina saba paSoM ke bAda 'padasya dhyAna' kA kucha vizeSa kathana bhArambha kiyA gayA hai / graMtha kI isa sthiti meM ukta 17 paNa yahA~ para bahuta kucha asambaddha tathA beDhaMge mAlUma hote haiM-pUrvApara padyoM athavA kathanoM ke sAtha unakA sambaMdha ThIka nahIM baiThatA / inameM se kitane hI pacoM ko isa sAmAyika prakaraNa ke zurU meM-'dhyAnaM tAvadaI vadAmi se bhI pahale-denA cAhiye thaa| paraMtu mahArAnI ko isakI kucha bhI sUjha nahIM par3I, aura isaliye unakI racanA kramamaMgAdi doSoM se dUSita ho gaI, jo par3hate samaya bahuta hI khaTakatI hai / aura bhI kitane hI sthAnoM para aise racanAdoSa pAyeM jAte haiM, jinameM se kucha kA ullekha pahale bhI kiyA jA cukA hai| (i) padastha dhyAna ke varNana meM, eka sthAna paramadhArakAnI, 'hI maMtra ke japa kA vidhAna karate hue, khikhate haiM, vantaH pAzcaMjimo'dhorepharatalagataH sagharendraH turyasvara sApinchaH samavetpamAvatIsaMkA 72 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 1 ] tribhuvananamohakarI vidheyaM prasavapUrva namanAtA / ekAkSarIti saMjJA apataH phaladAyinI mityam // 73 // # yahA~ 'hrIM' pada meM hakAra ko pArzvanAtha bhagavAna kA, nIce ke raphAra ko takhagata dharakhendra kA aura bindusahita IkAra ko padmAvatI kA vAcaka basalAyA hai-- arthAt yaha pratipAdana kiyA hai ki yaha 'hrIM' maMtra gharapeMdra padmAvatI sahita pArzvanAtha jineMdra kA dyotaka hai| sAtha hI, isake pUrva meM 'OM' aura aMta meM 'namaH' pada lagA kara 'OM hrIM namaH' aisA japa karane kI vyavasthA kI gaI hai, aura use tribhuvana ke logoM ko mohita karane vAlI 'ekAcarI vidyA' likhA hai| paraMtu jJAnAya meM isa maMtra kA aisA koI vidhAna nahIM hai usameM kahIM bhI nahIM likhA ki 'hA~' pada dharaNeMdrapabhAvatI sahita pArzva nina kA bAcaka hai vyayakA 'OM hrIM namaH' yaha ekAkSarI vidyA hai aura isaliye maTTArakanI kA yaha saba kathana jJAnAvi-sammata na hone se unakI pratijJA ke viruddha hai| (6) isI taraha para mahArakanI ne eka dUsare maMtra kA vidhAna bhI nimma prakAra se kiyA hai: OM namaH siddhamittanmatraM sarvasukhamadam / khapata phalatI svayaM gurAvRMmitam // 82 // 1 isameM 'OM namaH siddhaM mana ke bApa kI vyavasthA kI gaI hai aura use sarva sukho kA dene vAlA tathA iTa phasa kA dAtA likhA hai| yaha maMtra bhI jJAna meM nahIM hai| ataH isake sambandha meM bhI mahArakalI para pratijJAvirodha pAyA jAtA hai| isa padma ke bAda graMtha meM, 'itthaM maMtraM smarati suguNaM yo naraH sarvakAla' (83) nAmaka eka ke dvArA Ama taura para maMtra smaraNa ke phala kA ullekha karake, eka patha vica prakAra se diyA hai:--
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] apaM maMtrI mahAmaMtraH sarvapApavinAzakaH / aSTottarazataM brato parne kAryANi sarvayA // 4 // isa patha meM jisa maMtra ko sarvapApavinAzaka mahAmaMtra batalAyA hai aura jisake 108 bAra japane se sarva prakAra ke kAryoM kI siddhi honA likhA hai vaha maMtra kaunasA hai usakA isa patha se athavA isake pUrvavartI paba se kucha bhI patA nahIM cltaa|'AUMnmH siddhaM' nAma kA yaha maMtra to ho nahIM samAtA bo 82 patha meM varNita hai| kyoMki usake sambandha kA 33 patha dvArA-viccheda ho gayA hai| yadi usa se abhiprAya hotA to yaha padya 'itthaM maMtra' nAmaka 83 padha se. pahale diyA jAtA / ataH yaha patha yahA~ para asambaddha hai| sonIbI kahate haiM isameM 'aparAmita maMtra' kA ullekha hai| paiMtIsa akSaroM kA aparaMjita maMtra ('mo parahaMtANaM Adi ) bezaka mahAmaMtra hai aura vaha una saba guNoM se viziSTa bhI hai jinakA isameM ullekha kiyA gayA hai parantu usase yadi abhiprAya thA to yaha papa 'aparAjit maMtro'yaM' nAmaka 80 patha ke ThIka bAda diyA jAnA cAhiye thA / usake bAda 'SoDazAcaravidyA' tathA 'OMnamaH siddha' nAmaka do maMtroM kA aura vidhAna bIca meM ho cukA hai, jisase isa patra meM prayukta hue 'ayaM (yaha) pada kA vAcya aparAnita maMtra nahIM rhaa| aura isa liye aparAjitamaMtra kI dRSTi se yaha pacha yahA~ aura bhI asambaddha hai aura vaha bhaTTArakajI kI racanAcAturI kA maNDAphor3a karatA hai| isa padya ke bAda pA~ca paca aura haiM jo isase bhI jyAdA asambaddha hai aura ve isa prakAra haiM:hiMsAnRtAnyadArecchA curA caatiprigrhH| amUni paMca pApAni duHkhadAyIni sastI // 5 // prottarazataM mevAsteSAM pRthgudaahtaaH| dikhAtA katA pUrva karoti ca kariSyati // 86 //
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13] manovacanasAyaca te tu niguNitA nv| punaH svayaM chatakAritAnumoraizAhatiH // 7 // satArSizaviste bhedA kapAzupayevatAm / bhosarazataM zeyamasatyAviSu tADazam // // pRthvIpAnIyatejapavanasutaravaH sthAparA. pNckaayaa| miyAnityau nigodI yugatizilicatuH stysaavitrsaasyuH| ete prokA jinedvAdaza pariguNitA vAGmanaH kAyameTeste cAnyaiH kAritAkhimirapi guNitAbyAyanyaikasaMsthA yA ina padoM meM se pahale paba meM hiMsAdika paMca pAroM ke nAma dekara likhA hai ki ye pA~coM pApa saMsAra meM duHkhadAyA hai aura isake bAda vIna padoM meM yaha batAyA hai ki ina meM se pratyeka pApa ke 108 bheda hai| jaise hiMsA pahale kI, anna karatA hai, Age karegA aise sIna meda hue| inako mana-vacana-kAya se guNane para hamedAruta-kArita-anumodanA se guNane para 27 meda aura phira cAra kapAyoM se guNane para 100 bheda hiMsA ke ho jAte haiN| isI taraha para asatyAdika ke bheda jAnane / aura pAcave paca meM hiMsAdika kA koI vikalpa uThAe binA hI dUsare prakAra se 108 bhedoM ko sUcita kiyA hai--likhA hai 'pRthvI, Apa, teja, vAyu, vRkSa, (vanaspati) aise pA~ca sthAvara kAya, nitya nigoda, anitya nigoda, dIdiya, bandiya, caturindriya, saMjJipaMcendriya, aura asajipaMcetriya aise bAraha meda ninada bhagavAna ne kahe haiN| inako mana, vacana, kAya tathA kRta, kAriva, anumodanA, se guNane para 100 bheda ho jAte haiN| ye pArahamada bhagavAna ne kisake khe|-jiivoN ke jIvahilAke yA asatyAvika ke pesA yahA~ para kucha bhI nahIM dikhA / aura na yahI batalAyA ki ye picane meda yadi jineMdra bhagavAna ke kahe hue do pahale bheda kisake kahe hue hai athavA donoM kA hI kathana vikalpa karase bhagavAna kA kiyA maahai|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 64 ] yahI ukta pathoM kA paricaya hai / isa paricaya para se sahRdaya pAThaka sahaja hI meM isa bAtakA anubhava kara sakate haiM ki ye saba padma yahA~ para padasya dhyAna ke varNana meM, pUrvApara sambaMdha athavA kapanakrama ko dekhate hue, kitane asaMbaddha tathA beDhaMge mAlUma hote haiM aura inake yahA~ diye Ane kA uddezya tathA zrAzaya kitanA spaSTa hai / ekasau ATha bhedoM kI 1 yaha gaNanA bhI kucha vilakSaNa jAna par3atI hai - bhUta, bhaviSyat aura vartamAna kAlake bheda se mI hiMsAdika meM koI prakAra - bheda hotA hai yaha bAta isa graMthase hI pahale pahala jAnane ko milii| paraMtu yaha bAta cAhe ThIka hA yA na ho kintu jJAnArNava ke viruddha jarUra hai; kyoMki jJAnAvi meM hiMsA bhUta, bhaviSyata aura vartamAna aise koI bheda na karake unakI jagaha para saMraMbha, samAraMbha, aura dhAraMbha, nAma ke una medoM kA hI ullekha kiyA hai jo dUsare tatvArtha graMthoM meM pAye jAte haiM; jaisA ki usake nimna vAkya se prakaTa hai --- rambhAditrikaM yogeH kaSAyairvyAhataM kramAt / zavamaSTAdhikaM jJeyaM hiMsA bhedestu piricatam // 6- 10 // yahA~ para maiM apane pAThakoM ko itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki sonIjI ne apanI anuvAda pustaka meM padma naM0 pa aura pa ke madhya meM 'ukaM ca tatvArthe' vAkya ke sAtha saMraMbhasamAraMbhAraMbhayoga' nAma ke tatvArtha sUtra kA bhI anuvAdasahita isa DhaMga se ullekha kiyA hai jisase vaha maTTArakajI ke dvArA hI sadUdhRta jAna par3atA hai / paraMtu marAThI anuvAda vAcI prati meM vaisA nahIM hai| ho sakatA hai ki yaha sonIjI kI hI apanI kartata ho / paraMtu yadi aisA nahIM hai kintu bhaTTArakamI ne hI isa sUtra ko apane pUrva kathana ke samarthana meM udghRtaM kiyA hai aura vaha graMtha kI kucha prAcIna pratiyoM meM isI prakAra se uddhRta pAyA jAtA hai to kahanA hogA ki bhaTTArakajI ne ise dekara apanI racanA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] ko aura bhI beDhaMgA kiyA hai kyoMki isase pUrva kathana kA pUrItaraha para samarthana nahIM hotA-~athavA yo kahiye ki sarva sAdhAraNa para yaha prakaTa kiyA hai ki unhoMne saraMbha, samArama tapA mAsakA abhiprAya kramazaH bhUta, vartamAna tathA bhaviSyat kAla sA hai| paraMtu aisA samajhanA bhUba hai| kyoMki pUjyapAda baise bAdhAoM ne sarvArtha siddhi prAdi mayoM meM prayatnAdeza ko 'saraMga sAdhanasamanyAsIkaraNa ko 'samAraMbha aura prakrama yA prathamapravRtti ko 'AraMbha batAyA hai| (a) pA~cau padhoM ke anantara praya meM pokaraNa, bhAkarSaNa saMbhana, mAraya, vidveSaNa, ucATana, zAMtikaraNa aura pauSTika karma nAma ke pAThakoM ke samaya meM Apa kI vidhi batAI gaI hairIda yaha prakaTa kiyA gayA hai ki kisa vargaviSayaka maMtra ko kisa samaya, kisa bhAsana vayA mudA se, kaunasI dizA kI ora mukha karake, kaisI mAlA kara aura maMtra meM kaumasA pakSAva kSagAkara jAnA cAhiye / sAtha hI, kucha koM ke sambandha meM napa ke samaya mAtA kA dAnA pakAne ke liye vo bo gutI aMgUThe ke sAtha kAma meM lAI jAve usakA mI vidhAna kiyA hai| yaha saba prakAra kA vidhi-vidhAna mI bhAnAva se bAra kI cImaI--usase nahIM liyA gayA hai| sAtha hI, isa vidhAma meM bhAkhAmoM kA kathana do bAra kiyA gayA hai, jo do jagahoM se uThAkara raksA gayA mAlUma hotA hai aura usase kathana meM kitanA hI pUrvApara virodha bhAgayA hai / yathAH makarmavi""mAjhA samazimitA // 4 // arthAta-pakamA ma karma meM samAsa kI mAlA kA aura niSedha (bhAraNa) kA meM jIyApUte kI mAlA se sonAlIne putra sIba nAmaka kisI mAvikIla kI- samajhA hai| vidhAna kiyA yasarI jagaha smana vA dudha ke pavArAna donoM
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ niSedhakarmaNi........putrajIvakRtAmAlA // 66 // staMmane duSTasamA apet prastarakarkarAm // 108 // X x X vidveSakarmaNi ........putrajIvakRtA mAsA // 186 // vidveSe'riSTaSIjajA // 108 // x x X x zAMtikarmaNi..... mauktikAnAM mAjhA // 101 // zAntaye .........japedutpalamAlikAm // 110 // X mAlUma hotA hai mahArakanI ko isa virodha kI kucha mI khabara nahIM par3I aura ve vaise hI binA soce samajhe idhara udhara se padyoM kA saMgraha kara gaye haiM / 110 veM padma ke uttarArdha meM Apa likhate haiM-' SaTkarmANi tu proktAni palavA ana ucyate ' arthAt chaha karma to kar3e gaye aba paloM kA kathana kiyA jAtA hai / parantu kathana to Apane isase pahale vazIkaraNa Adi ATha karmoM kA kiyA hai phira yaha chakI saMkhyA kaisI ! aura pAtroM kA vidhAna bhI thApa. pratyeka karma ke sAtha meM kara cuke haiM, phira unake kathana kI yaha naI pratikSA kaisI hai aura usa pratijJA kA pAlana bhI kyA kiyA gayA hai palavoM kI koI khAsa vyavasthA nahIM batalAI gaI, mahaba kucha maMtra diye haiM jinake sAtha meM palatra bhI lage hue haiM aura ve pallaba bhI kaI sthAnoM para pUrva kathana ke viruddha hai| mAlUma nahIM yaha saba kucha likhate hue bhaTTArakajI kyA, kisI naze pharmoM ke liye patthara ke Tukar3oM kI mAlA batalAI gaI hai| vidveSa karma maiM eka jagaha jIyApUrva kI aura dUsarI jagaha rIThe ke bIja kI mAtA likhI hai aura zAMtikarma meM eka jagaha motiyoM kI vo dUsarI jagaha kamalago kI mAtA kI vyavasthA kI gaI hai| isa taraha para vaha kathana parasparavirodha ko liye hue hai|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 67 ] kI hAlata meM the, unmasa the athavA unheM itanI bhI sUjha bUjha nahIM pI jo apane sAmane sthita eka hI patra para ke pUrvApara virodhoM ko bhI samajha sakeM ! aura kyA isI birate athavA bUte para Apa maMtharacanA karane baiTha gaye! saMbhava hai bhaTTArakajI ko ghara kI aisI kucha jyAdA kala na ho aura unhoMne kirAye ke sAdhAraNa bhAdamiyoM se racanA kA kAma liyA ho aura usI kI vajaha se yaha saba gar3abar3I phailI ho / parantu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki isa pratha kA nirmANa kisI acche hAtha se nahIM huA aura isIliye vaha pada pada para aneka prakAra ke virodhoM se bharA huA hai tathA bahuta hI beDhaMgepana ko liye hue hai| yahA~ para pAThakoM ko yaha jAnakara bar3A hI mAzraye tathA kohala hogA ki mahArakamI ne 'sAmAyika' ke isa adhyAya meM vidveSaNa tathA mAraNa maMtroM taka ke japa kA vidhAna kiyA hai aura aise duSTa kAryArthI maMtroM ke japa kA sthAna zmazAna bhUmi + batalAyA hai || kheda hai jisa sAmAyika kI bAbata mApane svayaM yaha pratipAdana kiyA hai ki "usameM saba jIvoM para samatA bhAva rakhA jAtA hai, sayama meM zubha bhAvanA rahatI hai tathA dhArtha-raudra nAma ke mazuma dhyAnoM kA tyAga hotA hai' aura jisake viSaya meM mApa yahA~ taka zikSA de pAe haiM ki usake amyAsI ko jIvana-maraNa, lAbha-prathAma, yoga viyoga, bandhu rAtru tathA sukha-dukha meM sadA samatA mAga rakhanA cAhiye - rAgadveSa nahIM karanA cAhiye usI sAmAyika ke prakaraNa meM bhApa vidveSa phailAne tathA kisI ko mArane taka ke maMtroM kA vidhAna karate haiM !! yaha kitanA bhArI virodha prA M hUM phaTU, ke hIM siddhebhyo hUM phada OM hAM ityAdi-vidveSamaMtraH / OM hAMdro veSe iti ityAdi 1) mAraNa maMtraH / pacAH smazAne duSTakAprarthaM zAntyA ca jinAlaye // 111 // ra
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 8 ] anyAya hai / kyA aise pApa maMtroM kA apanA bhI 'sAmAyika ho sakatA hai ? kadApi nahIM | aise mAraNAdi viSayaka maMtroM kA ArAdhana prAyaH hiMsAnandI raudra dhyAna kA viSaya hai aura vaha kabhI 'sAmAyika' nahIM kahalA sakatA | bhagavajinasena ne bhI aise maMtroM ko 'dumaMtra' vatalAyA hai jo prANiyoM ke mAraNa meM prayukta hote haiM bhale hI unake sAtha meM arhantAdika kA nAma bhI kyoM na lagA ho| aura isaliye yahA~ para aise maMtroM kA vidhAna karake sAmAyika ke prakaraNa kA bahuta hI bar3A durupayoga kiyA gayA hai, isameM jarA bhI saMdeha nahIM hai| aura isase bhaTTArakajI ke viveka kA aura bhI acchA khAsA patA cala jAtA hai athavA yaha mAlUma ho jAtA hai ki unameM pAdeya ke vicAra athavA samajha bUjha kA mAddA bahuta hI kama thaa| phira ve becAre apanI pratijJAoM kA pAlana bhI kahA~ taka kara sakane the, kahA~ taka vaidika tathA laukika myAgoha ko chor3a sakate the dhaura unameM cAritravala bhI kitanA ho sakatA thA, jisase ve apanI azuma pravRttiyoM para vijaya pAte aura mAyAcAra athavA ilakapaTa na karate ! astu / yaha to huA pratijJAdi ke virodhoM kA digdarzana / aba maiM dUsare prakAra ke viruddha kathanoM kI ora apane pAThakoM kA dhyAna AkRSTa karatA hU~, jo isa viSaya meM aura bhI jyAdA mahatva ko liye hue haiM aura graMtha ko vizeSa rUpa se zramAnya, azraddheya tathA tyAjya ThaharAne ke liye samartha haiN| dUsare viruddha kathana / lekha ke isa vibhAga meM prAyaH uma kathanoM kA digdarzana karAyA - jAyagA jo jainadharma, ana siddhAnta, jainanIti, jainadhyAdarza, jaina AcAravicAra athavA jainaziSTAcAra Adi ke viruddha haiM aura jainazAsana ke * yathA durmanAste'tra vizeSA ye yuktAH prANimAraNe // 36- 26 // - AdipurANa /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha ninakA prAya: koI mela nahIM / isase pAThakoM para aMtha kI basaliyata bhI mI mI nase pakSa mAyA aura bano prayakartA kI manodazA kA mI kitanA hI vizeSa anubhava ho jAyagA apavA yo kahiye sstti maajnii angk Rsstti j n y' th alp by'H deva, pitara aura RSiyoM kA gheraa| . (auca' nAma ke dUsare adhyAya meM, puralA karane kA vidhAna karate hue, maTArakanI meM likhA hai* purataH sarvadevAya dakSiNe vyanta [pitara sthitA thaa| RSayaH pRSThataH sarve yAme gaNDUpamutsRjet [ mAcaret ] // 60 * isa paca ke anuvAda meM sonI ne bar3A samAsA kiyA hai| mApane 'puratA kA artha 'pUrva kI tara, 'ta' kA artha 'pazcima kI ora' aura 'nAme pada ke sAtha meM maujUda hote hue bhI dakSiNaM kA artha dAhinI ora na karake, dakSiNa dizA kI taraha prakSata kiyA hai aura isa sAla pralatI ke kAraNa hI pUrva, dakSiNa tathA parima dizAoM meM kramazaH sarva devo, syAntaroM tathA sarva zapiyoM kA nivAsa batA diyA hai ! parantu 'vAme kA artha yA 'radizAma kara eke aura isaliye zrApako " alna dizAmoM meM kurakSA na ke" ke sAtha sAtha yaha bhI likhanA par3A-"phintu apanI cauI ora pheNke"| bhannu aaN aura yadi pUrva dizA hoM, pakSiNa dizA cho, ma pani vizthA ho tara kyA bane aura kaise ghoI ora rakSA karane kA niyama kAyama hai| isakI Apako kucha mI khabara nahIM par3I ! aura ma yahI khayAla AyA ki nAgama meM kahA~ para ye dizAe~ ina devAdikI ke liye makhasUna athavA nirdhArita kI gaI hai| vaise hI binA soce samajhe o jI meM pAyA ki mArA! yaha bhI nahIM socAka yadi
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ arSAt-sAmane sarva deva, dAhinI ora vyaMtara (pitara) aura pITha pichADI sarva RSi khare haiM ata: baoNI tarapha kuravA karanA caahiye| aura isa taraha para,yaha sUcita kiyA hai ki manuSya ko tIna tarapha se deva, pitara tathA RSigaNa ghere rahate haiM, kuralA kahIM unake Upara na par3anAya usIke liye yaha ahatiyAta kI gaI hai| paraMtu una logoM kA yaha gherA karane ke bAta hI hotA hai yA svAmAvika rUpa se haravata rahatA hai, aisA kucha sUcita nahIM kiyA / yadi kurale ke vakta hI hotA hai to usakA koI kAraNavizeSa honA caahiye| kyA kurale kA samAzo dekhane ke liye hI ye saba loga usake irAde kI khabara pAkara jamA ho jAte haiM ! yadi aisA hai taba to ye loga AkAza meM kuralA karane vAle ke sira para khar3e hokara bhI tamAzA dekha sakate haiM aura choToM se baca sakate haiN| unake liye aisI vyavasthA karane kI barUrata hI nahIM yaha nirarthaka jAna par3atI hai / aura yadi unakA gherA barAbara meM haravakta banA rahatA hai taba to bar3I muzakila kA sAmanA hai para to una becAroM ko bar3I hI kavAida sI karanI par3atI hogI, kyoMki manuSya bandI 2 apane mukha tathA bhAsana ko idhara se udhara badalatA rahatA hai, usake sAtha meM unheM bhI jaldI se paitarA badana kara binA icchA bhI ghUmanA par3atA hogA !! aura upara manuSyoM kA thUkanA tathA nAka sApha karanA bhI saba idhara udhara nahIM bana sakegA, jisake liye koI vyavasthA nahIM. kI gii| yaha mala bhI le kurale ke jala se kucha kama apavitra nahIM hai / khaira, isakI vyavasthA bhI ho sakegI aura yaha mala mI baoNI bhora pheMkA jA sakegA, para mUtrosarga ke samaya-jo utsarga ke sAmane kI ora pUrva kI ora sAre deva rahate hai to phira isa graMtha meM hI pUrva kI ora mu~ha karake malatyAga karane ko kyoM kahA gayA hai / payA kurakSA bhUSa kI dhAra se bhI gayA bItA hai|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ [101] hI hotA hai-devatAoM kI kyA vyavasthA banegI, yaha kucha samajha meM nahIM mAtA!! paraMtu sagaka meM kucha mAno yA na mAo, koI vyavasthA bano yA na bano, bar3I muzakila kA sAmanA karanA par3A yA choTI muzakila kA aura purasa ke bAka para una devAdiyoM ke upariSata hone kA bhI koI kAraNa ho yA na ho, kintu isameM sandeha nahIM ki jainadharma ke sAtha isa saba kathana kA kucha bhI sambaMdha nahIM hai-usakI koI saMgati ThIka nahIM baiThatI / jainadharma meM devo, pitaroM tathA RpiyoM kA no svarUpa diyA hai apavA nIyoM kI gati-khiti Adi kA jo nirUpaNa kiyA hai use dekhate hue madhArakajI kA ukta kathana usake vilakula vizva bAna par3atA hai aura usa atatva zraddhAna ko puSTa karatA hai jisakA nAma mithyAtva hai| mAlUma nahIM unhoMne eka jainI ke rUpa meM use kisa taraha apanAyA hai| vAstava meM yaha saba kayana hindU-dharma kA kathana hai| kaleka bhI hinduoM ke prayogapArinAta' paMpa kA oka hai aura vaha 'AnhikasUtrAvati' meM bhI, kiToM meM diye hue pAThabheda ke sApa, prayogapArinAva se uddhRta pAyA jAtA hai / pAThabheda meM pitarakI jagaha vyntraa|' pada kA no vizeSa parivartana najara AtA hai vaha adhikAMza meM lekhako kI sImA kA hI eka namUnA jAna par3atA hai| anyathA, usakA kucha mI mahatva nahIM hai, aura sarva devoM meM bhyantara bhI zAmila haiN| dantadhAvana karane vAlA paapii| (2) nivAcAra ke dUsare adhyAya meM, dantathApana kara darzana karate hue, eka patha nimna prakAra se diyA hai sahamAMzAnudite yA kuryAintadhAvanam / sapApI maraNa yAti varSajIpazyAtigaH // 7 // isameM likhA hai ki sUryodaya se pahale jo manuSya dantadhAvana karatA hai vaha pApI hai, sarva nISoM ke prati nirdayI hai aura (jandI ) mara jAtI
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10] hai| paraMtu usane pApa kA kaunasA vizeSa kArya kiyA ! kaise sarva jIvoM ke prati usakA nirdayatva pramANita hunA ? aura zarIra meM kaunasA vikAra upasthita ho jAne se baha jaldI mara nAyagA ! ina saba bAtoM kA ukta patha se kucha mI bodha nahIM hotaa| Age pIche ke patha bhI isa viSaya meM mauna haiM aura kucha uttara nahIM dete / lokavyavahAra mI aisA nahIM pAyA jAtA aura na pratyakSA meM hI kisI ko usa taraha se jaldI maratA huA dekhA jAtA hai| mAlUma nahIM mArakamI ne kahA~ se ye nirmUla mAlAeM jArI kI haiM, jinakA jananIti athavA jainAgama se koI samarthana nahIM hotaa| prAcIna bainazAroM meM aisI koI bhI bAta nahIM dekhI jAtI jisase vecAre prAtaHkAla uTha kara dantadhAvana karane vAle eka sAdhAraNa gRhastha ko pApI hI nahIM kintu sarva jIvoM ke prati nirdayI taka ThaharAyA jAya / aura na zarIrazAma kA ho aisA koI vidhAna jAna par3atA hai jisase usa vakta kA dantadhAvana karanA maraNa kA sAdhana ho ske| vAramaTa jaise zarIrazAsa ke prAcAryoM ne brAjha muhUrta meM uTha kara zauca ke anaMtara prAta:kAla hI dantadhAvana kA sApha taura se vidhAna kiyA hai| vaha svAsthya ke liye koI hAnikara nahIM ho sakatA / aura isaliye yaha sava kapana bhadhArakanI kI prAyaH apanI zalpanA jAna par3atA hai | jainadharma kI zikSA se isakA koI khAsa sambaMdha nahIM hai / kheda hai ki mahArAnI ko itanI bhI khabara nahIM par3I ki kyA prAtaHsaMdhyA binA dantadhAvana ke hI ho jAtI hai * jisako bhApa svayaM hI 'sUryodayAca mAgedha mAta saMdhyA samApayet ( 3-135) vAkya ke dvArA sUryodaya se pahale hI samApta kara dene ko likhate haiN| yadi khabara par3atI to Apa vyartha hI aise nahIM hotii| mahArakajI ne khuda saMdhyA samaya ke snAna ko jarUrI batalAte hue use dantadhAvanapUrvaka karanA likhA hai / yathA-. sandhyAkAle.. kuryAtsnAnatrayaM jilAvantadhAvanapUrvakam // 107-1995
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 103] niHsAra vAkya dvArA apane kathana meM virodha upasthita na karate / zrastu; isI prakaraNa meM maGkArakajI ne do pada nimna prakAra se bhI diye haiM 1 mahA [ha] ghaTa yuvA [DA ] tAlahitAtratakya [kA] kharjUrI nAlikera utaite dasarAjakAH // 66 // rAjasamopeto [taM] vaH kuryAddantadhAvanam / nirdayaH pApabhAgI sthAdananta kAyikaM tyajet // 67 // inameM se pahale padya meM sAta vRcchoM ke nAma diye haiM, minakI 'tUrAja' saMjJA hai aura jinameM mada tathA khajUra bhI zAmila haiN| aura dUsare padma meM yaha batalAte hue ki 'tuyArAja kI jo dautana karatA hai vaha nirdayI tathA pApa kA bhAgI hotA hai,' pariNAma rUpa se yaha upadeza bhI diyA hai ki ( yataH) manantakAyika ko chor3a denA caahiye| isa taraha para mahAranI ne ina vRkSoM kI dA~tana ko anantakAyika batalAyA hai aura zAyada isIliye aisI dA~tana karane vAle ko nirdayI tathA pApa kA bhAgI ThaharAyA ho / sonIjI ne bhI anuvAda meM likha diyA hai- "kyoMki inakI datauna ke mItara ananta jIva rahate haiM / " paraMtu jainasiddhAnta meM 'anaMtakAyika' athavA 'sAdhAraNa' vanaspati kA jo svarUpa diyA haijo pahicAna batAI hai-usase ukta bar3a tathA khajUra Adi kI dA~tana kA takAyika honA khAkhimI nahIM AtA / aura na kisI mAnanIya jainAcArya ne ina saba vRkSoM kI dA~tana meM anaMta jIvoM kA honA hI batalAyA hai| prAcIna jainazAloM meM to 'sapta tRNarAba' kA nAma bhI sunAI nahIM par3atA / bhaTTArakajI ne unakA yaha kathana hindU-dharma ke graMthoM se uThA kara rakkhA hai / ukta pathoM meM se pahalA pada aura dUsare patha kA pUrvAdha donoM 'gobhila' RSi ke vacana haiM aura ve brekiToM meM diye hue pAThabheda ke sAtha 'rasUtiratnAkara' meM bhI 'gAMmila' ke nAma se ukhita milate hai / gosisa' ne dUsare patra kA uttarArdha 'narakhANDAla I
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 104 ] yoniH svAdyAvad gaMgA na pazyati' diyA thA jisako bhaTTArakajI ne 'nirdayaH pApabhAgI syAdanaMtakAdhikaM tyajet' ke rUpa meM badala diyA hai ! aura isa taraha para aisI dA~tana karane vAle ko pApI zrAdi siddha karane ke liye una dA~tanoM meM hI ghanaMta jIvoM kI kalpanA kara DAlI hai !! jo mAnya kiye jAne ke yogya nahIM / aura na usake AdhAra para aisI dA~tana karane vAle ko pApI tathA nirdayI hai| ThaharAyA nA sakatA hai / kheda hai ki bhaTTArakajI ne svayaM hI do padma pahale 63 veM pakSa meM-- 'caTastathA' pada ke dvArA, vAgbhaTa Adi kI taraha, baMr3a kI dA~tana kA vidhAna kiyA aura 64 ve padma meM 'etAH prazastAH efeat creatkarmaNi' vAkya ke dvArA use dantadhAvana karma meM zreSTha bhI batalAyA paraMtu bAda ko gomila ke vacana sAmane Ate hI Apa unake kathana kI dRSTi aura apanI sthiti kA vicAra mUla kara, eka dama badala gaye aura Apako isa bAta kA mAna bhI na rahA ki jisa bar3akI dA~tana kA hama abhI vidhAna kara Ae haiM usIkA aba niSedha karane jArahe haiM !! isase kathana kI viruddhatA hI nahIM kiMtu bhaMDArakanI kI khAsI samIkSpakAritA mI pAI jAtI hai / tela malane kI vilakSaNa phalaghoSaNA / . - (3) dUsare adhyAya meM, telamardana kA vidhAna karate hue, bhaTTArakamI ne usake phala kA jo bethAna kiyA hai vaha banA dI vilakSaNa hai / Apa likhate haiM : * -- R - khome kIrtiH prasarati gharA rovizeye hirava devAcAyeM tarakhitanaye varSate nityamAyuH tailAbhyaGgAttatujamaraNaM dRzyate sUryabAre maume mRtyurmati ca nitarAM mArgace vittanAzaH // 84 // . arthAt somavAra ke dina tesa malane se uttama kIrti phailatI hai, 1 1 1
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 duSa ke dina dekha macane se suvarNa kI vRddhi hotI hai 'mI bar3hatI hai-guruvAra sapA zanivAra ke dina malane se sadA vAyu bar3hatI hai, vi. bAra ke dina mAne se putra kA bharaNa hotA hai, maMgala ke dina kI mAviza se apanA hI maraNa ho jAtA hai aura zukravAra ke dina kI mAniya sadA dhana kA kSaya kiyA karatI hai| tela kI mAliza kA yaha phala kitanA pratyakSavibaddha hai ise batabhAne kI jarUrata nahIM / sahadaya pAThaka apane nitya ke anubhava tathA vyavahAra se usakI sahana hI meM jAMca kara sakate haiN| isa viSaya kI aura bhI gaharI oNSa ke liye anasiddhAntoM ko bahuta kucha TaTolA gayA aura karma philaoNsaoNkI kA bhI bahuterA mayana kiyA gayA paraMtu kahIM se bhI aisA koI niyama upalabdha nahIM humA bisase pratyeka dina ke tela mardana kA usake sakasa phala ke sAtha bhavinAmAvI sambandha (vyAti ) svApita ho sake vaivaka zAla ke pradhAna paMpa bhI isa viSaya meM mauna mAlUma hote haiN| vAgmaTa prAcArya apane 'madhyagadapa' meM nitya dekha mardana kA vidhAna karate haiM aura usakA phala batalAte hai-'marA, zrama tathA vAta vikAra kI hAni, dRSTi ko prasannatA, zarIra kI puSTi, bhAyu kI sthiratA, sunidA kI prAti aura tvacA kI hdd'taa|' aura yaha phasa bAta kucha samIcIna nAna par3atA hai| yathA apaMgamAcarenityaM sa barAmavAtahA / / * misAevAyuHkhamasvAsvavAyaMkat // // maiM isa DhU~Dha khoja meM, zabdakArabhu koza se, hindU zAsoM ke do paMca barUra mile haiM jinakA viSaya bhArakajI ke patha ke sAtha bAta kucha milatA zrRMkhalA hai, aura ve isa prakAra hai- .. ' mana parati varSa kIrtizAmazca some maume mRtyumabati niyataM candra putrsaamH|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 106 ] * aglAnirbhavati ca gurau mArgace zokayukta -svaitAbhyaMgAsananamaraNaM sUrya dIrghamAyuH // OM samvApaH kIrtiralpAyurdhanaM nidhana . zrArogyaM sarvakAmAtirAMgAdbhAskarAdiSu // 341 inameM se pahalA patha' jyotiHsArasaMgraha' kA aura dUsarA 'gAruDa ke 114 ve adhyAya kA patha hai / donoM meM paraspara kucha antara bhI hai-pahale paica meM budha ke dina tela malane se putra lAbha kA honA batalAyA haiM to dUsare meM dhanakA honA likhA hai aura yaha ghanakA honA bhaTTArakajI ke padya ke sAtha sAmya rakhatA hai; dUsare meM zanivAra ke dina saMrvakAmArta (icchAoM kI pUrti) kA vidhAna kiyA hai to pahale meM dIrghAyu honA' likhA hai aura yaha dIrghAyu honA bhI mahArakanI ke paMtha ke sAtha sAmyai rakhatA hai| isItaraha zukravAra ke dina tesamarthana kA phala eka meM siMgye to dUsare meM ' zokayukta' batalAyA haiM aura mahArAjI use vidyanAza likhate hai jo zoka kA kAraNa ho sakatA hai; 'ravivAra aura guruvAra kA pheza donoM meM samAna hai parantu maMhArakoM ke patha meM vaha kucha mitra hai aura somavAra yA maMgala ko tela kamAne kA phala tInoM meM samAna hai *caistu;'ina padya ke sAmane yAne se itanA to spaSTa ho jAtI haiM ki isa telamardana ke phala kA koI eka niyama nahIM pAyA jAtA ho jisakI jo bhI meM AyA usane vaha phala apanI racanA meM kucha vizeSatA athavA raMga lAne ke liye, eka dUsare kI dekhA dekhI ghaDI hai - bahuta saMbhava haiM mahArakajI ne hindU graMthoM ke kisI aise hI yaha manusaraNa ziyA ho. apanA jarUrata binA jarUrata use kucha baMda kara yA vyoM kA syoM hI uThAkara rakha diyA ho / paraMtu kucha bhI ho, 'isameM saMdeha nahIM ki unakA ukta pakSa saiddhAMtika dRSTi se jainadharga ke viruddha hai, aura jainAcAravicAra ke sAtha kucha sambaM nahIM rakhatA / --
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ [107 i: ravivAra ke dina snAnAdika kA nidhari T+ (8) mArakanI dUsara adhyAya meM yaha bhI likhate haiM kinavivAra 6. itadhAra ) ke dina dantadhAvana nahIM karanA cAhiye; dekha na mana cAhiye aura na slAne hI karanI cAhiye / yathA---'': 7 : avIre vyatIpAte saMkrAntI jnmaasre| '.. ' parjagrahantakAtuvratAhInI dine ..' abhyAM ca caturdazyAM paMcamyAMmavAsara. batAdInI dineSvena cilamardanam / tasmAtmAnaM prakartavya ravicAra tuM varjayet / / 7 / / t, ''tailamardana kI bAdhata to aura Apane likha diyA ki usase putra kI maraNa ho cItA hai parantu dantadhAvana aura 'mAne kI bAbata kucha bhI hI unheM kyoM na karanA cAhiye ? yA unake karane se ravi mahArAja ( sUryadevatA / nArAja ho jAte haiN| yadi aisA hai taba to logoM ko bahuta kucha vipati meM par3anA par3egAkyoMki adhikAMza janatA ravivAra ke dina savizeSa rUpa se snAna karatI hai-chuTTI kA dina hone se.usa dina bAtoM ko..bhAsI taraha se tejAdika malakara snAna karane kA avasara milatA hai| isake siMghAya, usa dina bhagavAna kA pUjanAdika bhI na ho sakegA, jo.mahArakalI ke kathanAnusAra dantadhApanapUrvaka mAna kI apekSA rakhatA hai; una devapitaroM ko bhI usadina pyAse rahanA hogA jinake liya bAna ke avasara para maharikanI ne tapa kejara kI vyavasthA kI hai aura jisakI vicAra zroga kiyA AyagA aura mauM kSauka meM kitanI hI azucitA chA jAyagI aura bahuta se dharmakAryoM ko hAni pahu~cegI, balki trivarNAcAra kI mAnaviSayakaM pravizyakatAoM ko dekhate hue to yaha kahanA bhI kucha atyukti meM dAkhina na hogA ki 'dharmakAyoM meM eka prakAra kA pralayasA upasthita hojAyagAna mAlUmaniha mahArakabIne phira
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA socakara ravivAra ke dina lona kA niSedha kiyA hai| jaina siddhAntoM se to isakA kucha sambaMdha hai nahIM aura na bhaniyoM ke prAcAra-vicAra ke hI yaha anukUla pAyA jAtA hai, pratyuta usake viruddha hai| zAyada bhatArakebI ko hindUdharma ke kisI graMtha se ravivAra ke dina mAna ke niSedha kA bhI koI vAkya-mila gayA ho aura usI ke bharose para mApa ne jaisI mAlA bArI kAdI cha / parantu mujhe to muhartacintAmaNi zrAdi paMSoM se yaha mAcUma humA hai ki roganirmusamAna' taka ke liye ravivAra kA dina prazasta mAnA gayA hai| isIse zrIpatijI likhate haiM-'bagnecareM sUryakujejyavAre......lAnaM hitaM rogavimukakAnAm / / ho, dantadhAvana kA niSedha to unake yahA~ vyAsajI ke nimna vAkya se pAyA jAtA hai jisameM kucha tithiyoM tathA ravivAra ke dina dA~toM se kASTha ke saMyoga karane kI bAbata likhA hai ki vaha sAtaveM kula taka ko dAna karatA hai, aura jo AnhikasUtrAvati meM isa prakAra se uddhRta hai pratipadapAhI navamyAM rvivaasre| batAnAM kAsaMyogo pahatyAsatama kulam / paraMtu jainazAsana kI aisI zikSAe~ nahIM haiM, aura isaliye gazarakAmI kA ukta kapana mI bhenamata ke viruddha hai| ghara para ThaMDe jala se lAna na karane kI prAjJA / (5)-mahArakanI ne eka khAsa mAjhA aura bhI jArI kI hai aura yaha yaha hai ki ghara para kamI ThaMDe jala se lAna na karanA caahiye| bhApa nikhate haiM apane caiva mAMgalye pocavatu srvdaa| zItodakena na snAyA ghArya titakaM yA nun arthAt-tela malA ho yA koI mAMgalika kArya karanA ho usa
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.10] vara, mora ghara para hamezA hI leTe naba se loga na karanA cAhiye morana se lAna kiye binA tilaka hI dhAraNa karanA caahiye| . pahA zetakI mAliza ke avasara para garma ga se lAla ko pAta to kisI taraha para samajha meM pA sakatI hai parantu ghara para sadA hI garma jala se lAna karane kI apavA ThaMDe nama se kamI mI lAna na karane kI bAta kucha samajha meM nahIM pAtI / mAlUra nahIM usakA kyA kAraNa hai aura vaha kisa AdhAra para avambita hai| kyA ThaMDe nala se lAna nadI-sarovarAdika tIrthoM para hI hotA hai anyatra nahIM ! aura ghara para usake kara lene se naladevatA haTa ho jAte haiN| yadi aisA kucha nahIM to phira ghara para jala se lAna karane meM kauna bAdhaka hai ! ThaMDhA nakSa khAsthya ke liye bahuta lAbhadAyaka hai aura garma nasa prAyaH rogI tathA bhayakta gAvoM ke liye batalAyA gayA hai| aisI hAlata meM mahArAnI kI uphta mAtrA samIcIna mAlUma nahIM hotI---yaha jainazAsana ke viruddha baiMcatI hai| lokanyavahAra bhI prAyaH usake viruddha hai / laukika jana, zratu mAdi ke anukUla, ghara para slAna ke liye ThaMDe tathA garma donoM prakAra ke nalakA vyavahAra karane haiN| hinduoM ke dharmazAkhoM se eka bAta kA patA calatA hai aura vaha yaha ki unake gahA~ nadI zAdi tIyoM para hI lAna karane kA vizeSa mAhAlya hai, usase lAna kA phala mAnA gayA hai, anyatra ke lAna se mahaba zarIra kI zuddhi hotI hai, lAna kA jo pugapapala hai vaha nahIM milatA aura isAdhaye unake yahA~ tIrthAmAva meM apanA tIrtha se bAhara (ghara para) vaya nasa se lAna karane kI bhI vyavasthA kI gaI hai| sambhava hai usakA ekAnta khekara hI bhaTArakamI ko yaha bhAmA nArI karane kI sUmI ho, jo mAnya kiye jAne ke yogya nahIM / anyathA, hinduoM ke yahA~ bhI donoM prakAra ke snAna kA vidhAna pAyA jAtA hai| yathAH
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ [31] gityaM naigidhika ranaoNna kriyA malakaMrpaNam / / tIrthAmA tu tinyamudhyordikapada "ymH| kunimAvika jAne zItAdikAmyameva c|' nimaya yAviSayathAsavisamAcaret / caMdrikA - iti IsmRtiranAkare ... / * bhaTTArakI ne apane vakta padya se pahale 'pApA svabhAvatA zuddhA nAma kA jo paca garma jala se mAna kI prazaMsA meM diyA hai athoM se uThAkara rakkhA hai| smRtiranAkara maiM, vasAdhAraNa se pAThabheda ke sApa, prAyaH jyoM kA skhoM pAyA jAtA hai aura use pAturaviSayaka-rogI tayoM azaktoM ke mAna sambaMdhI-sUcita kiyA hai, jise bhaTAekanI ne zAyada nahI samajhA aura vaise hI agale patha meM samUce gRhasnAna ke liye sadA ko OMDe jala kA niSedha kara diyaa| -- .. / zavatvaM kA adabhuta yoga / " (6) dUsare adhyAya meM, snAna kA vidhAna karate hue, mahArakAnI likhate hai ki jo gRhaspaM sAta dina taka jala se snAna nahIM karatA pAi zUdgatva ko prApta ho jAtA hai-zUdra bana jAtA hai / yathAH-- : : saptAhAnyammasA'khAyI gRhI pradatvamApnuyAt // 7 // . ... zudala ke isa bhAdamula yoga praNA hala vidhAna ko dekhakara bar3A Azcarya hotA hai aura samajha meM nahIM AtA ki eka brAhmaNa, kSatriya nyA-vaizya mahaz2a sAta dina ke khAna na karane se kaise zUdra bana jAtA haiN| vaha pAThabheva 'zuddhA kI jagaha medhyAH ' vanhitApitA kI jagaha vanhisaMyunA aura ataH' kI jagaha 'tena itanA hI hai jo kucha mApa-bhava nahIM rakhatA
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ [191] kahA~ se zava usake bhItara ghusa AtA hai ? kyA. zahamA karma mArga na karanA hai ! apanA zava lAna nahIM kiyA karata ! zUdroM ko barAbara snAna karate hue dekhA jAtA hai, aura unakA pharga slAna na karanA kahIM bhI nahIM likhaa| svayaM mahArAnI ne sAtaveM adhyAya meM zo kA varga nikSaNoM kI sevA tathA zilpa karma batAyA hai aura yahAM taka likhA hai kiye cAroM paryA apane apane niyata karma ke vizeSa se kahe gaye haiN| jainadharma ko pAlana karane meM ina.. cAroM vaNoM ke manuSya parama samartha hai aura use pAlana karate hue ve saba paraspara meM mAI gAI ke samAna haiM / yathA-- "vipakSapriyavaizyAnAM vAstu sevakA matA // 10 // teSu mAnA vidha zilpaM karma prokaM vizeSataH // 4 // vipratatriyavidAdaH prokAH kriyaadhishesstH| . jainadharma para.zakSAste sarva bAndhavopamA 142 // ..phira ApakA yaha likhanA ki sAta dina taka lAna na karane se, koI zuddha ho jAtA hai, kitanA asaMgata hai aura sadoM ke prati. jitanA tirakAra.phA ghotaka tathA anyAyamaya hai, ise pAThaka svayaM samajha sakate, haiN| hA~, yadi koI vija aseM taka zilpAdi karma karatA rahe to use bhadhArakajI apane lakSaNa ke anusAra yaha kaha sakate the parantu slAna na karanA koI zaMda karma nahIM hai-usake liye rogAdika ke bhaneka kAraNa samI ke liye ho sakate haiM aura isaliye mahana usakI vajaha se kisI meM zadatva kA yoga nahIM kiyA jA sktaa| mAlUma jahAsiti dina ke bAda yadi vaha gRhaspa phiranahAnA zurU kara deve to mahArAnIko dRSTi meM usakA vaha zAvanA dUra hotA hai yA ki nahIM hai, paMpa meM isa bAbata kucha likhA nahIM ... TARA ..!" (7) tIsare adhyAya meM mahArakalI. usa ganuSya ko jIvata 3 ke liye zara ThaharAte haiM aura garane para kutte kI yoni meM jAmAbatAte
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [111] hai jo sadhyAkAla, prApta hone para bhI saMdhyA nahIM karatA hai| payA: sapAkAle tu sammA sandhyAM naivmupaaste| . jIvamAno bhavecchadraH mRtaH jvA caiSa jAyate // 14 // yahA~ bhI pUrvavat zudratva kA aMdbhuta yoga kiyA gayA hai aura isa se yaha bhI dhvanita hotA hai ki zuddha ko saMdhyopAsana kA adhikArI nahI samajhA gayA / parantu yaha hindUdharma kI zikSA hai jainadharma kI zikSA nhiiN| bainadharma ke anusAra zUdra saMdhyopAsana ke adhikAra se vaMcita nahIM rakhA jA sakatA / jainadharma meM use nitya pUjana kA adhikAra diyA gayA hai paha trisaMdhyA-sevA kA adhikArI hai aura U~ce darje kA prAmaka ho sakatA hai| isase somadevasari tathA paM0 zrAzAgharanI ne mI bhAcArAdi kI zuddhi ko prApta hue zUdra ko prAmANAdika kI taraha se dharmakriyAmoM ke karane kA adhikArI batalAyA hai| jaisAki unake nimna vAkyoM se prakaTa hai-- "bhAbAga'naSadyatvaM zucipakAra zarIrazuddhiya karoti khA. mapi devadvijAtiparikarmasu yogyAna / " . jAtivAkyAmRta / "ayazavasyApyAhArAvidhimato mAsAyAviSayamakriyAkArita poSitamanumanyamAnA mAha- ... * chanobhayupaskarAcAravapuSzayAstu saahy|| . cAyA honApikAsAvilambI bAgAsti dharmamA / " -sAgAradharmAsva saTIka isake sivAya, mahArakajI Upara saddhRta kiye hue patha meM0 142 meM jaba svayaM yaha batakSA cuke haiM ki zandra bhI jaina dharma kA pAlana karane meM 'parama samartha hai to phira ke saMdhyopAsana kaise nahIM kara sakate ! pradroM ke isa saba adhikArako acchI taraha se mArane ke liye dekhaka kI likhIpura : jinupajAdhikAra-mImAMsA mAmaka pustAko dekhanA caahiye|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ [113]. aura kaise yaha kahA jA sakatA hai ki jo saMdhyAsamaya saMdhyopAsana nahIM karatA vaha jIvita zuddha hotA hai / mAlUma hotA hai yaha saba kucha likhate hue madharakanI jainatva ko athavA jaina dharma ke svarUpa ko bijakala hI mUla gaye haiM aura unhoMne bahudhA A~kha mIca kara hindU dharma kA anusaraNa kiyA hai| hinduoM ke yahA~ zabdoM ko saMdhyopAsana kA adhikAra nahIMve becAre vedamantroM kA uccAraNa taka nahIM kara sakate isaliye unake yahA~ aise vAkya bana sakate hai| yaha vAzya mI unhIM ke vAkyoM para se banAyA gayA bhayamA unhIM ke graMthoM para se uThA kara rakhA gayA hai / isa vAkya se milatA julatA 'marIci RSi kA eka vAkya isa prakAra hai: saMdhyA yena na vipAtA saMdhyA yenaanupaasitaa| / ' jIvamAno bhavacchatA mRta zvA cAmijAyate / -zrAntikasUtrApatiH / isa padya kA uttarArdha aura mahArakalI ke paba kA uttarArdha donoM eka haiM aura yahI uttarArdha nainadRSTi se bhApaci ke yogya hai| isameM mara kara kuttA hone kA jo vidhAna hai vaha bhI jaina siddhAntoM ke viruddha hai| saMdhyA ke isa prakaraNa meM aura bhI kitane hI patha aise haiM jo hindU dharma ke prayoM se jyoM ke tyoM uThA kara athavA kucha badala kara rakkhe gaye haiN| jaise 'uttamA tArakopetAnhorAMnezva yAsandhi' aura rASTrabhaMge paMcome' Adi pacha / aura isa taraha para bahudhA hindU dharma kI bhauMdhI sIdhI nakaza kI gaI hai| (8) gyArahaveM adhyAya meM 'zavatva kA eka aura bhI vicitra yoga kiyA gayA hai aura vaha yaha ki 'jo kanyA vivAha saMskAra se pahale pitA ke ghara para hI rajasvalA ho jAya use 'zudA (kRpalI)' bata-, lAyA gayA hai aura usase bo vivAha kare use zAdApati / vRpavIpati) kI saMjJA dI gaI hai| yathA
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ [114] pituhe tu yA kanyA rajaH pazyedasaMskRtA / sA kanyA vRpakSI yA tatpativRSalIpatiH // 16 // mAlUma nahIM isameM kanyA kA kyA aparAdha samajhA gayA aura usake khI-dharma kI svAbhAvika pravRtti meM zabda kI vRtti kA kaunasA saMyoga ho gayA jisakI vajaha se vaha vecArI 'zadA' karAra dI gaI !! isa prakAra kI vyavasthA se jainadharma kA koI sambandha nhiiN| yaha bhI usake viruddha hindUdharma kI hI zikSA hai aura ukta loka bhI hindUdharma kI cIja haihinduoM kI viSNusaMhitA * ke 24veM adhyAya meM vaha naM0 11 para darja hai, sirpha usakA cauthA caraNa yahA~ badalA huA hai aura 'pitRvezmana' kI jagaha 'pituhe tu banAyA gayA athavA pAThAntara jAna par3atA hai| prAyaH isI bhAzaya ke do padya 'udvAhatatva' meM bhI pAye jAte haiM, jinheM zabdakalpadrumakoza meM nimnaprakAra se uddhRta kiyA hai "piturgehe ca yA kanyA rajaH pazyatyasaMskRtA!... bhrUNahatyA pitustasyAH sA kanyA vRpalI smRtaa|" "yastu tAM gharayetkanyAM brAhmaNo shaandublH| amAyamapatiyaM taM vidyAd vRSalIpatim // " isake sivAya, brahmavaivartapurANa meM mI 'yadi zUdrAM vrajadvimo vRSalIpatireva saH' vAkya ke dvArA zUdbhAgAmI brAhmaNa ko vRSalIpati ThaharAyA hai / isa taraha para yaha saba hindU dharma kI zikSA hai, jisako mahArakajI ne jaina dharma ke viruddha apanAyA hai| jaina dharma ke anusAra kisI vyakti meM isa taraha para zuddhatva kA yoga nahIM kiyA jA sakatA / yadi aise bhI zagala kA yoga hone lage taba to zuddha niyoM kI hI nahIM kintu puruSoM kI bhI saMkhyA bahuta bar3ha jAya aura lAkhoM kuTumboM ko zUdra-santati meM parigaNita karanA par3e 11 dekho vaMgavAsI presa kAkavAkAsaM01664 kA chpaahupraasNskrnn|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 115 1 narakAlaya meM vAsa / (1) zAyada pAThaka yaha socate hoM ki kanyA yadi vivAha se pahale rajasvalA ho jAtI hai to usameM kanyA kA koI aparAdha nahIM - vaha aparAdha to usa samaya se pahale usakA vivAha na karane vAloM kA hai jinheM koI sajA nahIM dI gaI aura becArI kanyA ko nAika zUdrA (vRSalI ) karAra de diyA gayA ! paraMtu isa ciMtA kI barUrata nahIM, mahArakajI ne pahale hI unake liye kar3e daNDa kI vyavasthA kI hai aura pIcha kanyA ko zUdrA ThaharAyA hai / vyApa ukta padya se pUrvavartI padma meM hI likhate haiM ki yadi koI avivAhitA kanyA rajasvalA ho jAya to samajha lIjiye ki usake mAtA pitA aura bhAI saba narakAlaya meM pade - arthAta, usake ranasvalA hote hI una saba ke narakavAsa kI rajisTrI ho jAtI hai-- zAyada narakAyu ba~dha jAtI hai aura unheM naraka meM jAnA par3atA hai / yathAH nasaMskRtA tu yA kanyA rajasA vetpariplutA / bhrAtaraH pitarastaspAH patitA narakAlaye // 165 // pAThakagaNa | dekhA, kitanA vilakSaNa, bhayaMkara aura kaThora maoNrDara hai ! kyA koI zAkhA paDita jaina siddhAntoM se --- jainiyoM kI karma philaoNsaoNphI se isa oNrDara athavA vidhAna kI saMgati ThIka biThalA sakatA hai ! athavA yaha siddha kara sakatA hai ki aisI kanyAoM ke mAtA pitA aura bhAI avazya naraka jAte haiM ? kadApi nahIM / isake viruddha meM sampa pramANa nainazAkhoM se hI upasthita kiye jA sakate haiN| udAharaNa ke liye, yadi bhaTTArakajI kI isa vyavasthA ko ThIka mAnA jAya to kahanA hogA ki brAhmI aura sundarI kanyAoM ke pitA bhagavAna RSabhadeva, mAtAe~ yazasvatI ( naMdA ) tathA sunaMdA aura bhAI bAhubali tathA bharata cakra * yadi unameM se pahile koI svarga cale gaye hoM to kyA unheM mI khiMca kara pIche se naraka meM jAnA hogA ? kucha samajha meM nahIM AnA !
