Book Title: Anekant 1940 04
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/527161/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM ahama . D ITTULLHDHINAMITRAAT 2. SSS JI TIMIRE nIti-virodha-dhvaMsI loka-vyavahAra-vartakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // ___ sampAdana-sthAna-cIrasevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, ji. sahAranapura prakAzana-sthAna-kanaoNTa sarkasa, po0 bo0 naM0 48, nyadehalI caitra-pUrNimA, vIranirvANa saM0 2466, vikrama saM01667 varSa 3 kiraNa 6 umArakAtti-ramaragA tattvArthasUtra-kartAramumAsvAti-munIzvaram / zrutakelidezIyaM vande'haM guNa mandiram // -nagaratAlluka zilAlekha naM046 tattvArthasUtrake kartA una umAsvAti munIzvara kI maiM vandanA karatA hU~-unake zrIcaraNoMmeM natamastaka hotA hU~-jo guNoMke mandira the aura karIba-karIba zrutakevalI the / zrImAnumAsvAtirayaM yatIzastatvArthasUtraM prkttiickaar| yanmuktimArgAcaraNodyatAnAM pAtheyamadhye bhavati prajAnAm // -zravaNabelagola zilAlekha naM0105 zrImAn umAsvAti ve munIndra haiM jinhoMne usa tattvArthasUtrako prakaTa kiyA hai jo ki muktimArga para calane ko udyamI prajAjanoM ke liye mUlyavAna pAtheya (kalevA) ke samAna hai-mokSamArga para calane ke liye kamara kase huoM kI AvazyakatAko pUrA karatA huaA unheM calanemeM samartha banAne vAlA hai / abhU dumAsvAtimuniH pavitre vaMze tadIye sakalArthavedI / sUtrIkRtaM yenajinapraNItaM zAstrArthajAtaM munipuGgavena // sa prANisaMrakSaNasAvadhAno babhAra yogI kila gRdhrapakSAn / tadA prabhRtyeva budhA ymaahuraacaaryshbdottrgRdhrpinycchN|| -zravaNabelagola zilAlekha naM0 108 una (zrI kundakundAcArya) ke pavitra vaMzameM ve umAsvAti muni hue haiM jo saMpUrNa padArthoMke jAnane vAle the, munipuMgava the aura jinhoMne jinadeva-praNIta zrAgamake saMpUrNa arthasamUhakI sUtrarUpameM racanA kI hai / ve prANiyoM kI rakSAmeM bar3e sAvadhAna the aura isake liye unhoMne eka bAra piMchI ke rUpa meM gRdhrake paroMko dhAraNa kiyA thA, usa vakta se budha-jana Apako 'gRdhrapiJchAcArya' kahane lage the / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbara karmasAhitya digambara 'paMcasaMgraha [le0-50 paramAnanda zAstrI ] baMdhazataka aura paMcasaMgraha isa samaya mere sAmane upasthita hai| isa graMthameM baMdha pa tAmbara sampradAyameM 'karmaprakRti' graMthake kartA kathanaka kathanakI pradhAnatA honese isakA nAma 'baMdha-zataka' bhI 7 AcArya zivazarma mAne jAte haiM, aura Apako rUDha ho gayA hai / parantu isa zataka prakaraNakI racanAkA pUrvadhara bhI batAyA jAtA hai / zrApa karma sAhityake vizeSajJa sAmaJjasya 'karmaprakRti' ke sAhitya Adi ke sAtha ThIka hote hue anya siddhAnta Adi viSayoMmeM bhI acchI nahIM baiThatA / jo gambhIratA aura sUtra-kathana-zailI karma prakRtimeM hai vaha isa zataka prakaraNameM upalabdha nahIM hotI, yogyatA rakhate the| ApakA samaya yadyapi pUrI taurase nirNIta nahIM hai, phira bhI saMbhavataH vikramakI 5vIM zatA aura isase isake ziva-zarmakartRka honemeM saMdeha hotA hai / aisA mAlUma hotA hai ki yaha zataka' prakaraNa kisI bdI anumAnita kiyA jAtA hai / 'karmaprakRti' granthake anya ke dvArA hI saMgraha kiyA gayA hai / isake zurumeM avalokana karanese ApakI vidvattAkA yatheSTa paricaya mila jAtA hai| isa graMthakI racanA susambaddha hai aura maMgalAcaraNa aura graMthapratijJAkI jo gAthA pAI jAtI hai pratipAdya viSayake acche pratipAdanako liye hue hai / vaha isa prakAra haiisameM jisa rUpase baMdha-udaya, udIraNA, saMkramaNa aura arahante bhagavante aNuttaraparakkame paNamiUNaM / baMdhasayage nibaddha saMgraha miNamo pavakkhAmi // upazama AdikA varNana diyA hai vaisA sUtrabaddha, saMkSipta kathana anya zvetAmbarIya karma granthoMmeM bahuta hI isa gAthAmeM aNuttara parAkrama vAle arahaMta bhagavAn kama dekhane meM AtA hai| inhIM prAcArya-dvArA saMkalita ko namaskAra karake baMdhazatakameM nibaddha isa saMgrahako eka 'zataka' nAmakA prakaraNa bhI kahA jAtA hai jo kahane kI pratijJA kI gaI hai, isase isa graMthake eka saMgraha ---- graMtha hone meM to koI saMdeha mAlUma nahIM hotaa| parantu * AcArya maladhArI hemacandra jo isa zataka prakaraNake TIkAkAra haiM unhoMne isa graMtha kI gAthAsaMkhyA saMkhyA maMgalAcaraNakI gAthA sahita 108 hotI haiM / 10. batalAI hai jaisA ki unake nimna vAkyoMse spaSTa yadi maMgalAcaraNakI gAthAko mUlagraMthakI na mAnI jAve hai -"zrI zivazarma sUribhiH saMkSiptataraM sukhAbabodhaM to bhI gAthAoMkI saMkhyA 107 hotI haiM jisakA ca gAthAzataparimANaniSpannaM yathArthanAmakaM zatakAkhyaM 'gAthAzata parimANaniSpannaM' vAle vAkyake sAtha virodha prakaraNamabhyadhAyIti" / jaba ki isa prakaraNakI gAthA- hotA hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 6] zvetAmbara karma sAhitya aura digaMbara 'paMcasaMgraha ' prazna yaha hai ki vaha saMgraha kisakA kiyA huA hai aura kahAMse kiyA gayA hai / saTIka pratimeM ukta gAthA para koI nambara nahIM diyA aura na cUrNIkArane isakI vyAkhyA hI kI hai / isIliye maladhArI hemacandrane isakI TIkA nahIM kI aura likhA hai ki 'yaha gAthA isa graMthake zurumeM dekhI jAtI hai parantu usakI vyAkhyA pUrva cUrNIkArane nahIM kI, isaliye ukta gAthA prakSipta mAlUma hotI hai aura sugama bhI hai', aisA likhakara usake dotIna padoM kI sAdhAraNa vyAkhyA dI hai / isase spaSTa hai ki maladhArI hemacaMdra bhI isa gAthAko mUla graMthakI mAnane meM saMdigdha the / astu, yadi isa gAthAko mUla graMthakI mAnanA iSTa nahIM hai to isa graMthake zivazarmakartRka hone kI hAlata meM maMgalAcaraNakI koI dUsarI gAthA honI caahiye| kyoMki AcArya zivazarmane apanI 'karmaprakRti' meM maMgalAcaraNa kiyA hai / yaha nahIM ho sakatA ki eka hIgraMthakAra apane eka graMthameM to maMgalagAnapUrvaka graMtha racanekI pratijJA kare aura dUsare meM na maMgalagAna kare aura na graMtha racane kI koI pratijJA hI kre| jaba maMgalAdikakI dUsarI koI gAthA nahIM hai taba yA to isa grantha ko zivazarmakRta na kahanA cAhiye / aura yA yaha mAnanA cAhiye ki ukta gAthA isI graMthakI gAthA hai aura usake kathanAnusAra yaha grantha eka saMgraha graMtha hai / donoM hAlatoMmeM yaha graMtha zivazarmakRta nahIM ThaharatA; kyoMki yaha graMtha jaisA ki Age prakaTa kiyA jAyagA, zaH nahIM kintu zabdazaH itanA adhika saMgrahagraMtha hai ki ise zivazarmajaise zrAcAryakI kRti nahIM kahA jA sktaa| unake karmaprakRti graMthakI paddhati-kathanazailI aura sAhitya ke sAtha isa * siddhaM siddhatthasuyaM vaMdiyaNiddho ya savvakammamalaM / kammaTThagassa karaNagudaya saMtANi vocchAmi // - karmaprakRti 1 376 kA koI mela bhI nahIM baiThatA aura isaliye isakA saMgraha kisI dUsare hI vidvAn ne kiyA / kA~ hai, isakA kucha digdarzana zrAge karAyA jAtA haiM / di0 jaina sampradAya meM prAkRta paMcasaMgraha nAmakA jo eka prAcIna karmagraMtha upalabdha hai aura jisakA saMkSipta paricaya anekAntake isI varSakI tIsarI kiraNa meM 'ati prAcIna prAkRta paMcasaMgraha ' zIrSaka ke nIce karAyA jA cukA hai, usake 'zataka' nAmaka caturthaM prakaraNa kI, jisameM 100 bAteM 300 gAthAoM meM varNita haiM, 64gAthAe~ isa 'zataka' nAmaka prakaraNa meM prAyaH jyoMkI tyoM athavA kucha thor3e se pATha bheda yA sAmAnya zabda - parivartana ke sAtha pAI jAtI haiN| unameM eka gAthA aise parivartanako bhI liye hue hai jisameM thor3AsA sAdhAraNa mAnyatA bheda upalabdha hotA hai aura jo sampradAya - vizeSa kI mAnyatAkA sUcaka hai / prAkRta paMcasaMgrahakI jo gAthAe~ ukta 'zataka' athavA 'bandhazataka' meM pAI jAtI haiM unameM se tIna gAthAe~ yahA~ namUne ke taura para nIce dI jAtI haiM:coisasarAyacarime paMcaNiyahINiyahi eyAraM / solasamaM duNubhAyaM saMjamaguNapacchimro jayai // - - prA0 paMcasaM0 4, 470 coisasarAgacarime paMcamaniyATTaniyahi ekkAraM / solasamaM dubhAgA saMjamaguNapatthizro jayai // -bandhazataka, 74 zrAhAramappamatto pattasuddho du araha soyANaM / solasa mANusa tiriyA sura khirayA tamatamA tiriNa // - prA0 paMcasaM0, 7, 456 zrAhAramadhyamatto pattasuddho u gharai sogANaM / solasa mANusatiriyA suranAraga tamatamA tini // --bandhazataka, 75 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 anekAnta sammAsst not a zraTTa pariyattamajjhimo jaya / pariyata mANa majjhima micchA iTThI du tevIse || - prA0 paMcasa0, 4, 483 pariyatta majjhimo jaya | micchaTTiI u tevIsaM // --bandhazataka, 76 inake sivAya, paMcasaMgrahakI gAthAe~, naM0 3, 4, 5, 6, 20, 55, 56, 66, 76 77, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 206, 210, 213, 216, 220, 221, 223, 224, 2, 4, 230, 231, 236, 237, 302, 303, 306, 318, 321, 322 424, 426, 427, 428, 426, 430, 431, 435, 436, 437, 445, 446, 447, 451, 454, 455, 466, 470, 476, 476, 480, 483, 488, 465, 467, 466; 500, 505, 506, 511, 514, 516, 516, 520, 521, 522, 523, 524, 5.25, baMdha zataka meM kramazaH naM0 1, 2, 3, 5, 6, 6, 10, 11, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 30, 31, 32, 34, 35, 38, 36, 40, 41, 42, 43, 44, 45; 47, 46, 50, 51, 55, 56, 57, 58, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 68, 66, 70, 74, 75, 76, 77, 78, 76, 82, 87, 8, 60, 61; 65, 67, 66, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, para pAI jAtI haiN| "inake atirikta jina gAthAoM meM kucha ullekhanIya pAThabheda upalabdha hai unameMse namUne ke taurapara do gAthAeM nIce dI jAtI haiM: sammATThI miccha va pariyantamANa majjhima AvaraNadesavA yaMtarAya saMjala purisasattarasaM / vibhAvapariNayA tibhAvasesA sayaM tu sattahiyaM // - prA0 paMcasaMgraha 486 [ caitra, vIra-nirvANa saM0 2466 zrAvaraNadesaghAyaMtarAya saMjalapurisasattarasaM / cavibhAvapariNayA tiviha pariNayA bheva sesA // --bandhazataka, 83 tiri NaramicchreyAraha sura miccho tithiNa jayai payaDIyo | ujjIvaM tamatamagA suraNeraDyA have tiriNa || - prA0 paMcasaMgraha 466 paMcasura sammaTThI suramicchatini jayaha payaDIoo / ujjoyaM tamatamagA suraNeraDyA bhave tirahaM // -- baMdhazataka, 73 isI prakAra paMcasaMgrahakI gAthAe~ naM0 40, 54, 218, 222, 225, 304, 313, 423, 463, 486, 487, 468, 502, 507, 513, bhI thor3ese pATha bhedake sAtha baMdhazataka meM kramazaH naM0 7, 8, 26, 33, 36, 46, 48, 54, 71, 80, 81, 86, 63, 66, 68, para upalabdha hotI haiN| nIce vaha gAthA bhI dI jAtI hai jisameM mAnyatAbhedako lekara kucha sAdhAraNasA parivartana kiyA gayA. jAna par3atA hai: - thAkkassa padesaM chaccaM mohassa Nava du ThANANi / sesANi taNu kasAzro badhai ukkassa jogeNa // - prA0 paMcasaMgraha, 505 ghAuktassa paesassa paMca mohassa satta -- ThANANi / sesANi taNukasAco baMdhai ukkosara joge // - vaMdhazataka, 64 ft baMdha zatakakI isa 64 naM0 kI gAthAkI TIkA hue AcArya maladhArI hemacaMdrane likhA hai- 'anye tu sAsvAdana mizrAvapi saMgRhya " mohassa yavadu ThAyANi" karate paThati' / isase spaSTa hai ki ukta saMskRta TIkAkArake sAmane mohake navasthAnoM kA nirdeza karanevAlA prAkRta paMcasaMgrahakA athavA anya koI digambarIya pATha avazya rahA hai isI kAraNa TIkAkArane ukta sUcanA dI hai / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 6 ] zvetAmbara karmasAhitya aura digaMbara 'paMcasaMgraha' aire ra paMcasaMgraha zvetAmbarIya sampradAya meM 'karmastava' nAmakA eka choTA sA karmaviSayaka prakaraNa aura bhI hai, jisake karttA tathA racanAkAlakA koI patA nahIM aura jise dvitIya prAcIna karmagrantha ke nAmase kahA jAtA hai / parantu isa prakaraNakA yathArtha nAma 'bandhodaya-matva yukta stava' jAna par3atA hai / jaisA ki usake 'bandhudaya saMta juttaM vocchAmi nisAmeha' padase mAlUma hotA hai| isa prakaraNa bandha, udaya, udIraNA aura sattArUpa prakRtiyoM kA sAmAnya kathana kiyA gayA hai| isakI kula gAthAsaMkhyA 55 hai / parantu ukta prakaraNa meM baMdha aura udayAdi ke koI lakSaNa yA svarUpa nirdeza nahIM kiye gaye jinake nirdezakI vahA~ para nihAyata z2arUrata thI / aura isa liye usameM baMdha udayAdike svarUpAdika kA na honA bahuta khaTakatA hai | itanA hI nahIM, kintu graMthakI apa tA aura vyavasthAko bhI sUcita karatA hai; kyoMki usameM maMgalAcaraNake bAda ekadama binA kisI pUrva sambandha ke dUsarI gAthA meM hI baMdhase vyucchinna hone vAlI prakRtiyoM kI saMkhyA guNasthAnakramase batalA dI hai / isake sivAya, usakI eka bAta aura bhI khaTakatI hai * prajJAcattu paM0 sukhalAlajIne bhI dvitIya karmagranthakI prastAvanAmai 'grantha racanAkA AdhAra' zIrSakake nIce 'karmastava' nAmake dvitIya prAcIna karma granthakA asalI nAma 'bandhodaya -satva-yukta stava' hI likhA hai / dekho, karmastava nAmaka dvitIya granthakI prastAvanA pR04 + isakI mudrita mUla pratimeM guNasthAnoMke nAma vAlI do gAthAoM ko zAmila karake gAthA saMkhyA 17 dI hai / parantu TIkAkArane unapara koI TIkA nahIM likhI, isa kAraNa unheM pracipta batalAyA jAtA hai / 381 aura vaha yaha kibandha- vyucchinna, udaya- vyucchinna aura udIraNArUpa prakRtiyoMkI saMkhyA ginAneke bAda 6 vIM gAthA meM mUla karmaprakRtiyoMke ATha nAma diye haiM aura 10 vIM gAthAmeM uttara prakRtiyoMkI saMkhyA batAI hai, jina sabakA vahA~ usa prakaraNa ke sAtha koI sambandha mAlUma nahIM hotA, aisI sthiti meM ukta prakaraNa kisI dUsare hI grantha parase saMkalita kiyA gayA hai aura usakA saMkalana- kartA moTI moTI truTiyoM ke kAraNa koI vizeSa buddhimAna mAlUma nahIM hotA / vaha dUsarA grantha jahA~ taka maiMne anusaMdhAna kiyA hai, digambara jaina samAjakA 'prAkRta paMcasaMgraha ' jAna par3atA hai / usameM 'bandhodayasatva-yukta-stava' nAmakA hI eka tRtIya prakaraNa hai, jisakI kula gAthA saMkhyA 78 hai / isa prakaraNa meM maMgalAcaraNa ke bAda baMdha, udaya, udIraNA aura sattAkA sAmAnya svarUpa dikhAkara tIna cAra gAthAzroM dvArA unake viSayakA kucha vizeSa spaSTIkaraNa kiyA hai / pazcAt usameM yathAkrama se bandhAdise vyucchinna hone vAlI prakRtiyoM kA khulAsA kathana kiyA hai aura sAthameM aMka saMhaSTi bhI hone se vaha vizeSa sugama tathA upayogI ho gayA hai / aura isa tarahase paMcasaMgraha kA vaha prakaraNa susambaddha aura nAmakaraNa ke anusAra apane viSayakA spaSTa vivecaka hai | jo bAteM zvetAmbarIya 'karmastava' ko dekhanese khaTakatI haiM aura asaMgata jAna par3atI haiM ve saba yahA~ yathAsthAna honese susaMgata aura susambaddha jAna par3atI haiN| paMcasaMgrahake isa prakaraNakI 53 gAthAeM sAdhAraNa se kucha zabdaparivartana ke sAtha prAyaH jyoMkI tyoM ukta zve0 'karmastava' meM pAI jAtI haiM / aura paMcasaMgraha 'prakRtisamutkIrtana' nAmaka adhikArakI do gAthAeM naM0 2 ra 4 haiM, jo mUla prakRtiyoM ke nAma tathA uttara prakRtiyoMkI saMkhyAkI nirdezaka haiM, ve Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 anekAnta [ caitra, vIra - nirvANa saM0 2466 1 prakaraNa grantha haiM / jise prAcIna SaSTha karmagrantha bhI kahate haiN| isakI kula gAthA saMkhyA 75 hai / isa praka raNa ke saMkalana kartA zrAcArya candrarSi mAne jAte kahA jAtA hai ki Apane svayaM isa para 2300 zloka pramANa eka TIkA bhI likhI hai / parantu vaha abhI taka mere dekhane meM nahIM AI / zrAcArya candrarSi karmasAhityake acche vidvAna the / 'paMcasaMgraha ' nAmakI ApakI kRtikA zvetAmbara sampradAya meM vizeSa Adara hai / yaha pacasaMgraha ukta digambara paMcasaMgraha se bhinna hai / isa paMcasaMgrahameM zataka, saptatikA, katrAyaprAbhRta, satkarma, aura karmaprakRtilakSaNa nAmaka graMthoMkA; athavA yoga, upayogamArgaNA, bandhaka, baMdhavya, bandhahetu aura bandhavidhirUpa prakaraNoM kA saMgraha kiyAgayA hai / jisase isakA paMcasaMgraha nAma adhika sArthaka jAna par3atA hai| isa granthakI kula gAthA saMkhyA 661 hai / isapara graMthakartAne khuda 6000 zloka pramANa eka TIkA likhI hai jo mUlagraMthake sAtha mudrita ho cukI hai / yadyapi isa graMtha meM zivazarma kI prakRtikA vizeSa anukaraNa hai parantu vaha saba apane hI zabdoM meM likhA gayA hai| kahIM kahIM para kucha kathanaM digambara graMthoMse bhI liyA gayA mAlUma hotA hai, parantu vaha bahuta hI alpe jAna par3atA hai| AcArya candrarSine paMcasaMgraha meM yadi maMgala karake graMthake, kathana karane kI pratijJAkI hai aura anta kI nimna gAthA meM - karmastava meM 6, 10 naM0 para pAI jAtI haiN| isa taraha se ukta karmastava grantha meM 55 gAthAtroMkA jo saMkalana huzrA hai vaha saba isI pacasaMgraha parase huA jAna par3atA hai / pAThakoM kI jAnakArIke liye tulanAke taura para yahAM do gAthAeM dI jAtI haiM:micchNauMsayaveyaM NirayAU tahaya ceva girayadunaM / iga viyaliMdiyajAI hu~DamasaMpana mAyAvaM // thAvara suhumaMca tahA sAhAraNayaM tadeva zrapajjattaM / e e solaha payaDI micchammi a baMdha- bucchebho // - prA0 paMcasaM0 3, 15, 16 micchanapuMgaveyaM narayAuM tahayaceva narayadugaM / viyaliMdiya jAI hu~DamasaMpattamAyAvaM // thAvarasuhumaM ca tahA sAhAraNayaM tadeva apajjataM / yA solaha payaDI micchami ya baMdhaboccheo // -- karmastava, 11, 12 isI tarahase prAkRta paMcasaMgrahakI gAthAeM naM0 1, 11, 12, 26, 50, 51, 52, 53, 2, 4, 17, 18, *. 16, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 36, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 46, 55, 56, 57, 58, 56, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, karmastava meM kramazaH naM0 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 6, 10, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 16, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 26, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 36, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 46, 50, 51, 52, 53, 54, 55, para jyoMkI tyoM rUpase upalabdha hotI haiM / saptatikA aura paMcasaMgraha zvetAmbarIya karma graMthoMmeM 'suptatikA' nAmakA bhI eka * paMcAnAM zakSaka saptatikA - kaSAyaprAbhRtapaMcAnA satkarma-karma prakRtilakSaNAMnAM granthAnAM, athavA marthAnAmarthAdhikArANAM yogopaviSaya mAgaMNA-baMdhaka : baMdhavya-bandhahetu-bandhavidhilakSaNAnAM saMgrahaH paMcasaMgrahaH / -paMca va malayagirI gA0 1 + namiUNa jiNaM vIraM sammaM duTTaTukamma niva bocchAmi paMcasaMgahameya mahatvaM jahatthaMca // 1 // --paMcasaMgrahe, candrarSiH 1 bi Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 6] zvetAmbara karma sAhitya aura digambara 'paMcasaMgraha' 383 apane ukta prakaraNakI samApti ke sAtha apanA nAma bhI lana kiyA huaA mAlUma nahIM hotA, kintu kisI dUsare vyakta kiyA hai| hI ke dvArA idhara udharase saMgraha kiyA huA jAna suyadevipasAyAzro pagaraNameyaM samAso bhnniyN| par3atA hai / samayAno caMdarisiNA samaIvibhavAnusAreNa // digambarIya prAkRta paMcasaMgrahake sattara bhaMgavAle isa gAthAmeM batAyA hai ki Agama aura zrutadevIkI aMtima adhikArakI 51 gAthAeM ukta prakaraNameM prAyaH prasannatAse yaha prakaraNa mujha caMdrarSine apanI buddhivibhava jyoMkI tyoM athavA kucha thor3ese pATha-bhedake sAtha upake anusAra saMkSepase kahA hai| labdha hotI haiM / usameM se do gAthAeM yahAM namUneke taura isake bhivAya, paMcasaMgraha kI apanI svopajJavRttimeM para dI jAtI haiM:-- bhI caMdrarSine maMgalAcaraNa kiyA hai aura TIkA ke aMtameM kadibaMdhato vedadi kaiyA kadi payaDiThANa kammaMsA If prazasti bhI dI hai jisameM apane ko pArzvaRSikA mUluttarapayaDIsu ya bhaMgaviyappA du bohavvA // * ziSya batalAyA hai| paraMtu 'saptitikA' nAmake isa -prA0 paMcasaM0,528 prakaraNa meM koI maMgalAcaraNa nahIM kiyA hai aura na graMtha- kai baMdhato beyai kai kai vA payaDisaMtaThANANi / ke anta meM saMkalana kartAne apanA nAma hI vyakta kiyA mUluttarapagaINaM bhaMgaviyappA u bohavA // hai / ataH candrarSihI isa prakaraNa ke saMkalanakartA haiM yA -saptatikA 72 . koI anya, yaha bAta jarUra vicAraNIya hai / aisA nahIM aTThavihasatta chabbaMdhagesuaTeva udayakammaMsA / ho sakatA