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartI zrAdika saba narakaM gaye ; kyoMki ye donoM kanyAe~ yuvAvasthA meM ghara para avivAhitA rahIM aura taba ve rajasvalA bhI huI, yaha svAbhAvika hai| paraMtu aisA koI bhI jainI nahIM kaha sktaa| saba jAnate haiM ki bhagavAna RSabhadeva aura unake saba putra nirvANa ko prApta hue aura ukta donoM mAtAe~ bhI U~cI devagati ko prApta huI / isI taraha sulocanA bhAdi habAroM aisI kanyAoM ke udAharaNa bhI sAmane rakkhe jA sakate haiM jinake vivAha yuvAvasthA meM hue jaba ki ve ranodharma se yukta hocukI thIM aura unake kAraNa unake mAtA pitA tathA mAiyoM ko kahIM bhI naraka jAnA nahIM par3A | ataH bhaTTArakalI kA yaha saba kathana jaina dharma ke atyaMta viruddha hai aura hiMdUdharma kI usI zikSA se sambaMdha rakhatA hai jo eka avivAhitA kanyA ko pitA ke ghara para rajasvalA ho jAne para zraddhA ThaharAtA hai / isa prakAra ke vidhivAkyoM tathA upadeza ne hI samAna meM vAla-vivAha kA pracAra kiyA hai aura usake dvArA samAja tathA dharma ko mArI, niHsIma, anivarcanIya tathA kalpanAtIta hAni pahu~cAI hai / aise jaharIle upadeza jabataka samAna meM kAyama raheMge, aura unapara amala hotA rahegA tabataka samAna kA kamI utyAna nahIM ho sakatA, vaha panapa nahIM sakatA aura na usameM dhArmika jIvana hI mA sakatA hai| aisI choTI umra meM kanyA kA vivAha mahaja usI ke liye ghAtaka nahIM hai balki deza, dharma aura samAna tInoM ke liye ghAtaka hai| vAstava meM mAtA pitA kA yaha koI khAsa phArca athavA kartavya nahIM hai ki ve apanI saMtAna kA vivAha kara hI kareM aura paha mA choTI umra meN| ' unakA mukhya kartavya tathA dharma hai saMtAna ko muzikSita karanA, aneka prakAra kI uttama vidhAe~ tathA kalAeM sikhasAnA, khoTe saMskAroM se use alaga rakhanA, usakI zArIrika tathA mAnasika zaktiyoM ko vikasita karake unameM dRddhatA lAnA, use jIvanayuddha meM sthira rahane tathA vijayI
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ [117] hone ke yogya banAnA athavA apanI saMsAra yAtrA kA sukha pUrvaka nirvAha karane kI kSamatA paidA karAnA aura sAtha hI usameM satya, prema, dhairya, udAratA, sahanazIlatA tathA paropakAratA Adi manuSyocita guNoM kA saMcAra karAke use deza, dharma tathA samAja ke liye upayogI banAnA / aura yaha, saba tabhI ho sakatA hai jabaki brahmacaryAzcama ke kAla ko gRhasthAzrama kA kAma na banAyA jAve athavA vivAha jaise mahala tathA jimmedArI ke kArya ko eka khela yA tamAze kA rUpa na diyA jApa, jisakA diyAjAnA nAbAligoM kA vivAha racAne kI hAlata meM nahara samajhA jAyagA / kheda hai bhaTTArakajI ne ina saba bAtoM para kucha bhI dhyAna nahIM diyA aura vaise ho dUsaroM kI dekhAdekhI uTapaTAMga likha mArA jo kisI taraha bhI mAnya kiye jAne ke yogya nahIM hai| nana kI vicitra pribhaassaa| (10) tIsare adhyAya meM, binA kisI pUrvApara sambandha athavA narU rata ke, 'nagna' kI parimApA batalAne ko DhAI loka nimna prakAra se diye haiM apavitrapaTo no namazcArSapaTA smRtH| nameva maninodvAsI manaH kaupInapAnapi // 21 // kapAyavAsasAno nazvAnuttarIyamAn / antAkaccho vahikaccho mucakaccastathaiva ca // 22 // ' . sAmAna kha vizeyo dasa namaH prkiirtitaa| - ina chokoM meM bhaTTArakajI ne dasa prakAra ke manuSyoM ko nagna batalAyA hai-aryAda, jo loga apavitra baca pahane hue hoM, bhASA vaja pahane ho, maile kucale yasa pahane hue hoM, laMgoTI lagAe hue hoM, bhagave vastra pahane hue hoM, mahaz2a dhotI pahane hue ho, mItara kAca lagAe hue hoM, bAhara kaccha lagAe hue hoM, kaccha bilakula na lagAe hue hoM, aura pakSa se vizakula rahita hoM, una saba ko 'bhagna' ThaharAyA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ [11] hai| mAlUma nahIM mahArAnI ne nagna kI yaha paribhASA kahA~ se kI hai| prAcIna jaina zAkhoM meM to khojane para bhI isakA kahIM kucha patA calatA nahIM !! bhAma taura para jainiyoM meM 'jAtarUpadharo nanA' kI prasiddhi hai / bhaTTAkalaMkadeSa ne mI rAnavArtika meM 'jAtarUpadhAraNaM nAgnya' aisA zikhA hai| aura yaha avasthA sarva prakAra ke vanoM se rahita hotI hai| imIse amarakoza meM bhI 'nagno'vAsA digambare vAkya ke dvArA vakSarahita, digambara aura nagna tInoM ko ekArthavAcaka batAyA hai| isase bhaTTArakanI kI ukta dazamedAtmaka paribhASA bar3I hI vicitra jAna par3atI hai| unake dasa bhedoM meM se ardhavacadhArI aura kaupInavAn Adi ko to kisI taraha para 'ekadezanagna' kahA mI jAsakatA hai parantu jo loga bahuta se maile kucaikhe yA apavitra dhA pahane hue hoM athavA isase bhI bar3hakara sara se paira taka pavitra bhagave vana dhAraNa kiye hue hoM unheM kisa taraha para 'nagna' kahA nAya, yaha kucha samajha meM nahIM mAtA !! z2arUra, isameM kucha rahasya hai / bhaTTAraka yoga bana pahanate haiM, bahudhA bhagave (kaSAya) pakSa dhAraNa karate haiM aura apane ko 'digambara muni kahate haiN| sabhava hai, unheM nagna digambara muniyoM kI koTi meM khAne ke liye hI yaha nagna kI paribhASA gar3hI gaI ho| anyayA, bhagave basa vAloM ko to hindU anthoM meM bhI nagna likhA huA nahIM miltaa| hinduoM ke yahA~ paMca prakAra ke nagna batalAye gaye haiM aura vaha paMca prakAra kI saMkhyA bhI vibhinna rUpa se pAI jAtI hai / yayAH "jikaccha kacchazeSazca muktakaNastathaiva ca / ekavAlA avAsAya namaH paMcavidhaH smRtaH / -Adika ttv| "mo makhinavanaH syAno niilpttstthaa| vikadayoM'nuttarIyaca namazcApana evaca //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116] "akaccA puchAccho vA'dvikaccha kttissssttitH| kaupInakadharabaMdha namaH paMcavidhaH smRtaH / / smRtirkssaakr| jAna par3atA hai hindU graMthoM ke kucha aise khokoM para se hI bhArakAmI ne apane lokoM kI racanA kI hai aura unameM 'kaSAyavAsasA nama:' jaisI kucha bAteM apane matalaba ke liye aura zAmila karatI haiN| adhauta kA adbhuta lkssnn| (11) tIsare adhyAya meM hI bhaTTArakanI, 'adhauta' kA lakSaNa batAte hue, zikhate haiM khotaM liyA ghauta zudadhItaM ca cettkaiH| pAlakaiyautamakSArapautamiti mAdhyane // 32 // arthAt jo (vana) kama dhulA hubhA ho, kisI bI kAdhoyA huA ho, zavoM kA dhoyA huA, ho, naukaroM kA dhoyA humA ho,yA ajJAnI bAlakoM kA dhoyA humA ho use 'bhadhauta'-binA ghulA humA-kahate haiN| isa lakSaNa meM kama dhule hue aura ajJAnI bAlakoM ke dhoye hue voM ko adhauta kahanA to kucha samajha meM mAtA hai, parantu niyoM, zanoM aura naukaroM ke dhoye hue bakhoM ko bhI jo adhauta batAyA gayA hai vaha kisa AdhAra para bhavalAmbita hai, yaha kucha samajha meM nahIM bhAtA ! kyA ye loga vana dhonA nahIM jAnate athavA nahIM jAna sakate jarUra jAmate haiM aura thor3e se hI abhyAsa se bahuta acchA kapamA dho sakate haiN| zoM meM dhonI (rajaka) to apanI strIsahita bala dhAge kA bhI kAma karatA hai aura usake dhoye hue patroM ko sagI joga pAnate haiN| isake sivAya, lA liyA tathA naukara basa dhote haiM aura umakaM dhoe pue para loka meM adhIta nahIM samajhe nAte / phira nahIM mAlUma gArapAnI nisa nyAya bhayavA siddhAnta se aise logoM ke dvArA bhune hue zo se vasa ko bhI madhIta kahane kA sAhasa karate haiM pApa zikA
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ [120] triyoM tathA naukaroM ko malinatA kA puna samajhate hai jo unake sparza se dhauta vana bhI bhavauta ho jAte haiN| yadi aisA hai taba to bar3I gar3abar3I macegI aura ghara kA koI bhI sAmAna pavitra nahIM raha sakegA--samI ko unake sparza se apavitra honA par3egA / aura yadi vaisA nahIM hai to phira dUsarI koI bhI aisI pajaha nahIM ho sakatI jisase unake dvArA acchI taraha se dhauta pakSa ko mA adhauta karAra diyA jAya / vAstava meM isa prakAra kA vidhAna strI jAti zrAdi kA spaSTa apamAna hai, aura vaha jananIti athavA jainazAsana ke bhI viruddha hai |jnshaasn kA triyoM tathA zadroM ke prati aisA ghRNAtmaka vyavahAra nahI hai, vaha isa viSaya meM bahuta kucha udAra hai / hA~, hindU-dharma kI aisI zikSA jarUra pAI jAtI hai| usake 'dakSa RSi niyoM tathA zadroM ke ghoe huye vana ko saba kAmoM meM gahita batalAte haiM / yathA paddhati liyA dhotaM zuddhItaM tathaiva c| pravAritaM yamAdizi garhita sarvakarmasu // / -Anhika sUtrAvali ' ' isa zloka kA pUrvArdha aura mahArakanI ke zloka kA pUrSi donoM prAyaH eka hai, sirpha 'tathaiva' ko maTTArakajI ne 'ceTakai meM badalA hai aura isa parivartana ke dvArA una naukaroM ke dhoe huye vastroM ko bhI tiraskRta kiyA hai jo zabdoM se mina 'traivarNika hI ho sakate haiM! isItaraha hinduoM ke 'karmalocana maMtha meM thI tathA dhobI ke dhoe huye basa ko 'adhauta' karAra diyA gayA hai| jaisA ki 'zabdakalpadruma meM uddhRta usake nimna vAkya se prakaTa hai paddhAvaM liyA dhautaM yacotaM rasakena / adhotaM tadvijAnIyAhazA dakSiNapazcime / / aise hI hindU-vAkyoM para se maTTArakajI ke ukta pAkya kI sRSTi 'huI jAna par3atI hai| parantu isa ghRNA tathA vahama ke vyApAra meM mahAraphanI
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ [11] hinduoM se eka kadama aura bhI Age bar3he hue mAlUma hote haiM unhoMne vArSika sevakoM ke dhoe huye boM ko hI tiraskRta nahIM kiyA, balki pahale dinake khuda ke dhoe huye payoM ko bhI tiraskRta kiyA hai| zrApa likhata hai 'adhIta (binA dhAyA huA), kAva-dhIta (zilpi zavoM kA dhoyA dumA) aura pUrvapurdhAta (pahale dina kA dhoyA huA) ye tAnoM prakAra ke vaka sarva kAryoM ke ayogya hai kisI bhI kAma ko karate huye inakA vyavahAra nahIM karanA cAhiye / yathA aghauta kArudhInaM yA pUrvAdhAtameva c| ayametadasambaMdhaM sarvakarmasu varjayet / / 31 / / pAThakagaNa | dekhA, isa bama kA bhI kahIM kucha ThikAnA hai / / mAlUma nahIM pahale dina dhokara bahatiyAta se rakkhe hue kapar3e bhI agale dina kaise bigar3a jAte hai| kyA havA lagakara kharAba ho jAte haiM yA ghare ghare ghusa jAte haiM / aura jaba vaha pahale dina kA poyA huA vastra agale dina kAma nahIM pA sakatA to phira prAta: saMdhyA bhI kaise ho sakegI, jise gahArakanI ne isI adhyAya meM sUryodaya se pahale samAta kara denA likhA hai ! kyA prAtaHkAla uThakara dhoye hue vastra usI vakta sUkha sakeMge, yA gole patroM meM hai| saMdhyA karanI hogI ! kheda hai mahArakajI ne ina satra vAloM ko kucha bhI nahIM socA aura na yahI khayAla kiyA ki aise niyama se saNya kA kitanA durupayoga hogA! saca hai vahama kI gati bar3I hI vicitra hai-usameM manuSya kA viveka bekAra sA zejAtA hai| usI ghahama kA yaha bhI eka pariNAma hai jo mahArakajI ne pradhauta ke lakSaNa meM zudadhIta Adi ko zAmila karate huye bhI yahA~ kArabIta' kA eka tIsarA bheda alaga varNana kiyA hai| anyathA, zavadhIta aura ceTakauta se gina kAradhIta' kucha bhI nahIM rahatA / adhauta ke lakSaNa kI maujUdagI meM usakA prayoga vinaphula vyartha aura khAlisa vahama jAna par3atA hai| isa prakAra ke yahAM se yaha gaMdha bahuta kucha bharA par3A hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 112] pati ke vilakSaNa dharma / * ( 12 ) AThaveM adhyAya meM, garmiNI strI ke pati dharmoM kA varNana karate hue, bhaTTArakajI likhate haiM--- puMso bhAryA garmiyI yasya cAsI sunocIlaM kSaurakarmAtmanA / geddAraMbha staMbhasaMsthApanaM ca vRddhisthAnaM dUrayAtrAM na kuryAt // 86 // zavasya vAhanaM tasya dahanaM sindhudarzanam / parvatArohaNaM caiva na kuryAdrarmiNIpatiH // 87 // - arthAt -- jisa puruSa kI strI garbhavatI ho use (usa strI se utpanna ) putra kA caulakarma nahIM karanA cAhiye, svayaM hajAmata nahIM banavAnI cAhiye, naye makAna kI tAmIra na karanI cAhiye, koI khaMbhA khar3A na karanA cAhiye, ma vRddhisthAna banAnA cAhiye aura na kahIM dUra yAtrA ko hI jAnA cAhiye / isake sivAya, vaha murde ko na uThAe, na use jalAe, na samudra ko dekhe aura na parvata para cddh'e| 1 pAThakagaNa ! dekhA kaise vilakSaNa dharma hai !! inameM se dUrayAtrA ko na jAne bhaiMsI bAta to kucha samajha meM bhA bhI sakatI hai parantu garmAvasthA paryaMta pati kA hajAmata na banavAnA, kahIM para bhI kisI naye makAna kI racanA athavA vRddhisthAna kI sthApanA na karanA, samudra ko na dekhanA aura parvata para na car3hanA jaise dharmoM kA garbha se kyA sambandha hai aura unakA pAlana na karane se garma, garbhiNI athavA garbhiNI ke pati ko kyA hAni pahu~catI hai, yaha saba kucha bhI samajha meM nahIM AtA / ina dharmoM ke anusAra garbhiNI ke pati ko bhATha nau mahIne taka nakha-keza bar3hAkara rahanA hogA, kisI kuTumbI athavA nikaTa sambandhI ke marajAne para AvazyakatA hote hue bhI usakI rathI ko kandhA taka na lagAnA hogA, vaha yadi, bambaI jaise zahara meM samudra ke kinAre taTa para rahatA hai to use vahA~ kA apanA vAsasthAna chor3a kara anyatra jAnA hogA athavA -
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ [123] zrIkhoM para paTTI bA~dha kara rahanA hogA jisase samudra dikhAI na pale, vaha nikaTa kI aisI tIrthayAtrA bhI nahIM kara sakegA jisakA parvata-kUToM se sambaMdha ho, aura agara vaha maMsUrI - zimakSA jaise pArSatathi pradezoM kA rahane mAtA hai to use usa vakta una parvatoM se nIce uttara AbhA hogA, kyoMki vahA~ rahate tathA kArobAra karate vaha parvatArohaNa ke doSa se baca nahIM sakatA / parantu aisA karanA karAnA, zrathavA isa rUpa se pravartanA kucha bhI iSTa tathA yuktiyukta pratIta nahIM hotA / jainasiddhAntoM tathA jainoM ke bhAcAra-vicAra se ina dharmoM kI koI saMgati ThIka nahIM baiThatI aura na ye saba dharma, jainadRSTi se, garmiNopatti ke kartavya kA koI Avazyaka bhaga jAna par3ate haiM / inheM bhI mahArakatnI ne prAyaH hindU-dharma se liyA hai| hinduoM ke yahA~ isa prakAra ke kitane hI koka pAye jAte haiM, jinameM se do zloka zabdakalpadrumakoza se nIce udghRta kiye jAte haiM" kSIraM zaSAnugamamaM macatanaM ca yuddhAdivAstukaraNaM tyatidUradhAnaM / bajrAhamIpanayanaM jaladheya gAhamAyuH kSaSArthamiti yarmiNikApatIsAm // " - muhasaMdIpikA / I "dahanaM vapanaM caiSa caukhaM vai girirohasam / nAva bArohaNaM caiva payernikIpatiH // " rakhaDe, mAlavaH / inameM se pahale zloka meM cora (hathAmata) Adi kamoM ko jo garbhiNI ke pati kI Ayu ke kSaya kA kAraNa batalAyA hai vaha cainasiddhAMta ke viruddha hai| aura isaliye hiMdU-dharma ke aise kRtyoM kA anukaraNa karanA jainiyoM ke liye zreyaskara nahIM ho sakatA jinakA uddezya tathA zikSA baina-satyajJAna ke viruddha hai| usI uddezya tathA zikSA ko lekara unakA anuSThAna karanA, niHsaMdeha, midhyAtva kA vardhaka hai / kheda hai mahArakamI me ina saba bAtoM para kucha bhI dhyAna nahIM diyA aura vaise hI binA soce samajhe apanA hAni-nAma kA vicAra kiye dUsaroM ko na kara baiThe !!
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 124] prAsana kI anokhI phlklpnaa|' * (13) tIsare adhyAya meM, saMdhyopAsana ke samaya cAroM hI Azrama vAloM ke liye paMcaparameSThI ke japa kA vidhAna karate hue, mahArakajI ne kucha pAsanoM kA jo phaja varNana kiyA hai usakA eka zloka isa prakAra hai: zAsane parivaH syAtpASANe byAdhipIDitaH / dharaNAM dubasaMbhUtirbhAigya dArukAsane // 107 // isa zloka meM yaha batAyA gayA hai ki (napa ke samaya) baoNsa ke Asana para baiThane se manuSya daridrI, pASANa ke Asana para baiThane meM vyAdhi se pIr3ita, pRthvI para hI Asana bagAne se duHkhoM kA utpanna-kartA aura kASTha ke Asana para baiThane se durbhAgya se yukta hotA hai| * bhAsana kI yaha phalakalpanA bar3I hI anokhI jAna par3atI hai |maaluum nahIM, mahArakajI ne isakA kahA~ se avatAra kiyA hai / prAcIna RSipraNIta kisI mI jainAgama meM to aisI phala-vyavasthA dekhane meM bhAtI nahIM / pratyuta isake, jJAnArNava meM yogirAja zrIzumacaMdrAcArya ne yaha spaSTa vidhAna kiyA hai ki 'samAdhi (uttama mAna) kI siddhi ke liye kASTha ke pada para, zilApaTTa para, bhUmi para athavA reta ke sthala para muddha Asana lagAnA caahiye| yathAH , dArupa zilApahe bhUmau vA siNktaasthle| * samAdhisiddhaye dhIro vivadhyAtmusthirAsanam // 28 // pAThakagaNa | dekhA, nina kASTha, pASANa tathA bhUmi ke zrAsanoM ko yogIzvara mahodaya ne samAdhi jaise mahAna kArya ke liye atyaMta upayogI-- 'usakI siddhi meM khAsa taura se sahAyaka batAyA hai unheM hI mahArakalI kramazaH daurmAgya, vyAdhi aura duHkha ke kAraNa ThaharAte haiM ! yaha kitanA viparyAsa bhaya bhAgama ke viruddha kathana hai| unheM aisA pratipAdana karate hue itanA mI smaraNa na huA ki ina bhAsanoM para baiThakara asaMkhya yogIjana sadgati pavA kalyANa-paramparA ko prApta hue haiN| prastu; hindUdharma meM bhI ina bAsanoM
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ [12] 4 ko burA apanA isa prakAra ke duSparikSAmoM kA kAraNa nahIM batalAyA hai balki 'uttama' tathA 'prazasta' 'mAsana likhA hai| aura isaliye bhAsana kI vaka phala-kalpanA adhikAMza meM bhaTTArakajI kI prAyaH apanI hI kalpanA jAna par3atI hai, jo nirAdhAra tathA niHsAra hone se kadApi mAnya kiye jAne ke yogya nahIM / aura bhI kucha bhAsanoM kA phala bhahArakalI kI nijI kalpanA dvArA prasUta huyA jAna par3atA hai, jisake vicAra ko yahA~ chor3A jAtA hai| jUThana na chor3ane kA bhayaMkara pariNAma / -- (14) bahuta se loga, jinameM tyAgI aura brahmacArI bhI zAmila hai, yaha samajhe hue haiM ki jUThana nahIM chor3anA cAhiye - phuse ko bhI apanA jhUThA bhojana nahIM denA cAhiye aura isaliye ve kabhI jUThana nahIM chodte| unheM yaha jAnakara Azcarya hogA ki mahArakalI ne aise logoM ke liye jo khA pIkara bharavana khAlI chor3a dete haiM unameM kucha nUThA bhojana tathA pAnI rahane nahIM dete --- yaha vyavasthA dI hai ki ' ve janma janma meM bhUkha pyAsa se pIr3ita hoMge; jaisA ki unake nikSa vyavasthA patha se prakaTa hai-- ----- bhuktvA pItvA tu vatpAvaM kiM vyajati yo narA / sutpipAsAta makhanmani janmani // 6-225 // mAlUma nahIM mahArakabI ne sUThana ma chone kA yaha bhayaMkara pariNAma kahA~ se nikAzA hai | athavA kisa AdhAra para usake liye aisI davaDavyavasthA kI ghoSaNA kI hai !! jaina siddhAntoM se unakI isa vyavasthA kA koI samarthana nahIM hotA koI bhI aisA vyApaka niyama nahIM pAyA jAtA bo aise niraparAdhiyoM ko janma janma meM bhUkha pyAsa kI vedanA se pIkSita rakhane ke liye samartha ho ske| hA~, hindU dharma kI aisI kucha kalpanA cara hai aura ukta paNa bhI prAyaH hindU dharma kI hI sampati jAna par3atA hai| vaha sAdhAraNa se pATha -meda ke sAtha unake smRtiratnAkara meM uddhRta milatA hai| vahIM isa patha kA pUrvArdha 'bhuktvA pItvA ca yo martyaH zUnyaM
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ [126 pAtraM parityajet aisA diyA hai aura uttarArSa jyoM kA tyoM pAyA jAtA hai-sirpha 'nara' ke sthAna para 'bhUya pada kA usameM bheda hai| aura isa saba pATha-bheda se koI vAstavika artha-bheda utpanna nahIM hotaa| mAlUma hotA hai bhaTTArakajI ne hinduoM ke prAyaH ukta patha para se hI apanA yaha patra banAyA hai athavA kisI dUsare hI hiMdU graMtha para se use jyoM ko uThAkara rakhA hai| aura isataraha para dUsaroM dvArA kalpita huI eka vyavasthA kA andhA'nusaraNa kiyA hai / monanaprakaraNa kA aura bhI bahutasA kapana athavA kriyAkAMDa isa abhyAya meM hindU prathoM se uThAkara rakhA gayA hai aura usameM kitanI hI bAteM nirarthaka tathA khAlI vahama ko liye hue haiN| devatAoM kI rokathAma (15) hinduoM kA vizvAsa hai ki ghara udhara vicarate huye rAkSasAdika devatA bhojana ke satva athavA annabala ko hara cete haiM-khA jAte haiM aura isaliye unake isa upadrava kI rokathAma ke vAste unhoMne maMDala banAkara bhojana karane kI vyavasyA kI hai| ve samajhate haiM ki isa taraha gola, trikoNa athavA catuSkoNAdi maMDaloM ke bhItara bhojana rakha kara khAne se una devatAoM kI prahaNa-zakti ruka jAtI hai aura usase mojana kI pUrNazakti banI rahatI hai / mahArakabI ne unakI isa vyavasthA ko bhI unhIM ke vizvAsa athavA uddezya ke sAtha apanAyA hai| isI se mApa chaThe adhyAya meM likhate haiM caturakhaM trikoNa ca catulaM cAndrakam / phartavyAnupUyeya maMDala prAmAdiSu // 164 // * gomayaM maMDalaM tyA mokanyamiti nishitm| pizAcA yAtudhAnAcA prabhAvAH syuramaMDo / -smRtirakSAkara)
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ [127 yAtudhAnAH pizAcAzca tvasurA rAbavAstathA / manti te [] pakSamanasya maNDalana vivarjitam // 165 // arthAt bAmaNAdika ko kramazaH catuSkoNa, trikoNa, gola aura ardhacandrAkAra maMDala banAne cAhiye / maMDala ke binA bhovana kI zakti ko yAtudhAna, pizAca, amara aura rAkSasa devatA naSTa kara DAlate haiN| ye donoM zloka bhI hindU-dharma se liye gaye haiN| pahale zloka ko AnhikasUtrAvali meM 'brahmapurANa' kA vAkya likhA hai aura dUsare ko 'smRtiranAkara' meM 'zrAtreya' RSi kA vacana sUcita kiyA hai aura usakA dUsarA caraNa 'sasurAdhAtha rAkSasAH' diyA hai, jo bahuta hI sAdhAraNa pAThabheda ko liye hue hai | isa taraha bhaTTArakajI ne hindU-dharma kI eka vyavasthA ko unhIM ke zabdoM meM apanAyA hai aura use jaimanyavasthA prakaTa kiyA hai, yaha bar3e hA kheda kA viSaya hai / jainasiddhAntoM se unakI isa vyavasthA kA bhI koI samarthana nahIM hotA / pratyuta isake, nainaSTi se, isa prakAra ke kathana devatAoM kA avarNavAda karane vAle haiM-una para jhUThA doSAropaNa karate haiN| jainamatAnusAra vyantarAdika devoM kA bhojana bhI mAnasika hai, ve isa taraha para dUsaroM ke bhojana ko curAkara khAte nahIM phirate aura na unakI zakti hI aise niHsatva kAlpanika maMDaloM ke dvArA rokI jA sakatI hai| ataH aise mithyAtvaSarSaka kathana dUra se hI tyAga kiye jAne ke yogya hai| x dUsare zloka kA eka rUpAntara bhI 'mArkarAzeyapurANa' meM pAyA jAtA hai aura yaha isa prakAra hai yAtudhAnAH pithAcAca kAyeva tu rAkSasAra harasti rakhamacaM ca maMDalena vivarjitam / / --mAndikastrAvali /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 128 ] eka vana meM bhojana - bhajanAdika para Apatti / (16) eka sthAna para mahArakadI likhate haiM ki 'eka vala pahana kara bhojana, devapUjana, pitRkarma, dAma, homa, aura japa Adika (snAna, khAdhyAyAdika) kArya nahIM karane cAhiye / khaMDa vana pahana kara tathA 1 yA pahana kara mI ye saba kAna na karane cAhiyeM / yayA ekavastro na bhuMjIta na kuryAddevapUDa [ tArtha ] nam // 323 // ma kuryAtpiDhakarmA [ kAryA ] Ni dAnaM homaM japAdikam [ tathA ] saNDavasAtaca banAtA // 37 // dharantu kyoM nahIM karane cAhiyeM karane se kyA hAni hotI hai apanA kaunasA aniSTa saMghaTita hotA hai ? aisA kucha bhI nahIM likhA ! kyA eka vana meM bhojana karane se vaha bhojana pacatA nahIM ? pUjana yA bhajana karane se vokrA bhagavAna bhI ruSTa ho jAte haiM yatrA maktirasa utpanna nahIM ho sakatA ? AhArAdika kA dAna karane se pAtra ko tRpti nahIM hotI yA usakI kSuSA Adi ko zAMti nahIM mila sakatI ! khAdhyAya karane se jJAna kI saMprApti nahIM hotI ? aura paramAtmA kA dhyAna karane se kuzala pariNAmoM kA udbhatra tathA zrAlAnubhavana kA lAbha nahIM ho sakatA hai yadi aisA kucha nahIM hai to phira eka vasa meM ina bhojanabhajanAdika para bhApati kaisI ? yaha kucha samajha meM nahIM dhAtA !! nainamata meM utkRSTa zrAvaka kA rUpa eka vastrakArI mAnA gayA hai-isIse 'celakhaNDadharaH' 'adhur :', 'ekazATakagharaH', 'kaupInamAtrataMtraH' yAdi nAmoM yA padoM se usakA ullekha kiyA jAtA hai aura vaha apane usa eka vastra #jhAdika zabda kA yaha Azaya aMtha ke agale 'lAnaM dAnaM japaM homaM nAma ke padma para se grahaNa kiyA gayA hai jo 'vataMtra rUpa se diyA hai aura saMbhavataH kisI hindU-graMtha kA hI padma mAlUma hotA hai|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] meM hI momana ke atirikta devapUjana, khAdhyAya, dAna aura japa dhyAnAdika sampUrNa dhArmika syoM kA anuSThAna karatA hai| yadi eka vastra meM ina saba kRloM kA kiyA bAnA niSiddha ho to zrAvaka kA utkRSTa siMga hI nahIM bana sakatA, athavA yoM kahanA zegA ki usakA jIvana dhArmika nahIM ho sakatA / isase jainazAsana ke sAtha isa saba kayana kA koI saMbaMdha ThIka nahIM baiThatA--vaha jainiyoM ko saiddhAntika dRSTi se nirA sArahIna pratIta hotA hai / vAstava meM yaha kathana bhI hindU-dharma se liyA gayA hai| isake pratipAdaka ve donoM pAkya-gI jo 36 ve patha kA uttarArdha aura 37 ve patha kA pUrvArdha banAte haiM hindU-dharma kI cIba hai-hinduoM ke 'caMdrikA graMtha kA eka rakhoka haiM--aura smRtiranAkara meM bhI, maikiToM meM diye hue sAdhAraNa se pAThamaMda ke sAtha, uddhRta pAye jAte haiN| supArI khAne kI sjaa| (17) mojanAdhyAya * meM, sAmbUsavidhi kA varNana karate hue, madhArakajI likhate haiM anidhAya mujhe paNe pUrNa jAti yo nA amajanmadaridhaH syAdante naiva smarekhinam // 233 / chaThe bhadhyAya kA nAma 'bhojana' adhyAya hai parantu isake zurU ke 146 kokoM meM jinamaMdira ke nirmANa tathA pUjanAdi-sambandhI kitanA hI kathana esA diyA huA hai jo adhyAya ke nAma sAthasaMgata mAga nahIM hotA aura bhI kucha adhyAyoM meM aisI gahagahI pAI jAtI haiaura isase paha para hai ki madhyAyoM ke viSaya-dimAga meM bhI vicAra ThIka kAma nahIM liyA gyaa|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ [130 arthAt-jo manuSya mukha meM pAna na rakhakara-binA pAna ke hImupArI khAtA hai vaha sAta janma taka daridrI hotA hai aura anta meM-- marate samaya-use jinendra bhagavAna kA kAraNa nahIM hotaa| ____pAThakagaNa ! dekhA, kaisI vicitra vyavasthA aura kaisA adbhuta nyAya hai ! kahA~ to aparAdha aura kahA~ itanI sakhta sajA !! isa dhArmika daNDavidhAna ne to bar3e bar3e anyAyI rAjAoM ke bhI kAna kATa liye !!! kyA jainiyoM kI karma philaoNsaoNphI aura jainadharma se isakA kucha sambandha ho sakatA hai ? kadApi nahIM / supArI ke sApa daridra kI isa vilakSaNa vyApti ko mAlUma karane ke liye jainadharma ke bahuta se siddhAnta-manyoM ko TaTolA gayA paraMtu kahIM se bhI aisA kaI niyama upalabdha nahIM huA jisase yaha lAjimI mAtA ho ki supArI pAna kI saMgati meM rahakara to daddhi nahIM karegI paraMtu alaga sevana kiye jAne para baha sAta janma taka daridra ko khIMca sAne athavA vana kAne meM anivArya rUpa se pravRtta hogI, aura anta ko bhagavAna kA sAraNa nahIM hone degI so judA rhaa| kitane hI jainI, jinheM pAna meM sAdhAraNa vanaspati kA doSa mAlUma hotA hai, pAna nahIM khAte kintu supArI khAte haiM; aneka paNDitoM aura paMDitoM ke guru mAnanIya paM0 gopAladAsajI varaiyA ko bhI pAna se alaga supArI khAte huye dekhA gayA paraMtu unakI vAyata yaha nahIM sunA gayA ki unheM marate samaya nagavAna kA smaraNa nahIM huA / isase isa kapana kA vaha aMza jo pratyakSa se sambaMdha rakhatA hai pratyakSa ke viruddha bhI hai| aura yadi usI janma meM bhI daridra kA vidhAna isa patha ke dvArA iSTa hai to vaha mI pratyakSa ke viruddha hai; kyoMki bahuta se seThamAhUkAra bhI binA pAna ke suparI khAte haiM aura unake pAsa daridra nahIM phaTakatA / mAlUga hotA hai yaha kathana bhI hindU dharma ke kisI graMtha se liyA
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ [11] gayA hai| hiMduoM ke 'smRtiranAkara' graMtha meM yaha loka bilakula jyoM kA tyoM pAyA jAtA hai, ji antima caraNa kA meda hai| caMtimavaraNa yahA~ 'narakeSu nimajati' (marakoM meM par3atA hai) diyA hai| bahuta sambhava hai mahArAnI ne isI pratimacaraNa ko badala kara usake sthAna meM 'ante naiva smarobinam' banAyA ho| yadi aisA hai saba to isa parivartana se itamA para puA hai ki kucha sathA kama ho gaI hai| mahI to becAre ko, sAta bama taka daridI rahane ke sivAya, narakoM meM aura bhAnA satA !! paraMtu isa padya kA eka dUsarA rUpa bhI hai jo mahata ciMtAmaNi kI pIyapadhArA TIkA meM pAyA jAtA hai| usameM aura saba bAteM kho jyoM kI tyoM hai, sirpha anighAya mukhe' kI jagaha 'azA. sAvidhinA' (zAsavidhi kA adhana karake) pada kA prayoga kiyA gayA hai aura patima caraNa kA rUpa ante viSNuM na saMsmare (aMta meM use viSNu bhagavAn kA smaraNa nahIM hotA ) aisA diyA hai| isa aMtimayarasa para se mazarakanI ke ukta caraNa kA racA jAnA aura bhI jyAdA svAbhAvika tathA saMbhAvita hai| ho sakatA hai mahArAnI ke sAmane hindU-maMthoM ke ye donoM ke patha rahe hoM aura unoMne unhIM para se apane pada kA rUpa gar3hA ho| paraMtu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahI ki nAsiddhAntoM ke viruddha hone se unakA yaha saba kapana niyoM ke dvArA mAnya kiye jAne ke yogya nahIM hai| janeU kI ajIva karAmAta / (10) 'yajJopavIta ' nAmaka adhyAya meM, mahArAnI meM baneU kI karAmAta kA jo varNana diyA hai usase mAlUma hotA hai ki yadi kisI ko apanI Ayu bar3hAne kI adhika hone kI bayA ho to use do yA tIna janeU apane gale meM gala dene cAhiye-pAyu maha jAyagI
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 132 J ( akAla mRtyu to taba zAyada pAsa bhI na phaTakegI 1), putraprApti kI icchA ho to pA~ca janeU DAla lene cAhiyeM - putra kI prApti ho jAyagIaura dharma lAma kI icchA ho tomI pA~ca hI janeU kaNTha meM dhAraNa karane cAhiyeM, tabhI dharma kA nAma ho sakegA athavA usakA honA anivArya hogA | eka janeU pahana kara yadi koI dharma kArya - japa, tapa, homa, dAna, pUjA, svAdhyAya, stuti pAThAdika kiyA jAyagA to vaha saba niSphala hogA, eka janeU meM kisI bhI dharma kArya kI siddhi nahIM ho sakatI / ' yathA:---. * AyuHkAmaH sadA kuryAt dvitriyazeopavItakam / paMcamiH putrakAmaH syAd dharmakAmastathaiva ca // 27 // yazopavItenaikena apahomAdikaM chatam / tatva vilayaM yAti dharmakArya na siddhayati // 18 // " pAThakanana ! dekhA, janeU kI kaisI dhAnIva karAmAta kA ullekha kiyA gayA hai aura usakI saMkhyAvRddhi ke dvArA Ayu kI vRddhi Adi kA kaisA sugama tathA sastA upAya batalAyA gayA hai !! * mujhe isa . * aura bhI kucha sthAnoM para aise hI vilakSaNa upAyoM kA karA. mAtI nusatroM kA vidhAna kiyA gayA hai; jaise ( 1 ) pUrva kI ora mu~ha karake bhojana karane se Ayu ke bar3hane kA, pazcima kI tarafa mu~ha karake khAne se dhana kI prApti hone kA aura ( 2 ) kA~sI ke caratana maiM bhojana karane se zrAyurbalAdika kI vRddhi kA vidhAna ! isI taraha (3) dIpaka kA sukha pUrva kI ora kara dene se Ayu ke bar3hane kA, uttara kI ora kara dene se dhana kI bar3havArI kA, pazcima kI ora kara dene se duHkhoM kI utpatti kA tathA dakSiNa kI ora kara dene se hAni ke pahu~cane kA aura sUryAsta se sUryodaya paryanta ghara meM dIpaka ke jalate rahane
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ [133] upAya kI vilakSaNatA athavA niHsAratA Adi ke viSaya meM kucha vizeSa, kahane kI jarUrata nahIM hai, sahadapa pAThaka sahana hI meM apane anubhava, se use jAna sakate haiM athavA usakI jA~ca kara sakate haiN| maiM yahA~ para sirpha itanA hI patalA denA cAhatA hU~ ki mahArAnI ne jo yaha prati, pAdana kiyA hai ki 'eka janeU pahana kara koI bhI dhrmkaary| siddha nahIM ho sakatA-usakA karanAhI niSphala hotA hai| se daridra ke bhAga jAne athavA pAsa na phaTakane kA vidhAna ! yathA:(1) AyuSyaM prAGmukhA muMke.. .zrIkAmA pazcime dhiyaM pratyamukho] muMke // 6-163 // (2) eka patra tu yo muMha vimale [gRhasthA] kaaNsymaaane| catvAri tasya vardhante AyuH prajJA yazoSatam // 6-167 // (3) AyuSye [6] prAmukho dIpo dhanAyodamujomataH [dhanadaH syaatudrmukhH]| pratyaGmukho'piduHkhAya[dumado'sauhAnaye nido dkssinnaamuH| raverasta samArampa yAvatsUryodayo bhavet / yasya tigRhe vIpastasya nAsti pridtaa| -anyAya, 7auN / aura ye saba kapana hindU dharma ke pranyA se liye gaye hai-hinduoM ke (1) manu (2) gyAsa tathA (3) marIci nAmaka RSiyoM ke kramazaH vacana hai, jo prAyaH jyoM ke tyo athavA kahIM kahIM sAdhAraNa se parivartana ke sAtha uThA kara rapaye gaye haiN| mAndiphascApati meM bhI ye pAya, praikiToM meM diye hue pAThabheda ke sAtha hI RSiyoM ke 'nAma se ullekhita milate haiN| jainadharma kI zikSA athavA usake satya. mAna se ina kathanoM kA koI khAsa sambandha nahIM hai|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ [134 yaha cainasiddhAnta tathA bananIti ke vikuna viruddha hai aura kisI bhI mAnanIya prAcIna jainAcArya ke vAkya se usakA samarthana nahIM hotaa| eka baneU pahana kara no kyA, yadi koI binA janeU pahane bhI sacce hRdaya se bhagavAna kI pUjA-makti meM lIna ho jAya, mana lagAkara svAdhyAya kare, kisI ke prANa bacA kara use abhayadAna deve, sagupadeza dekara dUsaroM ko sanmArga meM lagAe athavA satsaMyama kA abhyAsa kare to yaha nahIM ho sakatA ki use satphala kI prApti na ho| aisAna mAnanA jainiyoM kI karmAphilaoNsaoNphI athavA jainadharma se hI inakAra karanA hai| jainadharmAnusAra mana-vacana-kAya kI zubha pravRtti puNya kA aura azubha pravRtti pApa kA kAraNa hotI hai-vaha apane usa phala ke liye yatropIta ke dhAgoM kI sApa meM kucha apekSA nahIM rakhatI kintu pariNAmoM se khAsa sambandha rakhatI hai| saikar3oM yajJopavIta (naneja)dhArI mahApAtakI dekhe jAte haiM aura binA yajJopavIta ke bhI habAroM vyakti uttara bhAratAdika meM dharmakRtyoM kA acchA anuSThAna karate hue pAye jAte haiM-triyA~ to binA yajJopavIta ke hI bahuta kucha dharmasAdhana karatI haiN| ataH dharma kA yajJopavIta ke sAtha aSayA usakI paMcasaMkhyA ke sAtha koI avinAbhAvI sambandha nahIM hai| aura isa liye bhArakanI kA ukta kathana mAnya kiye jAne ke yogya nhiiN| . tikhaka aura darbha ke bNdhue| (19) cauthe adhyAya meM, 'tilaka' kA vistRta vidhAna aura usakI apUrva mahimA kA gAna karate hue, bhadhArakajI likhate haiM: apohomastathA vAnaM svAdhyAyaH pitRtarpaNam / jinapUjA zrutAlyAnaM na kuttilaka vinA // 5 // . arthAt-tilaka ke binA japa, homa, 'dAna, svAdhyAya, pitRtarpaNa ninapUjA bhora zAstra kA vyAkhyAna nahIM karanA cAhiye /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ [135/ parantu kyoM nahIM karanA cAhiye 1 karane se kyA kharAbI paidA ho jAtI hai athavA kaunasA upadrava khar3A ho jAtA hai ? aisA kucha bhI nahIM likhaa| kyA tilaka chApa lagAe binA inako karane se ye kArya cadhare raha jAte haiM ? inakA uddezya siddha nahIM hotA ? athavA inakA karanA hI niSphala hotA hai| kucha samajha meM nahIM AtA !! hA~, itanA spaSTha hai ki bhaTTArakajI ne japa-tapa, dAna, svAdhyAya, pUjA-bhakti aura zAstropadeza taka ko tilaka ke sAtha ba~dhe hue samajhA hai, tilaka ke anucara mAnA hai aura unakI dRSTi meM inakI svataMtra sattA nahIM inakA svataMtratA pUrvaka anuSThAna nahIM ho sakatA yathA vaisA karanA hitakara nahIM ho sakanA / aura yaha saba jaina zAsana ke viruddha hai| eka vana meM tathA eka janeU pahana kara ina kAryoM ke kiye jAne kA virodha jaise yuktiyukta pratIta nahIM hotA usI taraha para tilaka ke binA bhI ina kAryoM kA kiyA jAnA, jaina siddhAMtoM kI dRSTi se koI khAsa Apatti ke yogya nahIM ja~catA / isa viSaya meM Upara ( naM0 16 tathA 18 meM ) jo tarkaNA kI gaI hai use yathAyogya yahA~ bhI samajha lenA cAhiye / isI taraha para tIsare adhyAya meM darbha * kA mAhAtmya gAyA gayA hai aura usake binA bhI pUjana, homa' tathA japa Adika ke karane kA niSedha kiyA hai aura likhA hai ki pUjana, japa tathA homa ke avasara para darma meM gA~Tha lagAnI hotI hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki nitya karma karate hue hamezA do damoM ko dakSiNa hAtha meM dhAraNa karanA cAhiye " * kuza, kA~sa, dUba aura mU~ja parIraha ghAsa, jisameM gehU~, jau tathA are ft after bhI zAmila haiM aura jisake ina bhA kA prati* ures loka " ajaina granthoM se saMgraha " nAmaka prakaraNa meM udhRta kiyA jA cukA hai| .
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ (136] aura snAna, dAna, japa, yajJa tathA svAdhyAya karate hue "donoM hAthoM meM thA to darbha ke nAla rakhane cAhiye aura yA pavitrakAdarbha ke vane cho) pahanane cAhiye / yathA baudhau pakSiNe haste sarvadA nityakarmaNiERI khAne dAne jape yaha svAdhyAye nityakarmaNi / 'sapavidhI sadamau vA karo kurSAta nAnyathA // 35 // darbha vinA na kuSarSAta cA tramaM jinapUjanam / zinayAca jape homa brahmapanthividhIyate // 17 // isase jAhira hai ki mahArakajI ne jinapUjanAdika ko tilaka ke hI nahIM kintu darbha ke bhI badhue mAnA hai| ApakI yaha mAnyatA bhI, tinaka sambaMdhI ukta mAnyatA kI taraha, jaina zAsana ke viruddha hai / jainoM kA prAcAra vicAra bhI zrAma taura para isake anukUla nahIM pAyA jAtA athavA yA kahiye ki varma hAtha meM lekara hI pUjanAdika dharmakRtya kiye jAya anyathA na kiye jAyeM " aisI jainAnAya nahIM hai / zAkhoM jainI binA darbha ke hI pUjanAdika dharmakalsa karate pAe haiM aura karate haiM / nitya kI devapUjA' tathA yazonandi AcArya kRta 'paMcaparameSThi pUjApATha' Adika graMthoM meM bhI darma kI isa bhAvazyakatA kA koI ukha nahIM hai| hA~, hinduoM ke yahA~ darmAdika ke mAhAsya kA aisA varNana jarUra hai-ve tilaka aura darma ke binA khAna, pUjana sapA sabhyopAsanAdi dharmakRtyoM kA karanA hI niSphala samamane hai| jaisA ki unake pApurANa (uttara khaNDa ) ke nimna vAkya se prakaTa hai mAna saMdhyA paMca jJAna paitraM hogAdikarma yH| vinA tikhakadIbhyAM kuryAtadhiSkA bhavet / /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 137] isI taraha unake brahmANDapurANa meM tilaka ko vaiSNava kA rUpa batalAyA hai aura usake binA dAna, japa, homa tathA svAdhyAyAdika kA karanA nirarthaka ThaharAyA haiM / yathA--- karmAdau titakaM kuryAdvapaMtavaiSNavaM paraM // gopradAnaM japo homaH svAdhyAyaH pitRtarpaNam / bhasmIbhavati tatsarva mUrdhvapurAhUM binA kRtam // - zabdakalpadruma / hindUmaMpoM ke aise vAkyoM para se hI mahArakajI ne apane kathana kI sRSTi kI hai jo jainiyoM ke liye upAdeya nahIM hai| yahA~ para maiM apane pAThakoM ko itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki mahArakajI ne tilaka karane kA vidhAna kiyA hai vaha usI * caMdana se kiyA hai jo bhagavAna ke caraNoM ko lagAyA jAne arthAt, bhagavAna ke caraNoM para lepa kiye hue caMdana ko utAra kara usase tilaka karane kI vyavasthA kI hai| sAtha hI, yaha bhI likhA hai kiM 'a~gUThe se kiyA huA ki puSTi ko detA hai, madhyamA a~gulI se kiyA durbhA yaza ko phailAtA hai, anAmikA ( kaniSThA ke pAsa kI a~gulI ) se kiyA gayA tilaka dhana kA dene vAlA hai aura vahI pradezinI ( a~gUThe ke pAsa kI chA~yulI ) se kiye jAne para mukti kA dAtA hai II. * yaha saba vyavasthA bhI kaisI vilakSaNa hai, ise pAThaka svayaM samajha * yathA! 'jinAM tricandanaiH svastha zarIraM lepamA dharet / ..61zA " lalATe sirpha kArya tenaica candanena ca // 63 // x yathA:--- aMguSThaH puSTiH prokto yazase madhyamA [madhyamAyukarI] bhavet / anAmikA zriyaM [s] dadyAt [ nityaM ] suvidyAda [ muktidA ca ] pravezinI // 18 .
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13] sakate haiN| isameM aura saba bAteM to haiM hI paratuM 'mukti dvArA acchI sastI banAdI gaI hai ! mukti ke icchuoM ko cAhiye ki ve ise acchI taraha se noTa kara leveM !! sUtaka kI viDambanA / (20) janma-maraNa ke samaya azucitA kA kucha sambaMdha hone se loka meM jananAzoca tathA maraNAzauca (sUtaka pAtaka) kI kalpanA kI gaI hai, aura ina donoM ko zAstrIya bhASA meM eka nAma se 'sUtaka kahate haiM / triyoM kA rajasvalAzauca bhI isI ke antargata hai| isa sUtaka ke mUla meM lokanyavahAra kI zuddhi kA jo tatva apavA no sadazya jisa hada taka saMnihita thA, bhadvArakAnI ke isa graMtha meM usakI bahuta kucha giTTI pasIda pAI jAtI hai| vaha kitane hI aMzoM meM lakSyabhraSTa hokara apanI sImA se nikala gayA hai kahIM Upara caDhA diyA gayA to kahIM nIce girA diyA gayA-usakI koI eka sthira tathA nidoSa nIti nahIM, aura isase sUtaka ko eka acchI khAsI biDambanA kA rUpa prApta hogayA hai / isI viDambanA kA kucha digdarzana karAne ke liye pAThakoM ke sAmane usake do cAra namUne rakkhe jAte haiM: (ka) varNakrama se sUtaka (jananAzauca) ko maryAdA ko vidhAna karate hue, AThaveM adhyAya meM, prAmakhoM ke liye 10, kSatriyoM ke liye 12, aura vaizyoM ko liye 14 dinakI maryAdA vatalAI gaI hai| paraMtu terahaveM adhyAya meM kSatriyoM tathA zUdroM ko chor3akara, jinake liye kramazaH 12 tapA 15 dina kI maryAdA dI hai, aura ke liye yaha patha, traikiToM meM diye hue pATha meM ke sAtha, hinduoM ke brahmapurANa meM pAyA jAtA hai (zaka) aura sambhavataH vahIM De liyA gayA bAna par3atA hai|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] 10 dinako maryAdA kA bakha kiyA hai aura isa taraha para mAmaNa. vaizya donoM hI ke liye 10 dinakI maryAdA batAI gaI hai / isake sivAya, eka zloka meM vargoM kI maryAdA-viSayaka pArasparika apekSA, (nisvata, Ratio) kA niyama bhI diyA hai aura usameM batAyA hai ki nahIM prANoM ke liye tIna dina kA sUtaka, vahA~ paizyoM ke liye cAra dina kA, kSatriyoM ke liye pA~ca dina kA aura zakoM ke liye pATha dina kA samajhanA cAhiye / ythaa:| prasterdazame cAdi bAdaze vA cturdsh| / lakAzIvAddhiH sthAnibhAdInAM yathAkramam // 1-10 // prasUnau caiva nidoSa zAI sUtakaM bhavet / / kSatrasya dvAdazAI sacdrasya pakSamAyakam // 13-46 // * tridina yatra viSANAM vezyAnAM syAvaturdinam / kSatriyANAM paMcadina gandrANAM ca vinATakam // -77 // 'ina tInoM kokoM kA kathana, eka viSaya se sambandha rakhate hue bhI, parasara meM kitanA viruddha hai ise batakhAne kI jarUrata nahIM, aura yaha to spaSTa hI hai ki sAsare loka meM diye hue apekSA niyama kA pahane do lokoM meM koI pAlana nahIM kiyA gyaa| usake anusAra wwwwwwwwww isa loka kA artha dene ke bAda sonIjI ne jo mASArtha viyA hai vaha unakA nijI kalpita jAna par3atA hai-mUkha se sasakA artha sambandha nahIM hai| sUta ke anusAra isa loka kA sambandha prAge pIche donoM bhora ke kathanoM se hai| Age bhI ghara meM loka meM ananAzAMca kI maryAdA kA ullekha kiyA gayA hai| usa paraMbhI isa loka kI vyavasthA lagAne se vahI piDamAnA bar3I ho jAtI hai| isI taraha 46 loka ke anuvAda meM jo unhoMne likhA hai ki 'panA ke liye sUtaka nahIM paha mI mUla se bAhara kI cIz2a hai|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ [140 brAhmaNoM ke liye yadi dasa dina,kA sUtaka yA to dhezyoM ke liye prAya: 13 dina kA, kSatriyoM ke liye 16 dina kA aura zUdroM ke liye 26 dina kA sUtaka-vidhAna honA cAhiye thaa| parantu paisA nahIM kiyA gyaa| isase sUtaka-viSayaka maryAdA kI acchI khAsI viDambanA pAI jAtI hai, aura vaha pUrvAcAyoM ke kathana ke bhI viruddha hai, kyoMki prAyacitasamuccaya aura chedazAbAdi ganyoM meM kSatriyoM ke liye 5 dina kI, bAmaNoM ke liye 10 dina kI, vaizyoM ke liye 12 dina kI aura zUdroM ke liye 15 dina kI sUtaka-vyavasA kI gaI hai aura usameM janma tathA maraNa ke sUtaka kA koI alaga bheda na hone se paha, Ara taura para, donoM ke hI liye samAna jAna par3atI hai| yathA:--- ' pAtranAmasAviTAvA dina zukravanti pNcmiH| dazavAdazAmiH pakSAyathAsaMkhyaprayogataH // 15 // -prAyazcittala, cuulikaa| paNa dasa vArasa khiyamA parAgarasahi tatya dibsehi| ' basiyabhAsA sudAha kameNa sumeti // 7 // chevazAlA (kha)mATha bhadhyAya meM mahArakajI likhate hai ki 'putra paidA hone para pitA ko cAhiye ki vaha pUnA kI sAmagrI tathA maMgala kalaza ko lekara gAne bAje ke sAtha zrInigamaMdira meM jAye aura vahA,paJce kI nAla kaTane taka prati dina pUjA ke liye brAhmaNoM kI yojanA kare tayA dAna se saMpUrNa bhaTTa-minukAdikoM ko rApta kare / aura phira terahaveM adhyAya meM yaha vyavasthA karate haiM ki ' nAka kaTane taka aura sabako to sUtaka chagatA hai parantu pitA aura bhAI ko nahIM lgtaa| isIse ke dAna dete hai aura usa dAna ko lene vAle apavitra nahIM hote haiN| yadi unheM bhI usI vaka se sUtakI mAna liyA jAya to dAna hI nahIM bana sakatA thA:
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 141 ] " putra jAte pitA tasya kuryAdAcamanaM mudA / prANAyAmaM vidhAyocairAcamaM punarAcaret // 13 // pUjAvastUni zvAdAya maMgalaM kalazaM tathA / mahAvAdyasya nirghoSaM prajJekhajinAlaye // 64 // tataH prArabhya sadvimAn jinAlaye niyojayet / pratidinaM sa pUjArtha yAvazAlaM pracchedayet // 64 // dAnena tarpayet sarvAn mahAn bhikSumAn pitA / " " janane'pyevamevA'yaM mAtrAdInAM tu sUnakam // tadAmA'yaM piturbhrAturnAmikartanataH purA // 62 // pitA dadyAttadA svarNatAmbulaSasanAdikam / azucinastu naiva syurjanAstatra parigrahe // 63 // tadAsya eSa dAnasyAnutpattirbhavedyadi / " pAThaka jana ! dekhA, sUtaka kI yaha kaisI viDambanA hai !! ghara meM mala, durgandhi tathA rudhira kA pravAha vaha jAya aura usake prabhAva se kaI kaI pIr3hI taka ke kuTumbI jana bhI apavitra ho jAya unheM sUtaka kA pApa laga jAya parantu pitA aura mAI jaise nikaTa sambandhI donoM usa pApa se achUte hI raheM !!! ve khuzI se pUjana kI sAmagrI lekara maMdira jA sakeM aura pUjanAdika dharmakRtyoM kA anuSThAna kara sakeM parantu dUsare kuTumbI jana nahIM !! aura do eka dina ke bAda jaba yathAruci mAla kATa dI jAya to vaha pApa phira unheM bhI A pitace--ve bhI apavitra ho jAyeM aura taba se pUjana dAnAdi jaise kisI bhI acche kAga ko karane ke ve yogya na raheM / 1! isase adhika aura kyA biDambanA ho sakatI hai !!! mAlUma nahIM bhaTTArakajI ne naina dharma ke kauna se gUDha tatva ke AdhAra para yaha saba vyavasthA kI hai !! jaina siddhAntoM se to aisI hAsyAspada bAtoM kA koI samarthana nahIM hotaa| isa vyavasthA ke +
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ [142] anusAra pitA mAI ke liye sUtaka kI vaha koI maryAdA mI kAyama nahI rahatI jo Upara batalAI gaI hai / yuktivAda bhI marakajI kA bar3A hI vijaNa jAna par3atA hai ! samajha meM nahIM AtA eka sUtakI manuSya dAna kyoM nahIM kara sakatA ? usameM kyA doSa hai ? aura usake dvArA dAna kiye hue dravya tathA sUkhe bhannAdika se bhI unakA lene vAlA koI kaise apavitra ho jAtA hai ? yadi apavitra ho hI jAtA hai to phira isa kalpanA mAtra se usakA uddhAra apavA rakSA kaise ho sakatI hai ki dAtAra do dina ke liye sUnakI nahIM rahA taba to sUtaka ke bAda hI dAnArika kiyA jAnA cAhiye / aura yadi jarUrata ke vAta aisI kalpanAe~ kara. lenA bhI jAyaja (vidheya) hai to phira eka zrAvaka ke liye, nise nitya pUjana-dAna tathA khApAyAdika kA niyama hai, yahI kalpanA kyoM na karalI jAya ki use apanI una nilyAvazyaka kriyAoM ke karane meM koI sUtaka nahIM lagatA ? isa kalpanA kA usa kalpanA ke sAtha meza bhI hai jo vratiyoM, dIkSitoM tathA brahmacAriyoM oNdi ko pitA ke maraNa ke sivAya aura kisI kA sUtaka na lagane kI bAbata kI gaI hai| ataH mahArAnI kA ukta hetuvAda kucha mI yuktiyukta pratIta nahIM hotA / vAstava meM unakA yaha saba kathana prAyaH mANika mantayoM ko niye hue hai aura kahIM kahIM hindU dharma se mI eka kadama Age bar3hA humA jAna par3atA hai + / jaina dharma se usakA koI khAsa * yathA: pratinA vIkSitAnAM ca yAkSikabrahmacAriNAm / .. naiSAzAcaM mavetteSAM pituzca maraNaM vinA // 12 // __ +hindU dharma meM nAla kaTane ke bAda janma leM pA~catre chaThe dina bhI pitA kovAna dene tathA pUjana karane kA adhikArI batalAyA hai aura sAtha hI yaha pratipAdana kiyA hai ki brAhmaNoM ko usa dAna ke lene meM koI doSa nahIM / yathA
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] sambandhamA hai aura na bainiyoM meM, Amataura para, nAma kA kATanA ko eka dina ke liye rokA ho jAtA hai, ki yaha usI dina, nitamA zAma hotA hai, kATadI jAtI hai aura usako kATa dene ke bAda hI dAnAdikA puruSa karma kiyA jAtA hai| (ga)taraha aNNAya meM gahArakAnI eka vyavalyA yaha gI karate hai ki yadi koI puna dUra dezAntara meM sthita ho aura use apane pitA yA gAtA ke garama pA samAcAra mila to usa samAcAra ko sunane ke dina se hI use dasa dina kA mUnaka ( pAtaka) al-cAhe yaha samAcAra usane kaI varSa bAda hI payoM na sunA ho / yathAzimaga camUno sthAnamA dUrasthApi hi pusskH| zusyAtadinamAra putrANAzApraka[dazAsUnakImaveta ] // 7 // yA bhI sUtaka kI budha kA viDambanA nahIM hai| usa putra meM vikSA kA dAha-maga kiyA gahI, zaSa ko paryA nahIM, saba ke pIche ragazAna bhUmi kA yaha gayA nahIM aura na pitA ke mRta zarIra ko pita ghAyu hI usa pahu~camA pantu tine ase ke bAda tayA hamArI mAMsa kI dUrI para baina huA gI-vaha apavitra ho jAtA hai aura zAna pUjagArika dharmakRtyoM ke yogya nahIM rahatA / yaha kitanI hAsyAspada vyavasthA hai ise pAThaka khapa soca sakate haiM !!! kyA yaha / "bAsamali pAne va mAladevamApUrNa pituradhikAra evaM paMcama padayAdima jammadAdhiemASu pAne cAdhikAra tatra viSaya prati. pradeSi yoyo / -mApaudhanirNaya / . isI taraha para mApane pati patnI ko bhI eka dUsare kA mUlyu. samAcAra sunane para isa dina kA sunaka tavAyA hai| yathA- . mAtApriyAzIca isAI kriyate suvaiH| aneka imAyospa vAparalaram // 70 //
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ [144] bhI jaina dharma kI vyavasthA hai ? chedapiNDAdi zAstroM meM to jAmakhapravezAdidvArA mare huoM kI taraha paradeza meM mare huoM kA bhI sUtaka nahIM mAnA hai| yathA:- . . . dhaanttaasuurkssnnjsnnaadipsdiphi| anAsapaparadekhenuya mudANa khalu sUnagaM sAtthi // 3van -vpinndd| .. . soiyasUcavihI janAiparadesavAlasaNAle / bhArade khare va sohI padasahide ceSa sAMgAre // 86 // .. -veda shaakh| . ' isase ukta vyavasthA ko jainadharma kI vyavasthA vatajJAnA aura bhI mApatti ke yogya ho jAtA hai| mahArakanI ne isa vyavasthA ko hindU dharma se liyA hai, aura vaha usake 'marIci RSi kI vyavasthA hai / ukta zloka mI. marIci RSi kA vAkya hai aura usakA antima caraNa haiM 'dazAha sUtakI bhavet / bhaTTArakabI ne isa caraNa ko badala kara usakI jagaha putrANAM dazarAtraka banAyA hai aura unakA yaha parivartana bahuta kucha beDhaMgA jAna par3atA hai, jaisA ki pahile ('manenaanyoM se saMgraha prakaraNa meM ) batalAyA jA cukA hai| (gha) isI terahaveM adhyAya meM mahArakajI eka aura bhI anokhI vyavasthA karate haiN| arthAt, likhate haiM ki yadi koI apanA kuTumbI * manu mAvi piSoM kI vyavasthA isase mitra hai aura usako sAmane ke liye manusmRti' prAdhi ko dekhanA caahiye| yahA~ para eka pAyA parAzarasthati kA uddhRta kiyA jAtA hai jisameM aise avasara para ayaH zauca ko turata zuddhi kara lene kI vyavasthA kI gaI hai| yahA:dezAmvaramRtaH kAzritsagotraH bhUyate yadi / na trirAtramahopatraM SayA snAtvA zucirbhavet // 3-12 //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ bana ra deNAntara ko gayA ho, aura usakA koI samAcAra pUrvAdi avasyA-krama se 28, 15 yA 12 varSa taka sunAI na par3e to isake 'bAda usakA vidhipUrvaka pretakarma (mRtaka saMskAra ) karanA cAhiye-- sUtaka (pAsa) manAnA cAhiye aura zrAddha karake varSa taka kA prAyazcita senA caahiye| yadi pretakArya cukane ke bAda vaha pApAya to so pI ke ghare tayA sarva pauSadhiyoM ke rasa se nahalAnA cAhiye, usake saba sarakAra phira se karake use phopanIta denA cAhiye aura yadi usakI pUrvapAlI maujUda the to usake sAtha usakA rise vivAha karanA cAhiye / :-- pradeI gate vAsI haratA zrUyate racanA yadi pUrvadhaSakasya yAvaraNAvizati: BR jyA madhyavayaskasya bhandA paMcadaura can / dhyAivayaskasya sthAi mAyApalaram // bhavabhaya pretakarma kArya saspa vidhAnataH / pAvaM chatvA pahandaM tu mAyA sArakSita-1181 prekSakAya sate tasya yadi aatmaagtH| bhUtakammena paratAvya sarvopavimirapyatha / / 83 // saMskArAnsakasAna kRtyA mausIdhAmamAvaran / pUrvapalyA sahavAstha vivAha kAye ehi / / pAThakagayA ! dokhiye, isa viDambanA kA mI kucha ThikAnA hai / vinA mere hI malA manA liyA gayA aura usake manAne kI bhI bhArata samora maI / / / yaha viDambanA pUrva kI viDambanAoM se bhI bar3ha gaI hai| isa para adhika zidhane kI bAta nhiiN| jaina dharma se aisI binA sira paira ko biDambanAmaka myabasyAoM kA koI sambandha nahIM hai| (ka)sakamanAne ke isane panI mahAraphalA bhAga calakara miDate :
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ [146] vyAdhitasya karyapa RNamastasya sarvadA / kriyAhInasya mUrkhasya strIvitasya vizeSataH // 11 // vyasanAsatkacittasya parAdhInasya nityshH| zrAddhatyAgavihInasya paNDapApaNDapApinAm // 120 // patitasa ca duSTasya bhasmAMta sUnakaM bhavet / yadi dagdhaM zarIraM cetsUtakaM tu dinatrayam // 11 // arthAt-jo khoga vyAdhi se pIr3ita hoM, kRpaNa ho, hamezA karjadhAra rahate hoM, kriyA-hIna hoM, mUrkha hoM, savizeSa rUpa se strI ke vazavartI hoM, vyasanAsaktacitta ho, sadA parAdhIna rahane vAle ho, zrAddha na karate ho, dAna na dete hoM, nadhuMsaka ho, pApaNDI ho, pApI ho. patita ho athavA duSTa hoM, una saba kA sUtaka masmAnta hotA hai-arthAt, zarIra ke bhasma ho jAne para phira sUtaka nahIM rahatA / sirpha usa manuSya ko tIna dina kA sUtaka lagatA hai jisane dagpakriyA kI ho| ___ isa kathana se sUtaka kA mAmalA kitanA ulaTa palaTa ho jAtA hai use batalAne kI jarUrata nahIM, sahRdaya pAThaka sahaja hI meM usakA anubhava kara sakate haiM / mAlUma nahIM bhaTTarakanI kA isa meM kyA rahasya thaa| unake anuyAyI sonInI mI use khola nahIM sake aura vaise hI dUsaroM para azraddhA kA zrApa karane baiTha gaye / / hamArI rAya meM to isa kapana se sUtaka kI viDambanA aura bhI bar3ha jAtI hai aura usakI koI eka nirdiSTa ayathA spaSTa nIti nahIM rahatI / loka vyavahAra bhI isa vyavasthA ke anukUla nahIM hai / vastuta: yaha kapana bhI prAyaH hindU dharma kA kapana hai / isake pahale do padya 'prAtri RSi ke vacana hai aura ye 'atrismRti meM kramaza: naM0 100 tathA 101 para darja hai, sirpha itanA bheda hai ki vahAM dUsare padya kA antima caraNa 'bhasmAntaM sUtakaM bhavet diyA hai, jise marakajI ne apane tIsare pakSa kA dUsarA
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' [1] dharaNa banAyA hai aura usakI jagaha para 'pasahapApaNDapApinAm'' nAma kA ghara rakha diyA hai| isI sAha para aura bhI kitane hI kapana aSakA vidhi-vidhAna aise pAye jAte hai, jo staka-maryAdA kI nisAra viSamatAdi-viSayaka biDambanAoM ko ciye hue haiM aura jina se sUtaka kI mauti nirApad nahIM satI jaise vivAhitA putrI ke pitA ke ghara para mara jAne apanA usake vA baccA paidA hone para sirpha tIna dina ke sUtaka kI vyavastha kA diyA jAnA ! ityAdi / mora ye saba kathana mI adhikAMza meM hindU dharma se kiye gaye apanA usakI nIti kA anusaraNa karake likhe gaye haiN| par3oM para maiM apane pAThakoM meM sirpha itanA aura vatacA denA cAhatA hU~ ki bhArakasI ne usa hAlata meM bhI sanaka apayA kisI prakAra ke azauca ko na mAnane kI vyavasthA kI hai jaba ki yaha (pUjana havanAdika) ASA mahAnyAsAdi kAryoM kA prArambha kara diyA gayA ho aura pAMca meM koI sUtaka zrApare athavA sUtaka mAnane se apane bahuta se impa kI hAni kA prasaMga upasthita ho| aise saba avasaroM para kaula hadi kara kI jAtI hai bhayavA mAna DI jAtI hai, aisA mArakamI kA kahanA hai / yathAH samArapeSu bhAyamAnyAyAvikarmA pAhaNyavimANe tu sapA vidhIyata // 14 // parantu vivAha-prabhAsa ke avasara para Apa apane isa vyavasthAniyama ko mulA gaye haiN| vahA~ vivAhamA kA homa maramma mAne para aba yaha mAlUma hotA hai ki kyA rakharakhatA hai to thApa cIna dina ke liye vivAha ko se mulatavI (sthagita kara dete haiM aura caupa dina usI pani meM phira se homa karake kanyAdAnAdi Sa kAryoM ko
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] pUrA karane kI vyavasthA dete haiM ! * Apako yaha bhI bayAna nahIM rahA ki tIna dina taka cArAva ke vahA~ aura par3e rahane para beTI vAce kA kitanA kharca bar3ha jAyagA aura sAtha hI bAsatiyoM ko bhI apanI Arthika hAni ke sAtha sAtha kitanA kaSTa uThAnA par3egA !!-yaha bhI jo bahudanyavinAza kA hI prasaMga thA aura sAtha hI yaha bhI prArambha ho gayA thA jisakA koI khayAba nahIM rakhA gayA aura na mApa ko yahI dhyAna bhAyA ki jisa brahmasUri-trivarNAcAra se hama paha padya uThA kara rakha rahe haiM usameM isake ThIka pUrva hI aise avasaroM ke liye bhI savAzauca kI vyavasthA kI hai-arthAda, likhA hai ki usa para tathA kanyA ke liye bisakA vivAhakArya prArambha ho gayA ho, una logoM ke liye jo homa zrAddha, mahAdAna tathA tIrthayAtrA ke kAryoM meM pravata rahe hoM aura una brahmacAriyoM ke liye jo prAyazcicAdi niyamoM kA pAlana kara rahe hoM, apane apane kAryoM ko karate hue kisI sUtaka ke upasthita ho jAne para sadhaH zauca kI vyavasthA hai + | astu mahAraphanI ko isa viSaya kA dhyAna athavA khayAla rahA ho yA na rahA ho aura ve bhUla gaye hoM yA mukhA gaye hoM paraMtu yathA:vivAhahome prakAnte kanyA yadi ejkhnaa| . niyatraM kampanI smAtA pRthakzayyAsanAzagau // 106 / / caturthe'bhani saMskhAtA tasmibhanau yathAvidhi / vivAdahomaM kuryAtu kanyApAnAdhika vayA // 10 // *yaMthA: apakrAntavivAhasya parasthApi triystthaa| homanAthamahAvAnatIrthayAtrAmavartinAm // - prAyavivAhiniyamavAdinI brahmacAriyAm ! isleSAM khakhakatyeSu sapA gauca lipitam // 10 //
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] isameM sandeha nahI ki paMtha meM unake isa vidhAna se sataka ko noti aura bhI jyAdA asthira ho jAtI hai aura usase stara kI biDambanA bar3ha jAtI hai aSayA yoM kahiye ki usakI giTTI kharAba ho jAtI hai aura mUlya nahIM rahatA / sAtha hI, yaha mAlUma hone lagatA hai ki 'yaha apanI vartamAna sthiti meM mahana kAlpanika hai| isakA mAnanA na sAmanA samaya kI baharata, jokasthiti apanA apanI paristhiti para apatandhita hai--oka kA vAtAvaraNa badala jAne aSayA apanI kisI khAsa nArata ke khar3e ho jAne para usameM yatheccha parivartana hI nahIM kiyA thA sakatA pakki use sAta patA mI patacAyA jA sakatA hai; vAstavika dharma athavA dhArmika tatvoM ke sAtha usakA koI khAsa sambadha nahIM hai-usako usa rUpa meM na mAnate hue bhI pUjA, dAna, tathA khAdhyApAdika dharmakRtyoM kA anuzAna kiyA jA sakatA hai aura usase kisI aniSTa phala kI sambhAvanA nahIM ho sktii|cunaac bharata cAra patA ne. punotpati ke kAraNa ghara meM sUtaka hote hue bhI, bhagavAn RSabhadeva ko phevavAhAna utpanna hone kA zubha samAcAra pAkara unake samavasaraNa meM jAkara unakA sAkSAt pUjana kiyA thA, aura vaha bhajana mI akele bhaSaSA cupacApa nahIM kintu bar3I dhUmadhAma ke sAtha apane mAiyoM, niyoM tathA purajanoM ko sAtha lekara kiyA thaa| unheM aisA karane se koI pApa nahIM lagA aura na usake kAraNa koI bhaniSTa hI saMghaTita humA / pratyuta isake, zAsa meM-bhagavabinasenApraNIta Adipurama meM unake isa sadicAra sapA puNyopArjana ke kArya kI prazaMsA hI kI gaI hai jo banna putrotpatti ke utsava ko mI gauNa karake pahale magapAla kA pUjana kiyA / maratabI ke mastaka meM usa vakta isa prakAra kI kisI kalpanA kA udaya taka bhI nahIM mA ki 'putrajanma ke yoga mAtra se hama saba kuTumbInana, sUtaka gRha meM praveza na karate hue hai,
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10] apavitra ho gaye haiN| kucha dina taka banAt apavitra hI raheMge aura isa liye hameM bhagavAn kA pUjana na karanA cAhiye, balki ve kucha dera taka sirpha itanA hI socata rahe ki eka sAtha upasthita hue ina kAryoM meM se pahale kaunasA kArya karanA cAhiye aura anta ko unhoMne yahI nizcaya kiyA ki yaha saba putropAdhi bhAdi zubha phala dharma kA hI phala hai, isa liye saba se pahile devapUjA rUpa dharma kArya hI karanA cAhiye jo zreyo- ' nubandhI ( kalyANakArI ) tathA mahAphala kA dAtA hai | aura tadanusAra hI unhoMne, sUtakAvasthA meM, pahale bhagavAna kA pUjana kiyA / bharatajI yaha bhI jAnate the ki unake bhagavAn vItarAga haiM, parama pavitra aura patitapAvana hai| yadi koI, zarIra se apavitra manuSya unakI upAsanA karatA hai to ve usase nAkhuza (aprasanna ) nahIM hote aura na usake zarIra kI chAyA par3a mAne athavA vAyu laga jAne se apavitra hI ho jAte haiM, balki vaha manuSya hI unake pavitra guNoM kI smRti ke yoga se svayaM pavitra ho jAtA hai / isase bharatanI ko apanI sUtakApasyA kI kucha ciMtA bhI nahIM thii| mAlUma hotA hai aise hI kucha kAraNoM se jaina dharma meM sUtakAcaraNa ko koI vizeSa mahatva nahIM diyA gayA / usakA prAvakoM kI na 53 kriyAoM meM nAma taka bhI nahIM hai jinakA zrAdipurANa meM vistAra ke sAtha varNana kiyA gayA hai aura jinheM 'samyak kriyAe~' likhA hai, * dekho eka AdipurANa kA 24 vA parva / * nitya kI 'devapUjA' meM bhI aisA hI mAva vyaka kiyA gayA hai aura usa apavitra manuSya ko taba bAdhAmyantara donoM prakAra se pavitra mAnA hai| yathA- apavitrA pavitroM kA sarvAvasthAMgato'pi vaa| yA smaretparamAtmAna, pAyAbhyantare adhik|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ [11] balki bhagavajinasena na 'AdhAnAdizmazAnAnta' nAma se prasiddha hone ghAsI dUsare logoM kI una vibhinna kriyAoM ko jinameM ' sUtaka ' bhI zAmila haiM ' mithyA kriyAe~' batalAyA hai / isase niyoM ke liye sUtaka kA kitanA mahatva hai yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai| isake sivAya, prAcIna sAhitya kA mahA~ taka mI anuzIvAna kiyA jAtA hai usase yahI patA calatA hai ki bahuta prAcIna samaya athavA niyoM ke abhyudaya kAla meM sataka ko kabhI itanI mahatA prAsa nahIM pI aura na vaha aisI viDambanA ko hI liye hue pA jaisI ki maTTArakanI ke isa graMtha meM pAI jAtI hai| mahArakanI ne kisI deza, kAma ayamA sampradAya meM pracalita sUtaka ke niyamoM kA jo yaha vedagA sagraha karake use zAma kA rUpa diyA hai aura saba nainiyoM para usake anukUla pAcaraNa kI jimmedArI kA mAra jAdA hai vaha kisI taraha para bhI samucita pratIta nahIM hotA / jainiyoM ko isa viSaya meM apanI buddhi se kAma lenA cAhiye aura kevala pravAha meM nahIM bahanA cAhiyeunheM, jainaTa se sUtaka ke tatva ko samamate hue, usake kisI niyama upaniyama kA pAlana usa hada taka hI karanA cAhiye jahA~ taka ki khoka-vyavahAra meM hAni meTane athavA zucitA * sampAdana karane ke sAtha usakA sambaMdha hai aura apane sivAntoM tathA vratAcaraNa meM koI dekho isI parIkSA zekha kA pratikSAdivirodha'mAma kA prkrnn| * yaha rAdhitA prAyaH bhojanapAna kI zucitA hai athavA mojana. pAna kI zuddhi ko siddha karanA hI sUtaka-pAtaka-sambandhI varjana kA mukhya uddezya hai, aisA khATIlaMhitA ke nina pAya vanita hotA hai: unakaM pAtakaM cApi yathokaM jainshaasne| . epaNAzuddhisiddhacarya varSadecyAvakAmayI 5-256 //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdhA nahIM pAtI / bahudhA paraspara ke khAna pAna tathA virAdarI ke lena dena taka hI use sImita rakhanA cAhiye / dharma para usakA AtaMka na jamanA cAhiye, kintu aise avasaroM para, bharatanI kI taraha, apane yogya dharmAcaraNa ko barAbara karate rahanA cAhiye / aura yadi kahIM kA vAtAdharaNa, prajJAna athavA saMsargadoSa se yA aise aMgoM ke upadeza se dUkti ho rahA ho-sUtaka pAtaka kI paddhati bigar3I huI hai to use zakti pUrvaka sudhArane kA patla karanA cAhiye / / ___terahaveM adhyAya meM mRtakasaMskArAdi-viSayaka aura bhI kitanA hI kAyana aisA hai bo dUsaroM se udhAra lekara rakhA gayA hai aura jainadRSTi se ucita pratIta nahIM hotA / vaha saba bhI mAnya kiye jAne ke yogya nahIM hai / yahA~ para vistAramaya se usake vicAra ko chor3A jAtA hai| ___ maiM samajhatA hU~ prathA para se sUtaka kI viDambanA kA digdarzana karAne ke liye usakA itanA hI paricaya tayA vivecana kAphI hai| sahRdaya. pAThaka isa para se bahuta kucha anumatra kara sakate haiN| pipplaadi-puujn| (21) navA adhyAya meM, yajJopavIta saMskAra kA varNana karate hue| mahArakajI ne pIpaca Sa ke pUjane kA bhI vidhAna kiyA hai| Apake isa vidhAnAnusAra 'saskAra se cauthe dina pIpala pUjane ke liye jAnA caahiye| pIpala kA vaha vRkSa pavitra sthAna meM khayA ho, U~cA ho, chedadAhAdi se rahita ho tathA manoka ho aura usakI pUnA isa taraha para kI bAya ki usake skandha deza ko darbha tathA puSpAdika kI mAlAoM aura hanadI meM hue sUta ke dhArgo se alakRta kiyA jAya-sapaTA athavA sanAyA bAya-, mUla ko jala se sIMcA nAya aura vRkSa ke pUrva kI ora eka cayUnare para amikuMDa banAkara usameM nau nau samidhAmoM tathA ghRtAdika se homa kiyA bApa, isake bAda usa pakSa se, nise.sarva maMgaloM kA hetu patalAyA hai,
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha mAnA zrImAya ki he vipakSa ! mumApakI taraha pavitratA, yAyogyatA aura baupityAdiguNoM kI prAti hove aura bhApa mere base cinhoM ke (manuSyAcAra ka) dhAraka ho, prArthanA ke manaMtara usapara tathA ani kI bIna pradakSiNAe~ dekara khuzI khuzI bhapane ghara ko jAnA cAhiye aura vahIM, mosana ke pazcAt sabako saMtuSTa karake, rahanA cAhiye / sAtha hI, isa saMskArita vyakti ko pIpaka pUlane kI yaha kriyA hara mahIne isI taraha para homAdika ke sAtha karate rahanA cAhiye aura khAsakara mAksa ke mahIne meM to usakA kiyA jAnA bahuta hI Avazyaka hai| mayAH caturthavAvare cApi saMsmAta pivasaniyo saMcitamapUjAdi karma kuryAdhayoSitam // 55 // avisthAnasthita tuka chevvaahaavivkssitm| mamoha pUnituM gacchAnuyukyAvatthamUlam Neeg dharmapugAdimAzAmiIdinupantumita skandhadazamalava sUkhaM aneka viSayet 190 avasya pUrvadimAye svpisyaapmNdd| bhavana samidima homaM kuryAda anAdi / etatvayAyogyatvabodhitAyA makantu meN| svaratodhituma tvaM ca mahavinAdharI ma putamiti saMpAya sarvamagamodakam / para pamhi viparIla do. paccheda evaM jhuvA // 10 // parvako ma mithyAtvaM saukikaacaaraat| . mobanAnantaraM sAlvASpa nivoda rahe / * pratimAsa kiyA kuryAyomapUjyapurasparam / bhAvanetu vizeSa hA kriyAviyatrI matA //
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ [154] pIpala kI yaha pUjA jainamata-sammata nahIM hai| jainadRSTi se pIpala na koI devatA hai, na koI dUsarI pUjya vastu, aura na usake pUjana se kisI puNya phala prayavA zumaphala kI prAti hI hotI hai, usameM pavitratA, pUjanapAtratA (yAyogyatA) aura vijJatA (bodhitva)Adi ke ve viziSTa guNa bhI nahIM hai jinakI usase prArthanA kI gaI hai / isake sivAya, bagaha jagaha jaina zAkhoM meM pippalAdi vRkSoM ke pUjana kA niSedha kiyA gayA hai aura use devamUDhatA athavA lokamUDhatA batalAyA hai; jaisA ki nIce ke kucha avatarayoM se prakaTa hai| mukhalaM dehalI cullI pippalazcampakojasam / devAthairabhidhIyanTe vanyanta hai. pare'tra ke ma-21 amitagati upAsakAcAra pRthvI jvalanaM soya dehalI pippalAdivAn / devatAtvena manyante ye te cinyA vipazcitaH // 1-ven -sijhnssaar| kSetrapAla zivo mAgokSutAzca pippalAdayaH / ...... yatrAcyante zaTairete devamUDhaH sa ucya / / paarcturvishtikaa| ...tarastUpAsa makAnAM candanaM sRgusaMzrayaH / ... ..evamAdiSimUDhAnA zeyaM mUhamanekadhA || -yazasvilakA ...vRttapUjAdIni puNyakAraNAni bhavantIti yahanti vallokamUDhatva vikSayaM / __ . .-vyasaMgrahaTIkA brhmdevknaa| .vRkSAvipUjanam / ..... lokamUda pravakSyate / bmopdeshNpiiyuussvbhaavkaacaar|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ isase mahAkavI kI ka pipalapUyA devaDatA yA cokamUr3hatA meM parigacita hotI hai| unhoMne hinduoM ke vizvAsAnusAra pIpala ko yadi devatA samajha kara usakI pUjA kI yaha vyavasthA kI hai to yaha devaDatA hai aura yadi logoM kI dekhAdekhA puNyaphala samajha kara yA usase kisI dUsare anokhe phala kI mAyA rakhakara aisA kiyA hai to vaha lokamadatA hai athavA ise donoM hI samajhanA cAhiye / parantu kucha bhI ho, isameM sandeha nahIM ki unakI yaha pUbana-vyavasthA mithyAtva ko biyara hai aura macchI khAsI midhyAya kI poSaka hai| mArakavI ko bhI apanI isa pUnA para prakaTa mithyAla ke bhAvaMpa kA AyAta pAyA hai| parantu cUki sa pane maya meM isakA vidhAna karanA thA isaliye unnAni ziSTha diyA-evaM kRtena mithyAtva-aisA karane se koI miSyAla nahIM hotA / kyoM nahIM hotaa| 'baukikAcAravartanAt-isa bire ki yaha ne lokAcAra kA banA hai| arthAta logoM kI dekhA dekhI jo kAma kiyA jAya usameM mithyAtva kA doSa nahIM khagatA ! mahArAnI kA yaha hetu bhI bar3A hA viSaya tathA unake adabhuta pApila kapotaka hai| unake isa hetu ke anusAra logoM ko dekhAdekhI padi kudevoM kA pUjana kiyA mAya, unheM pazuoM kI bali cavAI vAya, sA~sI-hoI tamA pArI ko kareM pUjI bAya, madI samudrAdika kI pandamA-mati ke sAtha unameM lAna se dharma mAmA jAya, prAisa ke samaya mAna kA vizeSa mAhAlya samamA nAya aura hiMsA ke pAcarasa tapA maghamAsAdi ke sevana meM koI doSa na mAmA bApa azyA yo kahiye ki mana ko taba samajha kara pravartA bApa to isameM bhI koI miSyAba nahIM hogaa| taba miyAla acavA mithyAcAra gregA payA, yaha kucha samajha meM nahIM patA !!! somadevasari kho, 'pAkSika' meM mahAboM kA parthana karate hue, sApha dikhate haiM ki ina panAvikoM
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA pUjana cAhe ghara ke liye kiyA jAya, cAhe lokAcAra kI dRSTi se kiyA jAya aura cAhe kisI ke anuH roSa se kiyA jAya, vaha sabasamyagdarzana kI hAni karane cAlA hai--athavA yoM kAhiye ki nidhyAtva ko bar3hAne vAlA hai| yathA: gharAya lokavArtAmuparodhArthameva yaaN| upAsanamamISAM syAtsamyagdarzanahAnaye // . paMcAdhyAyI meM bhI laukika sukhasampaci ke liye krudevArAdhana ko 'lokamUDhatA batalAte hue, use 'mithyAlokAcAra' batAyA hai aura isIliye tyAjya ThaharAyA hai-yaha nahIM kahA ki laukikA. cAra hone kI vajaha se vaha mithyAtva hI nahIM rhaa| yathA:-- judevAyadhanaM kuryAdakiya se kadhIH / sapAlokopacAratvAdazreyA naakmuuhtaa| ___isase yaha spaSTa hai ki koI mithyAkriyA mahaja loka meM pracalita athavA lokAcAra hone kI vajaha se mithyAtva kI koTi se nahIM nikala jAtI aura na sampakriyA hI kahalA sakatI hai / jainiyoM ke dvArA, pAstava ne, baukika vidhi apanA lokAMcAra vahIM taka mAnya kiye jAne ke yogya ho sakatA hai vahA~ taka ki usaiseM unake samyaktva meM bAdhA na bhAtI ho aura meM vratoM meM hI koI dUSaNa lagatA ho; jaisA ki somavAra ke nimna vAkya meM bhI prakaTa hai| sarva paMva binonoM pramANa laukiko vidhiH| yA samyaktvAmine patra meM pradUSaNaMm // yazastikSaka aisI hAlata meM mArakabI ko ukta hetuvAda kisI taraha bhI yuktiyukta pratIta nahIM hotA aura na sampUrNa lokAcAra ho, binA kisI vizeSatA ke, mahaz2a lokAcAra hone kI vajaha se mAnya kiye jAne ke yogya ThaharatA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ [157]. hai| zrIpadmanandiprAcArya ne bhI apane prAvakAcAra meM una saba koM se dUra rahane kA prayavA unake tyAga kA upadeza diyA hai. ninasa samyAdarzana melA, tapA vrata khaMDita hotA ho / yathA. pezaM taM naraM tatsvaM tatkamANi ca naabhyet| , mazina varzanaM yena yena ca tavaraDalam / / 26 // joka meM, hindUdharma ke anusAra, pIpala ko viSNu bhagavAna kA rUpa mAnA jAtA hai| viSNu bhagavAna ne kisI taraha para pIpala kI mati dhAraNa kI hai, ve pIpala ke rUpa meM bhUtala para avatarita hue haiM, aura unake Azraya meM saba deva bhAkara rahe haiN| isaliye go pIpala kI pUjA karatA hai vaha viSNu bhagavAna kI pUjA karatA hai itanA hI nahIM, kintu sarva devoM kI pUjA karatA hai--aisAhinduoM ke pApAcarakhaeDAdi ktine hI graMthoM meM vistAra ke sAtha vidhAna pAyA jAtA hai / isase unake yahA~ pIpala ke pUjana kA bar3A mAhAlya hai aura usakA sarva pApoM kA nAza kArane prAdi rUpa se bahuta kucha paMkha varNana kiyA gayA hai aura yahI rasa viSaya ke kuchayosavAkya namUne ke taura parAsa prakAra : "azvatya po bhagavAna viSNureva na sNshyH|" "azvatthapUnako yastu sa eSa hripuujkH| azvatthamUrtimaMgavAnsvapameSa yato vija" "dAmyavasthamAba sarvapAsanam / sAkSAdeva svayaM viSNurasvatyo'vinAvizvarA / " "azvatyapUjito yena pUjitAH srvdevtaaH| azvatyacchadivo yena chaditAH sarva devtaaH||" "pralaya secayevisaMpradakSiNamAvizan / pApopAvamayAnAM pApanAyo mata bhUSam "
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 118 ] vajaha hai jo ve pIpala meM pavitratA, yajJayogyatA aura bodhitvAdi guNoM kI kalpanA kiye hue haiN| pIpala meM pUtatva guNa athavA pavitratA ke hetu kA ullekha karane vAlA unakA eka vAkya namUne ke taura para isa prakAra hai:azvaratha yasmAtvayi vRkSarAja | mArAvayastiSThati sarvakAraNam / ataH zucistvaM satataM tarUNAm vizeSatA'rievinAzano'si isa vAkya meM pIpala ko sambodhana karake kahA gayA hai ki 'he vRkSarAja ! cU~ki saba kA kAraNa nArAyaNa (viSNu bhagavAna ) tumhAre meM tiSThatA hai, isaliye tuma savizeSa rUpa se pavitra ho aura ariSTa kA nAza karane vAle ho ' | aisI hAlata meM apane siddhAntoM ke viruddha, dUsare logoM kI dekhAdekhI pIpala pUjane athavA isa rUpa meM lokAnuvartana karane se samyagdarzana mailA hotA hai-- sampavastra meM vAdhA AtI hai--yaha bahuta kucha spaSTa hai / kheda hai bhaTTArakanI, jaina dRSTi se, yaha nahIM batalA sake ki pIpala meM kisa sambandha se pUjyapanA hai athavA kisa AdhAra para usameM yoSitva tathA pUtatvAdi guNoM kI kalpanA bana sakatI hai ! pratyakSa meM vaha (atharvaNa uvAca ) purA brahmAdayo devAH sarve viSNuM samAzinaH / pradhvaM devadevezaM rAkSasaiH pIDitAH svayam / kathaM pIDogazamanamasmAkaM brUhi me prabho // " (zrIviSNuruvAca zramazvattharUpeNa saMbhavAmi ca bhUtale / tasmAtsarvaprayatnena kurudhvaM vayasevanam // anena sarvamadrANi bhaviSyanti na saMzayaH / - jayasiMhakalpahama | * bhaTTArakajI ke kathana ko brahmavAkya samajhane vAle se nAjI bhI, apane anuvAda meM Der3ha peja kA lambA bhAvArtha lagAne para bhI, isa viSaya ko spaSTa nahIM kara sake aura na mahArakajI ke hetu ko hI nirdoSa
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 15e ] nada bhAva ko liye hue hai aura usake phaloM tathA lAkha meM asaMkhyAte sajIvoM ke mRta kalevara zAmila rahane se macchI khAsI apavitratA se siddha kara sake hai| unhoMne yaha to svIkAra kiyA hai ki Agama meM vRkSa pUjA ko burA tathA lokasUdatA batalAyA hai aura usake anu lAra isa pIpala pUjA kA khAkamUDhatA meM antarmAda honA caahiye| parantu pramyakAra bhaTTArakajI ne cU~ki yaha likha diyA hai ki aisA karame meM midhyAtva kA doSa nahIM lagatA' isase ApakI buddhi cakarA yaI hai aura Apa usameM kisI rahasya kI kalpanA karane meM pravRtta duSa hai--yaha kahane lage haiM ki "isameM kucha ghor3AsA rahasya hai"| lekina yaha rahasya kyA hai, use bahuta kucha prayakSa karane athavA idhara ubara kI bahuta sI nirarthaka bAteM banAne para bhI Apa jo nahIM sake aura anta meM Apako anizcita rUpa se yahI likhanA par3hA- "saMbhava hai ki jisa taraha kSetra ko nimitta lekara jJAna kA kSayopahama ho jAtA hai vaise hI aisA karane se bhI jJAna kA kSayopazama ho jAya ".."saMbhava hai ki usa vRkSa ke nimitta se bhI AtmA para aisA asara par3a Aya jisase usakI AtmA meM cikSatA bhAjAya / " isase somIjI kI jaivadharma-viSayaka addhA kA bhI kitanA hI patA calanAtA hai| astu ApakI sabase bar3I yukti isa viSaya meM yaha mAlUma hotI hai ki jisa taraha vara kI icchA se gaMpAdika nadiyoM meM snAna karanA lokasUravA hote hue bhI aise hI vinA usa icchA ke mahaz2a zarIra kI madi ke liye unameM snAna karanA lokamur3atA nahIM hai, usI taraha - pavIta kI vizeSa vidhi meM bodhi (dhAna) kI icchA se bodhi (pIpa vRkSakI pUjA karane meM mI lokasUdratA athavA midhyAtva kA pana honA caahiye| yadyapi Apake isa yuti-vidhAna meM ghara kI icchA donoM jagaha samAna hai aura isa kriye usa bodhi para kI icchA se
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI ghirA huA hai| sAtha hI, jainAgama meM use vaisI koI pratiSThA prApta nahIM hai| ataH usameM pUtatva Adi guNoM kI kalpanA karanA, usase una guNoM kI prArthanA karanA aura hinduoM kI taraha se usakI pUjA pIpala kA pUjanA loka mUr3atA kI koTi se nahIM nikala sakatA, phira bhI yahA~ para itanA aura patalA denA cAhatA hai ki gaMgAdika mApiyoM ke jisa slAna kI yahA~ tulanA kI gaI hai vaha saMgata mAlUma nahIM hotA, kyoMki mahala zArIrika manazuddhi ke liye jo gaMgAdika meM snAna karanA hai yaha una nadiyoM kA pUjana karanA nahIM hai aura yahA~ sparUpa se pUjituM gacchet Adi padoM ke dvArA pIpana kI pUjA kA vidhAna kiyA gayA hai aura usakI tIna pradakSiNA denA tathA usase'prArthanA karanA na likhA hai-yaha nahIM likhA ki pIpala kI 'chAyA meM baiThanA acchA hai athavA usake nIce baiThakara amuka kArya karanA cAhiye, ityAdi / aura isaliye nadiyoM kI pUjA-vandanAdi karanA niSa takha mithyAvAsI taraha pUjya buddhi ko lekara pIpala kI yaha upAsanA karanA bhI mithyAtva hai| hA~; eka dUsarI jagaha (10 adhyAya meM); lokamUhamA kArvana karate hue sonIjI likhate hai- sarvasAdhAraNa ami, puSaH parvata mAdi pUlya kyoM nahIM aura vizeSa vizeSa koI 'koI pUjya bhayo / isakA uttara yaha ki jinase dina bhagavAna kA sambandha pUjya hai| anya nhiiN|" parantu * pIpala kI pAvata mApane yaha bhI nahIM patalAyA ki isase jina bhaga'vAna kA kyA khAsa sambandha hai, jisase hinduoM ko carA isakI kucha pUjA banA sakatI, balki vahA~ podhikA artha 'paI karake 'mApane apane pUrva kapana ke viruddha popavIta saMskAra ke samaya / pApA kI jagahar3apana kI pUjAkA vidhAna karadiyA hai! aura yA Apake anuvAda kI aura mI vinavaNA!! .
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] karanA yaha saba hindU dharma kA anukaraNa hai, jise mahArakabI ne lokAnuvartana ke niHsatra parde ke nIce chipAnA cAhA hai| sahama lokAnuvartana ke AdhAra para aise prakaTa midhyAtva ko manidhyAta kaha denA, niHsandeha, bar3e hI du.sAisa kA kArya hai 11 aura vaha ina mahAraka jaise vyaktiyoM se hI bana sakatA hai jinheM dharma ke marma kI kucha mI khAyara nahIM apanA dharma kI Ar3a meM jo kucha dUsarA hI prayogama siddha karanA cAhate haiN| isI taraha para mahArakajI ne, eka dUsare sthAna para, 'zaka', isa ke pUjane kA bhI vidhAna kiyA hai, jisake vidhivAkya kA ullekha namI mA 'arkavivAha' kI bhAlocanA karate hue kiyA jAyagA / 'vaidhavya yoga aura arka vivAha / .(22) gyArahaveM adhyAya meM, puruSoM ke tIsare vivAha kA vidhAna karate hue, mahAratI likhate haiM ki 'marka (Aka) vRkSa ke sAtha vivAha na karake yadi tIsarA vivAha kiyA jAtA hai to vaha tRtIya vivAhitA zrI viSaSA ho jAtI hai| ataH vicakSaNa puruSoM ko cAhiye ki ve tIsare vivAha se pahala arka vivAda kiyA kreN| usake liye unheM vRddha ke pAsa jAnA cAhiye, vahA~ bAkara khasti vAcanAdi kukSma karanA cAhiye, arka vRkSa kI pUjA karanI cAhiye, usase prArthanA karanI cAhiye, aura phira usake sAtha vivAha karanA cAhiye ' / yRthAH 1 www - * 'sUrya sasmArthya' vAkya ma 'sUrya' zabhya dharkakha kA bAlaka aura usakA paryAya nAma hai, usI vRkSa se pUjA ke anansara prArthanA .kA lekha hai| sonIjI ne apane anuvAda meM sUrya se prArthanA karane kI jo bAta likhI hai vaha unakI kathanazailI se sUrya kSetratA se prArthanA ko sUcita karatI hai aura isaliye ThIka nahIM hai| 21
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 162] + kRtvAvivAhaM tu tRtIyAM yadi code| vidhavA sA bhavetkanyA tasmAtkArya vicakSaNA (khaiH) // 204 // arkasanizvimAgatya kuryAtvasyAdivAcanAm / arkasyArAtanAM kRtvA sUrya sammA boddhadet // 205 // bhaTTArakajI kA yaha saba kathana bhI jainazAsana ke viruddha hai / aura unakA ukta vaidhavyayoga jaina- tatvajJAna ke viruddha hI nahIM kintu pratyakSa ke mI viruddha hai - pratyakSa meM saikar3oM udAharaNa aise upasthita kiye jA sakate haiM jinameM tIsare vivAha se pahale dhparkavivAha nahIM kiyA gayA, aura phira bhI vaidhavya yoga saMghaTita nahIM huaa| sAtha hI, aise udAharaNoM kI bhI kamI nahIM hai jinameM arka vivAha kiye jAna para bhI strI vidhavA ho gaI hai aura vaha zrarkavivAha usake vaidhavyayoga kA TAla nahIM sakA | aisI hAlata meM yaha koI khAjimI niyama nahIM ThaharatA ki markavivAha na kiye jAne para koI strI utvAdamakhvAha bhI vidhavA ho jAtI hai aura kiye jAne para usakA vaidhavyayoga bhI Taha jAtA hai| taba mahArakamI kA ukta vidhAna korA vahama, bhrama aura zokamUr3hatA kI zikSA ke sivAya aura kucha bhI mAlUma nahIM hotA " I + | + isa padmaM ke anuvAda meM sonIjI ne pahalI strI kA 'dharmapatnI' aura dUsarI ko 'bhogapatnI' batalAkara jo yaha likhA hai ki "ina do liyAM ke hote hue tIsarA vivAha na kare" vaha saba unakI nijI kalpanA jAna par3atA hai| mUla padya ke zrAzaya ke sAtha usakA kucha sambandha nahIM hai| mUla se yaha lAz2imI nahIM AtA ki vaha do khiyoM ke maujUda hote hue hI tIsare vivAha kI vyavasthA banAtA hai| balki adhikAMza meM, apane pUrvapadya-sambandha se do triyoM ke marajAne para tIsarI strIko vivAhane kI vyavasthA karatA huA mAlUma hotA hai| kasI taraha kI dAla bhaMDArakajI ke usa ghUmare vaidhavya yoga kA .