ki eka hI graMthakAra apane eka graMthameM aura eyavihe tiviyappo eyaviyappo abaMdhammi // usakI TIkA takameM to maMgalAcaraNa deM aura graMthake prA0 paMcasaMgraha, 526 antameM apanA nAma bhI prakaTa kareM, paraMtu dUsare graMthameM aTTavihasattachabbaMdhagesu aTeva udayasaMtAI / Adi aMtakI ukta donoM bAtoMmeM se eka bhI na kreN| egavihe tivigappo egavigappo abaMdhammi // isake atirikta caMdrarSine apane paMcasaMgrahameM samAtikA' -saptatikA 3 nAmakA eka prakaraNa bhI likhA hai, jisameM vistArase inake atirikta paMcasaMgrahakI gAthAeM naM0 527, inhIM saba bAtoMkA kathana kiyA gayA hai, jo ima 530, 531, 533, 547, 555, 556, saptatikA prakaraNa meM tathA digambarIya karmagraMthoM meM pAI 551, 562, 573, 57 4, 742, 774, 775, 776, jAtI haiM / paraMtu vaha saba kathana apane anubhavAdike 785, 788, 826, 830, 611, 646, 682,683, sAtha apane zabdoMmeM nirUpita hai, jisase ukta prakaraNa 984, 686, 687, 660, 661, 665, 1003, bahuta acchA hai| usa prakaraNase isa prakaraNameM koI 1014, 1015, 1016, 1017, thor3ese sAdhAraNa vizeSatA mAlama nahIM hotI, jisase unake dvArA usIke zabda parivartanake sAtha saptatikA(SaSThakarmagraMtha) meM kramazaH phirase race jAnekI kalpanA kI jA sake / isa prakaraNameM naM0 1, 4, 5, 7, 11, 13, 14, 15, 16, 24, paMcasaMgraha jaisA spaSTa tathA usase apUrva kucha bhI kathana 25, 32, 34, 35, 36, 37, 38, 36, 46, 47, nahIM hai / isIse yaha prakaraNa zrAcArya caMdraSikA saMka- atra aMza itizadvena sattA gRhyate / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 anekAnta [caitra, vIra nirvANa saM02466 - 50, 54, 55, 56, 57, 56, 60, 61, 62, 67, hai| aura upayogitA kI dRSTise yaha graMtha kitane adhika 73, 74 75 para pAI jAtI haiN| mahatvakA hai / ukta prakaraNake saMkalita karane meM ____ inake sivAya, jina gAthAoMmeM thor3A yA bahuta paMcasaMgrahakI jina gAthAoMkA upayoga huaA hai unameMse pATha-bheda athavA mAnyatAbheda pAyA jAtA hai unameMse adhikA~za gAthAaoMkA upayoga prAcIna digambara karma udAharaNa ke taurapara yahA~ tIna gAthAe~ dI jAtI haiN| sAhityameM barAbara hotA rahA hai aura prAcArya vIrasenakI ekaM ca dova cattAri do eyAdhiyA dsukkssN| dhavalA TokAmeM bhI huA hai / isase una gAthAoMkA zrogheNa mohaNijje udayaTThANANi Nava hoMti // adhikatara digambara sAhityase hI sambaMdha rahA jAna -prA. paMcasaM0.552 par3atA hai zvetAmbarIya karma prakRti graMthameM isa taraha kI ekkaM ca dova cauro etto ekkAhiyA dsukosaa| prAyaH do-tIna gAthAe~ hI upalabdha hotI haiM hai| aura moheNa mohaNije udayaTThANA nava habaMti // caMdarSi ke paMcasaMgrahameM aisI gAthAeM 8-10ke karIba hI -saptati. 12 pAI jAtI hai| mAlama hotA hai ki candrarSi ke sAmane maNuyagaI paMcidiya tasa baayrnnaamsuhymaadijN| digambarIya prA0 paMcasaMgraha athavA aura isI tarahakA pajataM jasakittI titthayAM NAma gAva hoNti|| anya di0 sAhitya avazya rahA hai| -prA0 paMcasaM0,685 vIra sevAmaMdira. sarasAvA tA0 15.4 1640 maNuyagai jAitasa bAyaraM ca pajatta subhagamAija / udAharaNake liye usakI ekagAthA nIce dI jAtI jasakittI titthayaraM nAmassa havaMti eyA (ucc)|| hai --saptatikA, 58 ghAINaM chaumatthA udIragA rAgiNo ya mohassa / bArasa paNavAiM udya viyappehi mohiyA jiivaa| taiyAUNa pamattA jogatA utti doNhaM ca // culasIdi sattattari payabaMdhasadehi vigaNeyA // -karma pra0, 4,4 -prA. paMcasaM0, 831 yaha gAthA digambarIya paMcasaMgrahake cauthe prakaraNameM bArasapaNasaTTasayA udayavigappehi mohiyA jiivaa| 214 naM0 para aura gommaTTasAra-karmakANDameM 455 naM. calasII sattuttari payaviMda saehi vinneyA // para pAI jAtI hai| -saptatikA 48 * udAharaNa kelie do gAthAeM nIce dIjAtI haiMisI taraha kI prAkRta paMcasaMgraha kI gAthAeM naM0 aTThaga sattaga chakkA cau tiga duga egAhiyA viisaa| 568, 770, 771, 828, 617,618, 637, 662, terasa bArekArasa saMte paMcAha jA ekaM // 663, 666, 1011, 1014 haiM,jo saptatikAmeM kramazaH -paMcasaM0 35, 50 244 naM0 20, 33, 43, 45, 51, 52, 53, 63, 66, yaha gAthA di0 paMcasaMgrahameM 555 naM0 para aura go. 72, para ukta prakArake pATha bhedAdike sAtha upalabdha karmakANDameM 108 naM. para upalabdha hotI haiN| hotI haiN| tevIsA paNusA chabbIsA aTThAvIsa duguNatIsA / upasaMhAra tIsega tIsa ego baMdhaTThANAi nAmeTa // isa saba tulanA parase pAThaka sahajameM hI jAna -paMcasaM0, 55, pR0 257 sakeMge ki prAkRta paMcasaMgraha kI gAthAoM kA ukta tInoM yaha gAthA di. paMcasaMgrahameM 174 naM. para pAI zvetAmbarIya karma granthoMmeM kitanA adhika upayoga hA jAtI hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAcaraNameM sudhAra 0 - bA0 sUrajabhAnujI vakIla ] [ le0 vA, garda gubAra zrAdike kAraNa hara vakta hI makAnoM ha meM kUr3A kacarA ikaTThA hotA rahatA hai, jisase dinameM do bAra nahIM to eka bAra to z2arUra hI makAnoMko sAfa karanA par3atA hai| makAna meM rakkhe hue sAmAna para bhI gardA jama jAtA hai, isa kAraNa unako bhI jhAr3anA poMchanA par3atA hai / hama jo zuddha vAyu sAMsake dvArA grahaNa karate haiM vaha bhI andara jAkara dUSita ho jAtI hai, isa hI kAraNa vaha gaMdI vAyu sAMsake hI dvArA sadA bAhara nikAlanI par3atI hai, pasInA bhI hamAre zarIra kI zuddhi karatA rahatA hai / mala mUtra tyAga karaneke dvArA to roz2a hI hamako apane zarIrakI zuddhi karanI hotI hai| kisI kAraNa se yadi kisI dina mala mUtrakA tyAga na ho to ciMtA ho jAtI hai aura zrauSadhi lenI par3atI hai / aneka nimitta kAraNoMse anya bhI aneka prakArake vikAra zarIra meM ho jAte haiM, jinake sudhArake vAste vaidya hakIma se salAha lenI par3atI hai, gehU~ cAvala Adi anAja meM jIva par3a jAte haiM, isa kAraNa nitya unako bhI kAma meM lAne se pahale bInanA par3atA hai / pAnIko bhI kucha samayake bAda phira chAnanekI z2arUrata par3atI hai| g2araz2a vA nimitta kAraNoM se saba hI vastuoM meM vikAra prAtA rahatA hai, isa hI kAraNa saba hI kA sudhAra bhI nitya hI karanA par3atA hai / sudhAra kiye binA kisI taraha bhI guz2ArA nahIM cala sakatA hai / hamArI dhArmika mAnyatAoM kriyAoM aura sAdhanoM meM bhI vA nimitta kAraNoM se anya matiyoM kI saMgati unake siddhAntoMke par3hane sunane aura unakI dharma kriyA tathA sAdhanoM ke dekhane sunanese aura hamArI bhI aneka prakArakI kaSAyoM tathA jJAnakI maMdatA se aneka prakArake vikAra paidA hote rahanA svAbhAvika hI hai / isa kAraNa dhArmika mAnyatAoM aura kriyAoMkI zuddhi hotI rahanA bhI itanA hI jarUrI hai jitanA ki jhAr3a poMchakara nitya makAnakI zuddhi karate rahanA, snAna karane ke dvArA zarIra kI zuddhi karate rahanA aura dhone mAMjaneke dvArA kapar3oM bartanoM kI zuddhi karate rahanA jarUrI hai| isa zuddhikA mArga hamako dharma zAstroMke vacanoMse bahuta hI AsAnI se mila sakatA hai| ataH hamArA kartavya hai ki hama apanI mAnyatAoM, dharma- kriyAoM aura sAdhanoM ko zAstroMke vacanoM se milAte raheM aura jahAM bhI z2arA vikAra dekheM, turanta usakA sudhAra karate raheM / nitya zAstra svAdhyAya karanA to isI vAste pratyeka zrAvakake liye z2arUrI ThaharAyA gayA hai ki vaha nitya hI dharmake sacce svarUpa ko yAda kara karake apane dharma sAdhana meM kisI bhI prakArakA koI vikAra na dhAne de aura yadi koI vikAra zrajAya to usakA sudhAra karatA rhe| vikAroMkA honA aura unakA sudhAra karate rahanA jainadharma meM itanA jarUrI ThaharAyA hai ki muni mahArAjoMke liye bhI nitya zAstra svAdhyAya karate rahanA z2arUrI batAyA hai, jisase dharmakA satya svarUpa nitya hI unake sAmane AtA rahe aura ve vicalita na hone pAveM / phira unako nitya hI apane bhAvoM- pariNAmoM aura kRtyoMkI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 anekAnta [caitra, vIra-nirvANa saM02466 % 34 AlocanA pratikramaNAdi karate rahanA bhI z2arUrI ThaharAyA ho jAte haiM aura saba saMkaTa dUra kara icchita manokAmanA hai jisase hara roz2akI apanI g2alatI unako mAlUma hotI pUrI karaneko tayyAra ho jAte haiM, aisI anya mata vAloM rahe aura usakA sudhAra bhI pratidina hotA rahe / agara ko mAnyatA hai| isa kAraNa unakI saba dharma kriyAyeM koI doSa vizeSa prakArakA hogayA hai to usa doSako prAyaH vAhya sAdhana rUpa hI hotI haiN| prAcArya mahArAjake sAmane sAfa 2 prakaTa kara diyA parantu jainadharmakA siddhAnta isase bilkula hI vilajAya aura jo kucha ve daMDa deM usako apane sudhArake kSaNa hai| jainadharmameM to kisI bhI Izvara paramAtmA vA artha nissaMkoca bhAvase svIkAra kiyA jAya / yadi muni devI devatAko prasanna karanA nahIM hai, kintu apanI hI ke andara koI bahuta hI z2yAdA vikAra zrAgayA to AtmAko viSaya kaSAyoM aura rAga dveSake maila se zuddha prAcArya mahArAjako ucita hai ki usake sudhArake vArate karanA hai / jisa prakAra bImArako svAsthya prApta karane ke usako muni padase hI alaga kara deveM aura phira aAhi- vAste auSadha Adike dvArA apane zarIrameM se doSoMkA stA 2 usakA sudhAra kara dobArA muni dIkSA dekheN| nikAla denA z2arUrI hai, zarIrake jitane jitane doSa isa prakAra jaba muniyoM takameM vikAra AjAnekI sambhA- zAMta hote rahate haiM utanA hI utanA usako svAsthya vanA aura unakA sudhAra honA z2arUrI hai taba zrAvakoMmeM lAbha aura sukha zAMtikI prApti hotI rahatI hai| to vikAra utpanna hote rahanekI bahuta hI z2yAdAHsambhA- usI prakAra dharma-sevanake dvArA rAga dveSa aura viSayavanA hai, unameM bhI pahalI pratimA dhArI avratI zrAvakoM kaSAyoMmeM jitanI kamI hotI hai utanI hI utanI meM to viSaya kaSAyoMkI adhikatAke kAraNa vikAroMke usakI AtmAkI zuddhi hotI jAtI hai aura sukha paidA hote rahanekI aura bhI jyAdA sambhAvanA aura una zAMti milatI jAtI hai |atH jainadharmameM ve hI sAdhana kA sudhAra hote rahanekI aura bhI jyAdA z2arUrata hai| dharma sAdhana mAne jAte haiM aura vahI kriyAyeM dharma kriyAyeM jainadharmake sivAya anya matoMmeM to jinameM eka samajhI jAtI haiM, jinase rAga dveSa aura viSaya kaSAyoM