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ hinduoM ke yahA~ vivAha kA pitA ke sApa vidhAna pAyA nAtA hai, unake kitane hI RSiyoM kI yaha dhAraNA hai ki manuSya kI sAlI kI mAnusa ma honI cAhiye, kadi mAnuSI ho to yaha viSaya ho jAyagI, isase tIsare vivAha se pahasa unhoMne vivAha kI yocanA kI hai--parka vRkSa ke pAsa bAra svastivAcanAdi kasya karane, arka kI pUjA karane, marka se prArthanA karane aura phira bhaI-kanyA ke sAtha vivAha karane mAdi kI sampUrNa vyavasthA batAI hai / isa viSaya kA kAna hinduoM ke kitane hI pranyoM meM pAyA jAtA hai| 'bhavAla. vivAhapati' meM bhI maTha pUSya meM usakA cha sAha kiyA gayA hai| usI para sa yahA~ va pAya namUne ke taura para udhRta kiye jAte hai: "padrasisivarSa tRtIyAM na kdaapn| mohAvadhAnako prApi pani gaThaveta mAnupAm / mApAsaMgha na savaMDo gargasya pavana ythaa| "tanIyAM yadi cocAI mA vi maveda / catuSpAdi vidhAtA banAye' samudrot / " "nAye zrIvivAhetu samApta puruSasya tu| Aphai viSAI pazyAmi zaunako vidhAnataH / sAniSimAmaya taka khaslAdi vApayet / moI jisakA vidhAna unhoMne sI adhyApaka misa patra meM kiyA: ko vAgmiya sammanye mAmRtyula yonim| / khadAna para kArya mAvaidhavyavaMzavam // 18 // isa patha meM yaha batAyA gayA hai ki pAsambandha (gAI) . kaMpamAdayadi apanA koI sagAMdhI (iTambI) mara Apa vo phiravara vivAhasavAya karanA caahiye| yadi kiyA jAegA mAlI miyama se viprathA ho jAyagI /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAndIbAI pradhIta sthaNDitaM ca prakalpayet / kamanyaya khoyA~ ca gaMdhapuSpAtAdimi" (prArthanA) namaste megaLe devi namaH savituMrAtmaja / zrAhimA chapayA devi palI tvaM me ihAgatA / a va brAhmaNo sudhaH sarvaprANihitAya / vAyo AdimUtastvaM devAMnA prativardhana vatIyoDAIja popa mRtyu cAzu vinAzayet / tataMca kanyAvaraNa tripuruSa kukhamukharata / " hindU granthoM ke aise pAkyoM para se hI mahArakoM ne vaidhavya yoga aura avivAha ko ukta vyavaskhA apane pranthoM meM kI hai| parantu kheda hai ki Apane use mI dhAyaka dharma kI vyavasthA likhA hai aura isa taraha para apane pAThakoM ko dhokhA diyA hai / saMkIrNa hRdyiiNdvaarN| (23) yaha trivarNAcAra, yapi, hRdaya ke saMkIrNa udgAroM se bahuta kucha bharA huA hai aura merI icchA bhI thI ki maiM isa zIrSaka ke nAMce unakA kucha vizeSa digdarzana karAtA parantu lekha bahuta bar3ha gayA hai, isase sirpha do namUnoM para hI yahA~ santoSa kiyA jAtA hai| inhIM para se pAThakoM kI yaha mAlUma ho sakegA ki mahArAnI kI hRdayasaMkIrNatA kisa hada taka bar3hI huI thI aura pe bainasaMmAna ko jainadharma kI udAra nIti ke viruddha kisa ora se jAnA cAhate the:(ka) anya samitIkUpA pApI puSkariNI saMsA teSoM janle nai tu prAhA khAnapAnAya ca kavit // 3-5 // isa pada meM kahA gayA hai ki 'jo kue~, bApar3I, puSkariNI aura tAcA bhanyajoM ke-zadroM athavA camAroM Adi ke khaudai hue ho unakA jar3a na to kamI pInA cAhiye aurana khAna ke liye hI grahaNa karanA caahiye|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 165 ] bhaTTArakajI kA yaha udAra bar3A hI vilakSaNa tathA hada darje kA saMkIrNa hai aura isase zUdroM ke prati asIma ghRNA tathA dvepa kA bhAva vyakta hotA hai| isameM yaha nahIM kahA gayA ki jina kUpa bAvar3I Adi ke jala ko antyajoM ne kisI taraha para budhA ho unhIM ko jala khAnapAna ke prayogya ho jAtA hai balki yaha spaSTa ghoSaNA kI gaI hai ki jina kUpa bAvar3I Adi ko agayanoM ne khodA homale hI unake vartamAna jala ko unhoMne kabhI sparza mI na kiyA houna saba kA jala hamezA ke liye khAnapAna ke yogya hotA hai / aura isa liye yadi yaha kahA jAya to vaha nAkAphI hogA ki 'mahArakajI ne apane isa vAkya ke dvArA antyaja manuSyoM ko jalacara jIvoM tathA nala ko chUne pIne vAle dUsare tithaMcoM se hI nahIM kintu usa mala, gaMdagI tathA kUr3e karkaTe se bhI burA dhIra gayA bItA samajhA hai jo kucha, bAvar3iyoM tathA tAlAboM meM yahakara yA usaMkara calA jAtA hai athavA dhpaneka trasa jIvoM ke marane - nIne - galane sar3ane Adi ke kAraNa bhItara hI bhItara paidA hotA rahatA hai aura jisakI vajaha se unakA jala khAna pAna ke ayogya nahIM mAnA jAtA / bhaTTArakajI kI ghRNA kA mAna isase bhI kahIM bar3hA cadA thA, aura isI liye maiM use hada darje kI yA asIma ghRNA kahatA huuN| molUma hotA he bhaTTArakI antyaoM ke saMsarga ko hI nahIM kintu unakI chApAmA ko pavitra, apazakuna aura aniSTakAraka samajhate the / isIlie unhoMne, eka dusare sthAna para, antya kA darzana ho jAne kathayo usakA zabda sunAI par3ane para mA~ ko hI chor3a dene kA yA yo kahiye ki sAmAyika jaise sadanuSThAna kA sthAna kara uTha jAne kA vidhAna kiyA hai * yaha kitane kheda kA viSaya hai !! *tha vratacyutAntyajAdInAM darzane bhASaNe zrutau / 'te' ghovAvagamane jummane japamutsRjat // 3-125 //
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ [166] yadi bhaTTArakanI kI sama ke anusAra antyanoM kA saMsarga-doSa yahA taka bar3hA huA hai itanA adhika prabhAvazAlI aura balavAna hai ki unakA kisI kUpa bAvar3I Adi kI bhUmi ko prArambha meM sparza karanA bhI usa bhUmi ke saMsarga meM Ane vAle jala ko hamezA ke liye dUSita tathA apavitra kara detA hai taba to yaha kahanA hogA ki jisa jisa bhUmi ko antyaja logoM ne kabhI kisI taraha para sparza kiyA hai athavA the, sparza karate haiM vaha saba bhUmi aura usake sasarga meM Ane vAle saMpUrNa annAdika padArtha hamezA ke liye dUSita tathA apavitra ho jAte hai aura isaliye traivarNikoM ko cAhiye ki usa bhUmi para kabhI na caleM aura na nakSa kI taraha una saMsargI padArthoM kA kamI vyavahAra hI kreN| isake sivAya, nina kUSa dhApar3I Adi kI bAvata sunizcita rUpa se yaha mAlUma na ho sake ki kina logoM ke khode hue haiM unakA naca mI, saMdigdhAvasthA ke kAraNa, kamI kAma meM nahIM lAnA cAhiye / aisI hAlata meM kaisI vikaTa spiti utpanna hogI aura lokavyavahAra kitanA banda tathA saMkaTApanna ho jAyagA usakI kalpanA taka mI bhaTTArakajI ke dimAga meM AI mAlUma nahIM hotI / mAlUma nahIM bhadhArakajI una khetoM kI paidAvAra--manA, phala tathA zAkAdika-ko bhI grAhya samajhate the yA ki nahIM ninameM manamatrAdika mahAdurgadhamaya apavitra padArthoM se mare hue khAda kA saMyoga hotA hai| athavA antyamoM kA vaha bhUmi-sparza hI, unakI dRSTi meM khAda ke usa sayoga se gayA bItA thA / paraMtu kucha bhI ho-mahArAnI aisA vaisA kucha samajhate hoM yA na samamane ho aura unhoMne vaisI koI kalpanA kI ho yA na kI ho-, isameM saMdeha nahIM ki unakA ukta kapana jainazAsana ke atyanta viruddha hai| . jo nazAsama sArvajanika prema tathA vAtsalya bhAva kI zikSA detA hai, ghRNA tathA deSa ke bhAva ko hara kara maitrIbhAva sikhalAtA hai aura
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] anyanoM ko bhI dharma kA adhikArI batalA kara unheM zrAvakoM ko koTi meM rakhatA hai usakA, athavA una tasarthakoM kA kadApi aisA anudAra zAsana nahIM ho sakatA, jinakI 'samavasaraNa' nAmakI samudAra samA meM U~ca nIca ke bheda bhAva ko bhulA kara manuSya hI nahIM kintu pazu-pakSI taka bhI zAmila hote the aura vahA~ pahu~cate hI Apasa meM aise hilamila Ate the ki Apane apane jAtivirodha takayo bhulA dete the-sarpa nirmapa hokara nakula ke pAsa khelatA thA aura vijhI prema se cUha kA bhAliMgana karatI thI / kitanA UMcA Adarza aura mitanA vizvaprema-maya bhAva hai! kahA~ yaha Adarza ? aura kahA~ bhahArakanI kA ukta prakAra kA ghRNAtmaka vidhAna ! isase spaSTa hai ki bhaTTArakajI kA yaha saba kapana cainadharma kI zikSA na hokara usase gahara ko cIna hai / aura vaha hindU-dharma se udhAra lekara rakhA gayA mAlUma hotA hai| hinduSoM ke yahA~ sakta vAkya se milatA julatA 'yama' RSi kA eka vAkya * nimna prakAra se pAyA jAtA hai: ansyajeH bAnitA kupAtar3AgAni tathaiva c| / eSu mAtvA ca pItvA ca paMcaganyena zuddhayati / isameM yaha batAyA gayA hai ki antyamoM ke khedi hue kuoM tathA tAlAboM meM lAna karane vAlA tathA unakA pAnI pIne vAlA manuSya apavitra ho jAtA hai aura usakI zuddhi paMcagavya se hotI hai jisameM gobara aura gomUtra bhI zAmila hote haiN| sambhavataH isI vAkya para se bhahArakajI ne apane mAsya kI racanA kI hai| parantu yaha mAlUma nahIM hotA ki paMcagavya se zuddhi kI bAta ko ghaTAkara unhoMne apane patra ke uttarArdha ko eka dUsarA hI rUpa kyoM diyA hai ! paMcagavya se zuddhi kI isa hindU vyavasthA ko to Apane kaI jagaha para apane pratha meM apanAyA dekho nArAyaNa biTThala-saMgrahIta 'prAdhika sAvali
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 hai| zAyada Apako isa prasaMga para baha iSTa na rahI ho| aura yaha bhI ho sakatA hai ki hindU-dharma ke kisI dUsare vAkya para se hI Apane apane vAkya kI racanA kI ho athavA tase hI jyoM kA tyoM uThAkara rakha diyA ho / paraMtu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki yaha vyavasthA hinduoM se lI gaI hai-jainiyoM ke kisI bhI mAnanIya prAcIna graMtha meM maha nahIM pAI jAtI-hiMduoM kI aisI vyavasthAoM ke kAraNa hI dakSiNA bhArata meM, nahA~ aisI vyavasthAoM kA khAsa pracAra huA hai, antyaja chogoM para ghora atyAcAra hotA hai-ve kitanI hI sar3akoM para cala nahIM sakate aSaSA maMdiroM ke pAsa se gujara nahIM sakate..unakI chAyA paDa jAne para sacena-lAnAkI, barUrata hotI hai aura isIliye aba isa atyAcAra ke viruddha sahRdaya tamA vivekazIla udAra pablika kI AvAja uThI huI hai| ( jAnagAlamatsyantAH phalAnAdharmakArakA pApadhikAsurApApI etairvastuMna yujyate // 20 // etAkimapi no-deya sparzanIya kadApina ! na tepAMvastukaM prAya janavAdabAyakam / / 131 // . .- adhyaay| ina padyoM meM kahA gayA hai ki jo loga bakarA bakarI kA ghAta karane thAle.( kasAI Adika.) hoM, gokuzI karane vAle ( musalamAna Adi ca) ho, mAlI mArane vAle (IsAI.lA dhIvarAdika) ho, zarAva kA byApAra karane vAle (-kalAja.) ho, camar3e kA kAma karane vAle (samAra)ho, koI vizeSa.pApa kA kAma karane vAle pAtikI (pAparSika) ho, athavA zUrAva zrIna vAle hoM, unameM se kisI ke bhI sAtha bolanA le rajasvalAnI kI bIyo dina paMcagavya se-goSasyAmUtrA vikAse snAna karane para puddhi-mAnI hai| yathA caturthe vAsare maMcagavyaiH saMstApayoga vAma 4-14 .
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahI cAhiye / aura ina logoM ko na to kamI kucha denA cAhiye, ma inakI koI cIna lenA cAhiye aura na inako kamI chUnA hI cAhiye; kyoMki aisA karanA bokApavAda kA-badanAmI kA kAraNa hai| ' pAThakalana ! dekhA, kaise sakorNa, zudra aura manuSyatva se gire ra udagAra hai / vyaktigata ghRNA tapA deSa ke mAoM se kitane prayAsa mere hue haiN| aura bagat kA uddhAra athavA usakA zAsana, rakSaNa tathA pAlana karane ke liye kitane anupayogI, pratikUla bhora virodhI haiN| jyA aise udagAra bhI dhArmika upadeza kahe jA sakate haiM apanA yaha kahA jA sakatA hai ki ve jainadharma kI usa nadAranIti se kucha sambaka rakhate haiM jisakA citra, bainayoM meM, baina tIrthakoM ko 'samavasaraNa sabhA kA nazA khIMca kara dikhAyA jAtA hai| kadApi nahIM aise upadeza vizvaprema ke vighAtaka aura saMsArI jIcoM kI umati tathA pragati ke yAdhaka hai| jainadharma kI zikSA se inakA kucha bhI sambaMdha nahIM hai| jarA gaharA utarane para hI yaha mAlUma ho jAtA hai ki ve kitane dhoye aura niHsAra haiN| malA bhaba una ganuSyoM ke sAtha binheM hama samamate ho ki ke bure hai-burA mAcaraNa karate haiM-samASaNa bhI na kiyA jAya, unheM sadupadezana diyA cAya apamA umakI bhUla na batAI jAya to unakA sudhAra kaise ho sakatA hai ! aura kaise ce sanmArga para lagAe jA sakate haiN| kyA aise in ko bAra se sapA pekSA pAra karanA sano hitamA RAP ko cintA na rakhanA, aura unheM sadupadeza dekara sanmArga para na lagAnA jainadharma kI koI nIti bhayA jaina samAja ke liye kucha haTa kahA nA sakatA hai ? aura kyA sadhe bainiyoM ko dayA-pariNati ke sAtha usakA kucha sabandha ho sakatA hai| kadApi nahIM bainadharma ke sopora netA bhAvAryoM tathA mahAna puloM ne bhagapina pApiyoM, bhIla pAMDAloM
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA mlecchoM taka ko dharma kA upadeza diyA hai, unake dukha mukha ko sunA hai, unakA hara taraha se samAdhAna kiyA hai aura unheM jaina dharma meM dIkSita karake sanmArga para lagAyA hai| ataH 'aise logoM se cocanA yogya nahIM yaha siddhAnta bilakula jainadharma kI zikSA ke viruddha hai| isI taraha para una logoM ko kabhI kucha denA nahIM aura na kamI unakI koI cIna lenA' yaha siddhAMta bhI dUSita tathA bAdhita hai aura jainadharma kI zikSA se bahirbhUta hai / kyA aise logoM ke bhUkha-pyAsa krI, bedanA se vyAkula hote hue bhI unheM anna, jala na denA aura roga se pIDita hone para proSadha na denA jainadharma kI dayA kA koI aMga cha sakatA hai ? kadApi nahIM / jainadharma to kupAtra aura apAtra kahe jAne vAloM ko bhI dayA kA pAtra mAnatA hai aura una saba ke liye karuNA buddhi se- yocita dAna kI vyavasthA karatA hai / jaisAki paMcAdhyAyI ke nimna pAkyoM se bhI prakaTa hai:: kupAtrAyA'pyapAtrAya dAna deyaM yathocitam / , pAtrabuddhayA niSiddha syAmipiddhaM na chpaadhiyaa|| zeSebhyaH, julipAkhAvipIDitebhyo'zumodayAt / dInebhyo'bhayadAnAvi dAtavyaM krunnaarnnvaiH|| - . vaha asamartha bhUkha pyAsoM ke liye bhAhAra dAna kI, vyAdhi-pIDitoM ke liye auSadhi-vitaraNa kI, majJAniyoM ke liye kiyA tathA bAnopakaraNa-pradAna kI aura bhayAstoM ke liye amayadAna kI vyavasthA paratA hai| usakI dRSTi meM pAtra, kupAtra aura apAtra sabhI apanI apanI yogyavAnusAra huna cAroM prakAra ke dAna ke adhikArI haiN| isase mahArAnI kA una logoM ko kucha bhI na dene kA udgAra nikAlanA korI apanI pacAdhyAyIkI chapI huI pratiyoM meM 'bhaya' kI jagaha ''vayA' tathA dayA' pATha graMzataM diye haiN|..
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17] chapa-saMkIrNatA vyakta karanA hai aura pAkhaNDa kA kA upadeza denA hai| aisI hI zasata una logoM se kabhI koI cIca na lene ke udvAra kI hai| unase acchI, upayogI tathA uttama cInoM kA nyAyamArga se lenA kamI dUSita nahIM kahA jA sakatA / aise logoM meM se kitane hI vyakti baMgaloM, pahAyoM, samudroM tathA bhUgarbha meM se acchI utama uttama cIne nikAlate haiN| kyA unase ve boleM kara lAma na uThAnA cAhiye ! syA aise logoM dvArA vana-parvatoM se chAI huI usama bhoSoM kA bhI vyavahAra na karanA cAhiye ! aura kyA camAroM se unake ghanAye hue mRta dharma ke jUte bhI khene cAhiye / isake sivAya eka musalamAna, IsAI athavA vaisA (uparyukta prakAra kA) koI hAnAcaraNa karane vAlA hindU bhAI padi kisI bhISaghAlaya, vidyAlaya athavA dUsarI dhokopakAriNI sevA saMsthA ko nyAdi kI koI bhI sahAyatA pradAna kare to kyA usakI yaha sahAyatA saMkhyA ke anurUpa hote hue bhI svIkAra na karanI cAhiye ! aura kyA isa prakAra kA saba vyavahAra koI buddhimAnI kahalA sakatA hai ! kadApi nhiiN| aisA karanA anubhavazUnyatA kA ghotaka aura apanA hI nAzaka hai| saMsAra kA saba kAma paraspara ke lenadena aura eka dUsare kI sahAyatA se dhanatA hai| eka manImAra sIpa meM se motI nikAla kara detA hai aura badale meM kucha dravya pAtA hai athavA eka camAra se bUtA yA camar3A liyA jAtA hai to mUlyAdi ke taura para use kucha diyA jAtA hai| isI taraha para zoka vyavahAra pravartatA hai / kyA yaha motI jo mAsa meM hI paidA hotA tathA praddhi pAtA hai usa mAlImAra kA chApa lagane se apavitra yA vikRta ho jAtA hai ! athavA vaha dhamakA camAra ke kara-sparza se viguNita aura dUSita bana jAtA hai| yadi aisA kucha nahIM hai to phira una logoM se koI bhI cIsa na lene ke liye kahanA kyA .arSa rakhatA hai| yaha nigrI sItA aura himAkata nahI
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17] to aura kyA hai ! bharata cakravartI jaise dhArmika netA puruSoM ne to aise chogoM se meTa meM camarI aura kasvatI ( muMraka nAke) jaisI cIjeM hI nahIM kita kanyAe~ taka bhI lI thIM, jinakA ullekha AdipurANa thAdi graMthoM meM pAyA jAtA hai| rAnA loga aise vyaktiyoM se kara aura jamAdAra loga apanI jamIna kA mahasUla tathA makAna kA kirAyA bhI lete haiM / unake khetoM kI paidAvAra bhI lI jAtI hai / ataH mahArakajI kA ukta udgAra kisI taraha mI yuktiyukta pratIta nahIM hotaa| aba rahI una logoM ko kabhI na chune kI bAta, yaha udvAra mI yukti-saMgata mAlUma nahIM hotA / nava hama loga una logoM ke upakAra tathA udhAra meM pravRtta hoMge, jo jainamata kA khAsa uddezya hai, taba unheM kamI athavA sarvathA kueM nahIM yaha bAta to bana hI nahIM sktii| phira bhaTTArakanI apane isa udgAra ke dvArA hameM kyA sikhalAnA cAhate haiM vaha kucha samajha meM nahIM pAtA! kyA eka zarAbI ko zarAba ke naze meM kUpAdika meM giratA huA dekha kara hameM cupa baiThe rahanA cAhiye aura chU jAne ke bhaya se usakA hAyapakaDa kara nivAraNa na karanA cAhiye ? athavA eka camAra ko DUbatA huA dekhakara jAne ke Dara se usakA uhAra na karanA cAhiye ? kyA eka goghAtI musalamAna, macchImAra, IsAI yA zarAba becanepAse hinda ke ghara meM Aga laga jAne para, sparzamaya se, hameM usako tathA usake bAlabaccoM ko pakar3a pakar3a kara bAhara na nikAlanA cAhiye / aura kyA hamArA koI pAtikI bhAI yadi acAnaka coTa khAkara lahUluhAna huA behoza par3A ho to hameM usako uThA kara aura usake pApoM ko dho paMcha kara usakI mahama paTTI na karanA cAhiye, isaliye ki vaha pAtikI hai aura hameM usako chUnA nahIM cAhiye ? athavA eka vaidya yA DAkTara ko apane kartavya se cyuta hokara aise logoM kI cikitsA hI nahIM karanI cAhiye / yadi aisI hI zikSA hai taba to kahanA hogA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki mahArAnI hameM manuSyatva se mikara pazuoM se meM gayA bItA banAnA cAhate the aura unhoMne hamAre udAra dayAdharma ko kalaMkita tApa viDambita karane meM koI kasara nahIM rkhii| aura yadi aisA nahIM hai to unake ukta hAra kA bhira kucha mI mUlya nahIM rahatA-vaha nirarSaka aura nimAra bAna par3atA hai| mAlUma hotA hai maharakaNI ne spRraNA azraya kI samIcIna nIti ko hI nahIM samamA pora isIliye unhoMne binA soce samajhe aisA uTapaTAMga viSa mArA ki 'ina logoM ko kabhI bhInanA cAhiye / mAno ye manuSya sthAyI achUta ho caura basa mana se mI gaye bIte meM bise hama pratidina chUta hai // manuSyoM se cora itanI ghRNA dhanya hai aisI samasamA dhArmika muddhi ko l mata meM, bhArakAcI ne bisa lokApavAda kA maya pradarzita kiyA hai baha isa saMpUrNa niSecana para se mUkhoM kI mUrkhatA ke sivAya aura kucha bhI nahIM raha jAtA, isase usa para kucha vidhamA vyartha hai / niHsaMdeha, jaba se ina maTArakanI se mahAtmAoM kI kRpA se jainadharma ke sAhila meM isa prakAra ke manudAra vicAroM kA praveza hokara vikAra prArambha huAhai taba se jainadharma ko bahuta bacA dhakkA pahu~cA hai aura usakI sArI pragati ruka gii| vAstava meM, ese sakorsa tathA manuvAra vicAroM ke anukUla pakhane vAle sasAra meM kamI koI unnati mahI kara sakate aura na ca tathA mahAn bana sakate haiN| bhUtakAla meM bhoga na karane vAloM kI gati / (29) mA adhyAya meM mahArakacI meM yaha ko likhA ho| ki kAra meM bhoga karane pAnA manuSya paramagati (mokSa) ko praka hotA hai aura usake aisA savIna putra paidA hotA hai bo pitoM ke varga prApta kara detA hai| parantu anusAra meM bhoga na karane vAle * anApa zAmigamI tu prAti parama gatim / jakumA samaverapunA pitavAM svargako mata / sApU masAvi ke dharma 100 kAsarA hai|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ [108] strI-puruSoM kI jisa gati kA ullekha kiyA hai yaha aura bhI vicitra hai / - Apa likhate haiM:--~ * RtukhA tu yo bhAyAM sanidho nopaya [ga] chati / ghorAyAM bhrUNahatyAyAM pitRbhiH saha manvati // 46 // RtukhAtA tu yA nArI parti naivopacindati / zunI bukI zRgAlI syAcchUkarI gardamI ca sA // 50 // " arthAt jo puruSa apanI mukhAtA RtukAla meM khAna kI huIzrI ke pAsa nahIM jAtA hai-usase bhoga nahIM karatA hai - vaha apane 'pitaroM sahita bhrUNahatyA ke ghora pApa meM DUbatA hai--- khayaM durgati ko prApta hotA hai aura sAtha meM apane pitaroM, ( mAtA pitAdikaM ) ko bhI 'le maratA hai| 'aura no zrRtukhAtA jI apane pati ke sAtha bhoga nahIM 'karatI hai vaha mara kara kutI, bhedinI, gIdar3I sUbharI aura gaMdhI hotI hai| * isa padya kA kArya dene ke bAda sonIo ne eka bar3A hI pilla'kSaNa' bhAvArtha' diyA hai o isa prakAra hai: "mAcArtha - kitane I loga aisI bAtoM meM Apati karate haiN| isakA kAraNa yahI hai ki ve zrAjakala svarAjya ke nase meM cUra ho rahe hai | ataH haraeka ko samAnatA dene ke Aveza meM Akara usa kriyA ke cAhane vAle logoM ko bhar3akA kara apanI syAti-pUjA Adi cAhate haiM / unhoMne dhArmika viSayoM para AghAta karanA hI apanA sukhya kartavya samajha liyA hai / " isa bhAvArtha kA mUla padya athanA usake artha se z2arA bhI sambaMdha nahIM hai| aisA mAlUma hotA hai ki ise likhane hue sonajI khuda hI kisI gahare- naze meM cUra the / anyathA, aisA binA sira paira kA mahAkApajanaka 'bhAvArtha' kabhI bhI nahIM likhA jA sakatA thA / *
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAThakAnana ! dekhA, maisI vibhinna vyavasthA hai / 1 se hI meM dina parva ke dina ho, pApuruSoM meM se koI eka athamA honA hotA ho, bImAra ho, bhanichuka hoM, tIrthayAtrAdi dharbha trayoM meM lage hoM yA paradeza meM sthita ho paratu use sapA moga karanA hI cAhiye !! yadi nahIM karate hai to ye usa pAra se ghora pApa ke mAgI athavA durgati ke pAtra hote hai| isa prayApaka vyavasthA kA bhI yahI kurA ThikAnA hai / / svaruSi kI praviSya, samayama ke anuSThAna, mArya ke pAsana aura yogAbhyAsAdi ke dvArA apane bampudaya ke patra kA to isake mAge kucha mUlya hI nahIM rakhatA !! samajha meM nahIM pAtA dhUma (garmasya naka) ke vimAna na hote taramI usakI hA kAyama se hama mAtA hai yadi jiig bi agny kii gaai blaa prshb sm, shybl smghaar' para hai| yadi moga na karane se sUbahatyA kA pApa laga jAtA hai taba to kA bhI tyAgI, jo apanI jI ko chor3akara brahmacArI vA munijamA ho, isa pApa se . nahIM baca sakatA aura samAja ke mata se pUmpa puruSoM athavA mahAna mAmAoM ko cora pAsiko tapA durgati kA pAtra mAra denA hogaa| paranta dekha mAnadharma meM jala kIcI mAvikA aura usake prApase bhanaya masti RtukAta meM bhoga na karate hue bhI pApa se mAmila rahe haiM, aura sadati ko mAma hue hai| banAraThi se yaha kaI cAhinI nahIM ki zuddha kAma meM bhoga kiyA hI bApa / ho, moga bo kiyA jAya to vaha saMtAna ke ji ssttiy'aa aar giiy' ahy' inks likhaa gaan khil, bur'ii ahy'| ydi naaki riy'iipekSA mI lagI huI hai arthAt pa sI ema yadi basa saMgaya rogAdika ke kAraNa yA aura taura para vaisA karane ke liye asamarthana ho, aura pA samaya bhI koI pAMdivarya kAsa na ho to ve parassA kAmabana kara sakate isI bhavasA koriyaaisA niyama mA gahA hai| aura pahA
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ [176] bhagavajinasena-praNIta AdipugaNa ke nimna vAkya se bhI dhvanita hotI hai:-- saMtAnAmunAceca kAmasevAM mithyA majet / zaktikAmadhyapekSo'yakramo'zakavato'nyathA // 38-135 // isase bhahArakajI kA dhakta saba kathana jainadharma ke bilakula viruddha hai aura usane jainiyoM kI sArI karma philaoNsaoNphI ko hI uThA kara tAka meM rakha diyA hai| bhalA yaha kahA kA nyAya aura siddhAnta hai jo putra ke bhoga na karane para becAre mare jIte pitara bhI bhUNahatyA ke pApa meM ghasITe jAte haiN| mAlUma hotA hai yaha mahArakalI ke apane hI mastiSka kI upaja hai, kyoMki unhoMne pahale patra meM, jo 'parAzara RSi kA pacana hai aura 'parAzarasmRti ke cauyaM adhyAya meM naM015 para darja hai tathA 'mitAkSarA' meM bhI uddhRta milatA hai, itanA hI pheraphAra kiyA hai.arthAt, usake antima caraNa 'yujyate nAtra saMzayaH' ko 'pitRbhiH saha majjati meM badalA haiN| dUsare zabdoM meM yoM kAhiye ki parAMzarajI ne pitaroM ko usa hatyA ke pApa meM nahIM huboyA thA, parantu mahArakajI ne unheM bhI dubonA ucita samajhA hai !!!* aisA nirAdhAra kapana kadApi kisI mAnanIya jainAcArya kA vacana nahIM ho sktaa| 'dUsarA paca bhI, jisameM ratukAla meM moga na karane vAlI strI kI gati * eka bAta aura bhI noTa kiye jAne ke yogya hai aura vaha yaha ki hindhu graMthoM meM isa viSaya se sambandha rakhane vAle devala 'zrAdi RSiyoM ke kitane hI pacana aise bhI pAye jAte haiM jinameM svastha sanopagacchani' Adi padoM ke dvArA usa puruSa ko hI praNahatyA ke pApa kA mAgI ThaharAyA hai jo khasya hote hue bhI RtukAla meM moga nahIM karatA hai| aura 'parvavajya tathA parvANi varjayetA mAMdi 1 padoM ke dvArA RtukAla meM bhI moga ke liye parva dinoM kI chuTTI
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ [177] kA ujhekha hai, hindU-dharma ke kisI pratha se liyA gayA athavA kucha parivartana karake rakhA gayA mAlUma hotA hai, kyoMki hindU-mayoM meM hI isa prakAra kI thAhAra pracuratA ke sAtha pAI jAtI hai| parAzarajI meM to aisI bI ko sISA naraka meM bhejA hai aura phira manuSyayoni meM jAkara use bAra bAra vidhavA hone kA bhI phatavA (dharmAdeza) diyA hai| yathA: atulAnA tu yA bhArI matAra noplpti|| ghA sUtA narakaM pAti vidhadhA va punA punaH // 4-14 // praashrsthti| isa pada kA pUrvArdha aura mahArAnI ke dUsare pakSakA pUrvArdha donoM ekAryavAcaka haiM / saMbhava hai isa patha para se hI mahArakajI ne apane pakSa kI racanA kI ho| unheM usa zrI ko kramazaH naraka tathA manuSya gati meM na bhena para khAlisa tithaMca gati meM hI dhumAnA sacita jacA ho aura isIliye unhoMne isa pada ke uparAdha ko apanI icchAnusAra badalA ho / paraMtu kakSa bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki mArakAnI ne kucha dUsaroM kI nakala karake aura kucha apanI kalA ko bAMcoM dakhala dekara no ye bedagI vyavasthAeM prastuta kI hai unazca jainazAsana se kucha bhI sambaMdha nahIM hai| aisI nAmAkRta vyavasthAeM kadApi niyoM ke dvArA mAnya kiye jAne ke yogya nahIM / azlIlatA aura ashissttaacaar| (25) vrata, niyama, parva, svAsthya, anicchA aura asamarthatA mAdi kI kucha parvAha na karate hue, RtukAza meM bhavazya bhoga karane ko byabaslA dene vAle azyA moga na karane para durgati kA pharmAna bhArI - kI gaI hai| parantu mArakanI ne una payoM ko yahA~ saMgraha nahIM kiyA aura ma unakA prAzaya hI apane zabdoM meM prakaTa kiyaa| isase paha aura bhI sAla ho jAtA hai ki nA tukAla meM bhAga na karane dhAnoM ko hara hAlata meM samAhassA kA aparAdhI ThaharAyA hai|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ karane vAle bhaTTArakajI ne, usI adhyAya meM, bhoga kI kucha vidhi bhI bata.. lAI hai| usameM, anya bAtoM ko chAMda kara, Apa likhate haiM 'pradIpe maithuna caret -dIpaprakAza meM maithuna karanA cAhiye aura usakI bAbata yahA~ taka jora dete haiM ki dIpe naSTe tu yaH saGgaM karoti manujo yadi / yAvajanmadaridratvaM samate nAtra saMzaya // 37 // / arthAt-dIpaprakAza ke na hote hue, aMdhere meM, yadi koI manuSya zrIprasaGga karatA hai to vaha janma bhara ke liye darinI ho jAtA hai isa meM sandaha nahIM hai / isake sivAya, Apa bhoga ke samaya paraspara krodha, roSa, marsanA aura tAr3anA karane tathA eka dUsare kI ucchiSTa (jchana ) khAne meM koI doSa nahIM batalAte hai| sAtha hI, pAna cabAna ko bhoga kA Avazyaka aMga ThaharAte haiM-bhoga ke samaya donoM kA mukha tAmbUna se pUrNa honA cAhiye aisI vyavasthA dete haiM. aura yahA~ maka likhate haiM ki vaha zrI bhoga ke liye tyAjya hai nisake mukha meM pAna nahIM aura isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki mahArakajI ne una zrI-puruSoM bhayavA zrAvaka-zrAvikAoM ko paraspara kAmasevana kA adhikArI hI nahIM samajhA sandeha kI bAta to pUra rahI, yaha to pratyakSa ke bhI viruddha mAlUma hotA hai, kyoMki kitane hI vyakti sajjA prAdi ke vaza hokara / yA vaise hI sose se lAga kara andhere meM kama sevana karate haiM parantu ve paridI nahIM dekhe jAte / kitanoM hI kI ghana-sampannatA vo usake bAda prArambha hotI hai| * pAinanaM tanuzcaitra dhacchiSTa vADanaM tthaa| - kopo roSAzca nirbhasa saMyoge na pa doSa mA 138 / tAmbUlena mucaM pUrNa...kRtvA yogaM samAcaret // vinA vAmbUlabadanAM...saMyogeca parityajeda / / 4 / /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17] jo rAtri ko bhojanapAna na karate hoM athavA jinhani saMyamAdika kI kisI dRSTi se Nana kA khAnA hI chor3a rakhA ho / parantu ina saba bAtoM ko bhI boliye, isa vidhi meM cAra loka khAsataura se ullekhanIya hai--mahArakanI ne unheM dene kI khAsa nakharata samamI hai aura ve isa prakAra haiM: zuklaSAnupaSiestu shmyaayaammittmmnH| smRtya paramAtmAnaM patnyA jaMdhe prasArayet // 41 // alomaza va pahacAmanAhI sumanoharAm / / yoni spRSTyA apenmatra pavitra putradAyakam // 2 // ozavAkarSayadoharanyonyamAvalokayet / / stanau ghRtvA tu pApiyAmanyonyaM cumbayenmukham // 4 // patnaM dehIti maMtraNA yonpA zinaM pravezayet / ghostu kiMcidadhikaM bhavezika pakSAdhitam // 45 // ina lokoM ke binA mahArakajI kI moga-vidhi zAyada madhI hI cha jAtI / aura boga samajha hI na pAte ki bhoga kaise kiyA karate haiM !! astu ina saba lokoM meM kyA nikhA hai use batalAne kI hindI aura marAThI ke donoM anuvAdakatAoM meM se kisI ne bhI kRpA nahIM kI-sirpha pahale do payoM meM prayukta hue 'muktavAna', 'upaviSTastu zayyAyA', 'sasssya paramAtmAnaM', 'japenmatraM putradAyaka padoM meM se sabakA athavA kucha kA bharSa de diyA hai aura bAkI saba chor3akara sikha diyA hai ki ina lokoM meM batalAI vidhi apavA kriyA kA anuSThAna kiyA jAnA caahiye| paM0 palAcAbAcI sonoM kI anuvAda-pustaka meM eka noTa bhI lagA huA hai, jisameM likhA hai ki "pransIlatA aura zivAcAra kAMdoSa mAne ke samaya loka * 41 loka meM kahI gaI 'padanyAce prasArayeta jaisI kiyA kAmI yo bhASAburAina kiyA gayA /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ [180] meM kAhI gaI kriyAoM kA mASAnupAda nahIM kiyA gayA hai| isI prakAra 44 veM aura ve loka kA artha bhI nahIM likhA gayA hai" ____ marAThI anuvAdakartA paM0 pallAppA bharamAyA niTa ne bhI aisA hI prAzaya vyakta kiyA hai-Apa ina zlokoM kA artha denA marAThI ziSTAcAra kI dRSTi se ayogya batalAte haiM aura kisI saMskRta vidvAna se unakA artha mAlUma kara lene kI jijJAsuoM ko preraNA karate haiN| isa taraha para donoM hI anuvAdakoM ne apane apane pAThakoM ko usa dhArmika ( vidhi ke jJAna se korA rakkhA hai jisakI mahArAnI ne zApada bar3I hai| kRpA karake apane graMtha meM yojanA kI thI aura apane isa vyavahAra se yaha spaSTa ghoSaNA kI hai ki madhArakajI ko ye loka apane isa paMpa meM nahIM dene cAhiye the| yadyapiuna anuvAdakoM ne aisA likhakara apanA piMDa chur3A liyA hai paraMtu eka samAlocaka kA piMDa vaisA linakara nahIM chUTa sakatA-usakA kartavya bhinna hai-baccA na hote hue bhI kartavyAnurodha se use apane pAThakoM ko por3A bahuta kucha paricaya denA hI hogA jisase unheM yaha mAlUma ho sake ki 'ina zlokoM kA kathana kyA kucha alIlatA aura aziSTatA ko zipa hue hai| sAtha hI, isa para se mahArakAcI kI ruci tathA pariNati Adi kA bhI ve kucha bodha prApta kara sakeM / ata' nIce usIkA yana kiyA AtA hai pahale loka meM mahArakajI ne yaha natalAyA hai ki 'bhoga karane dhAlA manuSya bhocana kiye hue ho, vaha zayyA para zrI ke sAmane hai aura paramAtmA kA smaraNa karake zrI kI donoM jA pasAre / phira dUsare loka meM yaha vyavasthA dI hai ki yaha manuSya usa strI kI yoni ko supa aura vaha yoni vAloM se rahita ho, acchI dedIpyamAna ho, gIlI na ho 'tathA bhane prakAra se mana ko harane vAlI ho, aura use chUkara putra ke dene vAle pavitra maMtra kA jApa kre| isake aNe graMpa meM yonistha
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ [11) devatA kI abhiSeka-parassara pUnA pAlA yaha maMtra diyA hai jo pratikSAdi virodha' nAmaka prakaraNa ke (a) bhAga meM cakSuta kiyA jA cukA hai, aura zikhA hai ki isa maMtra ko par3hakara gobara, gomutra, dUdha, dahI, ghI, kuza aura mana se yoni kA macchI taraha prakSAlana karanA cAhiye aura phira usake upara caMdana, kesara tathA kastarI Adi kA zepa kara denA cAhiye / isake bAda 'yoni parayana japenmaMtrAt nAma kA 13 vA papa diyA hai, jisameM usa caMdanAdi se carcita yoni ko dekhate hue + paMca parameSTibAdhaka kucha maMtroM ke apane kA vidhAna kiyA hai aura phira una maMtroM tathA eka AliMgana maMtra ko devara sakta donoM loka naM. 44, 45 diye haiN| ina oko tArA mahArAnI ne yaha mAnA kI hai kisI puruSa donoM paraspara muMha milA kara eka dUsare ke hoThoM ko apane hoThoM se khIMceM, eka dUsare ko dekheM aura hAthoM se kAtiyA~ pakar3a kara eka dUsare kA mukhacummAna kreN| phira 'palaM dehi ityAdi maMtra ko par3ha kara yoni meM liMga ko dAkhila kiyA jAya aura vaha liMga yoni se kucha bar3A tayA banavAna honA caahiye| * yathA-"iti maMtraSa gomaya-gomUtra-cIra-vadhi-sarpita kuzodakoni saMmpracApa bhIgandhakuMkumakastUrikAyana lepanaM kuryAt / __+'yoni pazyan padoM kA yaha bhaya mI anuvAdakoM meM nahI diyaa| sake bAda donoM kI saMtuSTi tathA vyApUna para yoni meM vIrya ke sIMcane kI bAta kahI gaI hai, aura yaha kayana dopayoM meM hai, jinameM pahalA 'saMtuSTo bhAryayA bhAtA nAma kA eka manusmRti kApAya hai aura dUsarA patha nimna prakAra hai
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAThakajana dekhA, kitanI sabhyatA aura ziSTatA ko liye hue kapana hai| eka 'dharmarasika' nAma ghagana vAle graMtha ke liye kitanA upayukta hai / aura apane ko 'muni' 'gaNI' tathA 'munIndra' taka likhane ghAle mahAkAlI ko kahA~ taka zomA detA hai kheda hai mahArakalI ko viSaya-sevana kA isa vakha para khulA upadeza dete aura khI-sabhoga kI spaSTa vidhi batalAte hue jarA bhI labbA tathA zarama nahIM bhAI // nina bAtoM kI carcA karane apavA kahane sunane meM gRhasyoM taka ko saMkoca hotA hai unheM vairAgya tathA brahmacarya kI mUrti bane hue munimahArAjajI bar3e cAva se likhate haiM yaha saba zAyada kaliyuga kA hI mAhAtmya hai !!mujhe to mahArakanI kI isa racanAmaya lIlA ko dekhakara kavivara bhUdharadAsajI kA yaha vAkya yAda AjAtA hai rAgaDadai jaga aMdha bhayo, sahajai satra kogana lAja gvaaii| / sIkha binA mara sIsana hai, viSayAdika sevana kI sudharAI / / tA para aura race rasakAvya, kahA kahiye ninakI nitthuraaii| aMdha asUjhana kI jiyAna meM jhAMkana hai raja rAmaduhAI !! . sacamuca hI aise kukaSiyoM, - dharmAcAryoM apavA gomukhalyAoM se rAma bacAva ! ye khayaM to patita hote hI haiM kintu dUsaroM ko bhI patana kI ora le jAne haiN| unakI niSThuratA, ni:mandeha, anirvacanIya hai / bhaTTArakanI ke ina udgAroM se unake hRdaya kA bhAva mAnatA haikuruci tathA lampaTatA pAI jAtI hai-aura unake brahmacarya kI pAha kA icchApUrNa bhavecAca bhayoH kAmayuktayoH / lAmicetanA yonyA cena garne viti sA // 4 // 41 kA uttagargha aura isa padya kA uttarArdha donoM mila kara hinduoM ke prAcArArka graMtha kA paka gaya hotA hai, jise saMbhavataH yahA~ vimaka karake rakkhA mshhai|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ . [11] kinamA hI patA cala jAtA hai| jo loga vivAha viSaya para sammati de dene se hI brahmacarya meM dakSepa yA chAtIcAra kA baganA batalAne haiM ye. mAlUma nahIM, aisI bhogapreraNA ko liye hue maratIla udgAra nikAlane vAla ina maTTArakamI ke mAcarya viSaya meM kyA kaheMge aura unheM grAmako kI dUsarI pratimA meM bhI sthAna pradAna kareMge yA ki nahIM ? astu me loga kucha hI kaheM athavA kareM, kintu isameM sandeha nahIM ki mahArakarmI kA yaha saba vidhi-vidhAna, jise ve 'kAmayajJa' batalAte haiM aura bisake anuSThAna me 'saMsAra samudra se pAra tArane vAlA putra' paidA hogA esA lAlaca dikhalAte hai, jaina zilAdhAra ke bilakula viruddha hai aura jaina sAhitya ko kamakita karane vAlA hai| jAna par3atA hai, baTTArakanI ne use dene meM prAyaH bAgamArgiyoM apanA zaktikoM kA anu karaNa kiyA hai aura unakI 'yAMnipUjA' 'jasI ghRNita zikSAoM ko jaina samAja meM phailAnA cAhA hai| ataH prApakA yaha saba prayatna kisI taraha bhI prazaMsanIya nahIM kahA jA sakatA / yahAM para eka bAna aura bhI batalA dene kI hai aura vaha yaha ki 45 meM patha meM jo 'balaM dehIti maMtreNa' pATha diyA hai usase yaha spaSTa dhvanita hotA hai ki usameM jisa maMtra kA ullekha kiyA gayA hai yaha 'balaM dehi' zabdoM se prAraMbha honA hai| parantu mahArakajI ne ukta padma ke anantara jo maMtra diyA hai vaha 'balaM dekhi' athavA 'OM balaM dehi' jaise zabdoM se prAraMbha nahIM hAtA, kiMtu 'OM hrIM zarIrasthAyino devatA parcha tu svAhA' isa rUpa ko liye hue hai, aura isase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki mahArakamI ne usa maMtra ko badala yathA S kAma yakSamiti prAhuhiyAM sarvadeva ca / samate putraM saMsAdhavatArakam // 51
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ [184] kara rakhA hai jisakI bAbata yaha bahuta kucha saMbhava hai ki vaha vAmamAgiyoM athavA zAktikoM kA maMtra ho aura khoja karane para unake kisI graMtha meM mila jAya / aisI hAlata meM ukta paJca bhI-akelA bhayA dUsare pacha ke sAtha meM-usI graMtha se liyA gayA honA cAhiye / mAlUma hotA hai, use dete hue, maTArakanI ko yaha khayAla nahIM rahA ki jaba hama padya meM ullekhita maMtra ko nahIM de rahe haiM taba hameM isake palaM dehAti zabdoM ko bhI badala denA cAhiye / parantu mahArakanI ko itanI sUjha bUma kahA~ thI? aura isaliye unhoMne padya ke usa pATha ko na badatta kara maMtra ko hI badala diyA hai / syAga yA talAka (26 ) gyArahaveM adhyAya meM, vivAhavidhi ko samAta karate hue, bhahArakajI likhate hai: kyaprA dazame varSe brIma dvAdaze yt| mRtaprajA paMcadaze saghastyApriyavAdinIm // 17 // arSAda--jisa khI ke lagAtAra koI saMtAna na huI ho use dasaveM varSa, jisake kanyAe~ hI utpanna hotI rahI hoM use bArahaveM varSa, jisake * yaha padya kisI hindU graMtha kA jAna par3atA hai| hinduoM kI 'navaratna vivAha paddhati' meM bhI vaha saMgRhIta milatA hai / astu: isa paca ke anuvAda meM sonIjI ne tyajet ' pada kA artha diyA hai'dasarA vivAha kare' aura / apriyavAdinI ke pahale eka vizeSaNa apanI tarapha se jor3A hai 'aputravatI' ! sAthahI apriyavAdinI kA artha vyabhicAriNI' batalAyA hai aura ye saba bAteM Apake anuvAda kI vilakSaNatA ko sUcita karatI hai| isake sivAya apane tyAgAvadhi ke varSoM kI gaNanA prathama rajodarzana ke samaya se kI hai| yaha bhI kucha kama vilakSaNatA nahIM hai|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] . badhe mara jAte hoM use paMdrahaveM varSa aura jo apriyazadinI (baTu gAvayA karane vAlI ) ho va phaina ( tatkAla hI ) tyAga denA cAhiye | bhaTTArakabhI ke isa 'tyAga' ke do artha kiye jA sakate haiM eka 'samogasyAga' aura dUsarA vaivAhika smbNdhsthaa'| 'saMbhAganyAga' artha bhaTTArakaJcI ke pUrvakathana kI dRSTi se kucha saMgata mAlUma nahIM hotA; kyoMki aisI khiyA~ gI tathA khAtA to hotI hI hai aura RtukAla meM RtujAtAoM se bhoga na karane para mahAra kabI ne puruSoM kA bhrUNahatyA ke ghora pApa kA aparAdhI ThaharAyA hai aura sAtha meM unake pitaroM ko bhI ghasITA hai; aisI hAlata meM unaka isa vAkya se 'saMbhogatyAga' kA dhyAzaya nahIM liyA jAsakatA vaha bhApati ke yogya ThaharatA hai taba dUsarA 'vaivAhika sambandha tyAga' dharma hI yahA~ ThIka baiThatA -- ,jise 'talAka' Divorce karate hai aura nA ukta pApa se mukti dikhA sakatA apanA surakSita rakha sakatA hai| isa dUsare dharma kI puSTi isase bhI hotI hai ki mahArakajI me saMbhogasyAga kI bAta ko matAntara rUpa se dUsaroM ke gata ke taura para (apane sata ke taura para nahIM)-- agale pakSa meM diyA hai| aura vaha patha isa prakAra hai: -- vyAdhinA samajA canpA unmattA vigatArtayA / aduSTA samate tyAyaM tIrthato na tu dharmataH // 168 // isa patha meM batAyA hai ki 'ko zrI (cirakAla se) rogapIDita ho, jisake kanyAe~ hI paidA hotI rahI ho, jo pandhyA ho, ta ho, athavA rajodharma se rahita ho (rajasvalAma hotI ho ) aisI zrI yadi duSTa svabhASa pAsI na ho to usakA madana kAmatIrtha se svAga hotA hai - yaha saMbhoga ke liye syAjya ThaharatI haiparatu dharma se nahIM varga se usakA patIsambaMdha banA rahatA hai| -- 1 + marAThI anuvAda-pustaka meM padma ke Upara matAntaraM ' kI anuvAda " dusaraM mataM " diyA hai parantu somIjI apanI anuvAda pustaka meM use bilakula hI bar3A gaye hai !
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] - isa padya se yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki isameM aisI strI koM dharma se na tyAgane kI athavA usake sAtha itanI ribhAyata karane kI boM bAta kahI gaI hai usakA mUla kAraNa usa strI kA duSTA na honA hai aura isaliye yadi vaha duSTAho apriyavAdinI ho athavA bhaTTArakajI kaeka dUsare padyAnusAra ati pracaNDA, prayAga, kapAlinI, vivAdakatrI, arthacoriNI, AnandinI aura saptagRhapravezinI jaisI koI ho, jise bhI bhApane tyAga dene ko likhA hai to vaha dharma se bhI tyAga kiye jAne ko athavA yo kahiye ki talAka kI adhikAriNI hai, itanI bAta isa . paMca se mI sApha sUcita hotI hai / cAhe vaha kisI kA bhI mata kyoM na ho| *vaha padya isa prakAra haiaMtipracaNDa prabala kapAlinI, vivAdaka svayamathacariNIm / bhAkranTinI lagRhapravezinI, tyajeca bhAyAM dazaputrapuSiNIm // 33 // / isa padya meM yaha kahA gayA hai ki jo vivAhitA strI ati pracaNDa ho, adhika balavatI ho, kapAlinI (durgA) ho, vivAda karane vAlI ho. dhanAvika vastueM curAne vAlI ho, z2ora z2ora se cillAne prathA rona bAsI ho. aura sAta gharoM meM gharaghara meM Dolane vAlI ho. vaha yadi dasa putroM kI mAtA bhI ho to bhI use tyAga denA caahiye| isa patra ke anuvAda meM lonIjI ne 'bhAryo' kA artha 'kanyA' galata kiyA hai aura isaliye Apako phira 'dazaputrapatriNIm kA artha 'bhAge calakara dazaputraputrIvAlI bhI kyoM na ho' paMsA kara pAjo ThIka nahIM hai mAyA~ vivAhitAlI ko kahate haiN| ilaba meM yaha padya hI nahIM asaMgata jAna par3atA hai| ise tyAga viSayapha umA donoM pakSoM ke sAtha meM denA cAhiye thaa| parantu 'kahIM kITa kahIM kA roDA mAnamatI ne kunayA joTA 'pAlI kahAvata ko dhariH tArtha karane vAle mahArakajI idhara udhara se uThAkara rapana hue padyoM kI taralIva dene meM itane kuzala, sAvadhAna athavA vivekI nahIM the| isI se unake graMtha meM jagaha jagaha aisI truTiyA~ pAI jAtI hai aura yaha bAta pasi bhI jAdina kI jA cukI hai|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ * [187] isa taraha para mahArakabI ne striyoM ko tyAga yA tanAka dene kI yaha vyavasthA kI hai| dakSiNa deza kI kitanI hI hindU jAtiyoM meM talAqa kI prathA pracalita hai aura kucha punarvivAha vAlI mainajAtiyoM meM bhI usakA rivAja hai; jaisA ki 1 kI pharavarI san 1928 ke 'jainajagat' aMka naM0 11 se prakaTa hai| mAlUma hotA hai mahArakabI ne usI ko yahA~ apanAyA hai aura apanI isa yojanAdvArA sapUrNa nainasamAja meM use pracArita karanA cAhA hai| maTTArakajI kA yaha prayatna kitanA nindita hai aura unakI ukta vyavasthA kitanI doSapUrNa, ekAMgI sadhA nyAya - niyamoM ke viruddha hai use batalAne kI jarUrata nahIM / sahRdaya pAThaka sahaja hI meM usakA anubhava kara sakate haiN| hA~, itanA barUra batalAnA hogA ki jisa zrI ko syAga yA talAka diyA jAtA hai yaha vaivAhika sambandha ke viccheda hone se, apanA punarvivAha karane ke liye svataMtra hotI hai| aura isaliye yaha bhI kahanA cAhiye ki mahArakajI ne apanI isa vyavasthA ke dvArA aisI ' tyaktA' striyoM ko apane pakSi kI jIvitAvasthA meM punarvivAha karane kI bhI svataMtratA yA paravAnagI dI hai || astu punarvivAha ke sambandha meM mahArakanI ne aura bhI kucha bhAlAe~ jArI kI haiM jinakA pradarzana abhI Age 'strI-puna'vivAha' nAma ke eka svataMtra zIrSaka ke nIce kiMvA jAyagA / strI- punarvivAha | (27) 'talAka' kI vyavasthA dekara usake phalasvarUpa parityaktA khiyako punavivAha kI svatantratA dene vAle maTTArakajI ne kucha hAsatoM meM, aparityaktAsiyoM ke liye bhI punarvivAhako vyavasthAkI hai, jisakA khulAsA isa prakAra hai 0 yadyapi isa viSaya meM bhaTTArakajI ke vyavasthA cAkya bahuta kucha spaSTa hai phira bhI cUMki isa vicAra ke aMDiyoM meM, unheM apanI manovRti ke anukUla na pAkara athavA pratha ke pracAra meM vizeSa bAdhaka samajhakara una para pardA DAlane kI aghanya carA kI- zrayaH yahA~
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] , gyArahaveM adhyAya meM bhaTTArakajI ne, vAgdAna pradAna, varaNa, pANigrahaNa aura saptapadI ko vivAha ke pA~ca maMga batalAkara unakI kramazaH sAmAnyavidhi batalAI hai aura phira 'vizeSavidhi' dI hai, jo aMkurAropaya se prArambha hokara 'manorathAH santu' nAmaka usa AzIrvAda para samApta hotI hai jo saptapadI ke bAda pUrNAhuti Adi ke bhI anantara- diyA huA hai / isake pazcAt unhoMne hinduoM ke 'caturthI karma' ko apanAne kA upakrama kiyA hai aura use kucha jaina kA rUpa diyA hai| caturthI-karma vivAha kI caturtha rAtri ke kRtya ko kahate hai / hinduoM ke yahA~ vaha 'vivAha kA eka deza athavA aMga mAnA jAtA hai / caturthI - karma se pahale ve strI ko 'bhAryA' saMjJA hI nahIM dete| unake matAnusAra dAna ke samaya taka 'kanyA', dAna ke anantara 'baghU', pANigrahaNa ho jAne para 'patnI' aura caturthI - karma ke pazcAt 'bhAryA' saMjJA kI pravRtti hotI hai| isI seve mAryA ko 'cAturtha karmaNI' kahate haiM, jaisA ki mizra nibAhUrAma viracita unake vivAhapaddhati ke nimna vAkyoM se prakaTa hai| caturthI karmaNaH prAn tasyA bhAryatvameva na saMpravRttam / vivAdekadezatvAcaturthI karmaNaH / iti sUtrArthaH / tasmAdbhAryAM cAturtha karmaNIti suni* vacanAt / "ApradAnAt bhavetkanyA pradAnAnantaraM vadhUH // pANigrahe tu pakSI syAdbhAryA cAturyapharmaNIti // " aura isIliye unakI vizrAipustakoM meM 'caturthIkarma' kA pATha lagA rahatA hai jo 'tataJcaturthyAmapararAtre caturthIkarma' isa prakAra ke para unakA kucha vizeSa khulAsA athavA spaSTIkaraNa kara denA hI ucita tathA z2arUrI mAlUma huvA hai| isIse yaha usakA prayajJa kiyA jAtA hai| * vAmana zivarAma aigaTe ke koza meM bhI aisA hI likhA hai / yathA: t The Ceremonies to be performed on the fourth night of the marriage " aura isase 'caturthI' kA artha hotA hai The fourth might of the marriage vivAha kI caturtha rAtri / / F
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] vAkya ke sAtha prArambha hotA hai| mahArakabI ne vivAha rAtri ke bAda se usa rAtri ke bAda se jisa rAtri ko paMcAGgavivAha kI sampUrNa vidhi sagAta ho nAtI hai-caturthIkarma kA upakrama karate hue, prati dina subaha ke vakta pauSTika karma aura rAtri ke samaya zatihoma, karane kI vyavasthA kI hai, aura phira cauthe dina ke pramAtAdi samayoM kA kRtya batalAyA hai, jisameM vivAhamaMDapa ke bhItara pUjanAdi sAmagrI se yukta tathA aneka citrAdikA se citrita eka mahAmaDana kI navIna racanA vadhU kA nUtana kalaza sthApana, saMdhyA ke samaya vadhU-vara kA SahA~ gIta vAdina ke sAtha snAna aura unheM gaMdhAvatapradAna bhI zAmila hai| isake bAda sakSepa meM caturthAni kA sanma diyA hai aura usameM mukhyatayA nIce zikhI kriyAoM kA ullekha kiyA hai (1)dhruvatArA nirIkSaNa ke anantara samA kI pUjA (2) bhagavAna kA abhiSeka-purassara pUjana tathA homa (3) homa ke bAda pakSoM ke gale meM ghara kI dI huI sone kI tAmI kA maMtrapUrvaka bAdhA nAnA (1) maMtra par3hakara donoM ke gale meM sambaMdhamAlA kA DAlA jAnA (5) mAgoM kA tarpaNa athavA unheM pani kA diyA nAnA (6) bhami pUjanAdi ke anaMtara vara kA pAna bIr3A kara badhUmAhita magara ko dekhana nAnA (7) tAzcAt homa ke zeSa kArya ko pUrA karake pUrNAhuti kA diyA jAnA (E) homa kI masma kA vara vadhU ko vitaraNa *sa kathana ke kucha vAkya nIce diye jAne hai"tatA prasUti nityaM ca pramAne paupikaM matam / nizIthe zAnti homeda catuNe nAgArpaNam // 18 // takSma bacapramAne va gusmAbAyo: puNkAsammAna" // 14 // "mavIna ghaTa."saMsthApaMpacAra pakSI // 153 // "sAvityevametanmahAmaNDalaM cazapUjAcanAyogya sahanyapUrNam // 15 // "sarAgevisaMmyAmidhAnehazIla parasthApi dhAyAHzumasnAnakaMdhA vaDhaMcAlana yujyate vAvareNa sumAMgalya paavitrgaanaadiprvm||16|| "divyagAvasya gaMdhApAvica sugadhaM vA mavIti... saMdhAritAtatA manyevaM bhavantu /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ [110] (1) suvarNadAna (10) tadanaMtara kakaNa khocakara grAma kI pradakSiNA karanA (11) pradakSiNA se nivRtta hokara sukhapUrvaka dugdhapAna tathA saMmogAdika karanA aura phira apane grAma ko caze maanaa| caturSa rAtri kI ina kriyAoM se sambadha rakhane vAle kucha padavAkya isaprakAra haiM:___ "rAtrau bhuvatArAdarzanAnantare vivizie bandhujana samApUnA / caturtha(yoM) dinephdhUvarayorapi mahAsnAnAni ca snapanAcarcA homAdikaM chatvA tAlIbaMdhanaM kuryAt / tadyathA-pareNa dacAsauvarNI tAsI // 16 // "OM patasyAH pANigRhItyAstAnI badhnAmi iyaMniyamaghaTasamakSmI vidayAt / ___ "U~mAyaryApatyAretayoH pariNIti prAptayosturIye ghanenavelAyAM caitAlaparyAyAzca sau sambadhyete sambandhamAlA atolabdhipatyAnAM drAdhIyaM zrAyuzcApi bhUyAt / "suhomASasokara punmaMgakhIya sasUtra kramAda bndhyetkettveshe| svasambandhamAnApariveSTanaM ca, sugazAyolepanaM ca // 13 // dhUmihApAtApAtrAbhirAbhiH, pravezo parasyaiva tvssydhvaaH|| zume maNDapa dakSiNIkatsana,pradAyAzunAgasya sAnAni c16|| "samitsamAropamA pUrvaka tathA, hutAzapUjAvasarArcanaM mudaa| pahAsamITIca roSadhUyuto, vinokanAstha (ca) puraM prvet| prmoH|| 167 // * tataH zeSahoma kRtvA pUrNAhuti kuryAt / "OM rakSatrayArcanamayotsama zema bhUtiH // 16 // itimsmmhaanmNtr| "hirnnygrmsy:|| 169-11 // iti svrnndaanmNtrH|| "tadanantaraM kaMkasamocanaM kRtvAmahAyomayA prAma pradakSiNIkRtya payaHpAcana nighuvanAdikaM sukhena kuryAt / svamA gcched| . tadanaMtaraM' nAma ke antima pAkya ke sAtha hI caturthI (caturya'rAtri ) kA vivakSita sAmAnya ghRtya samAsa ho jAtA hai| isake bAda bhaTTArakanI ke hRdaya meM isa caturSIkRtya ke sambandha meM kucha vizeSa sUcanAe~ kara dene kI bhI icchA paidA huI aura isaliye unhoMne 'svagrAma
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 16 ] gacchet ' ke anaMtara hI 'athavizeSaH' likhakara use pA~ca pacoM meM vyakta kiyA hai, jo isa prakAra haiM: vivAhe dampatIsyAtAM trirAtraM brahmacAriyo / alaMkRtA vadhUvaiva sahayyAsanAzinI // 172 // padhvAsahaiva kurvIta nivAsaM surAkhaye caturtha dinamatraiva kecidevaM vadanti dvi // 173 / / caturthImadhye prAyante doSA yadi varasya cet / dantAmapi punadyApitA'nyasmai vidurbudhAH // 174 // pragharekyAdidoSAH syuH patisaMgAdadho yadi / vatAmapi hareddadyAdanyasmA iti kecana // 175 // kalau tu ghumarudvAhaM varjayediti yAjJavaH / kasmindeiza Ti na tu sarvaNa kecana // 176 // ina paryo dvArA bhaTTArakajI ne yaha pratipAdana kiyA hai ki- 'vivAha hojAne para dampatI kopara madhU donoM ko tIna rAta taka (vivAha rAtri ko zAmila karake) brahmacArI rahanA cAhiye - paraspara saMbhoga athavA kAma zrIvAdika na karanA cAhiye isake bAda vadhU ko asaMkRta kiyA jAya aura phira donoM kA zayana, mAsana tathA monana eka sAtha hoye // 172 // ghara ko vadhU ke sAtha sasurAkSa meM hI nivAsa karanA cAhiye, paraMtu kucha vidvAnoM kA yaha kahanA hai (jisa para * eka jhUThA padya aura bhI hai jisakA caturthIkiyA ke sAtha kucha sambaMdha nahIM hai aura jo prAyaH prasaMgatatA jAna par3atA hai| usake bAda 'vivAhAnantaraM gacchetsabhAryaH svastha madiram' nAmaka padma se aura phira ghara meM vadhU praveza ke kathana se 'svagrAmaM gacchet' kathana kA silasilA ThIka baiTha jAtA hai aura yaha mAlUma hone lagatA hai ki ye madhya ke paca hI vizeSa kathana ke patha hai aura ve apane pUrvakathana-caturthI kRtyaparsana ke sAtha sambaMdha rakhate haiN| "I + kucha sthAnoM para kAthavA khAtiyoM meM aisA rivAz2a pAyA jAtA hai ki varSa ke parivAra para Ane kI jagaha pratidI vadhU ke ghara para jAka
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ [19 mahArakajI kA koI Apatti nahIM ) ki samugala meM cauthe dina taka hI rahanA cAhiye / / 173 / / cauthI rAta ko-caturthIkAdika ke samayayadi varake doSa (patitala-napuMsakatvAdika) mAlUma ho jAye to pitA ko cAhiye ki ghara ko dI huI-vivAhI huI-apanI putra ko phira se kiTI dusara nirdoSa para ko de deva-usakA punarvivAha kara deva-aisA buddhimAnoM ne kahA hai // 27 // kucha vidvAnoM kA aisA bhI mata hai (jisa para bhI mahArakajI ko koI Apatti nahIM ki putrI kA pati ke sAtha saMgama-saMmoga-ho jAne ke pazcAt yadi yaha mAlUna par3e ki isa sambaMdha dvArA prabaroM kI-gotra zAkhAoM athavA muni zAdikoM kI ekatAdi jaise doSa saMTita hue haiM to ( bhAge ko una doSoM kI jAna bUjha kara punarAvRtti na hone dene dhAdi ke liye ) pitA ko cAhiye ki vaha apanI usa dAna kI huI (vivAhitA aura punaH tanayAni ) putrI kA haraNa kare aura usa kisI dUsare ke sAtha vivAha deve // 17 // 'kaliyuga meM liyoM kA punarvivAha na kiyA jAya' yaha gAlava RSi kA mata hai (jisase bhArakajI prAyaH sahagata mAlUma nahIM hote ) paraMtu dUsara kucha pAtrayoM kA mata imase mitra hai| unakI dRSTi meM vaisA niSedha sarva sthAnoM ke liya iSTa nahIM hai, ve kimI krimI deza ke liye hI use acchA samajhate haiM bAkI dezoM ke liye punarvivAha kI unako anumAna hai| rahanA hai aura prAyaH vahIM kA ho jAtA hai| sabhatra hai isI rivAja ko isa uhaMba bAgAie kiyA gayA ho aura yaha bhI saMmatra hai ki cAra dina se adhika kA nivAsa hI padya ke pUrva kA amAe ho| paraMtu kucha bhI ho isameM saMdeha nahIM ki sonIjI ne isa padya kA jo nimna anuvAda diyA hai vaha yathocita nahIM hai-use dene hue unheM isa bAna kA dhyAna hI nahIM rahA ki padya ke pAtra meM eka dhAna kahI gAre taSa uttarArdha meM dUsarI cAna kA anya kiyA gayA hai "ko koI prAcArya esA kahane haiM ki pada papU ke sAtha cauthe dina bhI iupaka meM hI nivAsa kara!"
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ [293] * ' isase sApha jAhira hai-aura pUrva kathanasambandha se yaha pora mI spaSTa ho jAtA hai ki mahArakI ne yaha vivAhitA liyoM ke liye punavivAha kI vyavasthA kI hai| tIsare aura cauthe patha meM una hAlatoM kA ullekha hai jinameM pitA ko apanI putrI ke punAmAha kA adhikAra diyA gayA hai, aura ve Rgaza: vara ke doSa tathA sambandha-doSa ko liye hue haiN| pA~cau padya meM kisI hAlata vizeSa kA unnha nahIM hai. vaha punarvivAha para eka sAdhAraNa vAkya hai aura isI se kucha vidvAna usa para se vidhavA ke punarvivAha kA bhI prAzaya nikAlate haiM / parantu yaha bAta adhikatara 'gAlava' nAmaka hindu RSi ke usa bhUkha vAkya para avalambita hai jisakA isa patha meM ullekha kiyA gayA hai| vaha vAkya yadi khAlI vidhavAvivAha kA niSedhaka hai taba to mArakalI ke isa vAkya se vidhavAvivAha ko prAya: poSaNa basara milatA hai aura usase vidhavAvivAha kA mAzaya nikAlA jA sakatA hai, kyoMki ve gAya se mina mata rakhane vAle dUsare pAcAryoM ke mata kI ora jhuke hue haiM / aura yadi vaha vidhavAvivAha kA niSedhaka nahIM kintu jIvita bhartRkA evaM aparityaktA niyoM ke punarvivAha kA hI niSedhaka hai, taba bhadhArakajI ke isa vAsya se paisA prAzaya nahIM nikAlA jA sakatA aura na isa vAkya kA pUrvArdha vidhavAvivAha ke virodha meM hI peza kiyA jA sakatA hai| talAza karane para bhI abhI taka mujhe mAlava RSi kA koI graMtha nahIM milA aura na dUsarA koI aisA saMmahAnya hI upalabdha huA hai jisameM gAlaya ke prakRta viSaya se sambandha rakhane vAle vAkyoM .kA bhI saMgraha ho / yadi isa parIkSAkSetra kI samApti taka bhI nA koI prema mila gayA jisake liye khoja jArI hai to usakA eka pariziSTa meM jarUra unlekha kara diyA paayaa| phira bhI isa bAta kI saMbhAvanA bahuta-hI.kAma.babana par3atI hai ki gAlavaM api.ne aisI sabo
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 164 ] vivAhitA ( turata kI byAhI huI) aura sadopabhartRkA athavA sambandhadUSita striyoM ke punarvivAha kA to niSedha kiyA ho, jinakA padma naM0 174, 175 meM ullekha hai, aura vidhavAoM ke punarvivAha kA niSedha na kiyA ho| maiM to samajhatA hU~ gAlavajI ne donoM hI prakAra ke punarvivAhoM kA niSedha kiyA hai aura isIse unake mata kA aise sAmAnya baccana dvArA ullekha kiyA gayA hai| hinduoM meM, jinake yahA~ 'niyoga' bhI vidhivihita mAnA gayA hai, 'parAzara' jaise kucha RSi aise bhI ho gaye haiM jinhoMne vidhavA aura sapA donoM ke liye punarvivAha kI vyabasthA kI hai * / gAlava RSi vana se bhinna donoM prakAra ke punarvivAhoM * jaisA ki pArAzara smRti ke jise 'kalI pArAzarAH smRtA: cAya ke dvArA kaliyuga ke liye khAsa taura se upayogI batAyA gayA hai-nivAkya se prakaTa hai: Pante na sRte mamajite pasIne ca patile patI / paMcakhApatsu nArINAM patiranyo viSayate // / 4-30 // isameM likhA hai ki pati ke jo jAne-- dezAntarAdika meM Akara sApatA ho jAne-mara, jAne, sanyAsI bana jAne, napuMsaka tathA patisa ho jAne rUpa pA~ca bhApatiyoM ke avasara para striyoM ke liye dUsarA pati kara lene kI vyavasthA hai - ve apanA dUsarA vivAha kara sakatI hai|' isI bAta ko 'amitagati ' nAma ke jainAcArya ne apanI 'dharmaparIkSA ' meM nimna vAkya dvArA ullekhita kiyA hai: patthau pravajite klIveM pranale pahile mRte / paMcaprANa nArIhAM patiramyo vidhIyate // 11-12 // 'dharma parIkSA ke isa vAkya para se una logoM kA kitanA hI sammAdhAna ho jAyagA jo bhramavaza pArAzarasmRti ke ukta vAkya kA calata artha karane ke liye phorA vyAkaraNa chokate haiM-- kahate haiM 'pati' zabda kA saptamI meM ' patyau ' rUpa hotA hai, patI' nhiiN| isaliye yahA~ samAsAnta ' apati ' zabda kA saptamyanta pada ' apatau ' par3A 'huA hai, jisake ''kAra kA 'palite' ke bAda lopa ho gayA hai, usa pavibhinna pati kA bodhaka hai, jisake sAtha maja I aura
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ [15] ke niSedhaka rahe hoMge aura isaliye aba taka gAyava aSi ke kisI vAkya se yaha siddha na kara diyA jAya ki vidhavAvivAha ke niSedhaka nahIM the tabataka bhAravAnI ne kA sAmAnya vyavasthA mAkya meM0176 para se boboga vidhavA vivAha kA mAzaya nikAlate haiM usapara mAI khAsa Apati nahIM kI jA sktii| sagAI (maigamI) huI ho kintu vivAdamA ho| pesa goM ko mAlUma honA cAhiye kisaka ke asarA meM jo ' patiranyo' (dusarA pati) pATha pahA mAyA pUSArtha meM 'patI' kI hI sthiti koSAhatA--'to' kI mI-arNata kisake marane vagairaha para isare pani kI vyavasthA kI gaI hai yA pani hogA cAhiye 'bhapati 'mahI / aura 'pati' kA sIko dI jAtI hai jo vidhipUrvaka pANiyANa saMskAra saMskArita hokara satapadI ko mAsamA ho pAka pAdAna yaha kI pamaha se kisI ko, patitva' kI prAlimahI hotI; jaisA ki javAhatasva' meM diye hue ''RSi kemina pAya se prakaTa godhega mayA bAyA kanyAyA patiriSyane / pAkSiNAyasaMskAra pani satame pada // (zabdakalpaduma) prasaka sivAya itamA aura bhI jAna lenA cAhiye ki prathama at pahA prayoga, aura zArpa prayoga kamI kamI vyAkaraNa se mitra bhI hai| dUsare, anya kI dRSTi se kavi yoga aneka pAravyAkaraNa ke niyamoM kA ullaMghana kara jAma hai, jisake prAcIna sAhitya meM bhI kitane hI bAharaNa milate haiN| basa saMbhava hai 'patyo kI jagaha 'pI' hA prayoga na kI TikiyA gayA ho pratyakSA parAzarajIsammake pasyo kapa sabhI amika the auracanhoMne apanI, smRti meM 'patyA' patha kA bhI prayoga kiyA hai, jisakA eka udAharaNa 'patyo jIvati kupavastusta matarigolakA (5-23) hai| torapA pakSakA prayoga zaka smRti meM manyA bhI pAyA jAnA, jisakA prapatI'vanImaDI sktaa| aura usa paNegavAkya, se yaha sApha jAhira hai ki jokhA pati ke marane, kho Aye, athavA usake tyAga dene para punarvivAdama karake jAra se garma pAra karatI hai use parArajI ne 'pavitA' aura 'pApakAritI likhA hai-una
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] . isake sivAya no bhArakAmI pati ke doSa mAlUma hojAne para pUrva vivAhakoM hI raha kara dete haiM, saMmoga hojAne para bhI strI ke liye dUsare vivAha kI yojanA karate haiM. talAka kI vidhi batAkara parityaktA triyoM ke liye punarvivAha kA mArga khojate aSayA unheM usakI svataMtratA dete haiM, kAgayajJa racAne ke badehI pakSapAtI mAna par3ate haiM, yonipUnA taka kA upadeza dete haiM, RtukAsa meM moga karane ko bahuta hI Avazyaka samAne haiM, aura RtukAla meM bhoga na karane vAlI triyoM ko tithaMca gati kA pAtra ThaharAte haiM-itanA adhika jinake sAmane usa bhoga kA mahatva hai-unase aisI pAzA bhI nahIM kI jA sakatI ki unhoMna vidhavAoM ke punarvivAha kA--una nanhI nanhIM bAtavidhayAnoM ke punarvivAha kA mI jo mAla pheroM kI gunahagAra hoM aura yaha bhI na jAnatI. kI dRSTi meM 'bAra' imarA pati (patiramyA) nahIM ho sakatA dUsarA pati prahaNa karane kA punarvivAha ko vidhividhi aura bArase ramaNako nindha tathA payanIya hArAte haiM / yathAH jAreNa janayema sune tyake gate pno| mAtpa ra rASTre patitAM pApakAriNIm // 10-31 // aura cauthe yaha bAta bhI nahIM ki vyAkaraNa se isa 'patI' kara kI sayA siddhihIna hotI ho, siddhi bhI hotI hai, jaisAki azA dhyAyI ke 'patiH samAsa evaM sUtra para kI 'tatvabodhinI TIkA ke misa aMza se prakaTa hai, jisameM udAharaNa mI devayAMga se parAzarajI kA uka loka diyA hai: atha katha" sItAyAH pataye namaH" iti " naSTe sUte prabajite klIve ca patite pto| paMca svApansu nArINAM patiranyo vidhIyate " iti parAzaraNa mntraaH| patirityAkhyAtA pani:-taskaroti tadAba' iti Nici TikA 'acapasANAvika pratyaye paramiTa' iti zivope ca niSpo'yaM pati pati samAsava' ityatrama gRhmave sAkSalikatvAditi / zratA 'patI'kA artha 'patyau'hI hai| bhorakhaliye jo hoga usake isa samAdhAna artha ko badalane kA nikhAra prayakSa karate haiM ghAmako bhUla hai|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17]] ho ki vivAha kima pir3iyA kA nAma hai-sarvathA niSadha kiyA ho ki sthAna para so gArakAmI, kuca niyama vidhAna karate hue, likhate haiN| yasyAyanAmikA haravA tAM viduH kalahapriyAm / / bhUmi na mayate yasyAH khAdate sA patidvayam / / 11-14 bhAda-jisa sI ko manAmikA agukhI choTI ho yaha kalahakArakhI hotI hai, aura jisakI vaha bhaMgunI bhUmi para na TikatI ho vaha apane * do patiyoM ko khAtI hai usake kama se kama ho vivAha para hote haiM aura ve donoM hI vivAhita pati mara jAte haiN| mAramanI ke isa niyama-vidhAna se yaha saba zAhira hai ki baina samAna meM aisI bhI kanyAeM paidA hotI haiM jo apane zArIrika lakSaNoM ke kAraNa eka pati ke marane para dUsarA vivAha karane ke liye majabUra hotI hai-tamI the do patiyoM ko sAkAra isa niyama ko sArthaka kara sakatI hai aura eka pati ke marane para zrI kA bo dUsarA vivAha kiyA mAtA hai vahI vidhavAvivAha kasAtA hai / isaliye samAja meM nahIM nahIM samAna kI pratyeka nAti meM-vidhavAvivAha kA honA anivArya ThaharatA hai, kyoMki zArIrika akSayoM para kisI kA yaza nahIM aura yaha niyama samAja meM punavivAha kI vyavasthA ko mA~gatA hai| anyathA mahArAnI kA yaha niyama hI caritArtha nahIM ho sakatA ha nirarthaka ho bAlA hai| aura dUsare sthAna para maTTArakanI meM zraddhA punarvivAhamarAhane zrAdi dhAkya ke bArA yaha spaSTa ghoSaNA kI kisAna pAti mahAephasIkA yaha ko patiyoM ko khAsI hai pAkya-prayoga kitamA aziSTa aura masaMyata bhASA kohiye hue hai use patalAne kI tArata mhiiN| aba 'munIndra' kAmAne pAve kI aisI marmavidAraka minya bhASA kA prayoga karate haiM tapa kisI lar3akI ke viSA hone para usakI sAvaM padi yaha karatI hai ki'ne megAvAviyA ko isameM prAya kyA hai" badara viSayAmoM ke prati simyktaar|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1 ] kI jaina zrI ke punarvivAha ke samaya sI ko pati ke dAhinI mora biThaM-- zAnA cAhiye, jisase yaha bhI dhani nikalanI hai ki prazadA arthAt prAmaNa, itriya aura vaizya jAti kI maina liyoM ke punarvivAha ke samaya paisA nahIM honA cAhiye-ve bAI aura biThalAI jAnI cAhiye / ataH pApakA baha pUrA vAkya isa prakAra hai'garbhAdhAne puMsavane sImantoSayane tthaa|| dhU mavezane zavA punrvivaahmnnddne| pUjane sadecyAca kanyAdAne varSaya ch| kI khetepu mAyA dakSiNe ruSa pezayet / / -ghA abhyApa // 196-17 // isa pAkya ke 'zUdrA punarvivAhamaNDane pada ko dekha kara, sonAlI kucha bahuta hI cakita tathA vicalita hue mAlUma hote haiM, unheM isameM mUrtimAna vidhavAvivAha apanA muMha bAe hue mAra pAyA hai aura isaliye unhoMne usake niSeva meM apanI sArI zakti kharca kara DAlI hai| ve cAhate to itanA kahakara chuTTI pA sakane ye ki isameM vidhavA ke punarvivAha kA ullekha nahIM kintu mahaka zakSA ke punarvivAha kA ullekha hai, jo sadhavA ho sakatI hai / paraMtu kisI taraha kA samApunarvivAha bhI Apako iSTa nahIM thA, Apa donoM meM koI vizeSa antara nahIM dekhate aura sAyada yaha bhI samAna se siphArikA ke rakhIkAra kara lene para vidhavAvivAha ke niSedha meM phira kucha bacA hI nahIM raha jaataa| aura vidhavAvivAha kA niSedha karanA Apako khAsa taura se iSTa thA, isaliye ukta pada meM prayukta hue 'punarvivAha' ko 'vidhavAvivAha mAna kara ho mApane prakArAntara se usake niSedha kI ceSTA kI hai| isa ceSTA meM mApako zadroM ke sat , asat bhedAdi rUpa se kitanI hI idhara udhara kI kalpanA karanI aura nirarSaka bAteM zikhanI par3I-mUtra mepa se bAhara
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA pAzraya senA pahA-paraMtu phira bhI Apa yaha siddha nahIM kara sake ki mahArakanI ne vidhavAvivAha kA sarvaSA niSedha kiyA hai| Apako apanI kampanA ke anusAra itanA to svIkAra karanA hI par3A ki isa pada meM asat gadA kI vidhavAvivAha-viSi kA anokhA hai-khAki mUla meM 'amara' zabda ke sAtha prasAda vizeSaNa nagna humA nahIM hai, vaha sadA mAtra kA pApaka hai / ata: Apane 'somadevanIti' (nIti-vAkyAmRta ) ke bisa vAkya ke AdhAra para apanI kalpanA gadI hai vaha isa prakAra hai satparisayanavyA maanaa| isa vAkya para saMskRta kI bo TIkA milatI hai aura usameM samarthana ke taura para jo vAkya uddhRta kiyA gayA hai usase to isa vAkyaM kA bhAzaya yaha mAlUma hotA hai ki 'nomavezaddha hote haiM ve eka bAra vivAha karate haiM-vivAha ke Upara yA pazcAta dUsarA vivAha nahIM karate-kora isase paha nAna par3atA hai ki isa vAkya dvArA grahoM ke bahuvivAha kA niyaMtraNa kiyA gayA hai| athavA yo kahiye ki varNika puruSoM ko gahavivAha kA jo svayaMbhU adhikAra prApta hai usa becAre yA puruSoM ko baMdhita rakkhA gayA hai| yathA, "TIkA zomana akSA bhavanti ke sarapariNayamA eka dhAra savidhAkA dvitIyaM ca kunThIvarSaH / tathA ca sitaria mAyA~ yo'tra thavaH syAd vRSamA pani vidhuta mahattvaM tasya no mAdhi manamAviSamunA isake sivAya, sonIjI ne khuda paca naM0 176 meM prayukta ra 'punarudAI kA varSa khI kA punarvivAha na karake puruSa kA punarvivAha sUcita kiyA hai, yahA~ ki yaha banatA hI nhiiN| aisI hAlata meM mAsUma mahI phira kisa bhASAra mApane somadevanIti ke jAta bAkya kA bhAzaya sIka eka bAra vivAha se nikAlA hai ! malA binA kisI prAdhAra ke
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ [200 ] jahA~ jaisA mata nikAlanA huA vahA~ vaisA artha kara denA hI Apako rahA hai? yadi somadevajI kI nIti kA hai| pramAyaNa dekhanA thA to een to sAfa likhA hai May " vipApi punarvivAhamaItIti smRtikArA / ' * t arthAt jisa vivAhitA strI kA pati vikArI hoM yA jo sadoSa pati ke sAtha vivAhI gaI ho -- vaha bhI punarvivAha karane kI adhikAriNI hai--- apane usa vikRta paMti ko chor3akara yA talAka dekara dUsarA vivAha kara sakatI hai aisI smRtikAroM kA -- dharmazAstra ke racayitArthI kA mata hai (jisase somadevajI mI sahamata haiM----sabhI usakA niSedha nahIM kiyA) / " yahA~ 'apa' ( bhI ) zabda ke prayoga se yaha bhI sAfa dhvanita ho rahA hai ki yaha vAkya mahaka sabhA ke punarvivAha kI hI nahIM kintu 4 'vidhavA ke punarvivAha kI' bhI vidhi ko liye hue hai / ' smRtikAroM ne donoM kA hI vidhAna kiyA hai| * isa sUtra kI maujUdagI meM 'sakRtpariNayana vyavahArAH sacchadra " 'sUtra' para se yaha natIjA nahIM nikAlA jA sakatA ki zUdroM ke sad zUdra ni kA hetu unake yahA~ triyoM ke punarvivAha kA na honA hai aura isaliye pariyoM * ke liye punarvivAha kI vidhi nahIM banatI-jo karate haiM ve sacchUdroM se bhI gaye bIte hai / itane para bhI sonIjI paisA natIjA nikAlane kI ceSTA karate haiM, yaha Azcarya hai ! aura phira yahA~ taka likhate haiM ki "jainAgama meM hI nahIM, balki brAhmaNa sampradAya ke zrAgasa meM bhI vidhavAvivAha kI vidhi nahIM kahI gaI hai|" isase sonIjI' kA brAhmaNagraMthoM se hI nahIM kiMtu jainoM se bhI khAsA ajJAna pAyA jAtA hai - unheM brAhmaNa sampradAya ke graMthoM kA Thoka 'patA nahIM, nAnA muniyoM ke nAnA mata mAlUma nahIM aura na apane ghara kI hI pUrI qhabara haiN| unhoMne vidhavA vivAha ke niSedha meM manu kA jo 'vAkyaM 'na'viSAhaviSA vidhavAvedana punaH udUta kiMvA *
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'yaha unakI mAsamI kA motaka hai| isa uparAdha meM, jisakA pUrvAdha hai 'nohAdika maMtreSu niyogA kIyate kvacita 'viSayAvedana para apane pUrvAparasambaMdha se 'niyoga' kA bAdhaka hai-saMtAnotpatti ke liya vidhayA ke asthAyI mahA kA sUpako-kora isIye khata vAya kA mArApa sirpha itanA hI hai ki vivAha-vivi meM niyoga nahIM hotA--niyoga vidhi meM niyoga hotA hai| donoM kI nIti aura pati mina milA hai| anyathA, manujI ne usI adhyAya meM parityakSA {AR )aura vidhavA donoM ke liye punarvivAhasarakAra kI vyavasthA kI hai, jaisAki manusmRti ke nimnavAkyoM se prakaTa hai pApA parityA viSayAcA utpAdayatpuratyAsa pauna ucyate // 1750 jApAnavAni svAtapratyAgaThApi vA / paunayana mardhA sA puna: saMskAramahati / 176 // 'paziSThasmRti meM bhI vikhA hai ki no ko apane napusaka, patita yA unmaca mAra ko kobAra bhayA pati ke mAmAne para imare pati ke sAtha vivAha karatI hai vaha 'punarmU kahalAtI hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki pAzcimAsa sarakAra ho jAne ke bAda pati ke mara jAne para yadi vaha manasaMkhayA jI mAjatayoni ho pati ke sAtha usakA samoga manamA ho-to usakA phira se vivAha honA yogya hai / thA. "yA palIva pavitabhunma vA mAsulaNyAya pati vido sveshaasaanbhuumpti| "pApiyo muve vAlA kevAvaM mehtaa| sAdavayoniH sthAnAsaMsAra mahati // -17 vA adhyAya / isI taraha para nArada sthati Adi ke aura koTizIya prayAsa ke bhI kitane hI pramANA nadAta kiye jA sakate hai| parAmara smRti
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ [202] dhAsya pahale udhRta kiyA hI jA cukA hai| sonInI ko yadi apane ghara kI hI khabara hotI to ve somavanIti se nahIM to prAcArya amitayatikA dharmaparIkSA parase brAhmaNoM kA hAla mAlUma kara sakate the aura yaha jAnasakate the ki unake pAgama meM vidhavAvivAha kA vidhAna hai| dharmaparIkSA kAcaha'patyaumatrajite'vAkya brAhmaNoMkI vidhavAvivAha-vidhiko pradarzita karaneke liye hI likhA gayA hai, jaisAki usase pUrvaka nimnavAkya se prakaTa hai: taiyataM vidhavAM zApi tvaM saMgRhya mukhI bhava / nomayorSiyate dopa ityuktastApasAgame // 11-11 // dharmaparIkSA ke caudaha pariccheda meM bhI hiMduoM ke khI-punarvivAha kA ullekha hai aura use spaSTarUpa se vyAsAdInAmidaM vacaH' ke sAtha ullekhita kiyA gayA hai, jisameM se vidhavAvivAha kA poSaka eka vAkya isa prakAra hai: ekavA pariNItA'pi vipanne daivayogataH / bhayakSatayoniH strI punaHsaMskAramaIti // 3 // ataH sonIbI kA ukta likhanA unakI korI nAsamajhI tathA prajJatA ko prakaTa karatA hai | aura isI taraha unakA yaha likhanA gI mithyA ThaharatA haki "vivAhavidhi meM sarvatra kanyAvivAhahI batalAyA gayA hai"| balki yaha mahArakajI ke 'zUdrApunarvivAhamaeDane vAkya ke bhI viruddha par3atA hai, kyoMki isa vAkya meM jisa zuddhA ke punarvivAha kA ullekha hai use sonIjI ne 'vidhavA' svIkRta kiyA hai-~-mane hI unakI dRSTi meM vaha asat sadA hI kyoM na hoM, vidhavA aura vivAha kA yoga to huaa| __ yahA~ para mujhe vidhavAvivAha ke aucitya yA anaucitya para vicAra karanA nahIM hai aura na usa dRSTi ko lekara merA yaha vivecana hai merA uddezya isameM prAyaH itanA hI hai ki bhaTTArakanI ke punarvivAhaviSayaka kathana ko bhauSityAnauvisya-vicArako rile eka jukAhIda niyandha tikSA nAne phIjamarata hai, jisake liye mere pAsa abhI samaya nahIM hai|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ [203] apane anukUla na pAkara apavA kucha lokaviruddha samajhakara usa para padI DAcane aura bhrama phailAne kI no jaghanya beSTA kI gaI hai usakA nAma dRzya sabake sAmane upasthita kara diyA jAya, jisase vaha pardA uTha jAya aura bhole bhAiyoM ko bhI mArakajI kA kathana apane prasannI rUpa meM dadhigocara hone lage-phira bhale hI vaha unake anukUla ho yA pratikUla / aura isalie mujhe itanA aura bhI batakhA denA cAhiye ki sonIjI ne no yaha pratipAdana kiyA hai ki 'graMthakAra ne vidhavA ke liye terahaveM adhyAya meM dohI mArga batalAye haiM -eka jinadIkSAgrahaNa karanA aura dUsarA dhanyadIkSA lenA---tIsarA vidhavAvivAha nAma kA mArga nahIM batalAyA', aura usa para se yaha natIjA nikAlA hai ki graMthakAra kA mAzaya vidhavAvivAha ke anukUla nahIM hai-hotA to the vahIM para vidhavAvivAha nAma kA eka tIsarA mArga aura patalA dete, usameM bhI kucha sAra nahIM hai vaha bhI asaliyata para pardA DAlane kI hA eka ceSTA hai| terahaveM adhyAya meM jisa padadvArA ninadIkSA athavA vaidhavyadIkSA ke vikalpa rUpa se prahaNa karane kI vyavasthA kI gaI hai usameM utta, svit aura vA avyayoM ke sAtha zreyAna' pada par3A huA hai aura vaha isa bAta ko spaSTa batalA rahA hai ki donoM prakAra kI dIkSA meM se kisI eka kA prakSaNa usake liye zreSTha haiati uttama hai| yaha nahIM kahA gayA ki inameM se kisI eka kA praya usake liye lAjimI hai athavA isa prakAra ke dIkSAmahaNa se mina dUsarA yA tIsarA koI madhyamamArga isake liye hai hI nhiiN| madhyama mArga balara hai aura use bhahArakanI meM AThaveM tathA gyArahaveM adhyAya meM 'punarvivAha' ke rUpa meM sUcita kiyA hai| aura isaliye use dubArA yahA~ likhane kI zarUrata nahIM thii| yahA~ paraco utkRSTa mArga raha gayA thA usI kA samuccaya kiyA gayA pathAHvidhAyAstato nAryA jindiimaasmaashryH| aMgAnutasviSanyadIkSA vA gRhyate tadA // 15 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 204] khATa hai| aura isaliye yadi koI vidhavA ninadIkSA dhAranA na kara sakeM aura vaidhavyadIkSA ke yogya dezajata kA grahaNa, kaNThasUtra aura karNabhUSaNa Adi sampUrNa AbhUSaNoM kA tyAga, zarIra para sirpha do vanoM kA dhAraNa, para zayana tathA aMjana aura lepa kA tyAga, zoka tathA rudana aura cikathAzravaNa kI nivRtti, prAtaH snAna, Acamana ANAyAma aura tarpaNa kI nitya pravRtti, tInoM samaya devatA kA stotrapATha, dvAdazAnuprekSA kA cintayana, sAmbUsavarjana aura lolupatArahita eka bAra bhojana, aise una saba niyamoM kA pAlana karane ke liye samartha na hove jinheM bhaTTArakajI ne, 'sarvametadviSIyate' jaise vAkya ke sAtha, vaidhavyadIkSA - prApta strI ke liye Avazyaka batalAyA hai, to yaha vidhavA bhaTTArakajI ke usa punarvivAha-mArgakA avalambana lekara yathAzakti zrAvakadharma kA pAlana kara sakatI hai; aisA bhaTTArakanI ke isa utkRSTa kathana kA pUrva kathana ke sAtha Azaya aura sambandha jAna par3atA hai / 'pArAzarasmRti' meM bhI vidhavA ke liye punarvivAha kI usa vyavasthA ke bAda, usake brahmacAriNI rahane Adi ko sarAhA hailikhA hai ki 'jo strI pati ke mara jAne para brahmacaryavrata meM sthira rahatI haivaidhavyadIkSA ko dhAraNa karake dRr3hatA ke sAtha usakA pAlana karatI hai vaha mara kara brahmacAriyoM kI taraha svarga meM jAtI hai| aura jo pati ke sAtha hI satI ho jAtI hai vaha manuSya ke zarIra meM jo sAr3he tIna karor3a bAla hai utane varSa taka svarga meM vAsa karatI hai| yathA: --- * mRte maTeriyA nArI brahmacaryavate sthitA / sAmRtA kSamate svagaM yathA te brahmacAriNaH // 31 // vinaH koTaporyakoTI va yAni lomAni mAnave / sAvatkAlaM vasetkharge bhartAraM vA'nugacchati // 32 // pArAzarasmRti ke ina vAkyoM ko pUrvavAkyoM ke sAtha par3hanevAlA koI mI sahRdaya vijJAna jaise ina vAkyoM para se yaha natIjA nahIM nikAla sakatA
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ [205] ki parAzaranI ne vidhavAvivAha kA niSedha kiyA hai usI taraha mahArAnI ke ukta vAkya para se bhI koI samajhadAra yaha natIjA nahIM nikAla sakatA ki mahAraphanI ne vidhavAvivAha kA sarvathA niSedha kiyA hai / usa vAkya kA pUrvakathanasambandha se itanA hI bhAzaya jAna par3atA hai ki jo vidhavA binadIkSA athavA vaidhavyadIkSA dhAraNa kara sake to yaha bahurA acchA haiabhinandanIya hai-anyathA, vidhuroM kI taraha sAdhAraNa gRhastha kA mArga usake liye bhI khulA hubhA hai hii| aba maiM usa bhAvaraNa ko bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ jo punavivAi-viSayaka paca naM0 174, 175 aura 176 para DAlA gayA hai aura jisake nIce usa satya ko chipAne kI ceSTA kI gaI hai jisakA ullekha Upara una padoM ke sAtha kiyA jA cukA hai.--male hI lekhaka kitane hI aMzoM meM bhadhArakatrI ke usa kathana se sahamata na ho athavA aneka dRSTiyoM se use Apatti ke yogya sagamatA ho / isa viSaya meM, sabase pahale maiM yaha batalA denA cAhatA hai ki ina padyoM ko, mAge pIche ke tIna aura parcA sakSita, 'manyama' ke loka batalAyA gayA hai aura usakI eka pahacAna ina padoM ke zurU meM zraSa vizeSa' zabdoM kA honA batAI gaI hai, jaisA ki parikSata panAmAlanI sonI ke eka dUsare lekha ke nimna vAkya se prakaTa hai, jo ' satyavAdI' ke chaThe bhAga ke aMka nambara 2-3 meM prakAzita huA hai: " mahAraka mahArAna apane anya meM jaina mata kA varNana karate hue anya gatoM kA bhI varNana karate gaye haiM, nisakI pahacAna ke liye apa vizeSaH, anyamataM, paramataM, smRtivacanaM aura iti paramata smRtiSacanaM ityAdi zabdoM kA ullekha kiyA hai|" * yadyapi mUla anya ko par3hane se aisA mAlUma nahIM hotA-usake 'anyamata' paramata' jaise zabda dUsare jainAcAryoM ke mata kI bhora izArA
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ [206] karate hue jAna par3ate haiM--aura na aba isa parIkSAlekha ko par3ha jAne ke bAda koI yaha kahane kI himmata kara sakatA hai ki isa graMtha meM nina vAkyoM ke sAtha 'atha vizeSA' 'anyamataM' athavA 'paramata' jaise zabda lage hue haiM vehI jainamata se bAhara ke zloka haiM, bAkI aura saba jaina-' mata ke hI zlokoM kA isameM saMgraha hai, kyoMki aise cinhoM se rahita dUsare pacAsoM lokoM ko anainamata ke siddha kiyA jA cukA hai aura saikar3oM ko aura bhI siddha kiyA jA sakatA hai| phira bhI yadi yaha mAna liyA nAya ki ye zloka ajainamata ke hI haiM to usase natIbA ? dUsare mata ke lokoM kA uddharaNa prAyaH do ghaTiyoM se kiyA jAtA hai apane mata ko puSTa karane athavA dUsaroM ke mata kA khaNDana karane ke liye / yahA~ para ukta zloka donoM meM se eka bhI dRSTi ko liye hue nahIM hai vaise hI (svayaM raca kara yA apanA kara ) pratha kA aMga banAye gaye haiN| aura isaliye unake anena hone para bhI mahArakajI kI jimmedArI tathA unake pratipAca viSaya kA mUlya kucha kama nahIM ho jaataa| ataH una para anya mata kA prAvaraNa DAlane kI ceSTA karanA nirarthaka hai| isake sivAya, sonIjI ne apane isa lekha meM kaI jagaha bar3e darpa ke sAtha ina saba zlokoM ko 'manusmRti' kA batalAyA hai, aura yaha unakA sarAsara jhUTha hai| sArI manusmRti ko TaTola jAne para bhI usameM inakA kahIM patA nahIM cltaa| jo loga apanI bAta ko Upara rakhane aura dUsaroM kI A~khoM meM dhUla DAlane kI dhuna meM itanA moTA aura sAkSAt jhUTa likha jAne taka kI dhRSTatA karate haiM ke apane viruddha satya para pardA DAlane ke liye jo bhI ceSTA na kareM so thor3A hai| aise aTakalapacyUaura gairajimmedArAnA tarIke se likhane vAloM ke vacana kA mUlya 'mIkyAhosakatA hai| ise pAThaka svayaM samajhasakate haiN|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ [207] nahI somInI ne, catukarma-viSayaka mAre pUrvakathana para pAnI phera kara 174 vai padha meM prayukta hae 'caturthImadhye pada kA artha apane usa lekha meM, bodhI padI kiyA hai aura usa para yahA~ taka jora diyA hai ki isakA artha " cauthI padI hI karanA par3egA", "cauthI padI hI honA cAhiye ", " marAThI TIkAkAra ne bhI bhUla kI hai / paraMtu apanI manuvAdapustaka meM jo artha diyA hai yA isase mila hai| mAlUma hotA hai bAda meM bhApako paMcAgavivAha ke cauthe aga (pANigrahaNa ) kA kucha bayAna mAyA aura vahI caturthI ke satyArtha para pardA DAlane ke liye adhika upayogI baiMcA hai / isaliye Apane apane ukta pAkyoM aura unameM prayukta hue 'hI' zabda ke mahatva ko munAkara, use hI caturNa kA yAvya banA bhASA hai ! bAkI 'battAs ' pada kA pahA yavata artha 'vAgdAna meM dI huI kAyama rakhA hai, jaisA ki pUre patha ke pApake nimna anuvAda se prakaTa hai: pANipIDama nAma kI caupI kriyA meM apanA satapadI se pahale para meM jAtidhutarUpa, honanAtirUpa yA durAdharaNApa doSa mAlUma ho bAyeM to vAgdAna meM dI huI kanyA ko usa pitA kisI dUsare zreSTha jAti aAdi guNayukta bara ko deve, aisA buddhimAnoM kA mata hai| ' pUrvakapanasambandha ko sAmane rakhate hue, ko Upara diyA gayA hai, isa anuvAda para se yaha gAma mahIM hotA ki sonIjI ko 'caturSAkarma' kA paricaya nahIM thA aura isaliye 'caturthImadhye tathA 'dattA' padoM kA artha unake dvArA bhUla se pata prastuta kiyA gayA hai| parika yaha sApha mAnA jAtA hai ki unhoMne bAna bukhAra, vivAhitA niyoM ke marAThI kAkAra paM. kamAyA maramAyA nidhe se "vaSayA viSazI chatya hoNyAcyA bhUci "artha diyA hai|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ [208] punarvivAha para pardA DAlane ke lie, usa padoM ke prakRta aura prakaraNasaMgata artha ko badabane kI ceSTA kI hai / anyathA, 'dattAm' kA 'pAgdrAna meM dI huI artha to kisI taraha bhI nahIM bana sakatA thA, kyoMki caturthI ke sonIjI dvArA AviSkRta arthAnusAra bhI jaba vivAhakArya pANigrahaNa kI avasyA taka pahuMca jAtA hai taba kanyAdAna ho 'pradAna' nAma kI dUsarI kriyA meM hI ho jAtA hai aura usa vakta vaha kanyA 'kanyA' na rahakara 'vadhU' tathA pANigrahaNa ke avasara para patnI' bana jAtI hai| phira bhI sonIlI kA use 'vAgdAna meM dI huI kanyA' likhanA aura anyatra yaha pratipAdana karanA ki vivAha kanyA kA hI hotA hai' chula nahIM to aura kyA hai ? ApakA yaha chata yAbavalkyasmRti ke eka TIkAyAkya ke anuvAda meM bhI jArI rahA hai aura usameM bhI Apane 'vAgdAna meM dI huI kanyA' jaise bhayoM ko apanI tarapha se lAkara ghuseDA hai / isake sivAya ukta smRti ke 'datvAkanyAharana darakhyo vyayaM dadhAca sodayaM' ko usI / vivAha) prakaraNa kA batalAyA hai, nisakA ki 'dattAmapi haretpUrvoccheyAMzcadara bhAvajet vAkya hai. hAlAMki yaha vAkya bhinna adhyAya ke minna prakaraNa (dAya mAga) kA hai tathA vAgdattAviSayaka strIdhana ke prasaMga ko liye hue hai, aura isaliye use udhRta karanA hI nirarSaka paa|duusraa vAkya jo uddhRta kiyA gayA hai usase mI koI samarthana nahIM honA-na usameM 'caturthImadhye pada par3A huA hai aura na 'dattAm' kA artha ThIkA meM hI 'vAgdattA' kiyA gayA hai| bAkI TIkA ke anta meM sAki 'prAmAmAt bhavetkamyA' nAma ke usa mAzya se prakaTa hai jo isa prakaraNa ke zurU meM una kiyA jA cukA hai| hA~sonIjI ne apane usa lekha meM likhA hai ki "tImapalI taka kanyA saMzA rakhatI hai, pazcAt cauthIpadI meM usakI kanyA saMjJA dUra hojAtI hai| yaha likhanA mI prApakA zAyada vaisA hI aTakalapaccU aura binA sira paira kA mAna par3atA hai jaisA ki sanasokoM ko manusmRti ke btlaanaa| .