Izvara vA aneka devI devatAoM ke dvArA hI jIvoMko meM maMdatA pAtI ho aura hote hote unakA sarvathA hI sukha-dukha milanA mAnA jAtA hai, usa eka Izvara vA nAza ho jAtA ho / dUsare zabdoMmeM yUM kahiye ki jainadevI devatAoMko prasanna karate rahanA hI eka mAtra dharma dharmameM anya matoMkI taraha bAhya kriyAyeM karanA hI dharma sAdhana ThaharAyA gayA hai-unhIMke prasanna honese pUrvakRta nahIM hai kintu isake viparIta jainadharmakA asalI dharma pApa kSamA ho jAte haiM aura binA puNya karma kiye hI sAdhana ekamAtra rAga dveSa aura viSaya kaSAyoMse apanI saba sukha mila jAte haiN| unako prasanna karaneke vAste prAtmAko zuddha karanA hI hai| bAhya kriyAyeM to isa bhI una matoMmeM bheMTa car3hAne, stuti gAne, mukhase nAma asalI dharma-sAdhanakI sahAyaka hI ho sakatI haiM / rAgajapate rahane yA dUsaroMse jApa karA dene,gaMgA Adi nadiyoM dveSa aura viSaya kaSAyoMkI maMdatAke binA koI bhI meM nahAne AdikI aisI bAhya kriyAyeM nizcit haiM, kriyA dharma kriyA nahIM mAnI jAtI hai / parantu manuSya jinameM antaraMgakI zuddhikI prAyaH kucha bhI z2arUrata nahIM ke liye bAhya kriyoMkA karanA AsAna hotA hai aura par3atI hai, bAhya vidhiyoM ke pUrA honese hI devatA prasanna aMtaraMgako zuddha karanA bahuta hI kaThina / manuHpa dharmake Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 6] dharmAcaraNameM sudhAra 387 nAmase sarva prakArake zArIrika kaSTa uThA sakatA hai aura batalAte hue jainadharmako bhI badanAma karate haiM aura bar3I dhana bhI kharca kara sakatA hai, kyoMki aisA usako apane bhArI kSati pahu~cAte haiN| sAMsArika kAryoMkI siddhike vAste sadA hI karanA par3atA vAhya kriyAyeM jaba usa uddezyakI siddhike vAstekI hai| sAMsArika manuSya kaSTa uThAne aura dhana kharca karane jAtI haiM jinakI ve sAdhana haiN| taba to ve kriyAyeM kA to pUrNa rUpase abhyAsI hI hotA hai| saMsArI bahuta hI kAryakArI aura jarUrI hotI haiM ! lekina agara manuSya to apanI AjIvikA Adike vAste bhI phaujameM asalI g2arajako chor3akara sirpha vAhyakriyAyeM hI kI jAveM bharatI ho kara aura yuddha meM jAkara apanI jAna takakI to ve eka prakArakI mUrkhatA aura nAdAnI hI hotI bhI paravAha nahIM karatA hai| mAtA apane bacce kI hai| jaisA ki pAgake binA bhojana nahIM paka sakatA pAlanAke vAste saba kucha tapasyA karaneko tayyAra hotI hai| bhojana pakAneke vAste pAgakI sahAyatAkI pratya hai / vyAha zAdI Adi aneka gRhastha kAryoM meM saMsArI nta jarUrata hai| parantu yadi koI pATA dAla Adi manuSya karaz2a lekara bhI itanA kharca kara dete haiM ki umara bhojanakI sAmagrIke binA hI nitya cUlhemeM bhAga bhara bhI use nahIM cukA sakate haiN| g2araz2a kaSTa uThAnA aura jalAyA karai aura tavA garma kiyA karai to kyA vaha paisA kharca karanA to manuSyake liye AsAna hai parantu murkha nahIM samajhA jAyagA ? isI prakAra yadi koI antaraMgase rAga dveSako ghaTAnA aura viSaya kaSAyoMko par3hanA to na cAhe eka akSara bhI, kintu pustakeM lekara kama karanA bahuta hI muzkila hai / isa kAraNa jainiyoMke adhyApakake pAsa avazya jAyA kare aura usakI sevA liye asalI dharma-sAdhanase phisalanA-antaraMga bhI saba tarahase kiyA phira to kyA usakI yaha saba zuddhiko chor3akara vAhya kriyAoMko hI saba kucha samajha- koziza vyartha nahIM hai ? isa hI prakAra yadi koI lenA-bahuta jyAdA sambhava hai| vizeSakara jaba ve bImAra vaidya hakIma to bar3hiyA 2 bulAyA kare aura apane par3ausI anyamatiyoMko sirfa vAhya kriyAoM unakI batAI auSadhi bhI tayyAra karAyA kare, parantu dvArA hI dharma sAdhana karatA dekhate haiM-yahAM taka ki davAkA khAnA to dUra rahA, usako cAkhakara dekhanekA dUsare 2 puruSoM ke dvArA pUjana aura jApa zrAdi karAnese bhI sAhasa na kiyA kare, ulTA kupathya sevana hI karatA bhI unakA dharma sAdhana ho jAtA hai, to isa sahaja rahA kare to kyA usako kucha svAsthya lAbha ho rItikA asara jainiyoM para bhI par3atA hai aura ve bhI sakegA ? isI hI prakAra yadi koI khetameM bIja to apanI antaraMga zuddhiko chor3akara kevala vAhya kriyAyeM DAlanA na cAhe kintu bAhanA, jotanA kyAriyAM hI karane lagajAte haiM / isa prakArase aneka bhArI vikAra banAnA, pAnI sIMcanA aura paharA denA Adi saba jainiyoMmeM Ate rahate haiM jinakA sudhAra hote rahanA Avazyaka kriyAyeM bar3I sAvadhAnIke sAtha karatA rahA atyanta zrAvazka hai| nahIM to aise vikAroMke dvArA karai, to kyA usake khetameM kucha paidA hogA yA usakI jainI anyamatake siddhAntoMko mAnate hue bhI aura saba mehanata niSphala hI jAyagI ? aisA hI dharma sAdhana anyamatake anusAra hI dharma sAdhana karate hue bhI ina kI sahAyaka saba hI vAhya kriyAoMkI bAbata samajha apanI saba mAnyatAoM aura sAdhanoMko hI jainadharma lenA cAhie / yadi ve kriyAyeM isa vidhise kI jAtI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 anekAnta [caitra, vIra nirvANa saM02466 haiM jisase rAga dveSa aura viSaya kaSAyakI maMdatA hotI ke dvArA bhI apane bhAvoMkI zuddhi nahIM kI jAtI hai ho aura apanI AtmA zuddha hotI ho, taba to ve kintu bhAva hamAre cAhe kucha hI hoM, tIrtha para jAne se kriyAyeM lAbhadAyaka aura jarUrI haiM aura yadi isa hI mahApuNyakI prApti hotI hai, isa hI zraddhAse jAte vidhise kI jAtI hoM jisase rAgadveSa aura viSaya haiN| dAna deneke lie bhI karuNA AdikI jarUrata nahIM, kaSAyoMkI kucha bhI maMdatA na hotI ho, to ve saba kiMtu denA hI dAna hai / denese puNyakI prApti hotI hai, dharma kriyAyeM bhI eka mAtra DhauMga aura saMsArameM hI isa hI vAste diyA jAtA hai yahAM taka ki koI 2 bhramAnevAlI haiM-saMsArase tirAne vAlI nahIM ho to apane kisI kaSTake nivAraNArtha hI dAna dene sakatI haiN| . lagate haiM / isI taraha dUsareke dvArA pUjana karAnA, yahAM Ajakala bahudhA hamArI dazA aisI hI ho rahI taka ki nitya pUjana karate rahane ke vAste koI naukara hai, jisase dharma-kriyAoM dvArA hamane aAtma-zuddhi rakha denA bhI dharma sAdhana samajhate haiM / garaz2a kahA~ taka karanA, rAgadveSa aura viSaya kaSAyoM ko maMda karanA to ginAyA jAya. hamArI to saba hI kriyAyeM thothI raha vilkula bhulA diyA hai, kintu binA ATe dAlake eka gaI haiN| mAno jainadharma hI pRthviI parase lopa ho mAtra bhAga jalAyA karaneke samAna, mAtra vAhya kriyA- gayA hai| oMkA karanA hI dharma samajha liyA hai aura yaha hI hama yaha nahIM kahate ki yaha saba kriyAyeM dharmakaranA zurU kara diyA hai| yadi hama paMcaparameSThIkA kriyAye nahIM haiM, jarUra haiM aura avazya haiM / ina vAhya jApa karate haiM to unake vItarAga rUpa guNoM ko jAnanekI kriyAoM ke binA to dharma-sAdhana ho hI nahIM sakatA jarUrata nahIM samajhate, jinakA hama jApa karate haiM hai| parantu ATA dAlake binA agni jalAneke samAna, . koI 2 to paMcanamaskArakA jApa karate hue usake arthake yadi asalI g2arajako chor3akara kevala ye vAhya kriyAyeM jAnanekI bhI jarUrata nahIM samajhate, kintu mantrake hI kI jAveM to yaha dharma kriyAyeM nahIM haiM / kevala zabdoM vA maMtroMkA muMhase nikalate rahanA hI kAphno ina vAhya kriyAoM ko hI dharma mAnanA korA mithyAva samajhate haiM / aura koI koI to ulaTA apane rAga- hai aura inako phira jainadharmakI kriyAyeM batAnA to dveSa aura viSaya kaSAyakI siddhike vAste hI ina mantroM jainadharmako lajAnA hai| parantu afasosa hai ki jaba bhI ko japate haiM / aneka bhAI binA artha samajhe bhaktAmara inameM sudhAra karanekI AvAz2a uThAI jAtI hai, taba hI stotrake saMskRta kAvyoMko par3ha kara hI apane sAMsArika hamAre bhole bhAI hI nahIM kintu aneka vidvAna paMDita kAryoM kI siddhi ho jAnekI AzA kiyA karate haiN| bhI cillA uThate haiM ki yaha to sAkSAt dharmapara hI upavAsake dina nirAhAra rahanA hI kAfI samajhate haiN| kuThArAghAta hai, jo ho rahA hai vaha hI hone do, asalI usa dina sarvathA prArambha tyAga kara dharma sevanameM hI dina yA naqalI jo bhI kriyA ho rahI hai usa hI se jainadharma vyatIta karanA z2arUrI nahIM smjhte| isa hI kAraNa kA nAma kAyama hai, nahIM to yaha bhI nahIM rhegaa| saMsArake saba kArya karate hue bhI eka mAtra nirAhAra parantu hama isake viruddha yaha dekhate haiM ki Ajakala rahanese hI upavAsakA honA samajha lete haiM / tIrthayAtrA- andhazraddhA vAle loga kama hote jAte haiM aura parIkSA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3. kiraNa 6] dharmAcaraNameM sudhAra 386 kara asaliyata ko DhUMDhane vAle bar3hate jAte haiM / jaba ve honA cAhie kintu dharmake jAnaneke vAste dharmazAstroMko dekhate haiM ki vidvAna loga bhI nirjIva thothI kriyAoMko hI AdhAra mAnanA cAhiye / hI dharma batAte haiM aura sudhArakoMko adharmI ThaharAte haiN| jo vidvAna bhAI jainadharmake asalI svarUpako taba jainadharma vAstavameM yaha thothA hI dharma hogA, jisa- samajha kara vaisA hI sarva sAdhAraNameM pragaTa karanekA kA samarthana vidvAnoM dvArA ho rahA hai| aisA dekhakara sAhasa rakhate haiM, unase hamArA namra nivedana hai ki unakI zraddhA jainakI taraphase zithila honI jAtI hai| ve sAhasa kara sudhArake liye kamara bAMdhe / duniyAMke ataH hamako lAcAra hokara aba yaha kahane kI jarUrata loga to Ajakala duniyAMkI bAtoM meM sudhAra honeke par3atI hai ki hamAre parIkSA pradhAnI bhAI svayaM jaina vAste bhI apanA tana, mana, dhana arpaNa karaneko zAstroMkI svAdhyAya kara jainadharmake svarUpako phcaaneN| taiyAra haiM, to kyA jainadharma meM aise sacce zraddhAnI nahIM jainadharma meM to isa hI kAraNa sabase pahale tatvoMke mileMge jo dharmameM sudhAra karaneke liye usake mAnane svarUpako bhalIbhAMti samajhakara una para zraddhAna lAnA vAloMkI mAnyatAoM meM jo vikAra ArahA hai usako z2arUrI batAyA hai| cAritra to usake pIche hI batAyA jainazAstroMke AdhArase dUra kara zAstrAnukUla satyadharmakA hai| aura vaha hI cAritra saccA cAritra ThaharAyA hai jo pracAra karane ke liye khar3e ho jAveM aura apane bhAiyoM ke samyaka zraddhAna aura samyak jJAna ke anukUla ho, virodhakA kucha bhI burA na mAna usako haMsate 2 sahana jisase prAtmAkI zuddhi hokara usakA vibhAva bhAva dUra kara jAveM / aise sacce dharmAtmA avazya haiM, una hI se hotA ho aura asalI svabhAva pragaTa hotA ho| isa hamArI yaha apIla hai| kAraNa kisIke bhI bahakAyemeM zrAkara vicalita nahIM mahAvIra-gIta (le0-zAntisvarUpa jaina kusuma'] tuma the jagake mIta, svAmI ! tuma the jagake mIta / jIvana naukA liye guNAgara ! viSaya-tapta isa dIna jagat para, Aye jaba tarane bhava sAgara, * barSAyA vacanAmRta jhara-jhara, mudita hue saba jIva jagatke, vipada huI bhaya bhiit| kaNa-karAne pAyA navajIvana, ulaTa gayI saba rIta / tuma the jagake mIta, svAmI ! tuma the jagake mIta // tuma the jagake mIta, svAmI ! tuma the jagake mIta // kitanI nAveM Uba cukI thIM, jagase jar3atA dUra bhagAkara, kitanI inameM Daba cukI thIM, satya amara saMgIta sunAkara, kitanI jhaMjhAke jhokoMse, bahatI thIM vipriit| usI rAgase jAga uThI phira soI jagakI prIta / tuma the jagake mIta, svAmI ! tuma the jagake mIta // tuma the jagake mIta, svAmI ! tuma the jagake mIta // para tuma the una sabase nyAre, Aja manAte janma tumhArA, bAdhaka, sAdhaka hue tumhAre, __ gadgad hotA hRdaya hamArA, pahu~ca gaye maMjila para apanI, lekara lakSya punIta / gAtA hai, gAyegA prabhuvara ! jagata tumhAre gIta ! tuma the jagake mIta, svAmI ! tuma the jagake mIta // tuma the jagake mIta, svAmI ! tuma the jagata ke mIta / . Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA [ le0 te0 - zrI basantakumAra, ema.esa.sI. ] jIvana vanakA dhyeya nirantara vikasita honA hai / vikAkI pUrNAvasthA jIvanakI vaha sthiti hai jahA~ pahu~cakara vizva ke jIvanake sAtha usakA koI virodha na raha sake / vikAsakI yaha antima avasthA hai aura jIvana kA Adarza hai / jyoM jyoM isa Adarza kI ora hama bar3hate haiM tyoM tyoM hama satyake nikaTa pahu~cate haiM / isa prakAra vikAsakI ora bar3hanekA mArga satyakI zodha aura vizva kalyANakA mArga hai / tant sArI preraNAyeM aura prakriyAyeM sukhI banane ke liye hotI haiM, aura jyoM jyoM usakI prasupta zaktiyA~ vikasita hotI jAtI haiM vaha sukhakI ora bar3hatA jAtA hai / vikAsa aura sukha eka hI vastuke do bhinna bhinna pahalU haiM, athavA yoM kahiye sikke kI do taraphaiM (Sides) haiM / ekake binA dUsarekA astitva nahIM / jitanA hamArA jIvana virodhI aura vikasita hogA utanI hI mAtrA meM hama adhika sukhI hoMge / jIvana sambandhI sArI samasyAoM para isI svayaMsiddhiko lekara vivecana kiyA jA sakatA hai / saMsArake prANiyoM ke jIvanakI pravRttiyA~ adhikAMza meM sva-kendrita (Self centred) hotI haiM / zrarddhavikasita aura vikasita prANiyoM meM yaha bAta aura bhI adhika mAtrA meM pAI jAtI hai / unakA pratyeka kArya apane stitvako kAyama rakhane ke liye hotA hai / jIvanakI isa hor3a meM eka prANI dUsare prANIkA AhAra banA huA hai / isIliye jIvana ke isa stara meM Apako bIbhatsatA, nArakIyatA aura azAnti ke darzana hote haiM / jIva kI pravRttiyoM meM jyoM jyoM isa svakendrIkaraNakI mAtrA kama hotI jAtI hai tyoM tyoM vaha adhika vikasita hotA calA jAtA hai / saMsArakI azAnti aura arAjakatAkA mUla kAraNa pravRttiyoM kA sva- kendrIkaraNa hai / eka vyakti dUsare vyakti kI sampadAko har3apa kara sukhI bananA cAhatA hai, eka samAja dUsare samAjako barbAda kara adhika zaktizAlI bananekI kalpanA karatA haiN| adhika vyApaka rUpameM eka rASTra dUsare rASTra para adhikAra kara apanA prabhutva bar3hAnemeM lagA huA hai| pUMjIvAda, sAmrAjyavAda, nAjIvAda, tathA faisima ye saba pravRttiyoM ke sva-kendrIkaraNa ke AdhAra para hI sthira haiM / isIliye unakA pariNAma hai duHkha aura zAnti / pravRttiyoM ke isa svakendrIkaraNako dekhakara zAyada naizene isa siddhAntakA pratipAdana kiyA thA ki jIvakI mUlabhAvanA loka meM zakti (prabhutva ) prApta karanA hai / vartamAna jarmanI naizeke vicAroMkA mUrtimaMta rUpa hai / naizeke isa siddhAntako lekara hama kisI bhI prakArakI sthAyI sAmAjikavyavasthAkI kalpanA nahIM kara sakate; usake sAre phalitArtha hameM arAjakatA ( Chaos ) kI ora le jAte haiM / tatra saMsAra ke duHkhoM ko kisa prakAra dUra kiyA jA sakatA hai ? jaba taka vyakti ke svArthakA samAjake svArtha ke sAtha virodhIpana nahIM hotA taba taka na to vyakti hI sukhI ho sakatA hai aura na samAjahI sukhakA anu Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 6 ] . bhava kara sakatA hai| jIvakI pravRttiyAM jaba vyaktiko atest samaSTika ghara bar3hane lagatI haiM taba hI usa vastukA janma hotA hai jise hama 'ahiMsA' kahate haiM / 'sarvabhUtahita' aura 'niSkAmakarma' ke siddhAnta 'ahiMsA' kehI dUsare rUpa haiM / hiMsAkI vyApaka bhAvanA 'sarvabhUta-hita' meM samAI huI hai / pariNAma svIkAra karake eka mahatvapUrNa tathyako bhulA dete haiM / ve yaha nahIM socate ki ina burAiyoMkA mUlakAraNa saMgaThita hiMsA dvArA vyavasthita hamAre kAnUna aura vidhAna haiM aura isI kAraNa vijJAna ke AviSkAra zoSaNa ke sAdhana bana jAte haiM / jisa prakAra gurutvAkarSaNa zakti (Force of gravitation) ananta AkAza meM tAroM, graha-nakSatra ityAdiko eka vyavasthA meM bA~dhe hue haiM, usI prakAra hisA meM bhI saMsArako vyavasthita karanekI zakti saMnihita hai / hiMsA hamArI rAjanaitika grArthika-sAmAjika kaThinAiyoM kA mUla kAraNa hai aura hiMsA unako dUra karanekA sAdhana hai / 1 sAmyavAda samAjake dukhoMko naSTa karaneke lie Age bar3hatA huA pratIta hotA hai, lekina samAjake lie vyakti ke jIvanako yAMtrika banA kara vaha aisA karanA cAhatA hai, aura jaba jIvana mazInakI taraha kAma karane lagatA hai to vikAsa aura sukha svapnakI vastu bana jAte haiM / isa prakAra sAmyavAdra jina burAiyoMko dUra karane kI pratijJA karatA hai unhIM meM ulajhatA huA pratIta hotA hai / hiMsA jIvanako yaMtravat nahIM banAtI, vaha jIvanameM 'Atmopamya-buddhi' jAgRta kara samAjahita meM pravRtta honeke liye preraNA karatI hai / sAmyavAda sArvajanika hitake liye hamArI pravRttiyoM para bandhana lagAtA hai, zrahiMsA meM hamArI pravRttiyA~ svataH hI lokahita ke liye hotI haiM / sAmyavAda manovijJAnakI avahelanA karatA hai, ahiMsA manovijJAnako sAtha lekara manuSyakI vRttiyoM ko zuddha karatI huI vikAsakI ora le jAtI hai / isaliye koI bhI rAjanaitika, Arthika yA sAmAjika vyavasthA jisakA AdhAra sarvabhUtahita yA ahiMsA nahIM hai, apUrNa aura adhUrI haiN| yugoMse hiMsAtmaka vyavasthA dvArA anuzAsita rahane ke kAraNa ahiMsAtmaka vyavasthAkI kalpanA kucha ajIba sI mAlUma par3atI hai aura hama socate haiM ki isa prakAra kI vyavasthAse zAyada arAjakatAkI mAtrA aura adhika na bar3ha jAya, lekina hiMsAse bhI avyavasthA ghaTatI nahIM, aura yaha jAna lene para ki samAjakI bImArIkA kAraNa hiMsA hai usake pakSa meM koI dalIla dene ko nahIM hiMsA avyavasthita vargIkaraNa aura zoSaNa samAjake dukhakA mUla kAraNa hai| maujUdA rAjanaitika tathA Arthika kAnUna aura vidhAna 'saMgaThita hiMsA' ko janma dete haiM / isakA pariNAma yaha hotA hai ki alpasaMkhyaka varga ke hAtha meM zakti zrAjAtI hai aura vaha usakA upayoga samAjake bahusaMkhyaka varga ke zoSaNa meM karatA hai / saMsArakI adhikatama zAsana vyavasthAyeM saMgaThita hiMsAkA mUrtimaMta rUpa haiM / hiTalara yadi polaiMDa para AkramaNa karatA hai to isase yaha na samajha lenA cAhie ki jarmanI kI sAdhAraNa janatA hiTalarakI ina pravRttiyoMse sahAnubhUti rakhatI hai| naoNjI sarakAra saMgaThita hiMsAke balapara jarmana janatAko yuddha ke liye vivaza karatI haiM / yahI bAta anya sAmrAjyavAdI zAsana-praNAliyoM para lAgU hotI hai / 'vijJAna' ko zraudyogika kendrIkaraNa tathA usake duSpariNAma pUMjIvAda, samAjakI bekArI, ityAdikA doSI ThaharAyA jAtA hai / hamAre arthazAstrI bhI ina burAiyoMko vijJAna ke AviSkAroMkA svAbhAvika . 361 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, . kiraNa 6 ] zrahiMsA rahajAtI / hiMsA meM sandeha karane kA dUsarA kAraNa yaha hai ki hama naitika niyamoM ko upayogI aura acchA samajhate hue bhI unakI vyAvahArikatA meM avizvAsa rakhate haiM | rAjanIti aura arthanIti ko jitanA naiti katA se dUra rakkhA jAtA hai utanI hI unameM kRtrimatA kI mAtrA adhika bar3hatI haiM aura ve lokahita ke liye utanI hI anupayogI siddha hotI haiN| saMbhAra yAMtrika upAyoMse suvyavasthA sthApita nahIM kI jA sakatI / isa nagna satya ko hameM svIkAra karanA hI par3egA / hiMsA kA tatva itanA manovaijJAnika aura Avazyaka hai ki usakI avahelanA nahI kI jAsakatI / TAlsTAya ke nimna zabdoM ke sAtha hameM sahamata honA par3atA hai - "ahiMsA ke avalambana karane kA kevala yahI kAraNa nahIM hai ki vaha hamArI tamAma sAmAjika burA in harmless joys are spent" arthAt sajjana vaha hai jo apanI sukha -ghar3Iko dUsaroMkI duHkha ghar3I na banane de / mAlUma huA, yaha kaiMpiyana kavikI kavitA hai / sajjanatAke isa lakSaNakA mere dila para khAsA asara ho AyA, aura turanta hI isase milatA julatA aura eka lakSaNa mujhe yAda AgayA: " sadAcArI vaha hai jo sukha-sAdhanoM kI lUTa nahIM cAhatA, kintu unakA vibhAjana karanekI ceSTA karatA hai| sukha-sAdhanoMkI lUTa cAhane vAlA durAcArI hai / " ( darabArIlAla satyabhakta ) / vAqaI meM sajjanatA isIkA nAma hai / saMsAra meM sukhakI vRddhi kaise ho ? - eka kamare meM maiM aura mere pAsa hI dUsare meM eka TeMtha klAsakA chAtra, donoM par3ha rahe the| chAtrane par3hAH"The man whose silent days, cAhe vaha koI ho, jo manuSya zramasAdhya (kRSi - ityAdi) karmoM ko chor3akara buddhi aura sampattikA durupayoga karake usake balapara dUsaroMke kaMdhoM para baiTha kara jana sAdhAraNa ke sukha-sAdhanoMkI lUTa khasoTameM lagA huA hai, jisase dUsaroMke satva - rakSAkI parvAha nahIM hai vaha to sajjana nahIM ho sakatA / 362 iyoM kA ekamAtra rAmabANa upAya hai, balki hamAre z2amAne ke pratyeka manuSya ke naitika siddhAntake vaha pUrI taraha anakUla bhI haiM / jana sAdhAraNa ke dukhoMko dUra karaneke liye jisa tatvakI AvazyakatA hai vahI pratyeka manuSya kI Atmika zAnti ke liye bhI paramAvazyaka hai / " isa prakAra hiMsA vyakti aura samAjake kalyANa ke liye eka zrAvazyaka tatva hai aura usameM jIvanakI sArI samasyAoM ko hala karanekI zakti saMnihita hai / 2500 varSa pahile bhagavAn mahAvIra aura bhagavAn buddhane siddhAnta ke rUpameM vizvake liye hiMsAkA sandeza diyA thA; gAMdhIjI Aja eka prayogavettA ke rUpa meM vyavahArameM usake phalitArthoMko duniyA ke sAmane rakha rahe haiN| zrI daulatarAma mitra ] ataeva yadi hama saMsAra meM sukhakI vRddhi dekhanA cAhate haiM to hamArA kartavya ho jAtA hai ki hama saMsAra bhara meM ati parigraha - virodhI jainAcArakI upayogitA ke pracAra prasiddha karanekA udyoga kareM, tAki durAcAriyoMkI saMkhyA bar3hane na pAve, sadAcAriyoMkI saMkhyA bar3he aura saMsAra meM sukhakI vRddhi hove / parantu afasosa Aja duniyAkI sUjha ( dRSTi ) zradhI ( mithyA ) ho rahI hai / jaisA ki "ela.pI. jaiksa" kA kathana hai ki 6. kI duniyA sampattiko sAmAjika (sarvasAdhAraNa kI cIja) banAnA cahatI hai; lekina manuSyako -- usake svabhAvako--sAmAjika banAnekI bAta use sUjhatI nahIM / jaba taka yaha nahIM hogA, taba taka koI bhI "iz2ama" (vAda ) sthApita nahIM ho sakegA / agara manuSyakA caritra sudhara jAya to cAhe jisa "iz2ama " se nibha jAyagA / Ao hama saba maMgala kAmanA kareM aura sAtha hI tadanukUla prayatna bhI kareM ki duniyA~ko sIdhI (samyak ) sUjha ( dRSTi ) prApta ho / isIse saMsAra meM sukhakI vRddhi ho sakegI / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAcandrakA tatvArthasUtra [sampAdakIya ] cAbhI taka hama umAsvAti yA umAsvAmI zrA- pUjyapAdakA samaya vikramakI chaThI zatAbdI sunizcita hai| - cAryake tattvArthasUtrako hI jAnate haiM- aura tIsare ve prabhAcandra' haiM jinakA ullekha zravaNabelgola 'tattvArthasUtra' nAmase prAyaH usIkI prasiddhi hai / parantu ke prathama zilAlekhameM pAyA jAtA hai, aura jinakI bAbata hAla meM eka dUsarA purAtana tattvArthasUtra bhI upalabdha yaha kahA jAtA hai ki ve bhadrabAhuzrutakevalIke dIkSita huzrA hai, jisake kartA AcArya prabhAcandra haiM / graMthakI ziSya samrATa 'candragupta' the / inakA samaya vikrama saM0 sandhiyoMmeM prabhAcandrAcArya ke sAtha 'bRhat' vizeSaNa se bhI koI tInasau varSa pahale kA hai / taba yaha graMtha lagA huA hai, jisase yaha dhvanita hotA hai ki prakRta kaunase bar3e prabhAcaMdrAcAryakI kRti hai, yaha bAta nizcigraMtha bar3e prabhAcandra kA banAyA huA hai| prAcandra tarUpase nahIM kahI jAsakatI / isake liye vizeSa khoja nAmake aneka prAcArya ho gaye haiN| / bar3e prabhAcandra honekI z2arUrata hai / phira bhI itanA to kaha sakate haiM ki zrAma taura para 'prameyakamalamArtaNDa' aura 'nyAyakumuda- yaha bhadrabAhu zrutakevalIke ziSya prabhAcandrakI kRti caMdra' ke kartA samajhe jAte haiM; paraMtu inase bhI pahale nahIM hai| kyoMki unake dvArA kisI bhI graMtha-racanAke prabhAcaMdra nAmake kucha AcArya hue haiM, jinameMse eka hone kA kahIM koI ullekha nahIM miltaa| to paraluru-nivAsI 'vinayanandI' prAcArya ke ziSya the aura jinheM cAlakya rAjA kIrtivarmA prathamane eka dAna granthaprati aura usakA prApti diyA thA hai| ye prAcArya vikramakI chaThI aura sAtavIM ukta tattvArthasUtrakI yaha upalabdha prati paune dasa zatAbdIke vidvAna the; kyoMki ukta kIrtivarmAkA asti- iJca lambe aura pAMca iJca caur3e. zrAkArake ATha patroM tva-samaya zaka saM0 486 (vi0 sa0624) pAyA jAtA para hai| prathama patrakA pahalA aura antima patrakA hai / dUsare ve prabhAcaMdra haiM jinakA zrI pUjyapAdAcArya- dUsarA pRSTha khAlI hai, aura isa taraha graMtha kI pRSTha-saMkhyA kRta 'jainendra' vyAkaraNa ke 'rAtreH kRti prabhAcandrasya' 14 hai / pratyeka pRSThapara 5 paMktiyAM haiM, parantu antake isa sUtrameM ullekha milatA hai, aura isa liye jo paSTha para 4 paMktiyAM honese kula paMkti-saMkhyA 66 hotI vikramakI chaThI zatAbdIse pahale hue haiM; kyoMki AcArya hai| prati pRSTha akSara-saMkhyA 20 ke karIba hai, aura +dekho, mANikacandragranthamAlAmeM prakAzita ratna- isaliye graMthakI zlokasaMkhyA (32 akSaroMke parimAkaraNDazrAvakAcArakI prastAvanA, pR0 57 se 66 taka / Nase) 44 ke karIba baiThatI hai| * dekho, 'sAuthaiNDiyana jainiz2ama', bhAga dUsarA, kAg2az2a dezI sAdhAraNa kucha patalA aura khudarAsA pR0 88 / lagA hai / likhAI moTe akSaroMmeM hai aura usameM kahIM Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 'anekAnta kahIM svarAdi-saMdhi-sUcaka saMketacinha, padoMkI vibhinatA sUcaka cinha tathA saMkhyA- sUcaka aMka bhI bArIka TAipameM (laghuAAkArameM) akSaroM ke Upara kI ora lagAye gaye haiM / TippaNI eka sthAna ko chor3akara aura kahIM bhI nahIM hai, aura vaha hai "trividhA bhogabhUmayaH " sUtra para " jaghanya 1 madhya 2 utkRSTha 3" ke rUpameM, jo prAyaH pratilipi karane vAle ke hI hAtha kI likhI huI jAna par3atI hai aura isa bAta ko sUcita karatI hai ki jisa prati parase yaha prati utArI gaI hai saMbhavataH usameM bhI vaha isI rUpa meM hogI / isa pratimeM anusvArako kahIM bhI paMcamAkSara nahIM kiyA gayA hai| kAra kI AkRti 'rDa aura auaukAra kI 'U' dI hai / aMkoM meM 6-6 kI AkRti kramazaH '6' aura '' dI hai / [ caitra, vIra- nirvANa saM0 2466 nahIM hai, phira bhI yaha prati apane kAg2az2a kI sthiti aura likhAvaTa zrAdiparase 250-300 varSa se kamakI likhI huI mAlUma nahIM hotI / ise paNDita ratanalAlane kopAvadA meM likhA hai, jaisA ki isakI nimna antima paMktise prakaTa hai: "paMDita ratanalAlena liSitaM koTapAvadAmadhye saMpUrNajAtaH" 4 graMthaprati yadyapi adhikAMza meM zuddha hai, phira bhI usameM kucha sAdhAraNa tathA mahatvakI azuddhiyAM bhI pAI jAtI haiN| va-ba kA bheda to bahuta hI kama rakkhA huA jAna par3atA hai - kahIM kahIM to ina akSaroMkA prayoga ThIka huA hai, aura kahIM vakAra kI jagaha bakAra aura bakAra kI jagaha vakArakA prayoga kara diyA gayA hai-- jaise bidho, bidhaH, dravya, bigrahA, devyaH, varSANi, vidhA, caturviMzati, baimAnikA, vighna, birati bidhaM, paMcahi zati, aSTAviMzati, jJAnAbaraNa, viMzati, saMbara aura biracite (sarvatra) inameM 'va' ke sthAna para 'ba' kA prayoga hai; aura jaMva brahmAlayA tathA bahu, ina zabdoM meM 'ba' ke sthAna para 'va' kA prayoga huA hai, jo zuddha hai, aura yaha saba prAyaH lipikArakI nityakI bolacAlake abhyAsase sambandha rakhatA huA jAna par3atA hai| granthaprati anta meM yadyapi lipi samvat diyA huA mAlUma nahIM yaha 'koSAvadA' sthAna kahA~para sthita hai / parantu isa granthapratikI prApti vartamAna meM koTA riyAsatase huI hai| koTA meM bhAI kesarImalajI eka pramukha khaNDelavAla jaina tathA sArvajanika kAryakartA haiM, unake pAsa rAmapura ji0 sahAranapura nivAsI bAbU kauzalaprasAdajIne, jo Ajakala sahAranapura meM tilaka bImA kampanI cIfa ejeMTa haiM, yaha grantha dekhA aura ise eka apUrva cIja samajhakara unake pAsase le Ae tathA vizeSa jA~capar3atAla evaM paricayAdike liye mere supurda kiyA, jisake liye maiM unakA bahuta hI AbhArI hU~ / bhAI kesarImalajI ne isa graMthakI prAptikA jo itihAsa bA0 kauzalaprasAdajIko batalAyA usase mAlUma huA ki 'koTA meM bhaTTArakakI eka gaddI thI, usa gaddIpara durbhAgya se eka aisA hI AdamI AgayA jisane vahA~kA sArA zAstra bhaNDAra raddImeM beca diyA ! kucha dina pahale kesarImalajIne isa prakArakI raddIkI eka borI eka musalamAna boharake yahA~ dekhI aura use ATha Ane meM kharIda liyA / usI borImeM se isa grantharatnakI prApti huI hai / ' graMtha prAptikI yaha choTIsI ghaTanA bar3I hI hRdayadrAvaka hai aura isase jainiyoMke zAstra bhaNDAroM kI zravyavasthA, apAtroM ke hAthameM unakI sattA aura sAtha hI anokhI zrutabhaktipara do A~sU bahAye binA nahIM rahA jAtA ! jainiyoMkI isa lAparvAhI aura granthoMkI bedara Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 6] prabhAcandrakA tasvArthasUtra 365 kArIke kAraNa na mAlUma kitane graMtharala pasAriyoMkI kramazaH 15, 12, 18, 6, 11, 14, 11,8,7, 5 dukAnoMpara pur3iyAtroMmeM ba~dha ba~dhakara naSTa ho cuke haiM !! haiM, aura isa taraha kula sUtra 107 haiM / isa sUtrameM daza kitane hI graMthoMkA ullekha to milatA hai parantu ve graMtha adhyAya hone ke kAraNa ise 'dazasUtra' nAma bhI diyA Aja upalabdha nahIM ho rahe haiM / isa viSaya meM digambara gayA hai-umAsvAtike tattvArtha sUtrako bhI 'dazasUtra' samAja sabase adhika aparAdhI hai, usakI g2Anata aba- kahA jAtA hai, aura yaha nAma graMthakI prathama paMkti meM hI, taka bhI dUra nahIM huI aura vaha aAja bhI apane graMthokI usakA likhanA prArambha karate hue, 'artha' aura 'likhyate' khoja aura una ke uddhAra ke liye koI vyavasthita prayatna padoM ke madhya meM diyA hai ! graMthake anta meM-10vIM saMdhi nahIM kara rahA hai / aura to kyA, digambara granthoMkI koI (puSpikA ) ke anantara-'iti' aura 'samApta' padoMke acchI vyavasthita sUcI taka bhI vaha abataka taiyyAra madhya meM ise 'jinakalpI sUtra' bhI likhA hai / isa prakAra karAnemeM samartha nahIM ho sakA; jabaki zvetAmbara samAja graMthaprati ke Adi, madhyama aura antameM isa sUtragraMthake apane graMthoMkI aisI aneka vizAlakAya-sUciyA~ prakaTa kramazaH dazasUtra, tattvArthasUtra aura jinakalpI sUtra, aise kara cukA hai / jinavANI mAtA kI bhaktikA gIta gAne- tIna nAma diye haiM / pichalA nAma apanI khAsa vizeSatA vAloM aura use nitya hI argha car3hAnevAloM ke liye ye rakhatA hai aura usane bA0 kauzalaprasAdajIko isa saba bAteM niHsandeha bar3I hI lajAkA viSaya haiN| unheM granthako koTAse lAne ke liye aura bhI adhika prerita inapara dhyAna dekara zIghra hI apane kartabyakA pAlana karanA kiyA hai| hA~, mAtra 10vIM saMdhimeM 'tattvArthasUtra' ke cAhiye-aisA koI vyavasthita prayatna karanA cAhiye sthAnapara 'tattvArthasArasUtra' aisA nAmollekha