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] jo etAca sAmapaMdAtmAdRSTavyam vAsya diyA hai yaha mukha se bhAhara kI pIka hai-esake kisI zabda meM sambaMdha nahIM rakhatI-use TokA ko apanI rAya apanA sAkAra kI khIMcatAnI kahanA caahiye| anyathA, thAivalkyasmRti meM khuda usake bAda avatA cacatA 3rSa puna saMskRtA puna' Adi vAkya ke dvArA banyapUrvA strI ke medI meM 'punarmUlI kA ullekha kiyA hai aura use punaH saMskRtA sivaM kara punarvivAha kI adhikAriNI pratipAdana kiyA hai| sAtha hI, sake kSatayoni (pUrva pati ke sAtha sAma ko prasA ) mora bacatayoni (saMskAra mAtra ko prApta huI) aise do maida kiye haiN| puna vizeSatarUpa 'manusmRti aura vaziSThasmRti ke una vAkyoM se bhI jAnA zAsakatA hai jo upara uddhRta kiye jA cuke haiN| aisI hAlata meM sonI jIkA apane aMdhako (grAma) sammadAya ke praviyata. khAnA aura dUsaroM ke artha ko viruddha ThaharAnAkucha mI mUlya nahIM rakhatAvaha bhalApamAna jAna paDatA hai| pA sammAna ke vaziSTha RpizAsi kinyA kisI se puruSa ko dAma karI mAM ho jokhImaseni ho, vasakA patita do,rogI ho,vidhI ho yA pezavArI ho, athavA saponI ke sAtha vivAha gaI ho to usakA haraNa karanA cAhiyeaura basa para usa evaM vivAha ko bahAramA cAhiye / mayA"kuzIna pihomasya pAsAdi patitasya c| apamAri vidharmasya rogiya pezavArisam / zyAmapi kanyA sagotroDo " g) isa dhApa meM prayuka'sagotroDA(mamAna goSI meSiyAhI hurIpada 'dattA pada para pradhAmakA sAmanA hai aura use 'viSAdivA saciva karatA hai| somavAve mI apane isa vikRtapatyUDhA' nAmaka zAkya meM smRdhikAkA mana udadhRta kiyA hai sasamasamA punarvicArayogya tI ko jahA' hI patA kA artha hotA vivAhitA /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 29 ] 1 isI taraha para 975 meM paba meM prayukta hue 'datta' pada kA bha bhI 'vArasA kanyA' gata kiyA gayA hai, jo pUrvokta hetu se kisI taraha bhI vahA~ nahIM banatA / isake sivAya, 'patisaMgAdadhaH' kA kArya Apane, 'pati ke sAtha saMgama-sabhoga ho jAne ke pazcAt ' na karake, " 4 'pANipIDana se pahale' kiyA hai- 'pratisaMga' ko 'pANigrahaNa' batalAyA hai aura 'chAvaH' kA artha 'pahale' kiyA hai| sAtha hI, 'pravare: kyAdidoSAH ' ke artha meM 'doSA' kA artha chor3a diyA hai aura 'Adi' ko 'aikya' ke bAda na rakhakara usake pahale rakkhA hai, jisase kitanA hI arthadopa utpanna ho gayA hai| isa taraha se sonIjI ne ina padoM ke J " " 1 usa samucita artha tathA bhAzaya ko badala kara, jo zurU meM diyA gayA hai, eka chatayoni strI ke punarvivAha para pardA DAlane kI zreSThA kI hai| parantu isa STa se usa para pardA nahIM par3a sakatA / 'patisaMga' kA artha yahA~ 'pANipIDana' karanA viDambanA mAtra hai aura usakA kahIM se bhI samarthana nahIM ho sakatA / 'saMga' aura 'saMgama' donoM ekArthavAcaka zabda haiM aura ve strI-puruSa ke mithunIbhASa 'ko sUcita karate haiM' (.saMgamaH, saMga zrIpuMseornithunI mAvaH ) jise, saMbhoga aura Sexual intercourse bhI kahate haiN| zabdakalpadrumaM meM. * isI bhAzaya ko puSTa karane vAlA prayoga kA eka acchA udAharaNa bhI. diyA hai jo isa prakAra hai: ambikA va yadA snAtA nArI RtumatI tadA / saMga prApya muneH putramatAmbaM mahAbalam // A . 1 'apa' zabda 'pUrva' yA 'pahale' artha meM kabhI vyavahata nahIM hotA paraMtu 'paJcAt' artha meM vaha vyavahana karUra hotA hai; jaisAki 'a' pada se jAnA jAtA hai jisakA artha hai 'bhojanAntaM pAtha'mAna' nalAdika' - mojana ke pazcAta pIye jAne vAzca janAdika (a dose
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ ofrater, modicine ste. to be taken after meals.V.S. Apto) 1 aura imaliye sonIjI meM patisaMgAdadhAmA bharSa 'pANipIDana se pahala' kiyA vaha kisI taraha bhI nahIM bana saphatA | pANipATana nAmaka saMskAra se pahale to 'pati' saMjJA kI prAzi bhI nahIM hotI-yaha samapadI ke sAtaveM pada meM Akara hotI hai, jaisAki pUrva meM udhRta 'nodakena' padya ke 'patitvaMsaptame padeM vAkya se prakaTa hai| maba patihA nahIM to phira patisaMga' kai paraMtu yahA~ patisaMgAt' pada sApha pahA tupA hai| isaliye saha sApaDhI ke bAda kI saMbhogAvasyA bohA sUcita karatA hai| usa para pardA nahIM jAnA jA sktaa| . para rakhA gAlava ke ulekha vAmA 176 ko patha, isake anuvAda meM sonIbI ne bhora mI gajaba dAyA hai aura satya kA bilakula hI nirdayatA ke sAtha galA maror3a DAlA hai| bhApa jAnate the ki mI ke punarSiyAha kA prasaMga pala rahA hai aura pahale donoM poM meM usIko kha hai / sAtha hI, yaha samajhate the ki ina varSoM meM prayukta hue 'datA 'punardadyAt' jaise sAmAnya padoM kA artha to jaise taise pAdAna meM dAha zrAdi karake, unake prakRta bhaI para kucha pardA DAlA jA sakatA hai aura usake nIce punarvivAha ko kisI taraha lipAyA jA sakatA hai paraMtu isa paca meM to sApha taura para 'punadvAI' pada par3A huA hai, jisakA artha punarvivAha ke sivAya aura kucha hotA nahIM aura yaha kathana-krama se triyoM ke punarvivAha kA hI bAdhaka hai, isaciye sasa para pardA nahIM DAsA nA sakatA / cunAce mApane apane usI lekha meM, jo 'jAtiprabodhaka' meM prakAzita bAbU sUranamAnajI ke khakha kI samIkSAra se zikhA gayA thA, bAbU sUrajamAnanI-pratipAdita isa patra ke anuvAda para aura usake isa niSkarSa para ki yaha loka niyoM ke punarvivAha viSaya ko liye hue hai koI bhApadi nahIM kI thii| pratyuta isake lie diyA thaa|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 513] "lAge calakara gAva mahAzaya ke viSaya meM jo mApane likhA hai vaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki ve mahAzaya jaina nahIM haiN| kisI di0 jaina RSi kA pramANa dekara punarvivAha siddha karate to acchA hotA / ........ yaha kahA jA cukA hai ki 171 se 176 taka ke zloka di0 jaina RSi praNIta nahIM haiM, manusmRti ke haiM / " 1 isase bAhara hai ki khonIjI isa zloka para se striyoM ke punarvivAha kI siddhi jarUra mAnate the parantu unhoMne use amana zloka catathA kara usakA tiraskAra kara diyA thA / isa manuvAda ke samaya Apako apane usa tiraskAra kI niHsAratA mAlUma par3I aura yaha jAna par3A ki vaha kucha bhI kAryakArI nahIM hai| isaliye dhyApane aura bhI adhika niSThuratA dhAraNa karake, eka dUsarI naI tathA vilakSayA cAla calI aura usake dvArA bilakula hI akalpita ma kara DAlA / arthAt isa padma ko striyoM ke punarvivAha kI jagaha puruSoM ke punarvivAha kA banA DAlA ! isa kapaTa kakSA kUTalekhakatA aura samartha, kA, bhI, kahIM kucha, ThikAnA hai 111 bhaz2A koI sonInI se pUche ki 'kalau tu punarudvAhaM varjayet' kA artha jo Apane " kaliyuga meM eka dharmapatnI ke hote hue dUsarA vivAha na kare " diyA hai usameM ' eka dharmapatnI ke hote hue ' yaha artha mUla ke kauna se zabdoM kA hai athavA pUrva pa kina zabdoM para se nikAlA gayA hai to isakA bhApa, kyA, udhara deMge ? kyA ' hamArI icchA ' zrapavA] yaha kahanA samucita hogA ki puruSoM ke adhikAroM ko surakSita rakhane ke liye-trI ke sara mAne para bhI, ve kahIM isa matAnusAra punarvivAha ke adhikAra se vaMcita na ho, jaya isaliye - hamane apanI ora se aisA kara diyA hai ? kadApi nahIM / vAstava meM, ApakA, yaha, artha, kisI taraha bhI nahIM banatA, saura-na kahIM se usakA 1
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarthana hI hotA hai| mApane eka ' bhAvArtha sagAkara use gale datArane kI ceSTA kI hai aura usameM bAlavadharma ke anusAra dharmapI, bhogapatI, prathama vivAha kSa vivAha, dUsarA vivAha kAmya vivAha,sAya khI ke hote hue aparNA ghI se dharma kRtya na karAye jAyeM, bAdi kitanI hI bAteM likhI aura kitane hI nirarthaka tathA apane viruddha vArasa mI udayuta kiye parantu bahuta kucha sara paTakane para bhI bhApa gAvaSa RSi kA to kyA dUsare bhI kisI hindU RSi kA koI aisA vAkya udhRta nahIM kara sake jisase puruSoM ke punavivAhaviSayaka svayaMbhU adhikAra kA viroSa pAyA jaay| aura isaliye bhApako yaha kalpanA karate hI banA ki "koI bAmaNa RSi do vivAhoM ko bhI dharpa vivAha svIkAra karate haiM aura tRtIya vivAha kA nikdha karate haiM / vana saMbhava hai kigAlava RSi dUsare vivAha kA.mI niSedha karate hoN|" itane para bhI bhApa pakSa meM likhate haiM"jo loga isa khoka se viyoM kA punarvivAhamarSa nikAlate haiM yA vikRta ayuhai| kyoMki yaha varSa svayaM mAmayasampradAya ke vikara par3atA hai|" yaha dhamAkI parAkASThA nahIM to aura kyA hai| yaha grAmaNasampradAya ke kyAviruddha par3atA hai use Apa disabA nahIM sake aura na dikhalA sakate haiN| ApakAisa viSaya meM brAmaNa sampradAya kI duhAI denA usake sAhila kI korI anabhijJatA ko prakaTa karanA athavA moce bhAiyoM ko phaMsAne ke liye vyartha kA jAla racanA hai / mantu / isa saba vivecana para se hadaya pAThaka sahana hai| meM isa bAta para anubhava kara sakate haiM ki mahArAnI ne maparipAkA liyoM ke liye mI-- minameM pivAra bhI zAmila jAna par3atI hai-mamavivAha kI sApha vyavasthA kI aura senIvI baise paMDitoM ne use apanI citrapike
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ [nj anukUlana pIkara athavA kucha lokaviruddha samajha kara jo usa para pardA DAlane kI ceSTA kI hai vaha kitanI nIca, niHsAra tathA jaghanya hai aura sAtha hI vidvacA ko kalaMkita karane vAlI hai| / jo loga isa trivarNAcAra para apanI 'aTala zraddhA kA Dhoga pITate hue usako prAmANika graMtha batalAte haiM aura phira niyoM ke punarvivAha kA niSedha karate haiM unakI sthiti ni:saMdeha bar3I hI vicitra aura karuNAjanaka hai| ve khuda apane ko Thagate haiM aura dUsaroM ko ugate phirate haiM !! unheM yadi sacamuca hI isa graMpa ko pramANa mAnanA thA to siyoM ke punarvivAhaniSedha kA sAhasa nahIM karanA thA kyoMki biyoM ke punarvivAha kA vidhAna to isamaya meM hai hI, yaha kisI kA miTAyA miTa nahIM sktaa| tarpaNa, pAda aura pinndddaan| (28) hinduoM ke yahA~, bAna ko aMga varUpa, tarpayA nAma kA eka nitya karma varNana kiyA hai / pitarAdikA ko pAnI yA vinodaka (tiloM ke sAtha pAnI ) Adi dekara unakI kRti kI jAtI hai, isIkA nAma tarpaNa hai / tarpaNa ke jasa kI deva aura pitaragaNa icchA karate haiM, 'usako grahaNa karate haiM aura usase tuma hote haiM, aisA unakA siddhAnta hai| yadi koI manuSya nAstikya bhAva se paryAda , yaha,samA kara ki 'deva pitaroM ko nacAdika nahI pahuMca sakatA, tarpaNa nahIM karatA hai to mana ke icchuka pitara usake deha kA kapira pIte hai, aisA unake yahA~ yogi yAjJavalkya kA vacana hai / yathA: * mAmAjI kAsalIvAla ne mI 10 varSa hue 'satyavAdI' meM prakAzita apane ke dvArA yaha ghoSaNA kI thI ki-"merA jomalegA kRta trivAdhAra pratha para, koTa amAna hai aura meM use pramAvIka
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - , mAstisyabhASA pavAzima tarpati basu / viSanti vASira pinaro mAniH / bhArakajI meM bhI, isa vivarNAcAra meM, tarpaNa ko mAna kA eka paga batAyA hai| itanA hI nahIM, balki hinduoM ke yahAM mAna ke mo pAMca bhaga-saMkalpa, sUktapaThana mArnana, aghamarSaNa aura tarpaNamAne jAte haiM una sabako hI apanAyA hai| yathA:saMkalI [ ] [ka] paThanaM mArbane bAbamarpaNam / / devAdi piupacaSapaMcAMga snAnamAcareta sAnapaMcAMgamiSyate] -105 // yaha loka mI kisI hindU paMtha se liyA gayA hai| hinduSoM ke 'mamamasa pApamazana ko kahate haiN| tuoM ke yahAM yaha smAnAMgako pApanAzana kiyAkAeka vizeSa aMga mAmA mAtA hai| meM zrutaM ca satya mAmakAeka masida eka hai, jise 'bhavamarSasa eka kahane hai aura jisakA pibhI asamarpaka hai| isa sUka ko pAnI meM nimama hokara khIva pAra par3ane se saba pApoM kA nAza ho jAtA hai aura thAnako bhavamedha yA korasa pApoM kA nAza karane vAlA mAnA gayA hai, tAki zaMkhasthati nimnavAyoM se prakaTa: aar nimamastu tripaThedadhamapaMcam // 1-12 // - yayAmeghA turASTra srvyaapaagmodnH| .. tathA'vamarSaNa pUrva pApaprasAzanam // 6-3 vAmana zivarAma aipaThe meM bhI apane koza meM isakI ka mAnyatAkA nava kiyA hai, aura zikSA ki gurupatI, mAtA, sathA bhaginI bhAdi ke sAtha sammoga se ghoratama pApa mIsa mukako tIna bAra pAnI meM par3ane se nAza ko prApta ho jAte hai, pesA kahA mAtA hai'yaza i thcice in water.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ [26] 'smRtiranAka' ' meM yaha braikaToM meM diye hue sAdhAraNa pAThabheda ke sAtha pAyA jAtA hai aura ise 'atri RSi kA vAkya likhA hai| hiMduoM * bhaTTArakajI ne Isa aghamarSaNa ko sthAna ko aya banelAkara hinduoM ke eka aise siddhAnta ko apanAyA hai jisakA janasiddhAtoM ke sAtha koI mela nahIM / jaina siddhAntoM kI dRSTi se pApoM ko isa taraha para snAna ke dvArA nahIM dhoyA jA sktaa| snAna se zarIra kA sirpha bAhyamana dUra hotA hai, zarIra taka kI zuddhi nahIM ho sakatI, phira pApoM kA dUra honA to bahuta hI dUra kI bAta hai vaha koI khela nahIM hai / pApa jine midhyAtva asaMyamAdi kAraNoM se utpanna hote haiM unake viparIta kAraNoM ko milAne se hI dUra kiye jA sakate haiM-ajJAdika se nhiiN| jaisAki zrI amitagati AcArya ke nimnavAkyoM se bhI prakaTa hai mano vizoSpate bAhya aseneti nigadyatAm / pApaM nihanyate tena kasyedaM hRdi vartate ||26|| mithyAtvA saMyamA'jJAne. kalmaSaM prANinArjitam / samyaktva saMyamajJAnarhanyaye nAnyathA sphuTam ||37|| kapAthairajitaM pApaM salilena nivAryate / etajjavAtmano brUte nAnpe mImAMsakA evam // 35 // yadi zodhayituM zakraM zarIramapi jo jalam / antaH sthitaM mamo duSTaM kathaM tena viMzodhyate // 26 -- dharmaparIkSA, 17 vA~ pariccheda / mahArakajI ke isa vidhAna se yaha mAlUma hotA hai ki ve jAnase pApoM kA ghulanA mAnate the / aura zAyada yahI vajaha ho jo unhoMna prandha meM snAna kI itanI aramAra kI hai ki usase eka acche maMtre AdamI kA nAka meM dama bhA sakatA hai aura vaha usImeM usakA rahakara apane jIvana ke samucita dhyeya se vaMcita raha sakatA hai aura chIpanA kucha bhI utkarSa sAdhana nahIM kara sktii| merI icchA thI ki maiM snAna kI usa bharamAra kA aura usakI niHsAratA tathA jaina siddhAntoM ke sAtha usake virodha kA eka svatantra zIrSaka ke nIce 1 - pAThakoM ko digdarzana karAU~ parantu baiMka bahuta bar3ha gayA hai isakhiya majabUrana apanI usa icchA ko damAnA hI par3A / L
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ [27] ne deSa, RSi aura pitara bheda se tIna prakAra kA tarpaNa mAnA hai (sarpa pazuciH kuryAtyalAI snAtako hijA deveca RSibhyazca pitampakSa yathA kramam // iti zAtAtapaH) | marakajI ne bhI tIsare anyAya ke parama7, 8, 9 meM ina tInoM bhedoM kA isI krama se vidhAna kiyA hai| sApa dI, hinduoM kI usa vidhi ko bhI prAya: apanAyA hai jo pratyeka prakAra ke tapakha ko kisa dizA kI ora muMha karake karane tathA bhavatAdika kisa kisa dravya dvArA use kaise sampAdana karane se sambandha rakhatI hai| parantu madhyAya ke anta meM bho tapasamaMtra mApane diye haiM unameM pahale apiyoM kAphira pitaroM kA aura mata meM devatAoM kA tarpaNa milA hai|devtaamoN ke tarpaNa, baImsAdika deSoM ko sthAna nahIM diyA gayA kintu unheM RSiyoMkI zreNI meM rakhA gayA hai. hAlAMki pacane meM gotamAdimaharSIyAM (4) tapeye zApitItA' aisA vyavasthAvAkya thA-bhaura yaha Apasa nozana athavA banAvaicitrya hai| paraMta ina saba bAtoM ne bhI chor3iye, sabase bar3I bAta yaha hai ki mahArAnI ne sarpaNa kA saba bhAzapa aura abhiprAya prAyaH vahI rahA hai jo hiMduoM kA siddhAnta hai| varSAt , yaha prakaTa kiyA hai ki pitarAdika ko pAnI yA tikhodakAdi dekara unakI vatti karanA cAhiye, tarpaNa ke bAta kI deva pitarAyAcA rakhate haiM, usako mAyA karate hai aura usase dama hote haiN| jaisAki nIce dipAyoM se prakaTa :-- makA ye vinamAyA pitA surH| tapa sopalasyartha dIpase sira mayA // 19 // maryAda-bo ko pitara saMskAravihIna bhare ho. basa kI kA rakhate ho, aura no koI deva nata kI kArakhavehoM, una saba ke santoSa tapAtuti ke liye meM pAnI detA hai-jala se tarpaNa karatA hai|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ [218 kecidamatkula jAtA putrA vyanta surH| te gRhantu mayA dacaM vasAniSpIDanAvakam // 13 // arthAt-hamAre kuzameM jo koI putrahIna manuSya marakara vyantara jAtike deva hue ho, unheM maiM dhotI Adi ksase nicor3A huA pAnI detA hU~,use ve grahaNa kreN| yaha tarpaNake bAda dhotI nicodane kA maMtra hai| isake bAda 'zarIrake aMgoM parase hAtha yA basase pAnI nahIM pochanA cAhiye, nahIM to zarIra kuttA cATeko samAna apavitra hojAyagA aura punaH mAna karanese zuddhi hogii| aisA adbhuta vidhAna karake usake kAraNoM ko batalAte hue likhA hai yahA~ chapI pustakoM meM kho'zrapUrva pATha diyA hai yaha galata hai, vahI pATha putrA hai aura bahI jinasena trivarNAcAra meM bhI pAyA jAtA hai, jahA~ vaha isI aMtha parase una hai| yaha matra hinduoM ke nitra maMtra para le, jisa maMtrazca iti maMtreSa' zamyoM dvArA khAsa taura para maMtra rUpa se uDeviza kiyA hai, jarAsA phera badala karake banAyA gayA mAlUma hotA hai ye ke cAmatkula AtA aputrA gotrajA sRtaaH| te gRhantu mayA saMghaniSpIDanodakam - smRtirnaakr| yathA:tasmAtkArya ma mujIta ghambareza kareNa vaa| sAnoma sAmyaM ca punaH sAmena zuSyati // 16 // / hinduoM ke yahA~ isa patra ke Azayale milatAkhatAekavAkya isa prakAra hai tasAlAno mAksRjyAnAnazATyAma pAgimA / sAnapaNa hastena yo vijo'haM pramArjati / vRthA mavati tasAna punaH lAgena zudhyati / 'smRtirasnAkara' meM yaha pAkya 'zirovAri zarIrAmbu ghala. soyaM yathAkramam / pibanti devA munayaH pitaro brAma pasya tu / / ke anantara diyA hai aura isase tasmAt pada kA sambandha bahuta sparahojAtA hai| isapimAlIkA ka15 vA~ payApitizirasanniAmaka payagAvagA cAhiye thaa|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 916] tisraH koTyo 'ghaMkoTI va pAvomANi mAnuSe / basanti tAvatIrthAni tasmAtha parimArjayet // 17 // pivanti ziraso devAH pivanti pitaro mukhAt / madhyAca pakSagandharvA adhastAtsarvajantavaH // 18 // dharSAt manuSya ke zarIra meM jo sADhe tInakaror3a roma haiM, utanehI usameM tIrtha haiN| dUsare, zarIra para jo snAna jaba rahatA hai use mastaka parase deva, mukha parase pisara, zarIrake madhya mAga parase yakSa gaMdharva aura nIceke bhAga parase anya saba jantu pIte haiN| isaliye zarIra ke aMgoM ko poMchanA nahIM cAhiye (paune se una tIthoMkA zAyada apamAna yA utthApana honAyagA, aura devAdikoM ke jala grahaNa kArya meM vighna upasthita hogA !! ) | jaina siddhAntase jina pAThakoM kA kucha bhI paricaya de ve Upara ke isa kathanase bhane prakAra samajha sakate haiM ki mahArakajI kA yaha tarpaNaviSayaka kathana kisanA jainadharma ke viruddha hai| jainasiddhAMta ke anusAra na to devapitaragaNa pAnI ke liye bhaTakate yA mAre mAre phirate haiM aura na sarpaNa ke jabakI icchA rakhate yA usako pAkara tRpta aura saMtuSTa hote haiM / isIprakAra na ve kisI kI dhotI AdikA nicor3A huA pAnI grahaNa karate haiM aura na kisI ke zarIra parase snAnajalako pIte haiN| ye saba hiMdUdharma kI kriyAe~ aura kalpanAe~ haiN| hinduoM ke yahA~ sApha likhA hai ki 'jaba koI manuSya snAna ke liye jAtA hai taba pyAsa se viddala hue deva aura pitaragaNa, pAnI kI icchA se vAyu kA rUpa dhAraNa karake, usake pIche pIche jAte haiM / aura yadi vaha manuSya yahI snAna karake vakSa (dhotI dhyAdi) nicor3a detA hai to ve devapitara nirAza hokara lauTa bhAte haiM / isaliye tarpaNa ke pazcAt vastra nicodanA cAhiye pahale nahIM | jaisA ki unake nimnalikhita vacana se prakaTa hai:-- *
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] stAnArthamabhigacchantaM devAH pitRgaNaiH saha / vAyubhUtAstu gacchanti kRpAAH slilaarthinH|| nirAzAste nivartante pananiSpIDane kate / atasvarpaNAnantarameva palaM nippIDayet // -smRtiratnAkare, vRddhvsisstthH| parantu niyoM kA aisA siddhAnta nahIM hai / jainiyoM ke yahA~ marane ke pazcAt samasta saMsArI jIva apane apane zubhAzubha karmoM ke manusAra deva, manupya, naraka, aura tiryaca, ina cAra gatiyoM meM se kisI na kisI gati meM avazya cale jAte haiM | aura adhika se adhika tIna samaya taka nirAhAra rahakara turata dUsarA zarIra dhAraNa karate haiN| ina cAroM gatiyoM se alaga pitaroM kI koI nirAcI gati nahIM hotI, jahA~ ve vilakula hI parAvalambI hue asaMkhyAta yA anantakAla taka par3e rahate ho / manuSyagati meM nisa taraha para vartamAna manuSya-jo apane pUrvajanmoM kI apekSA bahutoM ke pitara hai-kisI ke tarpaNa jalako pote nahIM phirate usI taraha para koI bhI pitara kisI bhI gati meM jAkara tarpaNa ke jalakI icchA se vihatta huA usake pIche pIche mArA mArA nahIM phirtaa| pratyeka gati meM jIvoM kA mAhAravihAra unakI isa gati, sthiti tathA dezakAla ke anusAra hotA hai aura usakA yaha rUpa nahIM hai jo Upara ghatalAyA gayA hai / isa taraha para mahArakajI kA yaha saba kathana jainadharmake viruddha hai, jIvoMkI gatisthityAdi-viSayaka ajAnakArI tathA azraddhAkoliye hue hai aura kadApi jainiyoM ke dvArA mAnya kiye jAne ke yogya nahIM ho sktaa| yahA~ para meM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki hinduoM ke kucha prasiddha granthoM meM bhI isa bAtakA ullekha milatA hai ki jainadharma meM isa sarpala ko sthAna nahIM hai jaisAki unake padmapurANa ke nimna +dekho 'AnandA mAsirIz2a pUnA' kI chapI huI bhaavti| .
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ [21] vAkyoM se prakaTa hai jo ki 36 adhyAya meM eka digambara sAdhulArA, rAjA 'vana ko jainadharma kA kucha khAsa batAte hue, kahe gaye haiN| pita nAsti nAnizcidevikam / kRSNasya tathA pUjA IndradhyAnamucamam 15 eSa dharmasamAcAroM jainamArga prazate / pAsa sarvamAnyA jainadharmasya bajAm // 20 // aura mainiyoM ke 'yazastika' praba se bhI isa viSaya kA sama. na hotA hai| jaisAki usake pauSa mAsa ke nimna dhArUpa se prakaTa hai, boki rAjA yazodhara kI vainadharma-viSayaka zraddhA ko haTAne ke liye unakI mAtA dvArA, eka vaidikadharmAvalambI kI dhaSTi se bainadharma kI truTiyoM ko batAte hue, kahA gayA hai| matapaya devaritavimAnAlAgasa homasya na cAsti paataa| bhune matadAtare va dhAste meM kathaM putra ! digabharANam // bhAda-visa dharma meM deSoM, pitaroM tathA dinA (RSiyoM) kA tarpaNa nahIM, (zrutismRtivihita / sAna kI--usI pAga lAna - aura homako vArtA nahIM, aura no zruti-smRti se atyanta bAma hai isa digambara jainadharma para hai putra! tero buddhi kaise ThaharatI hai| tuma kaise usapara bhavA hotI hai| itane para bhI sonAmI, mapane anuvAda meM, mahAkavI kAsa sahAviSayaka kAna ko bainadharma kA kathana batakhAne kA sAhasa karate haiMbikhate haiM "yaha tarpaNa Adi kA vidhAna degarbha se bAhara kA nahIM hai kintu memadharma kA hI "mApane, kucha manuvAdoM ke sAtha meM bace banne bhAvArtha jor3akara, mahArakabI ke kathana ko nisa tisa prakAra se bemadharma kA pana siddha karane kI bahuterI ceSTA kI, parantu bhApa isameM - kArya mahA cha ske| aura isa peSya meM pApa kitanI hI khaTapaga bAteM
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ [222] bila gaye haiM jinase ApakI zraddhA, yogyatA aura guNajJatA kA khAsA dRzya sAmane upasthita ho jAtA hai aura use dekhakara bhApakI hAlata para bar3A hI tase AtA hai | bhApa likhate haiM-"yantaroM kA aneka prakAra kA khamAtra hotA hai| ataH kisI kisI kA khabhAva jalaprahaNa karane kA hai| kisI kisI kA vana nicodA humA jana lene kA hai| ye saba unakI svabhAvikI kriyAyeM haiN|" parantu kauna se nazAkhoM meM vyantaroM ke isa svabhAvavizeSa kA ullekha hai yA ina kriyAoM ko unakI svabhAvikI kriyAe~ likhA hai, ise pApa batabA mahIM sake mApa yahA~ taka to nikhagaye ki " jainazAkhoM meM sApha likhA hai ki vyantaroM kA aisA svabhAva hai aura ye krIDAnimitta aisA karate haiM-aisI kriyAyeM karA kara ve zAnta hote haiN| parantu phira bhI kisI mAnanIya mazAkha kA eka bhI vAkya pramANa meM adbhuta karate hue bhApa se bana nahIM padA taba ApakA yaha saba kapana thothAvArajAla hI raha jAtA hai| mAlUma hotA hai aneka prakAra ke svabhAva para se pApa saba prakAra ke svabhASa kA natIjA nikAyate haiM, aura yaha ApakA vinakSaNa tarka hai || dhyantaroM kA saba prakAra kA svabhAva mAnakara aura unakI saba kAmoM ko pUrA karanA apanA kartavya samajha kara to sonInI bahuta hI prApaci meM para bAyeMge aura unheM vyantaroM ke pIche nAcate nAcate dama lene kI mI phursata nahIM milegI / kheda hai sonIbIne yaha nahIM socA ki apama to vyansara deva krIDA ke nimita bina bina cIjoM kI icchAeM meM unako pUrA karanA prAvakoM kA koI kartavya nahIM hai-zrAvakAcAra meM aisI koI vidhi nahIM hai. vyantaradeva yadi mAMsabhakSaNa kI kaur3A karane sage to koI bhI zrAvaka pazuoM ko mArakara unheM pati nahIM car3hAegA, morama zrIsevana ko kAlA karane para apanI bI yA putrI pada saMbhoga ke 'ciye degA / dUsare, yadi kisI taraha para unakI kalA ko pUrA bhI kiyA
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ [23] mAya to vaha tabhI to kiyA jA sakatA hai jaba yesI koI yA vyatA ho-koI vyantara kAMdA karatA huA kisI taraha para prakaTa kare ki mujhe isa bAta dhotI nicor3a kA pAnI cAhiye to yaha use diyA jA sakatA haiparaMtu jaba paiso koI icchA yA kraudAvyAta hIna ho athavA usakA astitva na ho saba bhI usakA pUrti kI ceSTA karanA--binA icchA bhI kisI ko jala pIne ke liye majabUra karanA athavA pIne vAle ke gaunda na hote hue mI pilAne kA dauMga karanA kyA artha rakhatA hai| yaha nirA pAgalapana nahIM to aura kyA hai? kyA vyantaradevoM ko aisA asahAya yA mahAnatIsamajha liyA hai jo vebinA dUsaroM ke diye svayaM jala bhI kahI se grahaNa na kara sakeM? vastusthiti aisI nahIM hai / bhaTTArakajI kA prAzaya yadi isa tarpaNa se dhyantaroM ke kIr3A uddezya kI siddhi mAtra hotA to ve baisI kauma ke samaya ho yA isa prakAra kI sUcanA milane para hI sarpaNa kA vidhAna karate kyoMki koI krIr3A yA icchA sArvakAlika aura sthAyI nahIM hotii| parantu unhoMne aisA nahIM kiyA, balki pratidina aura pratyeka lAna ke sApa meM tarpaNa kA vidhAna kiyA hai aura unakI vyavasthAnusAra eka dina meM bIsiyoM bAra slAna kI naubata thA sakatI hai| masa: mahArAnI kA yaha tarpaNavidhAna mpansaroM ke krIr3A uddezya ko lekara nahIM hai kintu sIdhA aura sApha taura para hinduoM ke siddhAnta kA anusaraNa gAtra hai| aura isalie yaha sonInI kI apanI hI kalpanA aura apanI hA InAda hai jo ve isa tarpaNa ko vyantarI kI krIr3A ke sAtha bA~dhate haiM aura use kisI taraha para khIMcatAMcakara nainadharma ko koTi meM zAnekA niSphala prayatna karate haiM / 113 zloka ke bhAvArya meM to sonInI yaha bhI likha gaye haiM ki "vyAtarI ko jana kisI uddezya se nahIM diyA jAtA hai kyoMki yaha bAta loka hA sApha kaha rahA hai ki koI
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ [224] binA saMskAra kiye hue mara gaye hoM, marakara vyaMtara * hue ho aura mere hAtha se jala lene kI vAMchA rakhane hoM to unako meM sahana ( yaha jala ) detA huuN| isameM kahIM bhI kisI viSaya kA uddezya nahIM hai|" paraMtu loka meM to jaladAna kA uddezya sAfa likhA hai 'teSAM saMtoSatRptyarthaM - unake santoSa aura tRpti ke liye aura Apane bhI anuvAda ke samaya isakA ? artha "unake saMtoSa ke liye " diyA hai / yaha uddezya nahIM to aura kyA hai? isake sivAya pUrvavartI zloka naM0 10 meM eka dUsarA uddezya bhIra bhI diyA hai aura vaha hai 'usa pApa kI vizuddhi jo zArIrika mala ke dvArA jala ko mailA apavAdUpina karane se utpanna hotA hai ' / yathA:* yanmayA duSkRtaM pAeM [dUSitaM toyaM ] zArIramalasaMmatram [cAt ] tatpApasya vizuddhyarthaM devAnAM sarpayAmyaham // 10 // aisI hAlata meM sonI jI kA yaha tarpaNa ke uddezya se inakAra karanA, use bhAge calakara zloka ke dUsare adhUre dharma ke nIce chipAnA aura isa taraha svaparaprayojana ke binA hI + tarpaNa karane kI bAta kahanA kitanA hAsyAspada jAna par3atA hai, use pAThaka svayaM samajha sakate haiN| kyA yahI gurumuha se zAstroM kA sunanA, unakA manana karanA aura mApA kI ThIka yogyatA kA rakhanA kahalAtA hai, jisake liye Apa apanA ahaMkAra prakaTa karate aura dUsaroM para AkSepa karate haiM ? mAlUma hotA 'hai sonIjI usa samaya kucha bahuta hI vicalita aura asthiracita the / - * 'syantara' kA yaha nAmanirdeza mUla loka meM nahIM hai| x yaha hinduoM kA yakSmatarpaNa kA loka hai aura unake yahA~ isakA cauthA caraNa ' yakSmaitatte tilodakam ' diyA hai / (dekho 'AnhikAMcana') 4 + prayojanamanuddizya na maMdo'pi pravartate / -- binA prayojana uddezya ke to sUrkha kI mI pravRtti nahIM hotI / phira somIjI ' ne kyA samajhakara yaha vinA uddezya kI bAta kahI hai //
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ [35] unheM isa tarpaNa ko bainadharma kA siddhAnta siddha karane ke liye koI ThIka yukti sUjha nahIM par3hatI thI, isIse ve vaise hI yadvA tasA kucha mahakI bahakI bAteM likhakara paMtha ke kaI penoM ko raMga gaye haiN| aura zAyada yahI vajaha hai no ve dUsaroM para mUrkhanApUrNa anucita kaTAkSa karane kA bhI dussAhasa kara baiThe haiM, jisakI carcA karanA yahA~ nirarSaka bhAna par3atA hai| 18 zloka ke bhAvArSa meM, kitanI hI vicalita bAtoM ke patirita, sonIjI likhate haiM:___ " yadyapi devoM meM mAnasika AhAra hai, pitRgaNa kitane hI mukti sthAna ko pahu~ca gaye haiM isaliye inakA pAnI pInA asambhava jAna par3atA hai| isI taraha yakSa, gaMdhoM aura sAre jIvoM kA bhI zarIra ke jala kA pAnI (pAnA!) asambhava hai, para phira bhI aisA bo likhA gayA hai usameM kucha na kuka tAtparya avazya kupA huA hai (jo sonInI kI samasa ke bAhara hai aura jisake jAnane kA unake kathanAnusAra isa samaya koI sAdhana bhI nahIM hai|)|" ___"yapi isa loka kA viSaya asambhava sA jAna par3atA hai parantu phira bhI vaha pAyA jAtA hai / ataH isakA kucha na kucha tAtparya avazya hai| vyarpa bAte bhI kucha na kucha apanA tAtparya jJApana karAkara sArthaka ho jAtI haiM ( parantu isa zloka kI vyaya bAteM to sonIjI ko apanA kucha mI tAtparya na batamA sii)|" ina udAroM ke samaya sonIjI ke mastiSka kI hAlata usa manuSya jaisI mAlUma hotI hai jo ghara se yaha khabara pAne para ro rahA thA ki 'tumhArI zrI vidhavA ho gaI hai aura baba bogoM ne use samajhAyA ki tumhAre bIte tumhArI zrI vidhavA kaise ho sakatI hai taba usane sisakiyA~ dete hue kahA thA ki 'yaha to maiM bhI janatA hUM ki mere bIte merI khI vidhavA kaise ho sakatI hai parantu para se no bhAdamI khabara lAyA hai kaha bar3A hI vizvAsapAtra hai, usakI bAta ko mUTha kaise kahA jA sakatA 26
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 226] hai ? vaha jarUra vidhavA ho gaI hai, aura yaha kahakara aura bhI jyAdA phaTa phUTakara rone lagA thA; aura taba logoM ne usakI bahuta hI ha~sI ur3AI thii| sonIjI kI dRSTi meM bhaTTArakajI kA yaha graMtha ghara ke usa vizvAsapAtra AdamI kI koTi meM sthita hai| isIse sAkSAt asambhava jAna par3ane vAlI bAtoM ko bhI, isameM likhI hone ke kAraNa, dhApa satya samajhane aura jainadharmasammata pratipAdana karane kI mUrkhatA kara baiThe haiM! yaha hai ApakI zraddhA aura guNajJatA kA eka namUnA !! athavA gurumukha se zAstroM ke adhyayana aura manana ko eka bAnagI !! " sonIjI ko isa bAta kI bar3I hI cintAne gherA mAlUma hotA hai ki kahIM aisI sambhava bAtoM ko bhI yadi jhUTha mAna liyA gayA to zAstra kI koI maryAdA hI na rahegI, phira hara koI manuSya cAhe jisa zAstra kI bAta ko, jo use aniSTa hogI, phaurana adhIka ( jhUTha ) kaha degA, taba sarvatra vizvAsa phaila jAyagA aura koI bhI kriyA ThIka ThIka na vana sakegI ! isa binA sira paira kI niHsAra cintA ke kAraNa hI Apane zAstra kI -- nahIM nahIM zAtra nAma kI maryAdAkA ullaMghana na karanekA jo parAmarza diyA hai usakA yahIM zrAzaya jAna par3atA hai ki zAstra meM likhI ulaTI sIdhI, malI burI, viruddha aviruddha aura sammana asambhava sabhI bAtoM ko binA cU~ carA kiye thora kAma hilAe mAna lenA cAhiye nahIM to zAstra ko maryAdA vigar3a jAyagI !! vAha ! kyA hI accha satparAmarza hai 11 aMdhazraddhA kA upadeza isase bhinna aura kyA hogA vaha kucha samajha meM nahIM zrAtA !!! mAlUma hotA hai sonInI ko satya zAna ke svarUpa kA hI jJAna nahIM / sace zAstra te dhyAta puruSoM ke kahe hote haiM unameM kahIM ulaTI, curI, viruddha au sambhava bAteM bhI huA karatI haiM ? ve to vAdI-prativAdI ke dvArA anu lavya, yukti tathA bhAgama se virodharahita, yathAvat vastusvarUpa ke upa
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 227 ] dezaka, sarva ke hitakArI bhora kumArga kA mathana karane vAse hote haiM aise zAstroM ke viSaya meM ukta prakAra kI ciMtA karane ke liye koI sthAna hI nahIM hotA to khulemaidAna parIkSA ke liye chor3a diye jAte haiMunake viSaya meM bhI ukta prakAra kI cintA vyakta karanA apanI zraddhA kI kacAI aura mAnasika durpalatA ko prakaTa karanA hai| isake sivAya, sonInI ko zAyada yaha bhI mAlUma nahIM ki 'kitane ho mraSTacAritra paMDitoM aura varasAbuoM (mUrkha tathA dhUrta suniyoM) ne ninendradeva ke nirmala zAsana ko makSina kara diyA hai kitanI hI sa bAtoM ko, idhara udhara se apanI racanAdikoM ke dvArA, zAsana meM zAmila karake usake svarUpa ko vikRta kara diyA hai' (isase parIkSA kI bhora bhI khAsa arUrata khar3I ho gaI hai 1); jaisA ki anagAradharmAmRta kI TIkA meM paM0AzA dharaNI ke dvArA udghRta kisI vidvAn ke nimna vAkya se prakaTa hai:---- paNDite pracAricairvaThA tapodhanaiH / zAsanaM jinacandrasya nirmata malinIkRtam // somasena bhI tumhI baTara athavA dhUrta sAMghuSyoM meM se eka the, dhaura yaha bAta UparakI bhAchocanA parase bahuta kucha spaSTa hai| unakI isa mahA Apattijanaka racanA (triparNAcAra) ko satyazAMkha kA nAma denA vAstava meM satya zAkhoM kA apamAna karanA hai | ataH sonIbI kI cintA, isa viSaya meM, jaisA ki svAmI samantabhadra ke misra vAkya se prakaTa hai.--. sopamanuSyamAvizedhakam / tatvopadezakRtsA zAkhaM kApayadhanam / (ratnakaraNDa A0) + isI bAnako lakSya karake kisI kavi meM yaha vAkya kahA haijinamada mahala manoza ati pratiyuga chAdita paMtha / samasa ke parakSiyo carcA nirNaya pretha // aura bar3e bar3e AcAryoM ne to pahale se hI parIkSAmadhAnI hone kA upadeza diyA hai- anyathA pAne kA nhiiN|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 228] vilakula hI nirmUla jAna par3atI hai aura unakI asthiracittatA tathA ducamutayakInI ko aura bhI adhikatA ke sAMpa sAbita karatI hai| yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki sonIjI kI yaha sthiracittatA bahuta dinoM taka unakA piyaDa pakar3e rahI hai sambhavataH graMtha ke chapa jAne taka bhI ApakA citta DA~vADola rahA hai aura taba kahIM jAkara Apako ina padyoM para kucha saMdeha hone lagA hai| isIse zuddhipatra - dvArA, 13 aura 17 lokake anuvAda pIche eka eka nayA bhASArtha jor3anekI sUcanA dete hue, Apane una bhASAoM meM 11 se 13 aura 17 se 19 nambara taka ke chaha lokoM para 'kSepaka' hone kA saMdeha prakaTa kiyA hai nizcaya usakA bhI nahIM aura vaha saMdeha bhI nirmUla jAna par3atA hai| ina padyoMko kSepaka mAnana para 10 meM nambara kA paca nirarthaka ho jAtA hai, jisameM uddezavizeSa se devoM ke tarpaNa kI pratijJA kI gaI hai aura usa pratijJA ke anusAra hI agale zlokoM meM tarpaNa kA vidhAna kiyA gayA hai| 13 vA~ loka khuda vasranicor3ane kA maMtra hai aura hinduoM ke yahA~ bhI use maMtra likhA hai; jaisA ki pahale bAhira kiyA jA cukA hai| sonInI ne use maMtra hI nahIM samajhA aura vastra nidhodanekA koI maMtra na hone ke AdhAra para ina zlokoMke kSepaka hone kI kalpanA kara DAlI !! zrataH ye choka kSepaka nahIM graMtha meM vaise hI pIche se zAmila hogaye athavA zAmila kara liye gaye nahIM - kiMtu bhaTTArakajI kI racanA ke aMgavizeSa haiN| minasenatrivargAcAra meM somasenatrivarNAcAra kI jo nakala kI gaI hai usameM bhI ve uddhRta pAye jAte haiM / yahA~ taka ke isa saba kathana se yaha spaSTa hai ki mahArakanI ne hiMduoM ke tarpaNa siddhAMta ko apanAyA hai aura vaha jainadharma ke viruddha hai| sonInI ne use jainadharmasammata pratipAdana karane aura isa taraha satya para pardA DAlane kI jo anucita ceSTA kI hai usameM ve narA bhI saphala nahIM ho sake aura aMta meM unheM kucha padyoM para thoyA sadeha karate hI bnaa| sAtha meM ApakI zraddhA bhora guNajJatA Adi kA jo pradarzana huA so judA rhaa| "
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] aba rahI zrAddha aura piNDadAna kI bAta | ye viSaya bhI maina dharma se bAhara kI bIba haiM aura hiMdUdharma se khAsa sambaMdha rakhate haiN| bhahArakanI ne inheM bhI apanAyA hai aura bhaneka sthAnoM para inake karane kI preraNA tathA vyavasthA kI hai / pitaroM kA uddezya karake diyA jisake kucha namUne isa prakAra : caudhataTa prakartavyaM prANAyAma sathAcamam / sadhyA AI ca piNDasya dAnaM gehe'papAzudhau -77 // isameM zrAddha tathA piNDadAna ko tIrthataTa para yA ghara meM kisI pavitra sthAna para karane kI vyavasthA kI hai| , nAndIzrAddhaM ca pUnAMca"kuryAcca tasyApresa-18 isameM 'nAndIbAI' ke karane kI preraNA kI gaI hai, jo hinduoM ke zrAddha kA eka vizeSa hai| ekameva pitubAdhaM kuryAIze vazAhani / tato ve mAta ke bAda kuryAdAcAviSoDaza // 13-78 // isameM aSasthApizepa ko lekara mAtA aura pitA ke thAnoM kA vidhAna kiyA gayA hai| vahamatibimdhArtha maNDape sAdinApi vaa| sthApayedekamazmAnaM vara piNDAvidacaye // 16 // piNDa tilodakaM cApi kartA paanaaprtH| sarvepi dhandhavo badhuH nAtAstatra nilodakaM / / 170 // evaM zAdaparyantametatkarma vidhiiyte| piNDa vinodakaM cApi kA vadhAcadAnvahaM . 176 // piNDavAnataH pUrvamante ca snAnamiSyate / piera kapityamAtrazca saca zAlyandhasA taH 1770 tatyAcA pahiH kAryastatvA ca zikSApica / kartuH sakhyAnakaM cApi vahiH sthApyAni gopite // 17 // -13 vA adhyaay| ina padoM meM sUtaka saMskAra ke anamvara pAle piNDadAna kA vidhAna hai aura usake viSaya meM likhA hai ki piNDAdika dene ke liye jalAzapa ke kinAre para usa mRtaka kI peha ke pratinidhikA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ [230] hubhA annAdika pitaroM ke pAsa pahuMca jAtA hai aura unakI kRti prAdi sampAdana karatA hai, aisI zraddhA se zAstroktavidhi ke sAtha jo anAdika se eka patthara kI sthApanA karanI cAhiye, saMskArakartA ko usa patthara ke Age piNDa aura tilodaka denA cAhiye aura lAna kiye hue bandhuoM ko bhI vahA~ para tinodaka car3hAnA caahiye| saMskAra kartA ko barAbara dasa dina taka isI taraha para piNDa aura sikhodaka dete rahanA cAhiye, piNDadAna se pahale aura pIche mI snAna karanA cAhiye aura baha piNDa pake cAvaloM kA kapittha (kaitha yA vela) ke AkAra jitanA honA cAhiye / cAvala bhI ghara se bAhara pakAye bAyeM aura pakAne kA pAna, vaha patthara, tathA piNDadAna-samaya pahanane ke patra ye saba cIjeM bAhara hI kisI gupta sthAna meM rakhanI caahiye| zraddhayAtramadAnaM tu sapanyA bhaadmitiipyte| mAse mAse mavecchAcaM tahine pasarAvadhi // 13 // zrata bhaI mavedanA tu prativAsaraM / prAbAdazAbdamevaitakriyate pretagocaram / / 164 / / ina pacoM meM preta ke maddezya se kiye gaye zrAddha kA svarUpa aura usake mevoM kA ullekha kiyA gayA hai| liyA hai ki zraddhA se zraddhA vizepa khe-kiye gaye acadhAna ko pAra kahate haiM aura usake do meva ra mAsika aura vArSika / jo mRtaka tithi ke dina hara mahIne sAla bhara taka kiyA jAya yaha mAsika zrAddha hai aura jo usake bAda prativarSa cAraha varSa taka kiyA jAya use vArSika zrAddha jAnanA cAhiye / yahA~ zrAkha kA jo vyutpasyAtmaka svarUpa diyA hai vaha prAyaH vahI hai jo hinduoM ke yahA~ pAyA jAtA hai aura jise unake 'zrAva. tatva' meM 'vaidikaprayogAdhInayaugika likhA hai, jaisA ki agale phuTa noTa se prakaTa hai| aura isameM jisa zraddhA kA ullaMsa hai yaha bhI vahI 'piddezyaka zraddhA' athavA 'pretoddezyaka zraddhA' hai jise hinduoM ke pamapurANa meM bhI jainiyoM kI ora se 'nirarthikA' batAyA hai aura bo jainaSTi se bahuta kucha Apatti ke yogya hai| zraddhA ke isa sAmAnya prayoga kI vajaha se kucha logoM ko jo bhrama hotA thA vaha aba dUra ho skegaa|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ [231] diyA jAtA hai usakA nAma zrAddha hai| hiMduoM ke yahA~ sarpaNa aura zrAddha ye donoM viSaya karIba karIba eka hI siddhAMta para avasthita hai / donoM ko 'pitRyajJa' kahate haiN| meda sirpha itanA hai ki tarpaNa meM pri se jala chor3A jAtA hai, kisI brAhmaNAdika ko pilAyA nahIM jAtA / deva pitaragayA use sIdhA prahaNa karanete haiM aura tRpta ho bAte haiN| paraMtu zrAddha meM prAyaH brAhmaNoM ko bhojana khilAyA jAtA hai athavA sUkhA nAdika diyA jAtA hai| aura jisa prakAra leTarabaoNksa meM DAlI huI ciTTI dUra dezAMtaroM meM pahu~ca jAtI hai usI prakAra mAno brAhmaNoM ke peTa meM se vaha bhojana deva pitaroM ke pAsa pahu~ca kara unakI tRpti kara detA hai / isake sivAya kucha kriyAkAMDa kA bhI bheda hai| piNDadAna bhI zrAddha kA hI eka rUpavizeSa hai, usakA bhI uddezya pitaroM ko tRpta karanA hai aura vaha bhI 'pitRyajJa' kahalAtA hai| isameM piyaba ko pRthvI AAdika para DAlA jAtA hai --- kisI brAhmaNAdika ke peTa meM nahIM aura use prakaTa rUpa meM kaue bhAdika khAnAte haiN| isa taraha para zrAddha aura piNDadAna ye donoM karma prakriyAdi ke bheda se, pitRtarpaNa ke hI bhedavizeSa haiM inheM prakArAMtara se 'pitRtarpaNa' kahA bhI jAtA hai aura isaliye inake viSaya meM mujhe adhika kucha bhI likhane kI barUrata nahIM hai| sirpha itanA maura basalA denA cAhatA hU~ ki hiMdU graMthoM meM 'zrAddha' nAma se bhI isa viSayakA spaSTa ullekha milatA hai ki vaha jainadharmasammata nahIM hai, jaisAki unake padmapurANa' ke ni vAkyoM se prakaTa hai, jo ki 36veM adhyAya meM usI digambarasAbu dvArA zrAddha ke niSedha meM, rAjA 'cena' ke prati kahe gaye haiM: -- A ..... 0 zrAddhaM - zAstravidhAnena vikarmatyamaraH / pinuddezyakazraddhayA'nAdi dAnam / " zraddhayA dIyate yasAt zrAddhaM tena nigalate' iti pulastyavacanAt / 'zraddhayA asAvedana AeM' iti vaidikaprayogAdhInayogikam' iti zrAddhatastram / apica sambodhanapadopanItAn pitrAdIn caturthyanta panoddizya hareislAgaH zrAddham / -- zabdakalpadruma / ,