bhI hai, jisakA jasase zIghra hI luptaprAya jaina graMthoMkI khojakA kAma yaha aAzaya hotA hai ki yaha graMtha tattvArtha viSayakA. sAraz2ora ke sAtha calAyA jAsake, khoje hue granthoMkA uddhAra bhUta graMtha haiM athavA isa sUtrameM tattvArthazAstrakA sAra ho sake aura saMpUrNa jaina graMthoMkI eka mukammala tathA khoMcA gayA hai / pichale aAzayase yaha bhI dhvanita ho suvyavasthita sUcI taiyAra ho sake / astu / sakatA hai ki isa grathameM sambhavataH umA vAti ke tattvArtha aba maiM mUla granthako anavAda ke sAtha anekAntake sUtrakA hI sAra khIMcA gayA ho| grantha-prakRti aura pAThakoM ke sAmane rakhakara unheM umakA pUrA paricaya karA usake artha sAdRzyako dekhate hue, yadyapi, yaha bAta denA cAhatA huuN| parantu aisA karane se pahale itanA aura kucha asaMgata mAlama nahIM hotI balki adhikatara jhukAva bhI batalA denA cAhatA hU~ ki yaha graMtha zrAkArameM choTA usake mAnanekI aora hotA hai; phira bhI ha saMdhiyoM meM honepara bhI umAsvAtike tattvArtha sUtrakI taraha daza 'sAra' zabdakA prayoga na honese 10vIM saMdhimeM usake adhyAyoMmeM vibhakta hai, mUla viSaya bhI isakA usIke prayogako prakSipta bhI kahA jA sakatA hai| kucha bhI ho, samAna mokSamArgakA pratipAdana hai aura usakA krama bhI abhI ye saba bAteM vizeSa anusaMdhAnase sambandha rakhatI haiM, prAyaH eka hI jaisA hai-kahIM kahIM para thor3AsA kucha aura isake liye graMthakI dUsarI pratiyoMko bhI khojanekI vizeSa z2arUra pAyA jAtA hai, jise Age yathAvasara jarUrata hai / sAtha hI, yaha bhI mAlUma honA z2arUrI hai ki . sUcita kara diyA jAyagA / ina adhyAyoMmeM sUtroMkI saMkhyA isa sUtragranthapara koI TIkA-TippaNI bhI. likhI gaI hai Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / ... [caitra, vIra nirvANa saM03456 : yAki nahIM jisake likhe jAnekI bahuta bar3I sambhAvanA hai usameM chUTa gayA hai / usake sAmane Ane para aura bhI hai / yadi koI TIkA-TIppaNI upalabdha hai to use bhI kucha bAtoM para prakAza par3anekI saMbhAvanA hai, aura isa vizeSa paricayAdike dvArA prakAzameM lAnA caahiye| liye isa graMthakI dUsarI pratiyoMko khojanekI aura bhI phira bhI isa graMthake viSayameM itanA kaha denemeM to jyAdA z2arUrata hai / AzA hai isake liye sAhitya premI koI Apatti mAlUma nahIM hotI ki isake sUtra artha- vidvAn apane apane yahA~ke zAstrabhaMDAroMko z2arUra hI gauravako liye hone para bhI AkArameM choTe, sugama, kaNTha khojanekA prayatna kareMge aura apanI khojake pariNAmase karane tathA yAda rakhanemeM AsAna hai, aura unase tattvArtha- mujhe zIghra hI sUcita kara anugRhIta kreNge| zAstra athavA mokSazAstrakA mUla viSaya sUcanArUpa meM saMkSepataH sAmane prAjAtA hai| mUlagraMtha aura usakA anuvAdAdika ___ eka bAta aura bhI prakaTa kara denekI hai aura vaha nIce mUla graMthake sUtrAdiko udadhRta karate hue jahA~ yaha ki isa sUtragranthake zurU meM pratipAdya viSaya ke sambaMdha- mUlakA pATha saSTatayA azuddha jAna par3A hai vahA~ usake ko vyakta karatA huA eka padya maMgalAcaraNakA hai,parantu sthAna para vaha pATha de diyA gayA hai jo apane ko zuddha antameM graMthakI samApti zrAdikA sUcaka koI padya nahIM hai| pratIta huA hai aura granthapratimeM pAye jAne vAle azuddha , aise gadyAtmaka sUtragraMthoM meM jinakA prArambha maMgalAcara- pAThako phuTanoTa meM dikhalA diyA hai, jisase vastusthitike sAdike rUpameM kisI padya-dvArA hotA hai unake antameM ThIka samajhane meM koI prakArakA bhrama na rahe aura na mUla bhI koI padya samApti AdikA jarUra hotA hai, aisA sUtroMke par3hane tathA samajhane meM koI dikkata hI upasthita aksara dekhane meM AyA hai| udAharaNake liye parIkSA- hove / parantu vakArake sthAna para bakAra aura bakArake mukhasUtra, nyAyadIpikA aura rAjavArtikako le sakate haiM, sthAna para vakAra banAnekI jina azuddhiyoMko Upara ina graMthoMmeM Adike samAna anta meM bhI eka eka padya sUcita kiyA jA cukA hai unheM phuTanoToMmeM dikhalAne kI pAyA jAtA hai| jina graMtha-pratiyoMmeM vaha upalabdha nahIM z2arUrata nahIM samajhI gii| isI taraha saMdhi tathA pada-vibhihotA unameM vaha likhanese chUTa gayA hai, jaise ki nyAya- natAdike saMketacinhoMko bhI denekI z2arUrata nahIM samajhI dIpikA aura rAjavArtikakI mudrita pratiyoMmeM antakA gii| isake atirikta jo akSara sUtroMmeM chUTe hue jAna padya chaTa gayA hai, use dUsarI hastalikhita pratiyoM para . par3e haiM unheM sUtroM ke sAtha hI[ ] isa prakArake se khojakara prakaTa kiyA jA cukA hai* / aisI sthiti koSThakake bhItara rakha diyA hai aura jo pATha adhika hote hue isa sUtragraMthake antameM bhI kamase kama eka . saMbhAvya pratIta hue haiM unheM praznAMka ke sAtha (...?) aise padyaka honekI bahuta bar3I sambhAvanA hai| mere khyAlase koSThakameM dediyA hai| pAI(1) do pAI (1) ke virAmacinha vaha padya isa graMthapratimeM athavA jisaparase yaha pratikI gaI graMthameM lage hue nahIM haiM, paraMtu unake liye sthAna chuTA dekho, prathama varSake anekAnta' kI vI kiraNa huaA hai, unheM bhI yahAM de diyA hai| aura isa taraha meM purAnI bAtoMkI khoja mUla graMthako usake asalI rUpa meM pAThakoMke sAmane * 272 / rakhanekA bharasaka yatna kiyA gayA hai| phira bhI yadi 13 sUkhamA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 6] koI azuddhiyA~ raha gaI hoM to unheM vijJa pAThaka sUcita karane kI kRpA kareM, jisase unakA sudhAra ho sake / anuvAdako mUla sUtrAdike anantara anuvAdake rUpa meM hI rakkhA gayA hai - vyAkhyAdike rUpameM nahIM / aura use eka hI pairegrAphameM siMgala inavarTeDakAmAz2a ke bhItara dediyA gayA hai, jisase mUlako mUlake rUpa meM hI samajhA jA ske| jahAM kahIM vizeSa vyAkhyA, spaSTIkaraNa athavA tulanAkI z2arUrata par3I hai vahAM usa saba ko anuvAdake anantara bhinna pairegrAphoMmeM alaga de diyA hai| prabhAcandrakA tatvArthasUtra `isa prakAra yaha mUla grantha aura usake anuvAdAdika ko denekI paddhati hai, jise yahAM apanAyA gayA hai / granthAraMbha se pUrva kA aMza // aiM // OM namaH siddhaM / zratha dazasUtraM likhyate / 'aiM, OM, siddha ko namaskAra / yahAM (athavA aba ) likhA jAtA hai / ' dazasUtra yaha prAyaH lipikarttA lekhakakA maMgalAcaraNa ke sAtha graMthakA nAmollekha pUrvaka usake likhane kI pratijJA evaM sUcanAkA vAkya hai| ho sakatA hai ki yaha vAkya prakRta graMthapratike lekhaka paM0 ratanalAlakI khudakI kRti na ho balki usa graMtha pratimeM hI isa rUpase likhA ho jisa para se unhoMne yaha prati utArI hai| mUla graMtha maMgalAcaraNAdike sAtha isakA sambandha nahIM hai / pahalA adhyAya mUlakA maMgalAcaraNa sadudRSTijJAnavRttAtmA mokSamArgaH sanAtanaH / zrAvirAsIdyato vaMde tamahaM vIramacyataM // 1 // + granthapratimeM 'dazasUtra' aisA azuddha pATha hai / 337 'samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa sanAtana mokSa mArga jisase -- jisake upadezase-- prakaTa huA hai usa acyuta vIrakI maiM vandanA karatA hU~ / ' isa granthakA pratipAdya viSaya mokSamArga hai, usa sanAtana mokSamArgakA jinake upadeza dvArA lokameM zrAvirbhAva huA hai - punaH prakaTIkaraNa huA hai-una amaraavinAzI vIra prabhukA unake usa guNavizeSa ke sAtha vandana - smaraNa karake yahAM yaha vyakta kiyA gayA hai ki isa graMtha ke pratipAdya viSayakA sambaMdha vIraprabhuke upadeza se hai-- usIke anusAra saba kucha kathana kiyA gayA hai / sUtrArambha samyagdarzanA'vagamavRttAni mokSahetuH // 1 // 'samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra - ye tInoM mile hue - mokSakA sAdhana hai / ' yaha sUtra aura umAsvAtike tatvArtha sUtrakA pahalA sUtra donoM ekahI TAipa aura eka hI zrAzayake haiN| akSarasaMkhyA bhI donoMkI 15-15 hI hai| vahAM jJAna, cAritra aura mArga zabdoM kA prayoga huA hai taba yahA~ unake sthAna para kramazaH avagama, vRtta aura hetu zabdoMkA prayoga huA hai, jo samAna arthake hI dyotaka haiN| jIvAdisaptatattvaM ||2|| 'jIva zrAdi sAta tatva haiM / ' yahA~ 'Adi' zabdase ajIva, Asava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa aise chaha tattvoMke grahaNakA nirdeSa hai, kyoMki jainAgamameM jIva sahita ina tattvoMkI hI 'saptatattva' saMjJA hai / yaha sUtra aura umAsvAtikA 4thA sUtra donoM ekArtha-vAcaka haiN| usameM sAtoM tattvoMke nAma diye gaye haiM taba isameM 'Adi' zabda se zeSa chaha rUr3ha tattvoMkA saMgraha kiyA gayA hai, aura isaliye isameM akSaroMkI saMkhyA alpa ho gaI hai / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 anekAnta. ' tadartha zraddhAnaM samyagdarzanaM // 3 // unake - saptatattvoMke - arthazraddhAnako - nizcayarUpa rucivizeSako samyagdarzana kahate haiM / ' P yaha umAsvAtike dvitIya sUtrake sAtha milatA julatA hai / donoMkI akSara saMkhyA bhI samAna hai - vahA~ tattvArtha zraddhA' pada diyA hai taba yahAM 'tadarthazraddhAnaM' padake dvArA vahI zrAzaya vyakta kiyA gayA hai| bheda donoMmeM kathanazailIkA hai / umAsvAtine samyagdarzanake lakSaNa meM prayukta hue 'tattva' zabdako Age jAkara spaSTa kiyA hai aura prabhAcandra ne pahale 'tattva' ko batalA kara phira usake arthazraddhAnako samyagdarzana batalAyA hai aura isa taraha kathanakA sarala mArga aMgIkAra kiyA hai / kathanakA yaha zailI-bheda Age bhI barAbara calatA rahA haiM / tadutpattirdvidhA ||4|| 'usa - samyagdarzana - kI utpatti do prakArase hai / ' yahAM una do prakAroMkA-zrAgamakathita nisarga aura adhigama bhedoMkA - ullekha na karake unakI mAtra sUcanA kI gaI hai; jabaki umAsvAtine 'tanisargAdadhigamAdvA' isa tRtIya sUtrake dvArA unakA spaSTa ullekha kara diyA hai / [ caitra, vIra- nirvANa saM0 2466 "nAma sthApanA dravya bhAvatastannyAsaH " kA hotA hai / pramANe dve ||6|| 'pramANa do haiM / ' yahA~ dokI saMkhyAkA nirdeza karanese pramANake zrAgamakathita pratyakSa aura parokSa donoM gra gayA hai / yaha umAsvAtike 10 veM sUtra " tatpramANe" ke sAtha milatA-julatA