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ [23] thAcaM kurvanti mohena kSayAhe pitRtarpaNam / kA''ste mRtaH samabhAti kIzo'sau narottama // 26 // kizAna kIdRzaM kArya phena e padava naH / miema prabhukkA tu pakSi yAnti va prAmaNAH // 30 // kalya zrAddha pradIyeta sA tu zraddhA niradhikA / * anya pravakSyAmi ghevAnAM karmavAhaNam // 31 // ina vAkyoM meM zrAddha ko sApha taura para 'pitRtarpaNa' likhA hai, aura usase zrAddha kA jozya bhI kitanA hI spaSTa ho jAtA hai| sAtha hI yaha batalAyA hai ki jisa (pitRpti uddezya ko ) zraddhA se usakA vidhAna kiyA jAtA hai vaha zraddhAhI nirarthaka hai-usameM kucha sAra hI nahIM-isa zrAddhase pitarophI koI tRpti nahIM hotI kintu brAhmaNoM kI vRpti hotI hai / isI taraha para gata purANa ke 13 veM adhyAya meM bhI digambara jainoM kI ora se zrAddha ke niSedha kA ullekha milatA hai| / aisI hAlata meM jainamaMthoM se zrAddhAdi ke nidha-viSayaka avataraNoM ke dene kI jo bahuta kucha diye jA sakate haiM yahA~ koI jarUrata mAlUma nahIM hotI / jainasiddhAMtoM se vAstava meM ina viSayoM kA koI mela hI nahIM hai| aura aba to bahuta se hiMdU bhAiyoM ko bhI zraddhA zrAddha para se uThatI jAtI hai aura ye usameM kucha tatva nahIM dekhate / hAla meM svargIya maganalAla gA~dhIbI ke viSako dhIraputra kezava mAI ne apane pitA kI mRtyu ke 10 veM dina ko mArmika udgAra mahAtmA gAMdhInI para prakaTa kiye haiM aura jinheM mahAtmAjI ne bahuta pasaMda kiyA tathA kuTumbInanoM ne bhI apanAyA ve isa viSaya meM bar3A hI mahatva rakhate haiM aura unase kitanI hI upayogI zikSA milatI hai / ve udgAra isa prakAra haiM:___ "zrAddha karane meM mujhe zraddhA nahIM hai| aura asatya 'tathA mithyA kA mAcaraNa kara maiM apane pitA kA tarpaNa
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ [233] kaise karU~ isakI apekSAtojobastu pitAjIko priya thI vahI kruuNgaa| gItA kA pArAyaNa tIna dina karU~gA aura tInoM dina 12 ghaNTe roja cArvA calAU~gA"1-hi0 nama paraMtu hamAre sonIjI, baina paMDita hokara mI, amItaka' sakIra ke sakAra bane hue haiM, 'bAbAbAkyaM pramAI kI nIti kA anusaraNa karanA hI apanA dhartanya samajhate haiM aura logoM ko 'andhazraddhAlu' banane tathA bane rahane kA upadeza dete haiM, yaha bar3A hai| Acarya hai| unheM kama se kama kezapa mAI ke isa udAharaNa se hI kucha zikSA senI caahiye| merA ricAra thA ki maiM aura bhI kucha viruddha kathanoM ko dikhalAU~, viruddha kathanoM ke kitane hI zIrSaka noTa kiye hue par3e haiM-sAsakara viSAcAra ke pUjya devatA' zIrSaka ke nIce meM kudevoM kI pUjA ke dikhalA kara usakI vistRta mAkhocanA karanA cAhatA thA paraMtu usake liye cambA likhane kI bAta kI aura sena bahuta bar3hagayA hai isaliye isa vicAra ko bhI chor3anA hai| pdd'aa| maiM samajhatA hU~ viruddha kathanoM kA yaha saba digdarzana kAphI se bhI jyAdA cha gayA hai aura isaliye itane para hai| santoSa kiyA jAtA hai| ina saba viruddha kathanoM ke gondra hote hue aura anena viSayoM tathA vAkyoM ke itana mArI sagrahako upasthiti --apamA graMthakI sthiti ke isa digdarzana ke sAmane-sonAnA ke nimna pApA kA kucha bhI mukhya nahIM rahatA, mo unhani graMtha ke anuvAda kI bhUmikA meM diye hai: hameM to pratha-parizIlana se yahI mAlUma huA ki pradhakartA kI nainadharma para asIma malita thI, bhabana viSayoM save paraheja karate the| joga khAmukhoM apanI svArthasiddhi ke liye unapara bhavarSavAda lagAte haiN|" (2) "pratha kI mUla mici pradipurANa para se sapI hai|" mm.."isa graMtha ke viSaya apipramati mAgama meM kabhI sapa se mora
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ [234] kahI vistAra se pAye jAte haiM / ataeva hameM to isa graMtha meM na apramANatA hI pratIta hotI hai aura na bhAgamaviruddhatA hai|" mAlUma hotA hai ye vAkya gahana likhane ke liye hI likhe gaye haiM, azyA graMtha kA raMga jamAnA hI inakA eka uddezya jAna par3atA hai / anyathA, graMpa ke parizIlana, tulanAtmaka adhyayana aura viSaya kI gaharI jA~ca ke sAtha inakA kucha bhI sambaMdha nahIM hai / saunInI ke hRdaya meM yadi kisI samaya viveka jAgUna humA to unheM apane ina vAkyoM aura isI prakAra ke dUsare vAkyoM ke liye bhI, nina meM se kitane hI Upara yathAsthAna uddhRta kiye jA cuke haiM, kharUra kheda hogA aura bhAzcarya athavA aMsamava nahIM jo ve apanI bhUba ko svIkAra kreN| yadi aisA ho sakA aura zaitAna ne kAna meM pha~kana mArI to yaha unake liye niHsandeha bar3e hI gairava kA viSaya hogaa|mstu / , upsNhaar|| ' trivarNAcAra kI isa sampUrNa parIkSA aura anuvAdAdi-viSayaka mAlocanA para se sahRdaya pAThakoM tathA vivekazIla vicArakoM para paMpa kI asaliyata khule vinA nahIM rahegI aura ve sahana hI meM yaha natIjA nikAla sakeMge ki yaha graMtha nise mahArAnI 'ninendrAgama' taka likhate haiM vAstava meM koI jainagraMtha nahIM kiMtu jainagraMthoM kA kalaMka hai| isameM ratnakANDazrAvakAcArAdi jaise kucha pArSa praSoM ke vAkyoM kA jo saMmA kiyA gayA hai vaha graMthakartA kI eka prakAra kI cAlAkI hai, dhokhA hai, mukhammA hai, athavA viruddhakayanarUpI bAlI sikoM ko calAne bhAdi kA eka sAdhana hai| mahArAnI ne unake sahAre se athavA unakI moTa meM una musalamAnoM kI taraha apanA ullU sIdhA karanA cAhA hai jinhoMne bhArata para mAkramaNa karate samaya gauoM ke eka samUha ko apanI senA ke Age kara diyA thA / aura jisa prakAra gohatsA ke maya se hinduoM
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ me unapara AkramaNa nahIM kiyA usI prakAra yAyada ApakAyoM kI avahecanA kara kucha bayAna karake una jaina vidvAnoM ne milake parivAra meM yaha graMtha abataka mAtA rahA hai isakA vaisA cAhiye paisa viroSa nahIM kiyA / paratu bhArSavAkya aura pArSavAkyoM ke manukUca karegaye isare pratiSThita vidvAnoM ke pAya apane apane sthAna para mAnanIya tapa pUcanIya hai| mahArAnI ne unheM yahA madharma, menasiddhAnta, nainannati tapA naiziyara mAvi se virodha rakhane vAle aura banAva se gire hue kapanoM ke sAtha meM guya kara aSayA minAkara unakA dupayoga kiyA hai aura isa taraha para samUce aMtha ko vidhamimita bhojana ke samAna banA diyA hai, ko tyAga kiye jAne ke yogya hai| vipamizrita bhodhana ghAra virodha kisa prakAra mocana kA virodha nahIM kahalAtA usI taraha para isa trivaryAcAra ke virodha ko bhI pArSayAzyoM athavA nazAkhoM kA virodha yA unakI koI avahelanA nahIM kA vA sakatA jo yoga amavasa abhItaka isa graMtha ko kisI aura hI rUpa meM dekha rahe the jaina zAma ke nAma kI muhara lagI hone se ise sAkSAt binasAyI azyA binavAsI ke tulya samajha rahe the aura isaliye isakI prakaTa virodhI pAyoM ke liye bhI apanI samajha meM na bhAne vAle virodha kI kalpanAe~ karake sanna hote the---unheM apane usa ajJAna para aba balara kheda hogA, ve bhaviSya meM bahuta kucha satarka tathA sAvadhAna ho jAyage mora bobI ina trivAdhAra se mArakIya graMthoM ke mAge sira nahIM mukaanne| pAlaba meM, yaha saba aise aMgoM kA hI pratApa hai jo janasamAja apane mAdarza se girakara vijakucha hI anudAra, andhazraddhAlu tathA saMkIrNahRdaya dhanagayA hai, usameM aneka prakAra ke mithyAtvAdi kusaMskAroM ne apanA ghara banA liyA hai aura yaha burI taraha se kurItiyoM ke bAra meM
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ phaMsA huA hai| sAtha hI, usake vyaktiyoM meM bhAma, tora, para, DhUMDhane para bhI jainatva kA koI khAsa lakSaNa dikhAI nahIM pdd'taa| ina saba truTiyoM ko dUrakarake apanA uddhAra karane ke ziya samAja ko aise vikRta tathA Sita sAhitya se apane vyaktiyoM ko surakSita rakhanA hogA aura aise bAcI, ToMgI tathA kapaTI aMghoM kA sabala virodha karake unake pracAra ko rokanA hogaa| sAtha hI, vicArasvAtaMtrya ko uttejana denA hogA, jisase satya asatya, yogya ayogya aura heyAdeya kI khulI jA~ca ho sake aura usake dvArA samAja ke vyaliyoM kI sAmpradAyika mohamugdhatA tathA andhI zraddhA dUra hokara unheM yathArtha vastusthiti ke parijJAna-dvArA apane vikAza kA ThIka mArga sujha par3e aura usapara calane kA yatheSTa sAhasa bhI bana ske| inhI saduddezyoM ko lekara isa parIkSA ke liye itanA parizrama kiyA gayA hai| bhAzA hai isa parIkSA se bAtoM kA jJAna ra hogA, mahArakIya sAhitya ke kitane hI viSayoM paraacchA prakAza par3egA aura usase naina ajaina sabhI bhAI lAbha utthaaeNge| anta meM satya ke upAsaka samI jaina vidvAnoM se merA sAdara nivedana hai ki ve lekhaka ke isa sampUrNa kapana tathA vivecana kI yatheSTa jA~ca kareM aura sAtha hI bhArakajI ke isa paMtha para aba apane khule vicAra prakaTa karane kI kRpA kreN| yadi parIkSA se unheM bhI yaha graMtha aisA hI nikRSTha tathA hIna bace to samAjahita kI dRSTi se unakA yaha barUra kartavya honA cAhiye ki Se isake viruddha apanI bhAvAba uThAe~ aura samAja meM isake virodha ko uttejita kareM, jisase pUtoMkI kI huI janazAsana kI yaha malinatA dUra ho sake / isavam / vyeSTha 10 13, saM0 1985 jugalakizora mukhtAra :
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmaparIkSAko priikssaa| kRtvA nI: pUrvakRtAH purastAtmatyAdara tAH punarIkSamANaH / sathaiva alpezya yonyathA vA sAdhyoro'stu sa pAtakIca -somdevH| vetAmbara jainasampradAyarme, zrIdharmasAgara mahopAdhyAya ke ziSya padmasAgara maNIkA banAyA hudhA 'dharmaparIkSA' nAmakA eka saMskRna praya hai, nise, kucha samaya huA, seTha devacaMdavAsamAIka jainapustakoddhAra phaMDa bambaI chapAkara pratyAzita bhI kiyA hai / yaha graMtha saMvat 1645 kA banA huA hai| jaisA ki isake antameM diye hue ninnapadyase prakaTa hai: tadrAjye vijayinyananyamavayaH grIvAcakAgresarA potante muvi dharmalAgaramahopAdhyAyazuddhA dhiyA / te ziSyakaNena paMcayugapaTcaMdrAMkita (164) vatsare belAkUmapure sthiroga racito anyo'yamAnandanaH // 14 // digambara jainasampradAyameM mI dharmaparIkSA' nAmakA eka aMtha hai jise zrImAdhavasenAcArya ke ziSya bhAminagati nAmake pAcAryane vikramasavat 1070 meM banAkara samAma kiyA hai| yaha graMtha bhI chapakara prakazita ho cukA hai| isa prapakA racanA-saMvada sUcaka antima pada isaprakAra hai:saMvatsarA vigate sahane, satavI (1070) vikrmpaarthivsy| cha niSibhyAmpama samAte, jinendradharmAmitayunizAstram // 20 // ina donoM prayokA pratipAda viSaya prAyaH eka hai donoM manodhaga' aura pavanaga' kI pradhAna kathA aura usake aMtargata anya aneka upakAmoMkA samAna rUpase varNana pAyA jAtA hai balki ekakA sAhitya dUsa
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ [238] ke sAhityase yahA~taka gilatA julatA hai ki ekako dUsarekI nakA kahanA kucha mI anucita na hogaa| catAmbara 'dharmaparIkSA ko isa lekhakA parIkSA viSaya hai, digambara 'dharmaparIkSA se 575 varSa bAdacA banI huI hai| isalie yaha kahane meM kucha bhI saMkoca nahIM ho sakatA ki payasAgara gaNIne apanI dharmaparIkSA amitagatiko 'dharmaparIkSA' parase hI banAI hai aura vaha prAyaH usakI nakala mAtra hai| isa nAumeM panasAgara gaNIne amitagatike bhAzaya, DhaMga (zailI ) aura bhAvoMkI hI nakaza nahIM kI, balki usake adhikAMza padyoMkI prAyaH akSaraza: nAta kara DAlI hai aura usa sabako apanI kRti banAyA hai, jisakA khulAsA isa prakAra hai: padmasAgara gaNIko dharmaparIkSAmeM poMkI saMkhyA kula 1484 hai| inameM se cAra padha prazastike aura chaha para maMgalAcaraNa tathA pratijJAke nikAlakara zepa 1474 payomase 1260 patha aise haiM, jo amikSati kI dharmaparIkSAse jyoMke tyoM uThAkara rakkhe gaye haiN| bAkI rahe 214 padya, ve saba amitagatike payoM parase kucha parivartana karake banAye gaye haiN| parivartana prAyaH chadobhedako vizeSatAko liye hue hai| amitagati kI dharmaparIkSA pahalA pariccheda aura zeSa 16 paricchedoMke antake kucha kucha padya anuSTup chandameM na hokara dUsarehI chadama race gaye haiN| patnasAgara maNInaM unameM se bina jina poMko ThenA ucita samajhA hai, unheM anuSTup chandameM badalakara rakha diyA hai, aura isa tarahapara apane graMthameM anuSTup chaMdoMkI eka lambI dhArA bahAI hai| isa dhArAmeM Apane pariccheda-bhedako mI bahA diyA hai / arthAt , apane prayako paricchedoM yA abhyAyoMmeM vibhakta na karake use binA haoNlaTiMga sTezana vAlI eka lambI aura sIdhI sar3aka ke rUpameM banA diyA hai / parantu antameM pAMca payoMko, unakI racanApara mohita hokara apanA unheM sahajameM anuSTup chadaSaca rUpa na desakane Adi kisI kAraNavizeSase, jyoMkA so mina
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ [236] mina chudoMmeM bhI rahane diyA hai; jisase antameM jAkara prayakA anuSTup chaMdI niyama bhaMga ho gayA hai| vastu ina pA~coM pathamese pahalA paca rAmUne ke taurapara isa prakAra hai: - taM dvAdazamedamiSaM yaH AvakIyaM jinanAtharaSTam / karoti saMsAranipAtamItaH prayAti kalyANamasI samalam // 1476 // yaha padya amitagati - parIkSAke 11 veM parivRMda meM naM0 67 para darja hai / isa padyake bAda eka padya aura isI paricchedakA dekara tIna pakSa 20 veM pariccheda se uThAkara rakkhe gaye haiM, jinake nambara ukta pariccheda meM kramazaH 87, 88 aura 89 diye haiN| isa 20 meM paricchedake zeSa sampUrNa pathoMko, jinameM dharmake aneka niyamoM kA nirUpaNa thA, graMthakartane chor3a diyA hai| isI prakAra dUsare paricchedoMse bhI kucha kucha padma chor3e gaye haiM, jinameM kisI kisI viSayakA vizeSa varNana thA | amitagati dharmaparIkSA kI pacasaMkhyA kula 1941 hai jinameM 20 paryokI prazasti bhI zAmila hai, aura padmasAgara - dharmaparIkSAkI padmasaMkhyA prazastise alaga 1480 hai; jaisA ki Upara jAhira kiyA jAcukA hai| isalie sampUrNa chor3e hue padyoMkI saMkhyA lagabhaga 440 samajhanI caahie| isa taraha lagabhaga 440 padyoMko nikAlakara, 214 padyoMmeM kucha vRMdAdikakA pari vartana karake aura zeSa 1260 padyoMkI jyoMkI tyoM nakha utArakara graMthakarttA zrIpadmasAgara gaNIne isa 'dharmaparIkSA' : ko apanI kRti banAnekA puNya sampAdana kiyA hai ! jo loga dUsaroM kI kRti ko apanI kRti banAne rUpa puruSa sampAdana karate haiM unase yaha bhAzA rakhanA to vyartha hai ki, ve usa kRti ke mUla kartA kA dhyAdarapUrvaka smaraNa kareMge, pratyuta unase jahA~taka bana par3atA hai, ve usa kRtike mUlakartAkA nAma chipAne yA miTAne kI hI ceSTA kiyA karate haiM aisA hai| yahA~ para padmasAgara gaNIne bhI kiyA hai| amitagatikA kRtajJatApUrvaka smaraNa karanA to dUra
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ [240] rahA, Apane apanI zaktimara yahA~ taka ceSTAkI hai ki graMthamameM amitagatikA nAma taka na rahane pAve aura na dUsarA koI aisA zabda hI rahane pAve jisase yaha graMtha spaSTa rUpase kisI digambara jainakI kRti samajha liyA jAya / udAharaNa ke taurapara.yahA~ isake kucha namUne dikhalAye jAte haiN| 1-zrutvA vAcamazeSakalmaSabhuSAM pAyomukhazaMkhinI .. nasvA kevakSipAdapaMkajayuga mAmarendrArcitam / AtmAnaM prataratamUSitamasau cake vishuddhaashyo| mAnyaH prApya yategiro'mitagateyAH kathaM kute // 1013 yaha padya amitagatikI dharmaparIkSAke 19 paricchedakA antima papa hai| isameM munigahArAnakA upadeza punakara pavanavaMgake zrAvakAta dhAraNa karanekA ullekha karate hue, cauthe caraNameM likhA hai ki 'manyapuruSa aparimita jJAnake dhAraka munike upadezako pAkara use vyartha kaise kara sakate hai| sAtha hI, isa caraNameM amitagatine anyaparicchedoMke antima poMka samAna yuktipUrvaka gumarItisa apanA nAma bhI diyA hai| payasAgara, gaMgIko amitagatikA yaha gupta nAma mI asA hubhA aura isalie unhoMne apanI dharmaparIkSA meM, isa pacako naM. 1477 para jyokA tyoM uddhRta karate hue, isake antima caraNako ninna prakArase badala diyA hai| "mitrAsamato na ki bhuvi nara. prAmoti sdsvho|" isa tabadIlIse prakaTa hai ki yaha kevala mamitagatikA nAma miTAnekI garavase hI kI gaI hai| anyathA, isa parivartanako pahaoNpara kucha mI jarUrata na thii| 2-khakAlAntaramaMtho nikaSAyo vidriyH| parIpaisahaH sAdhuAMtarUpadharo mataH // 18-76 // isa pathameM amitagatine sAdhukA bhakSaNa 'jAtarUpadharaH' arthAta nAdigambara batAyA hai| sAdhukA akSaNa nAdigambara pratipAdana karanese kahI digambara jainadharmako pradhAnatA prApta na ho mAya, apanA yaha praya
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ [241] kisI digambara jemakI kRti na samajha liyA nAya, isa mayase gaNInI mahArAjane isa papakI no kAyApalaTa kI hai vaha isa prakAra hai syakAzAntaro graMtho niSkriyo vijitetriyH| parIpAsahaH sAdhubhaSAmbhonidhitArakaH // 1376 // yahA~ 'jAtarUpaparo matA' ke sthAnameM 'bhavAmbhoniSi. tArakA' (saMsArasamudrase pAra karanevAlA ) aisA parivartana kiyA gayA hai| sAtha hI, 'nikaSAyaH' kI jagaha 'niSkriyaH' mI banAyA gayA hai, jisakA koI dUsarA ho rahasya hogaa| 3-kanye nandAsunandAkye kacchasya nRptessnn| jivana yojayAmAsa nIti kItI vAmale // 1-14 digambarasampradAyameM, RSabhadevakA vivAha rAnA kacakI nandA aura punandA nAmako do anyAnoM ke sAtha honA mAnA jAtA hai| isI bAtako lekara bhagigatine usakA Uparake pabameM ullekha kiyA hai / parantu setAmbara. sampradAyameM, RSabhadevakI biyAMka nAmoMge kucha bheda karate hue, donoM hI biyoMko rAjA kacchako putriyA~ nahIM mAnA hai| balki sumaMgalAko svayaM, RSabhadeSake sAtha utpanna huI unakI sagI bahana batakhAyA aura sunandAko eka dUsare yugaliyekI bahana payAma kiyA hai jo apanI bahana ke sAtha khelatA huA acAnaka bAlyAvasthAmeM hI mara gayA thaa| isalie panasAgarajI ne amitagatike ukta padhako badalakara use nIcekA rUpa dediyA hai, jisase yaha graMtha digambara graMtha na samajhA jAkara khetAmbara sama ciyA bAya:-- sumaMgalAnumandAgye kamye saha purndH| / / jinena yojayAmAsa nAtikIrtI vAmajhe // 1347 // isa prakAra, yapi prayakatA mahAzayane amitagatikI kRtipara apanA pArvala aura svAmitva sthApita karane aura use eka khetAmbara graMtha manAne ke lie bahuta kucha anucita ThAeM kI hai, paratu to bhI ve isa (dharmaparIkSA)
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ [242] aMdhe ko pUrNatayA khetAmbara graMtha nahIM banA sake / balki aneka payoMko nikAla DAlane, parivartita kara dene tathA jyoMkA tyo kAyama rakhanekI vajahase unakI yaha racanA kucha aisI vilakSaNa aura doSapUrNa hoI hai, jisase graMthakI corIkA sArA bheda khula jAtA hai| sAtha hI prathakartAko yogyatA aura unake digambara tayA setAmbara dharmasambandhI parijJAna Adikara bhI acchA paricaya mila jAtA hai| pAThakoMke santoSArtha yahA~ inhIM saba ghAtakA kucha digdarzana karAyA jAtA hai| (1) amitagati-dharmaparIkSA pA~ca paricchedameM, '' nAgake diSTa purupakI kathAkA varNana karate hue, eka sthAna para likhA hai-bisa samaya 'vA' maraNAsanna huA taba usane, apane 'skaMda' nAmaka zatrukA samUla nAza karaneke lie, putrapara apanI prAntarika icchA prakaTakI aura use yaha upAya batAyA ki jisa samaya maiM mara jAU~ usa samaya tuma mujhe mere zatruke khetameM le jAkara lakar3I ke sahAre khar3A kara denA / sAthahI, apane samasta gAya, bhaisa tathA ghor3oMke samUhako usake khetameM chor3a denA, bisase ve usake samasta dhAnyakA nAza kara dekheM / aura tuma kisI vRkSa yA ghAsakI moTameM mere pAsa baiThakara skaMdake bhAgamanakI pratIkSA karate rahanA / jisa vakta vaha krodha, bhAkara mujhapara prahAra kare taba tuma satra jogoMko bhunAne ke lie borase cillA uThanA aura kahanA ki skaMdane mere pitAko mAra DAlA hai| aisA karanepara rAjA skaMdadvArA mujhe marA jAna kara skaMdako daNDa degA, jisase vaha putrasahita mara jaaygaa| isa prakaraNa ke tIna paba isa prakAra hai:eSa yayA kSayameti samULa kaMcana karma tathA kuru vts| yena dhAmi viraM muraloke dhamanAH kamanIyazarIra // 8 // kSetrabhamuSya vinIya mRtaM mA yadhinipadhyAgarnu suta kRtyaa| .gaumahiSIharSavRndamazeSa zasyasamUhavinAzi vimuMca //
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ [243] .. vRkSataNAntarito mama tIre viSTha niriikssitumaagtimsy| kopapareNa kRte mama bAte pUkuru sarvajanazravaNAya // 10 // ina tInoM poMke sthAna meM panAgara gaNIne apanI dharmaparIkSAmeM nimAvikhita do paca manuSTup chandameM diye haiM: samUlaM kSayametyeSa yathA karma tathA kuru / vasAmi yatsphurahehaH svarga huemanAH subham // 23 // vRkSAdyantaritastiSTha tvamasyAgatimIkSitum / mAyAve'sminmRta hatvA mAM pUtkuSa janazruneH // 24 // ina poMkA bhamitagatika parkaka sAtha milAna karanepara pAThakoMko sahajameM hai| yaha mAlUma ho jAyagA ki donoM paba RgazaH amitagatike patha naM. 88 aura 10 parase kucha chIna zAsakara banAye gaye haiM aura inameM amitagatike zabdoMkI prAyaH nakala pAI jAtI hai / parantu sAyahI unheM yaha jAnanameM bhI vicamma na hogA ki amitagatike paca naM086 ko panasAgaranIne bilakula hI chor3a diyA hai usake sthAnameM koI dUsarA padya mI banAkara nahIM rakkhA / isalie unakA paca naM0 284 bar3A hI vicitra mAlUma hotA hai| usameM usa upAyake sirpha uttarArdhakA kathana hai, jovAne marane samaya apane putrako pratakSAyA thaa| upAyakA pUrvArSa na honese yaha patha itanA asambaddha aura beDhaMgA hogayA hai ki prakRta kayanase usakI kucha bhI saMgati nahIM baiThatI / isI prakArake patha aura bhI aneka sthAnoMpara pAye jAte haiM, jinake pahale ke kucha paba chor3a diye gaye haiM aura isaliye the paraphaTe hue kabUtarakI samAna labUre mAlUma hote haiN| (2) amitagatine apanI dharmaparIkSAke 15 ve parichadameM, 'yuktito ghaTate yanna ityAdi padhanaM0 47 ke bAda, jise panasAgaranIne bhI apane prathameM naM0 1089 parajyoMkA yoM uddhRta kiyA hai, nIce likhe do padoM. dvArA eka bIke paMca mAra honeko prati niMdha karma ThaharAyA hai aura isa taraha
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ [244] para draupadI ke paMcapati hone kA niSedha kiyA hai| donoM paba isa prakAra : sambaMdhA bhuvi vidyanne sarve sarvasya bhuurishH| bhartayAM zApi paMcAnAM naikayA bhAryayA punaH || sarva sapurvanti saMvibhAga mahAdhiyaH / mahilAsavimAgastu ninyAnAmapi ninditaH HER papasAgaranIne yadyapi ina poMse pahale aura pIche ke bahuta se poMkI ekadama jyoMkI tyoM nakala kara DAlI hai, to bhI Apane ina donoM poMko apanI dharmaparIkSAmeM sthAna nahIM diyA / kyoMki atAmbara sampradAyoM, hinduoM kI taraha, draupadI ke paMcamAra hI mAne jAte haiM / pA~coM pAMDavoMke / gale meM dopadIne varamAlA DAlI thI aura unheM apanA pati banAyA thA, aisA karana khetAmbarIke 'trizaSThizanAkApuruSacarita' Adi aneka graMthoma pAyA jAtA hai| ukta donoM poMko sthAna denese yaha graMtha kahIM zvetAmbaradharmake mahAvese bAhara na nikala jAya, isI mayase zAyada gaNInI mahArAjane unheM sthAna denekA sAhasa nahIM kiyA / parantu pAThakoMko yaha mAnakara bhASarya hogA ki gaNInIne apane prathameM usa zlokako jyokA lA rahane / diyA hai jo bhASepake rUpameM brAhmaNoM ke sammukha upasthita kiyA gayA thA maura jisakA praviSAda karane ke lie hI amitagati prAcAryako ukta donoM poMke bikhaneko naharata par3I thii| vaha loka yaha hai: draupacA: paMca mAra: kadhyante patra paaedshaa| jananyAlaya ko doSastatra mardadvaye sati IEE | - isakoko draupadIke paMcagAra hone kI bAta kaTAkSa rUpase kahI gaI hai| jisakA mAga prativAda honekI marata thI aura jise gaNInIne nahIM kiyA 1 yadi gaNInIko eka khAke aneka pati honA aniSTa na pA taba mApako apane prathameM yaha loka bhI rakhanA ucita na thA aura na isa viSayako koI carcA ho pAne kI jarUrata thii| parantu Apane aisA na karake apanI
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmaparIkSAmeM ekta koka aura usake sambaMdhakI dUsarI carcAko, binA kisI pratipAdake, jyoMkA tyoM livara skhA hai| isalie kahanA pAtA hai ki Apane aisA karake nisandeha mArI bhUla kI hai| aura isase bApakI yogyatA tathA vicArazIyatAkA bhI bahuta kucha paricaya mila jAtA hai| (3) zvetAmbarI dharmaparIkSAmeM, eka sthAnapara, ye tIna patha diye hai vilokya vegataH kharyA kramasyopari me krmH| majho muzalamAdAya pattaniSTaraghAtayA // 515 // arthatayomahArATiH pravRttA durnivaarnnaa| lokAnAM prekSaNIbhUtA rAkSasyoriSa ruSTayoH // 516 // are rakSatu te pAdaM tvadIyA jananI svayam / ruTakhA nigoti pAdo mano dvitIyakaH // 517 // ina parmiTe pahalA patha jyokA loM vahI hai jo digambarI dharmaparIkSAke meM paricchedameM meM0 27 para darja hai| dUsare payameM sirpha 'ityaM tayoH ke sthAnameM arthatayora' kA aura tIsare padyameM 'boDe ke sthAnameM 'are' aura 'ruSTayakSyoM ke svAnameM 'kaSTalo' kA parivartana kiyA gayA hai| pichale donoM paJca digambarI dharmaparIkSAke uka paricchedameM kramazaH na. 32 aura 33 para darva hai| ina donoM poMse pahale amitagatine jo cAra paca aura diye the aura jinameM kazI tayA'sarI' nAmakI donoM vizeka pAyukhakA varNana yA unheM payasAgaracIne apanI dharmaparIkSAse nikAla diyA hai| masta maura sabaSAtoMko chor3akara, yahA~ pAThakoM kA dhyAna usa parivartanako poraNAkarSita kiyA nAtA hai jo 'kazyoM ke sthAnameM 'ruTakhayoM banAkara kiyA gayA hai| yaha paridhartana vAstavameM basA hI vilakSaNa hai| isake dvArA yaha vicitra arSa paTita kiyA gayA hai ki nisa kharI nAmakI trIne pahale sIke upAsya caraNako tola DAlA thA usIne pakSIko yaha baileMja dete hue ki ' mabahU aura berI mA apane caraNakI rakSA kara' svayaM apane pAsya dUsare paraNako bhI toba ddaalaa| parantu kharIko apane upAsya paraNa para krodha mAne aura use toDa DAlanekI koI pabahana po| yadi aisA mAna mI liyA jAya to uka cailebameM jo kucha kahA gayA hai vaha saba vyartha par3atA hai| kyoMki naba kharI ekIke upAsya caraNako pahale hI tor3a cukI thI, taba usakA sAkSIse yaha kahanA ki hai| bhava bapane paraNakI rakSA kara maiM usa para mAphamaNa karatI hU~ bilkula hI bhA aura adharmajasa mAlama hotA hai| pAstabameM, dUsarA caraNa kSIke dvArA, apanA badalA cukAne ke lie, khodA gayA thA aura usIne jarIko ukAra kara upayuSa pAkya kahA thaa| prathakAne isapara kucha mI bhAna na dekara binA soce samajhe vaise hI parivarsana kara malA hai, jo bahuta hI mahA mAlama hotA hai|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4)amitapati-dharmaparIkSA ke chaThe paricchedameM, 'yA' prAmhaNI aura usake bArapati 'paTuka' kA ullekha karate hue, eka paba isa prakArase diyA hai prapede sa pacastasyA nimzeSa emaansaa| jAyante nehaze kArya duSprabodhA hi kaaminH||4|| isa pachameM likhA hai ki 'usa kAmI baTukane bAkI mAyAko (jo apane nikala bhAganekA upAya karane ke lie do murde chAneke viSayameM bI) bar3I prasanatAke sAtha pAlana kiyA, saca hai kAmI puruSa aise kAmoMmeM dubodha nahI shete| arthAda, ve apane kAmako pAtako kaThinatAse samajhanepAche na hokara zIghra samajha lete haiN| parasAgarajIne vahI para apanI dharmaparIkSAmeM na0 315 para diyA hai parantu sAtha hI isake uttarArSako nimna prakArase badalakara rakhA hai "na jAtA tasya zaMkApi duSprabodhA hi kAminaH // " isa parivartanake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki usa baTukako uka AlAke pAThanameM zaMkA mI nahIM huI, saba hai kAmI gega kaThinatA se samajhAnevALe hote haiM parantu baddhakne to yahAkI AmAko pUrI taurase samajhakara use binA kisI kAke prasanatAke sAtha zrIdha pAlana kiyA hai taba vaha kaThinatAse samajhanevAlA dupayodha' kyoM ! yaha bAta bahuta hI khaTakanepAlI hai aura isa lie UparakA parivartana pakA hI veDhaMgA mAlama hotA hai| vahIM mAma prayakartAne isa parivartanako karake pathameM kaunasI khUbI paidA kI aura kyA gama uThAyA / isa prakAra ke vyaya parivartana aura mI aneka sthAnaoNpara pAe mAte haiM jinase aMSakAMkI yogyatA aura vyAMcaraNakA baccA paricaya milatA hai| . zvetAmbarazAkha-viruddha kthn|| (5) padmasAgara gaNIne, amitagatike poMkI jyoMkI tyoM nakala karate hue, eka sthAna para ye do padya diye - / / kSudhA daNNA bhayoSI rAgo moho mdogdaa|| cintA janma japa sUyurviSAdo vismayo ratiH / khedA svedastathA nidA doSAH sAdhAraNA ime / madhadazApi vicante sarveSAM duHkhahetavaH // 13 // ina poma una 18 doSoMkA nAmollekha hai, jinase digambara lIma mahantadevIko rahita mAnate haiM / uka doSoMkA, 21 paryo cha vivaraNa dekara phira ye ho patha aura diye hai - etaiyai pIDitA doSastairmucyante kayaM pre| .. siMhAnAM itanAgAnAM na khedosti mRgakSaye // 915 // sarverAmiNa vidyante doSAnAnAsti sNshyH| rupiNIva sadA dravye gndhsprshrsaadyH|| 16 //
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ RE ina pathama likhA hai ki ' jo deva ina kSudhAdika doSasi pIDita hai, ne dUsaroMko duHkhoMse mukta kaise kara sakate haiM ? kyoMki hAthiyoMko mAranevAle sihA~ko sugoMke mArane meM kucha bhI kaSTa nahIM hotA / jisa prakAra putula dravyameM sparza, rasa aura gadhAdika guNa hamezA pAe jAte haiM, usI prakAra ye saba doSa bhI rAgI devoMmeM pAe jAte haiN|' isake pAda eka payameM brahmAdika devatAoM para kucha AkSepa karake ganImI likhate hai ki sUryase aMdhakAra ke samUhakI taraha jisa devatAse ye saMpUrNa doSa naSTa ho gaye haiM vahI saba devoMkA adhipati arthAt devAdhideva hai aura saMsArI jIvoMka pApakA nAza karanemeM samartha hai| ' yathA:-- ete naSTA yato doSA bhAnoriva vamaJcayAH / sa svAmI sarvadevAnAM pApanirvalanakSamaH // 998 // isa prakAra yagIjI mahArAjane devAdhideva arhanta bhagavAnakA 18 doSoMse rahita vaha svarUpa pratipAdana kiyA hai jo digambarasampradAyameM mAnA jAtA hai| paraMtu yaha svarUma zvetAmbarasampradAya ke svarUpase virUkSaNa mAlUma hotA hai, kyoMki zvetAmbaki yahA~ prAyaH dUsare hI prakArake 18 doSa mAne gaye haiN| jaisA ki suni AtmArAmajIke 'tasvAdarza' meM ullikhita nIce liye do padyoMse pragaTa hai: aMtarAyadAna chAmavIryabhogopabhogagAH / hAso ratparatI bhItirjugupsA zoka eva ca // 1 // kAmo mithyAtvamahAnaM nidrA va viratistathA / rAgo dveSA no doSAsteSAmaSTAdazA'pyamI // 2 // 1 ina padyoMmeM diye hue 18 doSeka nAmoMmeMse rati, bhIti ( maga ), nidrA, rAga aura dveSa ye pA~ca doSa to aise haiM jo digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoM meM samAna rUpale mAne gaye haiN| zeSa dAnAntarAya, kAmAntarAya, mIryAntarAya, bhogAntarAma, upabhogAntarAya, hAsya, bharati, jugupsA, zoka, kAma, nimyAtva, mahAna aura virati nAmake 13 doSa digambaroMke mAne hue kSudhA, suSA, moha, mada, roga, cintA, dhanma, arA, mRtyu, viSAda, vismaya, kheda aura sveda nAmake doSoMsa mitra hai| isa lie gaNojIkA uparyukta kathana zvetAmbarazAloMke viruddha hai| mAlUma hotA hai ki amitagati dharmaparIkSA ke 13 meM paricchedase ina saba payoMko jyoMkA tyoM uThAkara rakhanekI punameM Apako isa viruddhatAkA kucha bhI bhAna nahIM huA / (6) eka sthAnapara, padmasAgarajI likhate haiM ki 'kuntIse utpanna hue putra tapavaraNa karake mokSa gaye aura mahIke donoM putra mokSameM na jAkara sarvArthasiddhiko gaye / yathA:kuntIzarIrajA kRtvA tapo jagmuH zivAspadam / madrIzarIrajI bhanyau sarvArthasiddhimIyatuH // 1095 //
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha kathana yadyapi vigamvarasampradAyakI dRSTi se satya hai aura isI lie amitagatine apane aMdhake 153 paricchedameM ise maiM. 55 para diyA hai| parantu zvetAmbarasampradAyako iSTise yaha kathana mI viruddha hai| zvetAmbaki " pAMDaSacaritra' mAdi prathoMmeM 'manI ke putroMkA bhI mokSa jAnA likhA hai aura isa taraha para pA~coM hI pANDaghoMka lie mukikA vidhAna kiyA hai| (7) panasAgarajIne, apanI dharmaparIkSAmeM, eka sthAna para yaha patra diyA hai: cAkadarzanaM kRtvA bhUpI shukrvRhsptii| pracucau svecchayA kartuM vakIyendriyapoSaNam // 1365 / / isameM eka aura mUhaspati nAmake do rAjAoMko cAyAka' darzanakA calAnevAlA zikSA hai, parantu muni bhAtmArAmabIne, apane 'tatyAdarza' aMthake 4 the paricchedameM, 'zIlataraMgiNI' nAmaka kisI zvetAmbarasAnake bhAdhAra para, cAvAMka matako utpAsiviSayaka jo kathA dI hai usase yaha mAlama hotA hai ki cArvAka mata kisI rAvA.mA kSatriya puruSake dvArA na calAyA pAkara kevala haspati nAmake eka prAhmaNadvArA pravartita huA hai, jo apanI bAlaviSaSA pahanadai bhoga karanA cAhatA thaa| bhora sa lie pahanake isase pApa tathA lokalavAkA bhaya nikAlakara apanI icchA pUrtikI garajase hI usane isa matake siddhAntoMkI racanA kI thii| isa kathanase pAnasAgarajIkA uparyuka kayana mI zvetAmbara zAoMke viruddha par3atA hai| (0) isa zvetAmbara 'dharmaparIkSA meM, paca naM0 782 59 vaka, gadheke ziracchedakA itihAsa batAte hue, likhA hai ki 'jyeSThAke garbhase utpanna huA zaMmu ( mahAdeSa) sAtyakikA beTA thaa| ghora tapazcaraNa karake usane bahutasI vidhAoMkA khAmila prApta kiyA thaa| vidyAmoMke paimayako dekhakara vaha isa varSa aSTa ho gyaa| usane cAritra (munidharma ) ko chor3akara vidhAgharoMkI bhATha kanyAbhoMse vivAha kiyaa| parantu ve vidyApakI AThoM hI putriyoM mahAdeSake sAtha ratikarma karanemeM samartha na ho sakI mora mara gii| taba mahAdevane pArvatIko ratikarmameM samarva samAsakara usakI yAcanA kI aura usake sAtha vivAha kiyaa| eka dina pAvaMtIke sAtha bhoga karate hue usakI 'trizUla' piyA naSTa ho gii| usake naSTa honepara vaha 'brAhmaNI ' nAmakI isarI viyAko siddha karane lgaa| jaba vaha 'prAmaNI' vidyAkI pratimAko sAmane rakhakara bapa kara rahA thA taba usa vidhAne aneka prakArako vikriyA karanI zurU kI / usa vikriyAke samaya jaba mahAdekhane eka bAra usa pratimA para dRSTi zAlI to use pratimA ke sthAna para eka catumukhI manuSa dikhalAI par3A, jisake mastaka para gakA sira thaa| usa gadheke sirako vaDhatA humA dekhakara usane zIghratA ke sAtha use kATa gama / parantu yaha sira mahAdevake hAyako cipaTa gayA, nIce nahIM giraa| taba brAhmaNI vidyA mahAdevako sAdhanAko artha karake balI gii| isake bAda rAtriko mahAde
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 pane zrIvardhamAnasvAmIko zmazAnabhUmimeM dhyAnAta dekhakara aura unheM vidyAlmI manuSya samajhakara una para upadrava kiyaa| prAtaHkAla jaba use yaha mAlama humA ki ve dhIvarSamAna cineMdra the saba use apanI kRti para bahuta pazcAttApa humA / usane bhagavAnako khati kI aura unake carama e| caraNoMko chute hI usake hAthase cipaThA humA yaha garvakA sira gira pdd'aa| yaha saba kathana zvetAmbara zAki bilakula viruddha hai| zvetAmbaroMke Avazyaka sUbameM mahAdevako jo phayA likhI hai aura jisako muni vAtmArAmajIne apane tatvAvazI nAmaka prayake 12 paricchedameM maddhata kiyA hai usase yaha saba kavana viskaLa hI vilakSaNa mAlUma hotA hai| usameM mahAdeva (maheyara) ke pitAkA nAma " sAsyaki 'na batAkara svayaM mahAdevakA hI asalI nAma 'sAtyakti pragaTa kiyA hai aura pitAkA nAma 'peDhAsa' parivAjakA patalAyA hai| likhA hai ki, peDAsane apanI vidyAmakA kAma karane ke lie kisI pracAriNIse eka putra utpanna karanekI jarUrata samAptakara jyo' nAmakI sAdhvIse byamivAra kiyA aura usase sAtyaki nAmake mahAdeva putrako utsA karake use apanI saMpUrNa vidyAbhoMkA dAna kara diyaa| sAtha hI, yaha bhI likhA hai ki 'baha sAtyaki nAmakA mahekara mahAvIra bhagavAnakA aviratasamyagdRSTi zrApaka yaa'| isa lie usane kisI cAritrakA pAlana kiyA, munidIkSA kI, ghora tapazcaraNa kiyA aura usase praSTa humA, ityAdi pAtoMkA usake sAtha koI sambaMdha hI nahIM hai| mahAdevane vidyAgharoMkI mATha kanyAmoMse vivAha kiyA, ve mara gaI, tava pArvatI vivAha kiyA, pArvatIse bhoga karate samaya trizala vidyA naSTa ho gaI, usake sthAna prANI vidyAko siba karanekI ceSTA kI gaI, viSAkI vikriyA, gadheke sirakA hAyaka cipaTa jAnA aura phira usakA vardhamAna svAmI ke caraNa chUne para chUTanA, ina saba bAtoMkA bhI vahAM koI badeza nahIM hai| inake sthAnameM likhA hai ki 'mahAdeva bar3A kAmI aura vyabhicArI thA, yaha apanI vidyA paLase jisa kisIkI kanyA yA sIkhe pAhatA yA viSaya sevana karatA thA, loga usakI vidhAke mayase kucha bola nahIM sakate the, jo koI bolatA thA use yaha mAra galatA thA, ityAdi / antameM yaha bhI likhA hai ki 'dhamA (pArvatI) eka pezA thI, mahAdeva usa para mohita hokara usIke para rahane lagA thaa| aura pAyota nAmake rAnAne, umAse milakara aura usake dvArA yaha bheda mAlama karake ki bhoga karate samaya mahAdevakI samasta vidyAe~ usase alaga ho jAtI hai, mahAdeSako umAsahita bhogamamAvalyAne apane subhaToM dvArA maravA DAlA thA aura isa taraha para nagarakA upadrava kiyA thaa| isake bAda mahAdevakI usI bhogAvasthAkI pUjA pracalita hone kA kAraNa batagayA hai| isase pAThaka bhane prakAra samakSasakate hai ki panasAgarajI gaNIkA saparyaMjakapana vetAmbara zAki isa kayanase kitanA vilakSaNa aura vibhinna hai aura ye kahA~ taka isa parmaparIkSAko vevAmvaravakA rUpa denemeM samartha ho sake haiN|gnniiniine vinA soce samajhe
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 hI yaha saba prakaraNa viyambara dharmaparIkSAke 12 meM parichevase kyoMkA svoM nakala kara DAlA hai| sirpha eka patra naM0 784 meM ' pUrve' ke sthAnameM ' varSe' kA parivartana kiyA hai / anitagatine ' dazame pUrve ' isa padake dvArA mahAdevako dazapUrvakA pAThI sUcita kiyA thaa| parantu gaNIjIko amitagati ke isa prakaraNakI sirpha itanI hI bAta pasaMda nahIM AI aura isalie unhoMne use badala DAlA hai / (9) padmasAgarabI, apanI dharmaparIkSAmeM, jainazAkhAnusAra 'karNarAma ' kI utpa tikA varNana karate hue, likhate haiM ki I 'eka dina dhyAsa rAjAke putra pANTuko banameM krIDA karate hue kisI vidyAdharakI 'kAmamudrikA' nAmakI eka aMgUThI milii| thor3I beramai usa aMgUThIkA svAmI citrAMgada nAmakA vidyAdhara apanI magUThIko IMDatA huA vahA~ jA gayA / pANDane use usakI maha aMgUThI de dii| vidyAdhara pAMDakI isa prakAra niHsRhatA dekhakara bandhutvamAnako prApta ho gayA aura pApako kucha viSampacitta jAnakara usakA kAraNa pUchane lagA / isapara pahine kuntIse vivAha karane kI apanI utkaTa icchA aura usake na milaneko apane vivAdakA kAraNa batalAyA / yaha sunakara usa vidyAdharane pAMGako apanI vaha kAmamudrikA dekara kahA ki isake dvArA tuma kAmadevakA rUpa banAkara kuntIkA sevana karo, pIche garma raha dhAnepara kuntIkA pitA tumhAre hI sAtha usakA vivAha kara degA / pANDa kAmamudrikAko lekara kuntIke ghara gayA aura barAbara sAta dinataka kuntIke pAsa viSayasevana karake usane use garbhavatI kara diyA / kuntIkI mAtAko jaba garmakA hAla bhAratama huA taba usane gupta rUpase prasUti karAI aura prasava ho mAne para mArukako eka maMjUSAmai banda karake gaMgAmeM bahA diyA / gaMgAmeM bahatA huA vaha maMjUSA caMpApurake rAjA 'Aditya' ko milA, jisane usa maMjUSAse saca bAlakako nikAlakara usakA nAma 'karma' ekckhA, aura apane koI putra na honeke kAraNa bar3e hI harSa aura premake sAtha usakA pAlana poSaNa kiyA / Aditya ke marane para vaha pAlaka campApurakA rAjA huaa| cUMki 'Avitva" nAmake rAjAne karmakA pAlanapoSaNa karake use paDiko prApta kiyA thA isalie karNa 'Adisya' kahalAtA hai, vaha jyotiSka jAtike sUryakA putra kadApi nahIM hai / ' padmasAgarazIkA yaha kathana bhI vetAmbara grAmoMke pratikUla hai| zvetAmbaroke zrIdevaniyamaganiniracita 'pAMDavacaritra 'meM pAMzuko rAjA vicitravIrya' kA putra likhA hai aura use 'mudrikA' denevAle vidyAdharakA nAma 'vizAlAkSa ' batAyA hai| sAtha hI yaha bhI likhA hai ki 'vaha vidyAdhara apane kisI zatruke dvArA eka ikSake nitambameM lohekI kIchoMse kIlita thaa| pAMDane use dekhakara usake zarIrase ve * graha saba kaSama naM0 1059 se 1090 takake padyoMmeM varNita hai aura amitagatidharmaparIkSAke, 15 veM pariccheda lakara rakkhA gayA hai / 1
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ chohekI kIleM khIMcakara nikAlI; vadanAdikake chepase use saceta kiyA aura usake ghAvoMko apanI mudrikAke ralajalase dhokara acchA kiyaa| isa upakArake badale meM vidyAdharane pAMDako, usakI cintA mAlama karake, apanI eka aMgUThI dI aura kahA ki yaha aMgUThI smaraNa mAnase saba manovAMchita kAyoMko siddha karanevAlI hai, isameM maksIkaraNa Adi aneka mahAn guNa haiN| pANDane gharapara mAphara usa aMgUThIse prArthanA kI ki 'he agUThI 1 mujhe kuntIke pAsa ke cala, maMgUThIne use kuntIke pAsa pahuMcA diyaa| isa samaya kuntI, yaha mAlUma karake ki usakA vivAha pATake sAtha nahIM hotA hai, gameM phA~sI pAlakara maraneke lie apane upavanameM eka azoka ke nIce ghaTaka rahI thii| pAkhane yahA~ pahu~cate hI galese usakI phAMsI kATa DAlI aura kuntIke saceta tathA paricita ho jAnepara usake sAtha moga kiyA / usa eka hI dinake bhogase kuntIko garbha raha gyaa| pAlakakA janma hone para dhAtrIkI sammatise antIne use maMjUSAmeM rakhakara gagAmeM bahA diyaa| kuntIkI mAtAko, kuntIkI mAruti mAdi dekhakara, pUDanepara pIchese isa kRlpakI khabara huii| yaha maMjUSA 'matirathi' nAmake eka sArathiko milA, jisane bAlakako usameMse nikAlakara usakA nAma 'karNa' khAka usa sArathiko zrIko, maMjUSA mileneke usI dina prAtaH kAla, svapnameM mAra sUryane yaha kahA thA ki hai vatsa! pAna tujhe eka uttama purakI prApti hogii| isalie sUryakA diyA mA honese pAkakA dUsarA nAma sUryaputra bhI rakhA gyaa| zvetAmbarIya pAMDavacaritrake isa saMpUrNa kapanase payasAgarajIke plA~ka vanakA kahA~taka mela hai aura yaha kitanA sirase paira taka vilakSaNa hai, se pAThakoMko batAnekI amarata nahIM hai| ve eka najara DAlate hI donoMkI vibhinnavA mAlama kara sakate haiN| mata isI prakArake aura bhI aneka kathana isa dharmaparIkSAmeM pAe jAte hai jo digambarazAka bhatuphUla tathA zvetAmbara bAlaka pratikUla hai aura binase pravaktAko sApha corI pakI jAtI hai| parana saba viruddha kavanoMse pAThakoMka hadoMmeM pAvake sAtha yaha prazna uttama hue binA nahIM rahegA ki 'naba gaNIjI mahArAja eka vigambarathako zvetAmbaraprava banAne ke lie prastuta hue the taba mApane zvetAvaraNAboMki vizva itane adhika kapanoMko usameM kyoM rahane diyA ! kyoM unheM dUsare kathanoMkI samAna, jinakA digdarzana isa lekhaka meM karAyA gayA hai nahIM nikAla diyA yA nahIM badala diyA ! tara sapranakara pIyA sAdA yahI ho sakatA hai ki yA to gaNInIko zvetAmbarasampradAyake pranyoM para pUrI pakSA mahI thI, SaSavA unheM usa sambadAyake pranyoMkA acchA bhAna nahIM thaa| ina donoM pAvamisa pahalI bAta pahuta kucha saMdigdha mAlama hotI hai aura usapara prAnaH vizvAsa vahIM kiyA jA sakatA / kyoMki papIjIkI yaha kRti hI sanakI zvetAmbara-sampradAya-bhaki
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ upara aura sAmpradAyika mohamugdhatAkA eka acchA namUnA jAna par3hatI hai aura isase ApakI prakSAkA bahuta kucha patA laga jAtA hai| isa liye dUsarI bAta hI prAyaH satya mAlama hotI hai| khetAmbaramanyAse acchI jAnakArI na hone ke kAraNa hI Apako yaha mAlUma nahIM ho sakA ki uparyukta kathana yA inhIka sadaza aura dhUsare aneka kavana bhI zvetAmbara sampadAyake viruddha bAra isa lie Apa unako nikAla nahIM sake / jahA~ taka maiM samamatA hU~ panasAgaranIkI yogyatA aura unakA zAlIya jJAva bahuta sAdhAraNa thaa| ve ivetAmbara sampradAyameM apane Apako vijJAna prasiddha karanA cAhate the aura isa lie unhoMne eka dUsare vidvAnako kRtiko apanI kRti banAkara use mole samAnameM pracalita kiyA hai| nahIM so, eka acche vidvAnkI aise jaghanyAcaraNameM kamI pravRtti nahIM ho sakatI / usake lie aisA karanA bar3e hI kalaMka aura zarmakI bAta hotA hai| paprasAgarajIne, yadyapi, yaha pUrA hI anya curAnekA sAhasa kiyA hai aura isa lie bhApa para kamikI yaha sakti bahuta beka ghaTita hotI hai ki "akhilaprabaMdha ho sAhasakartre namastubhyaM paraMtu to bhI Apa, zarmako utArakara apane muMha para hAtha pherate hue, vahe amimAnake sAtha likhate haiM ki: gaNezanirmitAM dharmaparIkSAM kartumicchati / mAdazo'pi janastatra citraM vakulasaMbhaSAt // 4 // yastasamanyate hastivareNa sa kathaM punH| kalabheneti nAzakyaM ttkuliintvshktitH||5|| cakke zrImatpravacanaparIkSA dhrmkhaagrii|| ghAcakendrastatasteSAM ziSyeNaSA vidhIyate // 6 // * arthAt-gaNAvaradevakI nirmANa kI huI dharmaparIkSAko mukha jaizA manuSya bhI yadi banAnekI icchA karatA hai to isameM koI sAdharmakI bAta nahIM hai kyoMki maiM bhI usI kulamai utsama huA hai| jisa pakSako eka gamarAna vo bAtA hai use hAdhIkA pavA kaise to DAlegA, yaha mAzaMkA nahIM karanI caahie| kyoMki usakIya kulAkise vaha bhI use toda DAla sakatA hai| mere zuru dharmasAgaracI vAyakendrane 'pravacanaparIkSA' nAmakA anya banAyA hai aura maiM unakA ziSya yaha 'dharmaparIkSA' nAmakA prapa racatA hai| isa prakAra payasAgarajIne bar3e ahaMkAra ke sAtha apanA prayakatala pragaTa kiyA hai| parantu mApakI isa katiko dekhate hue kahanA par3atA hai ki ApakA yaha koya aura thothA ahaMkAra vidvAnoMkI dRSTime kevala hAsyAspada honeke sivAya aura kucha bhI nahIM hai| yahA~ pAThakoMpara abhivagatikA yaha patha bhI pragaTa kiyA jAtA hai, jisako badalakara hI nagInIne uparake do choka (0.4-5) banAe haiM dharmoM gaNezena parIkSito yaH kathaM paryakSetamahaM jddaatmaa|' zako hi ya makkumimAdhirAja bhajyate kiM zazakena vRkSaH // 15 //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapathameM amitagata bAcArya, apanI sattA prakaTa karate hue, sikha hai'coparya gAvara dekhake dhArA parIkSA dinA gayA yA sama paDaramAse se parIkSA dilA pAsakatA hai| jisako gavarAya namasanemeM samartha hai yA ise dhaSaka maMgakara sakatA hai| isake bAda sAre parameM liyA hai parantu vijJAna sunIdharane visa dharmameM prameka karake usake pravezamArgako sarala ra diyA hai usameM mumA mese mUrkhakA praveza ho sakatA hai kyoMki pAsUcIsa line pAne para pukAmapi kA rasa roga mI prameza karate dekhA jAtA hai| pAkara dekhA, sI baccI phi borAnA mamatAmaya bhASa hai| kahA mUlAMkA yaha bhAva, aura kahAM usako dudhakara apanI pratimAnevAlekA upayuka mahAjara meM samakSavA badi parasAgarajI isI prakArakA koI vA bhASa pramA karate vo unakI zAnameM zaka bhI phrkmmaataa| parantu mAlama hotA hai ApameM bI bhI udAratA nahI thI aura khamI vAsane, dhAra hote hue bhI, lA~kI chaviko apanI kati banAne masAdhu kArya kiyA hai!! isI bada para bAra mI kitane hI anya khetAmbara savAra pAlI vA maIpAlI pAe pAve, bina sakI A~ca, parIkSA uSA samAyocanA hone kI lata hai| se. satradAyaka nimmakA liAmAko bAge bhAkara isake liye khAsa pariNama karavA cAhiye aura paiDe pranyoMki viSaya vapApaDasvitiko pramAbake sAmane rakhanA caahiye| aisA kiyA pAne para vicAralA liyA, ki pAva hogA gauramAsAmpradAyikatA tathA mantrI prakAra ho sakegI bona dhamAkI pramAviko pake hue hai| landa / ppii| . magata san 1917)
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakalaMkapratiSThApAThakI jA~ca / . 'akalaka- pratiSThApATha ' yA ' pratiSThAkalpa' nAmakA eka graMtha hai, jise ' akakhakasaMhitA' bhI kahate haiM aura jo jainasamAjameM pracalita hai| kahA jAtA hai ki 'yaha prantha vana bhAkalaMka devakA banAyA hukA hai jo 'rAjavArtika' aura 'aSTazatI' Adi pranthoMka kartA haiM aura jinakA samaya vikramakI 8 vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| yadyapi vidvAnoMko isa kathana para saMdeha bhI hai, parantu to bhI ukta kathana vAstavameM satya hai yA nahIM isakA abhItaka koI nirNaya pragaTa nahIM huA / ataH yahA~ isI viSayakA nirNaya karaneke lie yaha lekha likhA jAtA hai: yaha to spaSTa hai ki isa grantha meM prandhake banane kA koI san-saMvat nahIM diyaa| parantu pranthakI saMdhiyoM pranthakartAkA nAma ' bhaTTAkalaMkadeva ' jarUra likhA hai / gathAH -- ityAce zrImadbhAGgrAkasaMkadevasaMgRhIte pratihAkalpanAni praye sUtrasthAne pratiSThAdicatuSTayanirUpaNIyo nAma prathamaH paricchedaH // 1 // "saMdhiyoMko chor3akara pathameM bhI pratyakatane - apanA nAma ' mahAMkalaMkaTesa prakaTa" kiyA hai| jaisA ki Adi antake nimna likhita do padmati jAhira hai -- 'pratiSThAM kalpanAmAsau prayaH sArasamuccayaH / F " bheDAkalaMkadevena sAdhusaMgRhAte sphuTam // 5 // " '"bhaTTAkalaMkadevena kRto graMtho yathAgamam / pratiSThA kalpanAmAsI stheyAdAMcaMdravArakam // J J * rAjavArtika' ke kartAko chokkara, mahAkalaMkadeva nAmake koI dUsara vidvAn AcArya jainasamAgameM prasiddha nahIM haiN| isa lie mAluma hotA hai ki, saMghiyoM aura payoMmeM ' mahAkalkadeva ' kA nAma lagA honese hI yaha anya rAjavArtikake kartAkA banAyA humA samajha kiyA gayA hai| anyathA, aisA samajha lene aura kathana karanekI koI dUsarI vajaha nahIM hai| mahAphalakadevake bAda honevAle kisI mAnavIya prAcIna AcAryakI kRtimeM bhI isa pranthakA koI ulekha nahIM miltaa| prAcIna zilAlekha bhI isa viSaya meM mauna haiunase kucha patA nahIM cltaa| aisI hAlata meM pAThaka samajha sakate hai ki eka kapana kahA~ taka vizvAsa kiye jAneke yogya ho sakatA hai / astu / jahA~taka maine isa pranthako dekhA aura isake sAhityakI jA~ca kI hai usase mAlUma hotA hai ki yaha anya vAstanameM rAnavArtika ke kartA bhakkAkalaMkadevakA banAyA huA nahIM hai; unase bahuta pIchekA banA huA hai| bhAkalaMkadevake sAhitya aura unakI kathanazailIle isa prandhake sAhitya aura kapanazailIkA koI mela nahIM hai| isakA adhikAMza sAhitya-zarIra aise anyoMke vyAdhAra para banA huA hai jinakA nirmANa mahAkasaMkadevake avatArase bahuta pIcheke samaya meM huA
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| vahA~ pAThakoMka saMtopAce pramANa astita kiye jAne haiM, jinase pAThakoko isa pAtakA bhI anubhava ho pAyA ki yaha manya mAnA hai jora kisane banAyA hai (1) pratimA ke pAMcaveM paricchedameM pAnase paya aise pAe khAte ho bhagavavivasenAnIta 'pAnipurAra' se jyoMke lomA parivartanake sApa usAra lave gaye haiN| mamUna vIra para basa ARE caityayAlayAvI maktyA nirmApaNa va that / zAsanahitya dAnaM ca prAmAdInAM sadArcanam // 23 / yaha paba mAripurAmake 343 pakA 20 vo pala hai aura yahAM jyopalo binA kisI parivartana lAyA hai| vAsarvA mapyahavALyApUrSikA yata ityaa| vidhivAstAsurAntIyAM vRtti prAthamakalpakAm // 20 // isa pathakA mArA aura mAripuraNake uka parva sambandhI 14 meM pakA usAcaM donoM eka hai| paranta pUpA donoM paki miA nima pAe jAte haiN| bAvipurANake taka 34 meM papakA pUrvArtha hai ' evaM vividhAvena yA mahenyA jinezinAm / / pranyAni pUrvako apane svI pAriyodake 3.3 palA pUrSi klAyA hai| aura isa taraha para mAdizAmake eka pakSako do rAma vibhAjita karake banheM manya maga sthAnoM para sakA hai| palikhapavamanyava matamuvApanAdikam / unveva vikalpeSu dhamanya tArasam // 29 // yaha para pArisapano 343 parva, 01 para hI phArase 'mityanyat misaMnyAsevayA samam' kI jamakara 'manyaca anuyApanAvikA aisA parivartana pAyA jAtA hai| isa parivartanase prandhakyAne 'misaMdhyAlevA' ke sAbameM 'prata' aura 'udyApanAdiko basa borase paMca kArake pUchane zAmilA hai| maha sa upAharaNoM prakAra hai pandha (pratipATha) bhagavavinasenake mApurANase pahaleekA huA nahIM hai| parantu mAlakadeva bhavAminaseksa pahale se muke haiN| mampalinasenave, mahAkAThaka-zrIpAla pAtrakesariNaya guNAH patyAdi pakke hArA, bAvizrAmameM, usakA smarapa mI binA hai| aisI masameM mAmaya prApi mAkAkAdevakA panAyA humA nahIM ho sakatA / aura isa lie patA hogA ki yaha pratipATha bhAvinasenake mAvibase pIche vAta, mikI yo mavAdI pAka-sA hai| (2)vaM manthake sAsare pariccheda meM eka sthAna para, prANAyAma samayakAye hue mile haiN| uname eka patha isa prakAra hai
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 zavazAntAtsamAkRSya yA samIra prpuuryte| sa pUraka iti zeyo vAyuvijJAnakoniH // 66 // yaha paJca aura isake bAda do padya aura, ko 'niruNadi' aura 'nisAryate' zabdAMce prAraMbha hote haiM, sAnArNavake 29 3 prakaraNameM kramazaH 04,5 aura para pUrva haiN| isase prakaTa hai ki yaha anya mAnArNavake bAdakA banA humA hai| mAnAva pranyake kA zrImacaMdra bhAcAryakA samaya vikramakI 11 vI zatAbdIke lagabhaga mAnA jAtA hai| unhoMne apane isa prathama, samatamra, devanandi aura binasenakA smaraNa karate hue, 'zrImahAkaThakasya pAtu puNyA sarasvatI' isa pathake dvArA bhAkalaMkadevakA bhI le gauravake sAtha smaraNa kiyA hai| isa lie yaha pratichApATha, jisameM macanA ke pavanAphA galeca pAyA jAtA hai, madhakaLakadevakA banAyA huA na hokara vikramakI 11 vI zatAbdIke bAvakA banA huA hai, yaha kahane meM koI saMkoca nahIM hotaa| (3) esathi bhagharakakA banAyA humA, 'jinasahitA' nAmakA eka prasiddha anya hai| isa pranyase sakAoM paca jyoMki tyoM kA kucha parivartana ke sAtha uThAkara isa pratiSThApAThameM rako gaye haiN| kaI sthAnoM para usa saMhitAkA nAmolekha bhI kiyA hai aura usake anusAra kisI khAsa viSayake kapanakI pratikSA yA sUcanA kI gaI hai| yathAH dvitIye maMDale lokapAlAnAmaSTakaM bhavet / iti pakSAntaraM jainasaMhitAyAM nirUpitam // 7-16 // yadi dhyAsAtpRthakeSAM balidAnaM vivakSitam / nirupyate va jainasaMhitAmArgato yathA // 10-6 // pahale pathameM jainasahitAke anusAra bhavanakI sUcanA aura maremeM pratijJA kI gaI hai| dUsare padyameM bisa balidAna' ke kapanakI pratimA hai usakA varNana karate hue jo puSa diye haiM sanase patase paca aise haiM jo ruka saMhitAse jyoki lo uThAkara rakhe gaye hai| jaisA kina047 ke uttarAdhase chekara naM0 11 ke pUrvArSa taka ke 14 patha vikala vahI hai jo usa saMhitAke 24 3 paricchedameM na03 se 16 saka darja haiN| ina padyamise eka paca namUneke taura para isa prakAra hai pAzino dhAnyadugdhA vAyo sNpissttshrvrii| yakSasya pAyasaM bhakaM sAjyaM kSIrasamIzinaH // 5 // yahA~ pAThakoMko yaha bAnakara aura mI bhAcarya hogA ki isa pratichApAThakA maiyAcaraNa bhI ka saMhitAparase liyA gayA hai| vaha maMgalAcaraNa isa prakAra hai vijJAnaM vimarcha yasya vizada vizvagocaraM / namastasmai jinendrAya surekhAmyaciMtaye // 1 // vaditvA ca gaNAdhIza zrutaskaMdhamupAsya c| pevaMyugInAmAcAryAnapi bhaktyA namAmyaham // 2 //
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217' sAlAparaNake ye donoM papasva saMhivAke ne kAma aura para hai| tisare pake uttapameM bheda hai| mahilAmeM yaha utA sArasa sAhI saMhicyAmi maidAnAMvodhAya binasahitAm / / pAka samajha sakate haiN| visa anya maMcAvaraNa mI prapannAkara apanI banAyA hubbama ho, maha manda kyA mAlakadeva vaise mahAkaviyA~kA panAyA nA ho latA hai |kmii nahIM 1 pAsapameM yaha anya ekasamahAmanya hai| isameM samayokara palki dona bhI maha kiyA gayA hai| pravaktAkI upiyA~ isameM bahuta kama hai| bekha sake eka nima likhita pathase bhI prakAra hai- / / lokA pupamA kizcimiSyate chatyaboSakA mAyasvabanusAreNa madhulAmya vida kacit // 10 // mAraka eksapikA samaya vikamako 13 ko dhatAbdI pAyA jAtA hai| isalie prakhapAla, jisameM ucha manakabIkI saMdivAko pahuca nakala kI hai ki makI 13vI zatAbdI ke mAyA lAhumA hai, isameM koI saMdeha nahIM hai| (4) pratichApAko pIzavAdI pArA vAyA meM eka pravala prabhAva aura bhI hai| aura vaha yaha hai ki isameM mAtAparavIke manAe dUra 'binamAla' nAmaka pratimA aura 'sAgarapAmRta tase para, jyAkaloM gAma parivartana sApa, pAye nAte dinakA namUnA isa prakAra hai kimicna pAnena jagavAyA pUrva kA cakimiH kriyate soIcahA kasAmo mataH // 27 // dezakAlAnusAreNa jyAlato vA smaastaa| kurvanAM kiyAM zako vAnuSi marUpayet // . palA paya 'sAgarapAta ke bAre bayAkA 28 mAM mAra jhA patra 'cinA ke pahale bacApakA 140 vA papa hai| binagAvalako, pati mAlAparavAve, vi.saM. 1205 meM cora pAmAradhAmatako usako bIkAsahita ki0 197 meM banAkara samApta kiyA hai| ise saha hai ki vaha mAvilApATha kimako 13vI mAvAdI pAbakA panA huA hai| (5) apake tIsare paricchedameM, ekasAna para yaha divasa ekadinamArane nivAsinIke nAyake lie kara nApAra (muspaSabhI honA cAhie, tapaya bArase diyA hai: nRtyatikAlinaramyanatyamaMtpaDitam / pura pArthaye yakSapakSImavanasaMyutam / 117 // mantrako pratikSA aura sivi bhI eka aisA hI mAra kiyA hai|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ / yaha prasUri-trivarNAcArake cauthe parvakA 197 vauM paJca hai| upa trivarNAcArake aura bhI bahuta se papa isa prathameM pAye jAte haiN| isI tIsare paricchedameM upamA 25 paca aura hai, vo uka trivaNAcArase uThAkara rakhe gaye haiN| isase prakaTa hai ki yaha graMtha (pratidhApATha) pramAritrivaNIcArake vAhakA banA huA hai| brahmasUrikA samaya vikramako prAyaH 15vIM zatAbdI pAyA jAtA hai| isa lie yaha pratipATha vikramakI 15 thI khatAbdI ke bAdakA banA huA hai| ' () isa graMthake zurumeM maMgalAcaraNake bAda pa ravavekI kI pratijJA kI gaI hai usameM nemicaMdapratipATha kA bhI eka ullekha hai| yathA- atha bhiinemicndriiyvidyaashaasmaargtH| pratiSThAyAstavAdyutagaMgAnAM svayamaMginAm // 3 // becinnA pratiSThApATha gommaTasAra' ke kAM nemicanda siddhAnta cakravatIkA panAmA hunAna hokara una grahaspa nemicaMdrasArikA banAyA huA hai vo devendra ke putra tathA mahAsarike mAnane the aura jinake sAdikakA vizeSa paricaya pAne ke lie pAThakoMko saka pratiSThApATha para likhe hue usa noTako dekhanA cAhie jo anahitAMpAke 123 bhAgake aMka naM.4-5 meM prakAzita huA hai| uka noTa meM nemicadra-pratiSThApAThake bananekA samaya vikramakI 16vIM zatAbdI ke samaya batAyA gayA hai| aisI hAlatameM vivAdasya pratiSThApATha mina makI 19 vI zatAbdIkA yA usase bhI pIchekA banA huNya mAnama hotA hai| parantu isameM to koI saMdeha nahIM ki vaha 16 ko zAkhAbdIse pahalekA babA humA nahIM hai| aAda, vikramakI 15 vI zatAbdIke yAdakA ghanA huA hai| parantu kitane pAdakA dhanA humA hai, tavA nizcaya karanA mamI aura bAkI hai| (.) somanabhiSAcAra ke pahale adhyAyameM eka pratikSAvAca sa prakArase , yatmAkaM jinasenayogyagaNimiH sAmantabhadaistathA . , siddhAnta guNamanAmamunimimakalako pre| zrIsapiDijanAmadheyavibudharAzAgharaigvira--- svavhavA racayAmi dharmasikaM zAzaM vivarNAtmakam // * isa vAkyameM jina AcAyoMke anusAra kathana karanekI pratijJAkI gaI hai unameM 'mazaphAka' kA bhI eka nAma hai| ina mahAkAlako akalaMka-pravidhapA ke patIko ho abhiprAya jAna patA hai. rAjavArtika ke kartAkA nahIM kyoMki somasevatriSAcArameM bisa prakAra 'jinasena' Adi dUsare bhASAoM ke pAkyoMkA sokha pAyA jAtA hai usa prakAra rAjavAtikake kI bhAkalaMkavavake panAye hue kisI bhI anyakA prAyaH koI
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 usa nahIM miltaa| pratyuta, akalaMka-pratiSThApAThake bahutase yoM aura kathanakA samAveza usameM kakara pAyA jAtA hai| aisI hastameM, somasena trivargAcAra meM 'akalaMka-praviSThApATha' kAulekha kiyA gayA hai, yaha kahanA samucita pratIta hotA hai| somasenamiyarmAcAra vi saM0 1665 meM banakara samprapta huA hai aura kamatipAThakA usameM khoyA hai| isa lie kalaMka pratiSThApATha vi0 saM0 1665 se pahale cukA thA, isa pahane meM bhI koI saMkoca nahIM hotA / natInA isa saMpUrNa kathanakA yaha hai ki vidhAvastha pratichApATha rAjavArtikake ka bhaTTAkalaMkadevakA banAyA huA nahIM hai aura ma vikramakI 16 vIM zatAbdI se pahalekA hI banA huA hai| balki usakI racanA vikramakI 16 va zatAbdI yA 17 vIM zatAbdI ke prAyaH pUrvArdhameM huI hai| athavA yo kahie ki yaha vi0 saM0 1501 aura 1965 ke madhyavartI kisI dhamayakA banA huA hai| aba rahI yaha bAta ki, aba yaha pranya rAjavArtikake kartA bhaTTAkartakadenakA manAyA huA nahIM hai aura na 'malAkasaMkadeva' nAmakA koI dUsarA vidvAn cainasamAcane prasiddha hai, taba ise kisane banAyA hai? isakA uttara isa samaya sirpha itanA hI ho sakatA hai ki yA to naha pranya 'akalaMka' yA 'akalaMmadeva' nAmake kisI aise aprasiddha mahAraka yA dUsare vidvAna mahAdhanakA banAyA huA hai jo uparyukta samayake bhItara hue haiM aura binhoMne apane nAmake sAtha svayaM hI 'maha' kI mahatvasUcaka upAdhiko dhyAnA pasaMda kiyA hai / amavA isakA nirmANa kisI aise vyakine kiyA hai o isa granyake dvArA apane kisI kinAkAMDa yA saMtavya ke samarthanAvirUma koI eka prayojana siddha karanA cAhatA ho aura esa lie usane svaye hI isa anyako banAkara use bhadhAkalaMkadevake bAlase prasiddha kiyA *bAdako 'hisTrI oNpha kanaDI liTarecara' (kavaDI sAhityakA itihAsa) se mAma huA ki isa dhamanake bhItara 'mataphalaMkameva ' nAmake eka sAre vidvAna hue haiM * dhoke adhipati mahArakake ziSya the aura jinhoMne ka 1700 1605 ) phanaDIsopAkA eka baDA vyAka , likhA hai, jisakA nAma hai 'mAnasa' aura jisapara saMskRtakI e vistRta DIkAmI ApakI hI likhI huI hai| ho sakatA hai ki yaha praviSThApATha ApakI hI racanA ho / paraMtu phira bhI isameM manahAgaracakA dUsare manyase kara rakkhA jAnA khaTakatA jarUra hai kyoMki pApa saMta vacche vidvAna kahe jAte hai| yadi ApakA taka zabdAnuzAsana mujhe dekhaneke liye mila sakatA to isa vinayakA kitanA hI saMdeha yaha ho sakatA thaa|..... * halaka |
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho aura isa taraha para yaha pranya mI eka bAlI anya banA ho| parantu kucha bhI cha, isameM saMdeha nahIM ki, yaha anya koI mahatvakA prantha nahIM hai| isameM bahutase karana aise bhI pAe jAte haiM jo jainadharmake viruddha hai, athavA jaimasiddhAntose jinakA koI mela nahIM hai| cUMki yaha lekha sirpha pranyakI aitihAsikatA-anyakartA aura pratyake bananekA samayanirNaya karaneke lie hI likhA gayA hai isa lie yahA~ para viruNa kathanoMka kokhako choDA bhAtA hai| isa prakAra ke viruddha kathana aura mI pratiSThApAThoMmeM pAe jAte haiN| jina sabakI vistRta mAgecanA hone kI z2arUrata hai| avasara milane para pratichapAne ke viSaya para eka svataMtra lekha likhA pAyagA aura usameM yaha mI dikhalAyA jAyagA ki unakA yaha kapana kahA~ taka bevadharmake banukula yA pratikUla hai| deSavanda / sA. 26 mArca, san 1917 pUjyapAda-upAsakAcArakI jaaNc| san 1904 meM, 'pUjyapAda' pAcAryakA banAyA humA 'upAsakAcAra' nAmakA eka saMskRta anya prakAzita hulA thaa| use kolhApurake paMDita zrIyuta kAlApA bharamApAnI niThavene, marAThI payAnuSAda aura marAThI arthasahita, apane 'jaineMdra' apAkhAnemeM Apakara prakAzita kiyA thaa| jisa samaya pranyakI yaha chapI huI prati mere dekhane AI vo mujhe isake kisanehI payApara saMdeha huA aura yaha icchA paidA huI ki isake payoMkI pA~ca kI bhAba, aura baha'mAlama kiyA jAya ki yaha manpa kaunase pUjyapAda bhAcAryakA panAmA hulA hai| mIse merI isa viSayakI khoja jArI hai| aura usa khobase abataka vo kucha natIjA nikalA hai use prakaTa karane ke liye hI yaha lekha likhA jAtA hai| sabase pahale mujhe dehalIke, 'kyA maMdira ke zAsa-bhaDArameM isa pranyakI hastalikhita pravikA patA claa| isa pratike sAtha chapI huI pratikA ko nikAla kiyA gayA vo usase, mAlama huA ki usameM chapI huI pratike nimnalikhita chaha loka nahIM hai pUrvAparavirodhAdipura hiMsAvapAsanam / pramANasyasaMpAdi zAstra parSababhASitam // 7 // gopucchikazvetavAlA drAviDo, yApanIyakaH / nipicchati paMcate jainAmAsa prakIrtitAH // 10 // mAsyaItA paye devo dharmo nAsti iyAM vinA / sapa parakha nainthyametatsamyaktvalakSaNaM n.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAMsAziSa yA nAsti na satyaM madyapAyiSu / dharmabhAvo na jIveSu madhUdumbaraleviSu // 15 // vite mrAntirjAyate madyapAnAt mAtra cina pApacaryAmupaiti / pApaM chatvA durgati yAnti mUDhAstasmAnmaya maiva deya na peyaM // 16 // bhAvavAni paMcava triprakAra gunnvtm|| zikSApratAni catvAri ityetadvAdazAtmakam // 22 // sAtha hI, yaha mI mAkhama huA ki bahIvAlI pratimeM nIce likhe hue basa hoka chapI huI pratise adhika hai kSetra vAstu ghanaM dhAnyaM dvipadazca catuHpadam / mAsanaM zayanaM kurya bhAMDaM ceti pahirdaza // 7 // muchI ca vasaMpanA mAyonisamAnikA / sukhAnAM sukhinaH proktA tatpuNyapreritA sphuTam // 53 // sajAtiH sadgRhasthatvaM pArivAjyaM surendratA / sAmrAjyaM paramAIntyaM nirvANaM ceti saptadhA / / 56 // khajUra piMDakhajUra phAvalyaM zarkaropamAna / suvizvAvika bhogAMva jhuMjate mAtra saMzayaH // 6 // vatA kutsitadeSeSu jAyante paappaaktaa| tataH saMsAragAsu paJcadhA bramaNaM sadA // 1 // pratimahotasthAnaM pAdakSAlanamarcanam / namasividhayukena eSaNA nava puNyayuk // 6 // zrutismRtiprasAdena tatvavAnaM prajAyate / tato dhyAnaM tato bhAnaM baMdhamokSo mavettataH // 70 // nAmAvibhicatabhedajinasaMhitayA punaH / yaMtramaMtrakrameNeSa sthApayitvA jinAkatim / 76 // upavAso vidhAvanyo gurupAM svasya sAkSikA sopavAso jineruko na ca dehasya daMDanam // 8 // divasasyAeme bhAge mandImUte divaakre| naka prAdurAcAyoM na nakaM rAtribhojanam // 19 // kokoMkI isa nyUnAdhikatAke avirita donoM pratiyoma kahI vahI poMca kamameda bhI pAyA gayA, aura vaha isa prakAra hai behalIvAlI pratimeM, mI duI pratike 55 3 pabase ka pahale usI pratikA 55 pA patha, nambara 7 kokase ThIka pahale na068 koka, 2073 vAle pakke
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ manAvara naM. 1 kA paya, na074 bALe payase pahale naM. 1 kA paya aura naM. 11 kelokake anantara usI pratikA antima choka naM. 16 diyA hai| isI taraha 1. sambarake pathake anantara usI pratike 14 aura 95 nambaravAle paba kamazaH diye haiN| isa kramabhedake sipAya, donoM pratiyoM ke kisI kisI kokameM parassara kucha pAThabheda bhI upalabdha huA, parantu vaha kucha vizeSa mahatva nahIM rakhatA, isaliye use yahA~para choya jAtA hai| dehalIko isa pratise saMbahakI koI vizeSa nivRtti na ho sakI, balki kitane hI aoma use aura bhI jyAdA puSTi milI aura isaliye pranyakI dUsarI hastalikhita pratigoke dekhanekI icchA banI hI rhii| kitane hI bhaMDAroMko dekhanekA avasara milA aura kitanehI maDAroMkI sUciyA~ bhI nagarase gujarI, parantu unameM mujhe isa 'anyakA darzana nahIM huvaa| antako pichale sAla jaba maiM 'bainasiddhAntamavana'kA nirIkSaNa karaneke liye mArA gayA aura vahA~ karIba do mahIneke ThaharanA humA, to usa vaka bhavanase mujhe isa pranyakI do purAnI pratiyA~ phanaDI akSaroM meM likhI huI upalabdha huI-eka tADapatroMpara aura basarI kaagjpr| ina pratiyoM ke sAtha chapI huI pratikA jo migaca kiyA gayA to usase mAlUma humA kina donoM pratiyoma chapI huI pratike ve zyoka nahIM hai jo veilIpAlI pratimeM bhI nahIM hai, aura na vedasa zyoka hI hai bo dehalI kI pratimeM chapI huI pratise adhika pAe gaye haiM aura jina savakA asara ullekha kiyA jA cukA hai| isake sivAya, ina pratimi chapI huI pratike nIce likhe hue pandraha loka bhI nahIM hai kSudhA zuSA bhayaM vaSo pago mohazca cintanam / aba rajA ca mRtyukha svedA khedo mvortiH||4|| vismayo jananaM nidA viSAdo'STAdaza shussH|| trijagatsarvabhUtAnAM doSAra sAdhAraNA ime // 5 // etedoSaivinirmuko kho'yamAto nirNjn|' vidyante yeSu ve nityaM te'tra saMsAriNaH smRtaa||6|| svaMtatvaparavaSeSu heyopaaveynindhyH| saMzayAdivinirmukAsa samyagdRSTirucyate // 9 // rakamAtrapravAheNa strI ninyA jAyate sphuTam / vidhAtujaM punAsaM pavitraM jAyate katham // 19 // akSaraina vinA zabdAste'pi jnyaanprkaashkaar| . tadrakSArtha va padasthAne maunaM zrIjinabhASitam // 41 // dinyadehaprabhAvAH svdhaatuvivrjitaaH| gotpattine tatrAsti divyadevAstatomavAH // 17 //
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 jJAnavAn zAnadAnena nirmyo'mydaantaa| manadAnAtmukhI nityaM niyodhipajAmaveda // 19 // yenAkAreNa mukAtmA zuklaNyAnapramAvataH / tenArya zrIjinodevo vimvAkAreNa pUjyate // 72 // AptasyAsavidhAne'pi puNyAyAkRtipUjanam / tAkSasudrA na ki kuyuviSasAmayesUdanam // 7 // janmajanma yadamyastra dAnamadhyayanaM tpH| venaivAbhyAsayogena tatraivAnyasyate punaH // 4 // ahamI cATakarmANi siddhilAmA cturdshii| paMcamI kevalakAnaM tasmAttatra yamAcaret // 79 // kAmakSepo nakartavya AyurakSINaM dine dine / yamasya karuNA nAsti dharmasya tvaritA gatiH // 9 // anityAni zarIyaNi vibhavo naiva shaashctH| nityaM sanihito mRtyu karvavyo dharmasaMgrahAH // 15 // / jIvaM mRtakaM manye dehinaM dharmavarjitam / mRto dharmeNa saMyuko dIrghajIvI bhaviSyati // 16 // chamI huI pratise ina pratiyoma SaSika paya koI nahIM hai| krama-bhedakA udAharaNa sirpha eka hI pAyA jAtA hai aura vaha yaha hai ki, chapI huI pratima no patra 50 paura 51 nambaroM para diye hai ve patha ina praviyoMmeM kamazaH 39 aura 38 nambaroM paraaryAda, mAge pIche-pAye jAte hai| kI pAThabhedakI bAta, vaha kucha upaka mala hotA hai aura kahIM kahIM ina donoM pratimi parasara mI pAyA jAtA hai| pakha vaha bhI kucha vizeSa mahatva nahIM rakhatA aura usameM jyAdAtara ape kI tavA lekhakoM kI bhUleM zAmila hai| to mI do eka khAsa sAsa pAThamedokA yahA~ paricaya karA denA munAsiba mAlUma hotA aura vaha isa prakAra hai (1) bakhare pachameM 'nirgandhA syAtapasvI vaeppalI nirmanya hotA hai) ke sAnameM mArAko pratiyoMmeM "nimranyena bhavenmokSa (nirgaya honese mokSa hotA hai) aisA pATha diyA hai| dehIvAlI pratimeM bhI yahI pATha "nirbhaya na bhavemokSA' aise mada mase pAyA jAtA hai| (3)chapI huI pratike 30 meM pAyameM 'na pApaM ca mamI deyA' aisA jo eka caraNa hai paha tADapatrapAlI pratimeM bhI vaisA hI hai| paraMtu bAyako jharI pratimeM usakA mana pressaamniideyaa|' aisA diyA hai aura behalIvAlI pratimeM yA nAtavyA ime nityaM ' isa so upaladha hotA hai|..
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 (3) chapI huI pratimeM eka patha * isa prakAra diyA huA haivRkSA dASAgninAlagnAstatsavyaM kurvate ghane / AtmAruDhataroragnimAgacchantaM na cetyasau // 91 // " isa pacakA pUrvArdha kucha mazuddha jAna par3atA hai aura isI se marAThImeM isa pathakA jo yaha artha kiyA gayA hai ki 'janameM dAvAbhise prase hue vRkSa usa dAdAbhise mitratA karate haiM, parantu jIva svayaM jisa deharUpI vRkSapara caDhA huA hai usake pAsa AtI huI abhiko nahIM jAnatA hai' vaha ThIka nahIM mAlUma hotA / AArAkI pratiyoMmeM ukta pUrvArdhakA zuddha rUpa 'vRkSA dAvAgmilA ye tatsaMkhyA kurute cane' isa prakAra diyA hai aura isase arthakI saMgati bhI ThIka baiTha jAtI hai--yaha bhASThaya nikala AtA hai ki 'eka manuSya dhanameM, yahA~ dASAbhi phailI huI hai, pakSapara caDhA huA, vana dUsare pakSoMkI minatI kara rahA hai jo dAvAbhise prasta hote jAte haiM ( yaha kaha rahA hai ki amuka vRkSako Aga lagI, vaha jalA aura vaha girA / ) parantu svayaM jisa vRkSapara caDhA huA hai usake pAsa AtI huI Apako nahIM dekhatA hai| isa alaMkRta AzayakA spaSTIkaraNa bhI prathameM agale patha dvArA kiyA gayA hai aura isase donoM padyoMkA sambaMdha bhI ThIka baiTha jAtA hai| ArAkI ina donoM pratiyoM meM pratyakI zrokasaMkhyA kula 75 dI hai, yadyapi, aMta paryo para lo naMbara par3e hue haiM unase vaha 76 mAlUma hotI hai / parantu 'na vettimadyapAnataH isa eka padmapara lekhakoMkI galatIse do nambara 8 aura 1 para gaye hai jisase AAgeke saMkhyAMkoM meM barAbara eka eka nambarakI vRddhi hotI calI gaI hai| dehalIvAlI pratimeM bhI isa pazcapara bhUlase do nambara 13 aura 14 DAle gaye haiM aura isI liye usakI zlokasaMkhyA 100 hone para bhI vaha 101 bhAluma hotI hai| chapI huI pratiko chokasaMkhyA 96 hai / isa taraha dhArAkI pratiyoMse chapI huI pratimeM 21 aura dehalIvAlI pratimeM 25 loka baDhe hue haiN| ye saba caDhe hue koka 'kSepaka' hai jo mUla anyakI mitra mitra pratiyoMmeM kisI taraha para zAmila ho gaye haiM aura mUla pranyake agabhUta nahIM hai| ina zlokoMko nikAlakara pranthako paDhanese usakA silasilA ThIka baiTha jAtA hai aura vaha bahuta kucha sunAmbara, mAlUma hone lagatA hai| eta esake, inako yAgika karake paDhanese usameM bahuta kucha beDhaMgApana A jAtA hai aura vaha aneka prakArakI gar3habaDhI tathA ApattiyoM se pUrNa jaMcane lagatA hai| isa bAtakA anubhava sahavaya pAThaka svarga anyaparase kara sakate haiN| ina saba anusaMdhAnaka sAya anyako paDhanese aisA mAlUma hotA hai ki chapI huI prati jisa hastalikhita prati parase tapyAra kI gaI hai usameM tathA dehalIkI pratimeM jo * dehalIko pratimeM bhI yaha padma prAyaH isI prakArase hai, sirpha itanA bheda hai ki usameM pUrvArdhako uttarA aura uttarArdhako pUrvArdha banAyA gayA hai|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ para par3e hue hai unheM yA to kisI vidvAnne vyAkhyA mAdike liye apanI pratimeM TippapIke taurapara likha rakkhA thA yA anyakI kisI kAnaDI vAdi TIkAmeM ke viSayasamAnAdike liye 'saca' mAvi sase diye hue the aura aisI kisI pratise nakala karate hue lekhakoMne unheM mUla pranthakA hI eka aMga samajhakara nakala kara galA hai| aise hI kisI kAraNase ye saba choka aneka praviyoMmeM prakSita hue jAna par3ate haiN| aura isaliye yaha kahanemeM koI saMkoca nahIM ho sakatA ki ye par3e hue paya jhare aneka granthoMka patha hai| namUneka taura para yahA~ pAra poko upata karake patalAyA jAtA hai ki ve kauna kaunase pranyake paya I gopucchikAvetavAsA drAviDo yaapniiykaa| nipicchedhAti paMcate jainAmAsA prkiirtitaaH|| 10 // yaha patha inAnandike 'nItisAra" anyakA paca hai aura usameM bhI,naM010 para diyA huA hai| sajAti sAhasthatvaM pArivAjye sukhatA / sAmrAjyaM paramAInya nirvANaM ceti satadhA // 56 // .. yaha paya, jo dehalIpAlI pratimeM pAyA jAtA hai, zrIjinasenAcArya mAnierAmakA patha hai maura isakA yahA~ pUrvAparasoMka sAtha kucha mI mela mAdama nahIM hotaa| mAtasyAsanidhAne'pi puNyAyAkatipUjanam / tArzamudrAna kiM kuryaviSasAmarthya sUdanam // 73 // yaha pIsomadevasarika 'yasasTiLaka praSakA patha hai aura usake mAThaveM bhAvAsameM pAyA jAtA hai| anityAni zarIrANi vibhavo naiva shaasvtH| nityaM sanihitomRtyuH karvanyo dharmasaMgrahaH // 15 // yaha 'cANakya nIti kA loka hai| kA-TippaNiyA~ka choka kisa prakArase mukha pranyameM zAmila ho pAte hai. isakA vizeSa paricaya pAThakoMko ratnakaraekavAvakAcArakI bA~ca + mAmake lekhadvArA karAyA paayaa| yahAM taka ke isa saba kamanase yaha mAna vijula sApha ho jAtI hai ki chapI huI pratiko dekhakara usake poMpara ko kucha saMdeha uttama huA pA vaha anucita nahIM thA balki yaSA hI thA, aura usakA nirasana bhArAkI pratiyoM parase bahuta kucha bAtA hai| sAtha hI, yaha pAta pAnameM yA jAtI hai ki yaha pranya jisa rUpase pI huI pratimeM vaSA pahalIbAlI pratimeM pAyA jAtA hai usa kAmeM yaha pUjyapAdakA 'upAsakAcAra' mAnikAcaprathamAlA meM prakAzita ratnakaraNDabhAvakAcAra ' para bo 4 chokI visvata prastAvanA likhI gaI hai usIma ralakaraNyaka zrA0 kI yaha saba jA~ca zAmila hai|
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM hai, balki chamI huI pratimesa, kara diye hue, 11 zloka aura vehalIpAlI pratimesa / 25 choka kama kara denepara vaha pUjyapAdakA upAsakAcAra rahatA hai aura usakA ma prAyaH vahI hai jo bhArAkI pratiyoM meM pAvA. pAtA hai| saMbhava hai ki prandhake antameM kucha payoko prazasti aura ho aura vaha kisI jagahakI dUsarI pratimeM pAI jAtI the| usake liye vidvAnoMko anya sthAnoMkI pratiyA~ bhI khojanI cAhie~ / aba dekhanA yaha hai ki, yaha paMtha kaunase pUjyapAda AcAryakA banAyA huA hai| 'pUjyapAda ' nAmake bhAcArya ekase adhika ho cuke haiN| unameM sabase jyAdA prasiddha aura bahumAnanIya pAcArya 'jainendra ' vyAkaraNa tathA 'sarvArthasiddhi' Adi pranyoMki phartA hue haiN| sabakA dUsarA nAma devabandI' mI thAaura devanandI nAmake bhI kitane hI vAcAyokA patA patA hai| isase, paryAya nAmakI vajahase yadi unamese hI kisIkA praNa kiyA jAya to kisakA prahaNa kiyA jAya, yaha zaka samajha nahIM aataa| anya mantameM abhI taka koI prazasti upalabdha nahIM huI aura na thake zurumeM- kisI bhAcAryakA smaraNa kiyA gayA hai| hA~ bhArAkI eka pratike antameM samAtisUcaka ko pAkya diyA hai vaha isa prakAra hai* vi zrIvAsapajyapAdAcAryaviracita upAsakAcAra smaayH||" isameM pUjyapAda se pahale 'bA' zabda aura jur3A humA hai aura usase do vikalpa sapanA ho sakate haiN| eka to yaha ki yaha anya 'pAsapanya' nAmake vAcAryakA banAyA huA hai aura lekhakake kisI abhyAsakI vajahase-pUnyapAvakA nAma cittapara jyAvA bAhumA prathA abhyAsameM adhika pAyA huA honeke kAraNa-pAda' zabda usake sAthameM galatIse aura adhika likhA gayA kyoMki vArapalya' nAmakemI bhAcArya e-eka pAsapUtya' zrIdhara bhAcArya ke ziSya the, jinakA kha mApanaMvidhAvakAcArakI prazastimeM pAyA jAtA hai aura 'dAnazAsana ' preyake kA bhI eka 'vAsupUjya' hue hai, jinhoMne zaka saMvat 1343 meM ucha aMgakI svanA kI hai| dUsarA vikalpa yaha ho sakatA hai ki yaha pranya' pUjyapAda'mAcAryakA hI banAyA huA hai aura usake sAtha meM 'vAsu' zabda lekhakake vaise hI kisI sambAsake kAraNa, galatIse juDa gayA hai| vyAvAtara sayAla vahI hotA hai ki vaha pichalA vikalpa hI ThIka hai| kyoMki bhArAkI dUsarI pratika maMtameM bhI vahI pAya diyA huA hai aura usameM 'pAsa' zabda nahIM hai| isake sivAya, chapI huI prati aura behalIkI pratimeM bhI yaha anya pUjyapAdakA banAyA huA kiyA hai| sAtha hI, "digambara jainapranyakartA aura unake pranya, nAmakI sUcIma bhI pUjyapAdake nAma ke sAtha eka zrAvakAcAra pranyakA ugokha milatA hai| eka devanadI binayabAke biSya aura visaMdhAna ' kAvya kI 'padakaumadI thokarake kartA nemicaMdrake guSadhe, aura eka devanadI bhAcArya brahmalAnyakake guru the jisake paTane ke liye saMvat 1627 meM 'binayAkalpa' kI yaha prati likhI gaI thI jisakA khaca seTha mANikacaMdrake prazastisaMgraha' raviTarameM pAyA jAtA hai|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 267 ina saba bAtoMse yaha to pAnA cAtA hai ki yaha anya pUjyapAdAcAryakA banAyA huA hai paraMtu kaunase 'pUjyapAda' AcAnakA banAyA huA hai, yaha kucha mAna nahIM hotaa| Upara jisa paristhitikA ullekha kiyA gayA hai usaparate, nadyapi, yaha kahanA AsAna nahIM hai ki yaha anya amuka pUjyapAda AcAryakA banAyA huA hai, paraMtu isa anya ke sAhityako sarvArthasiddhi samApitantra aura Topadeza nAmaka anyoMki sAhityake sAtha milAna karane para itanA z2arUra kaha sakate hai ki yaha anya uka prayoMki kartA zrIpUjyapAdAcAryakA banAyA huA to nahIM hai| ina anyoMkI lekhanI misa bhoktAko kiye hue hai, viSaya-pratipAdanakA inameM vaisA kucha DhaMga hai aura jaisA kucha inakA sandavinyAsa pAyA jAtA hai, usakA isa granthake sAtha koI mela nahIM hai / sarvArthasiddhimeM zrAvakadharmakA bhI varNana hai, paraMtu vahA~ samAdismase viSayake pratipAdana meM jaisI kucha vizeSatA pAI jAtI hai vaha vahIM dRSTiyocara nahIM hotI / yadi yaha prantha sarvArthasiddhike kartAkA hI banAyA huA hotA to, cUMki yaha zrAvakamakA eka svataMtra dhanya mA isaliye, isameM zrAvakadharma-sambandhI anya vizeSatAoMke atirikta una saba vizeSatAoMkA bhI ullekha bhara honA cAhie thA jo sarvApasiddhimeM pAI jAtI hai| paraMtu aisA nahIM hai, balki kitanI hI jagaha kucha phavana paraspara vibhinna bhI pAyA jAtA hai, jisakA eka namUnA nIce diyA jAtA hai- sarvArthasiddhine 'ava daMDavirati bhAmake tIsare guNavatakA svarUpa isa prakAra diyA hai"asatyupakAre pApAdAnaheturanarthadaNDaH / tato viratiranarthaviratiH // anarthadaNDaH paMcavidhaH / apadhyAnaM, pApopadezaH, pramAdacaritam, hiMsApradAnam, mazumadhutiriti / tatra pareSAM jayaparAjayavadhandhanA chedaparasvaharaNAdi kathaM syAditi manasA cintanamabhyAgam / viryakezavANijyaprANivadhakAraM mAdiSu pApasaMyuktaM dhacamaM pApopadezaH / prayojanamantareNa sukhAdicchedanamamikaDUna salilasecanAdyavadyakArya prmaadaacritN| vipakaNTakazAstrAbhiranukazAdaNDAdihiMlIpakara mapradAnaM hiMsApradAnam / hiMsAgAdipravardhanadu ekathAmavapazikSaNavyApRvirazubhazrutiH / " isa svarUpakathanameM anarthadaMDaviratikAra prayANa, sarAMce pAMca kA nAmanirdeza aura phira pratyeka mekkA svasta bahuta hI maMce tu zabdani batalAyA gayA hai| aura yaha eka kamana tatvArthasUtrake usa mUla sUtrameM nahIM hai jisakI vyAkhyAne dhAvAryamahodavane yaha saba kucha kiyA hai| isaliye vaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki mUla granthake anuroSate unheM vahIM para aisA likhanA par3A hai| vAstavameM, unake matAnusAra, jaina vikAsakA isa niSayameM aisA hI Adhana dhAna paDhatA hai aura usIko unhoMne pradarzita kiyA hai| aba upAsakAcAraneM diye hue isa ke lakSmako dekhi
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAzamaNDalamArjAviSazamazAnavAna : na pApaM ca amI deyAstRtIya sthAnaguNavatam // 19 // isameM manadaMDaviratikA sAtiviSAlA lakSaNa nahIM hai aura na usake pA~ca medoMkA koI ulekha hai| balki yahA~ isa pratakA o kucha lakSaNa athavA svala batalAyA gayA hai yaha manadaMDake pA~ca bhedoM se 'hiMsApradAna' nAmake cauthe bheda kI piratise hI sambandha rakhatA hai| isaliye, sarvArthasiddhikI dRSTise, yaha lakSaNa lakSyake eka dezameM nyApaneke kAraNa adhyAti doSa dUSita hai, aura kadApi sAyasiddhike kAMkA nahIM ho sktaa| isa prakArake vibhinna kathanoM bhI yaha pranya sarvArthasikkei kartA zrIpUjyapAda svAmIkA banAyA humA mAlana nahIM hotA, taba yaha anya dUsare kaunase pUjyapAda bhAcAryakA banAyA humA hai aura kaba banA hai, yaha bAta avazya jAnaneke yogya hai aura isake liye vidvAnoko kucha vizeSa anusaMdhAna karanA hogaa| mere khyAchameM yaha anya paM0 AzAparake bAdakA-13vIM zatAbdIse pIchekA banA huA mAlUma hotA hai| paraMtu mamI meM isa bAtako pUrNa nizcayake sAtha kahane ke liye tayAra nahIM hai| vidvAnoko cAhie ki ve svapa isa viSayakI khona kareM, aura isa bAtako mAlUma kareM ki kina kina prAcIna granthoM meM isa granthake pokA unela pAyA jAtA hai| sAthahI, unheM isa anyakI dUsarI prAcIna pratiyoMkI mI khona lagAnI caahie| saMbhava hai ki unameMse kisI pratimeM isa pranyakI prazasti upalabdha ho Aya / / isa lekhaparase pAThakoMko yaha batalAnekI jarUrata nahIM hai ki maMDAroMmeM kitane hI anya kaisI saMdigdhAvasthAmeM maujUda haiM, unameM kitane adhika kSepaka zAmila ho gaye haiM aura ve mUla pranyakAkI kRtiko samajhanemeM kyA kucha prama utpanna kara rahe haiN| aisI hAlata meM, prAcIna pratiyoM parase anyoMkI jAMca karake umako yathArya svAma pragaTa karanekI mora usake liye eka judAhI vibhAga sthApita karanekI kitanI adhika jarUrata hai, isakA anubhava sAdara pAThaka svayaM kara sakate haiN| prAcIna pratiyA~ dinapara dina naSTa hotI jAtI hai| unase zIghra sthAyI kAma le lenA caahie| nahIM to unake naSTa ho mAnepara yathArtha vastusthitike mAlama karanemeM phira bar3I kaThinatA hogI aura aneka prakArakI dikkateM paidA ho jAyegI / kamase kama una khAsa khAsa pranyoMkI pA~ca to jarUra ho nAnI cAhie jo baDe baDe prAcIna bhAcAyoMke banAye hue maSA aile mAghAki nAmase vAmAMkita hai aura isaliye unameM nasI nAmake prAcIna bhAcAyoMke banAe hue honekA prama utsama hotA hai| AzA hai, hamAre dAdI mAI isa viSayako upayogitAko samajhakara usapara jarUra dhyAna denekI chmaa-kreNge| sarasAvA, ji. shaarnpur| mA0 25 navambara san 1921 . jugalakizora mukhtAra
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ par3hane, yogya dhanya / traivarNikAcAremA somana pacAlalaMbI sonahata hindI ApaTIkAsahita jisakI yaha parIkSA hai| naMe 10 - parIkSA-prathama dvitIya, mAMga, prabhAga ke 'umAsvAmibhASakAMcAra, inda + 5) hai| dUsare bhAgame cAra vistRta samasyecanA hai| pracArArtha ina ekhA hai, 'donoM bhAgoMmeM savA sau. vanA sau (--) : dvitIya bhAgakA / hai'| jainAcA zAsanada karAkara Dictate -nepA sanna adhakta hai| kAdarzana hai| M bhAga vibhAga pANa 01) jaina-nyAkA kAryAlaya, pii0ii| DELEIAVEIEN JAISISTEN
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
_