hai, parantu donoMkI kathanazailI aura kathanakrama bhinna haiM / isameM pramANake sarvArthasiddhi-kathita 'svArtha' aura parArtha nAmake do bhedoM kA bhI samAveza ho jAtA 1 nAmAdinA tannyAsaH // 5 // 'nAma Adike dvArA unakA - samyagdarzanAdikA tathA jIvAdi tatvoMkA-nyAsa (nicepa) hotA hai - vyavasthA pana aura vibhAjana kiyA jAtA hai / ' yahA~ 'Adi' zabdase N sthApanA, dravya aura bhAvake grahaNakA nirdeza hai; kyoMki zrAgamameM nyAsa athavA ni kSepake cAra hI bheda kiye gaye haiM aura ve SaTkhaNDAgamAdi mUla graMthoM meM bahuta hI rUr3ha tathA prasiddha haiM aura unakA bAra bAra ullekha AyA hai / aura isaliye isa sUtra bhI vahI Azaya hai jo umAsvAti ke pA~caveM sUtra nayAH sapta ||7|| 'naya sAta haiM / ' yahA~ sAtakI saMkhyAkA nirdeza karanese nayoMke - gama-kathita naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta aise sAta bhedokA saMgraha kiyA gayA hai / umAsvAtine nayakA ullekha yadyapi 'pramANanayairadhigamaH' isa chaThe sUtra meM kiyA hai parantu unakI *sAta saMkhyA aura nAmoMkA sUcaka sUtra prathama adhyAya ke antameM diyA hai| yahA~ dUsarA hI krama rakkhA gayA hai| aura ukta chaThe sUtrake aAzayakA jo sUtra yahA~ diyA hai vaha isase agalA AThavA~ sUtra hai / * zvetAmbarIya sUtrapATha aura usake bhASya meM nayoM kI mUla saMkhyA vaigama saMgraha vyavahAra, Rju sUtra dhara zabda, aise pAMca dI hai, phira naigamake do aura zabda nayake sAmprata, samabhirUda, evaMbhUta aise tIna bheda kiye gaye haiM, aura isa taraha nayake ghATha bheda kiye haiN| parantu paM0 sukhanAlajI apanI tatvArthasUtrakI TIkA vaha spaSTa svIkAra karate haiM ki jainAgamoM aura digambarIya graMthoM kI paramparA ukta sAta nayakI hI hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 6] prabhAcandra kA tattvArthasUtra tairadhigamastattvAnAM // 8 hotA hai, isaliye kSAyika' kahA jAtA hai / 'una-pramANoM tathA nayoM ke dvArA tatvoMkA SaDvidho'vadhiH // 12 // vizeSa jJAna hotA hai|' 'avadhijJAna chaha bhedarUpa hai|' ___ isa sUtrameM 'pramANanayaiH' kI jagata 'taiH' padake prayoga yahAM chahakI saMkhyAkA nirdeza karanese avadhijJAna se jahAM sUtrakA lAghava huA hai vahAM 'taravAnA' pada kucha ke anugAmI, ananugAmI, vardhamAna, hIyamAna, avaadhika jAna par3atA hai / yaha pada umAsvAtike ukta chaThe sthita aura anavasthita aise chaha bhedoMkA grahaNa kiyoM sUtrameM nahIM hai phira bhI isa padase arthameM spaSTatA jarUra gayA hai,jo saba kSayopazamake nimittase hI hote haiM / bhava zrA jAtI hai| pratyaya avadhijJAna jo deva-nArakiyoMke batalAyA gayA hai sadAdibhizca // 9 // vaha bhI kSayopazamake binA nahIM hotA aura chaha bhedoMmeM 'sat bhAdike dvArA bhI tasvoMkA vizeSa jJAna hotA usakA bhI antarbhAva ho jAtA hai, isIseM yahA~ usakA pRthaka rUpase grahaNa karanA nahIM pAyA jaataa| yaha sUtra yahAM 'zrAdi' zabdase saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, umAsvAtike 'ayopazamanimisaH pavikalpaH zeSANAM antara, bhAva aura alpabahutva nAmake sAta anuyoga- para isa 22 veM sUtrake sAtha milatA-julatA hai| dvAroMke grahaNakA nirdeza hai; kyoMki sat-pUrvaka ina anu dvividho manaHparyayaH // 13 // yogadvAroMkI pATha saMkhyA aAgamameM rUr3ha hai-SaTkhaNDA 'manaH paryayajJAma do bhedarUpa haiN|' gamAdikameM inakA bahuta vistArake sAtha varNana hai / isa ___yahAM dokI saMkhyAke nirdeza dvArA manaH paryayake sUtrakA aura umAsvAti ke 'satsaMkhyAdi' sUtra naM0 8 kA Rjamati aura vipulamati donoM prasiddha bhedoMkA saMgraha eka hI prAzaya hai| kiyA gayA hai aura isaliye isakA vahI zrAzaya hai jo mityAdIni [paMca] jJAnAni // 10 // umAsvAtike 'RjuvipulamatI manaHparyayaH' isa sUtra naM0 'mati prAdika pAMca jJAna haiN|' 23 kA hotA hai| yahA~ 'zrAdi' zabdake dvArA zruta, avadhi, manaHparyaya akhaMDaM kevalaM // 14 // aura kevala, ina cAra jJAnokA saMgraha kiyA gayA hai, kyoMki mati-parvaka ye hI pA~ca jJAna bhAgamameM varNita hai| kevalajJAna prakhaMDa hai-usake koI bheda-prabheda kSayopazama [kSaya] hetavaH // 11 // nahIM hai|' 'masyAdika jJAna payopazama-paya hetuka hai|' isa sUtrake AzayakA koI sUtra umAsvAtike mati, zrata, avadhi, manaHparyaya, ye cAra jJAna to tatvAthasUtrama nahIM hai| matijJAnAvaraNAdi karma prakRtiyoMke kSayopazamase hote haiM, samayo samayamekatra catvAri // 15 // ... isaliye 'kSAyopazAmika' kahalAte haiM aura kevalajJAna 'kabhI kabhI eka nIMvameM yugAta cAra jJAna hote haiN| jJAnAvaraNAdi-ghAtiyAkarma-prakRtiyoMke kSabase utpanna kevalajJAnako chor3a kara zeSa cAra zAma eka sthAna. s| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [caitra, vIra-nirvANa saM02466 para kisI samaya yugapat ho sakate haiM / isase do tIna nAmakA sUtra eka hI arthake vAcaka haiM / jJAnoMkA bhI eka sAtha honA dhvanita hotA hai / do eka sadvividhaH // 3 // sAtha hoMge to mati, zruta hoMge, aura tIna hoMge to mati, . 'vaha (upayoga) do prakArakA hotA hai|' zruta, avadhi athavA mati, zruta aura manaH paryaya hoNge| yahAM dokI saMkhyAkA nirdeza karanese upayogake eka jJAna kevalajJAna hI hotA hai-usake sAthameM Agamakathita do mUla bhedoMkA saMgraha kiyA gayA haidUsare jJAna nahIM rhte| yaha satra umAsvAtike ekAdI- uttara bhedoMkA vaisA koI nirdeza nahIM kiyA jaisA ki ni bhAjyAni yugapadekasminAcaturmyaH' isa sUtrake umAsvAtike "sadvividho'STacaturbhedaH' isa sUtra naM06 samakakSa hai aura isI-jaise zrAzayako liye hue hai| meM pAyA jAtA hai / parantu isakI zabda-racanA kucha sandigdhasI jAna par3atI dviiNdriyaadystrsaaH||4|| hai / saMbhava hai 'ekatracatvAri' ke sthAna para 'ekatraika dvIndriyAdika jIva trasa haiN|' dvitricatvAri' aisA pATha ho| yahAM 'zrAdi' zabdase trIndriya, caturindraya tathA * iti zrI vRhatprabhAcandraviracite tattvArthasUtre saMjJI-asaMjJIke bhedarUpa paMcendriya jIvoMke grahaNakA prathamodhyAyaH // 1 // nirdeza hai / yaha sUtra aura umAsvAtikA 14 vA~ sUtra 'isa prakAra zrI vRhat prabhAcandra-viracita tattvArtha- akSarazaH eka hI haiM / sUtrameM pahalA adhyAya samApta huaa| zeSAH sthAvarAH // 5 // dUsarA adhyAya 'zeSa (ekendriya) jIva sthAvara haiN|' jIvasya paMcabhAvAH // 1 // umAsvAtike digambarIya sUtrapAThake 'pRthivyapate'jIvake paMcabhAva hote haiN|' jovAyuvanaspatayaH sthAvarAH' sUtra naM0 13 kA jo Azaya yahA~ pA~cakI saMkhyAkA nirdeza karanese jIvake hai vahI isa sUtrakA hai / aura isalie sthAvara jIva pRthivI zrAdike bhedase pAMca prakArake haiN| zrAgama-kathita aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika, aise pAMca bhAvoMkA saMgraha dravyabhAvabhedAdiMdriyaM dviprakAraM // 6 // 'dravya aura bhAvake bhedase indriya do prakAra hai|' kiyA gayA hai / umAsvAtike dUsare adhyAyakA "zraupazamikakSAyikau" aAdi prathama.sUtra bhI jIvake bhAvoMkA isa sUtrameM yadyapi umAsvAtike "dvividhAni' 16, dyotaka hai| usameM pAMcoMke nAma diye haiM, jisase vaha __* dvi / bar3A sUtra ho gayA hai / zrAzaya donoMkA prAyaH eka hI zvetAmbarIya sUtrapAThameM 14veM sUtrakA rUpa 'tejovAyU dvIndriyAdayazca brasAH' aisA diyA hai, kyoMki shvettaa| upayogastallakSaNaM // 1 // mbarIya bhAI agni aura vAyukAyake jIvoMko bhI trasa 'jIvakA lakSaNa upayoga hai / ' jIva mAnate haiN| yaha sUtra aura umAsvAtikA 'upayogo lakSaNaM' tSA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 6] prabhAcandrakA tatvArthasUtra / 'nivRtyupakaraNe dravyendiyaM' 17, labdhyupayogau mAvendriyaM / yahA~ 'zrAdi' zabdase vaiphriyaka, ahAraka, tejasa 18, ina tIna sUtroMke AzayakA samAveza hai, parantu aura kArmaNa nAmake cAra zarIroMke grahaNakA saMketa hai; dravyendriya aura bhAvendriyake bhedoMko kholA nhiiN| kyoMki audArika-sahita zarIroMke pAMca hI bheda AgamameM vigrahAdyA gatayaH // 7 // pAye jAte haiN| aura isaliye isa satrakA vahI zrAzaya 'vigrahA mAdi gatiyAM hai|' hai jo umAsvAtike 'audArikavaikriyikAhArakayahA~ gatiyoMkI koI saMkhyA nahIM dii| vigrahAgati taijasakArmaNAni zarIrANi" isa sUtra naM0 36 kA hai| saMsArI jIvoMkI aura avigrahA mukta jIvoMkI hotI hai| . ekasminnAtmanyAcaturthyaH // 10 // avigrahAko 'iSugati' bhI kahate haiM, aura 'vigrahA' ke tIna 'eka jIvameM cAra taka zarIra (eka sAtha) hote haiN|' bheda kiye jAte haiM-1 pANimuktA 2 lAGgalikA 3 yaha satra umAsvAtike "tadAdInibhAjyAni yugapadegomUtrikA | ArSagraMthoM meM ighugati-sahita inheM gatike cAra kasminnAcaturvyaH" isa satrake sAtha milatA julatA hai; bheda ginAye haiN| yadi ina cAroMkA hI abhiprAya yahA~ parantu isa satrameM 'tadAdIni' padake dvArA 'tejasa aura hotA to isa sUtrakA kucha dUsarA hI rUpa hotaa| ataH kArmaNa nAmake do zarIroMko zrAdi lekara' aisA jo vigrahA, avigrahAke atirikta gatike narakagati, tiryaMca kathana kiyA gayA hai aura usake dvArA eka zarIra alaga gati, devagati,manuSyagati aise jo cArabheda aura bhI kiye nahIM hotA aisA jo niyama kiyA gayA hai vaha spaSTa jAte haiM unakA bhI samAveza isa sUtrameM ho sakatA hai / vidhAna isa sUtrase upalabdha nahIM hotA / vA umAsvAtike tattvArthasUtrameM isa prakArakA koI alaga ___ AhArakaM pramatta saMyata]syaiva // 11 // sUtra nahIM hai-yoM 'avigrahAjIvasya, vigrahavatI ca saMsA 'pAhAraka pramattasaMyatake hI hotA hai|' riNaH prAkcaturthyaH, ekasamayA'vigrahA' Adi sUtroMmeM zrAhAraka zarIrake liye yaha niyamaH hai ki vaha gatiyoMkA ullekha pAyA hI jAtA hai| pramattasaMyata nAmake chaThe guNasthAnavartI munike hI hotA sacittAdayo yonayaH // 8 // hai-anyake nahIM / umAsvAtike tattvArthasUtrameM isI _ 'sacitta Adi yoniyA~ haiN|' zrAzayakA sUtra naM046 para hai| usameM AhAraka zarIrake yahA~ satrameM yadyapi yoniyoMkI saMkhyA nahIM dI; paraMtu zubha, vizuddha, avyAdhAti aise tIna vizeSaNa diye haiN| sacitta yonise jinakA prArambha hotA hai unakI saMkhyA mUla bAta zrAhAraka zarIrake svAmitatvanirdezakI donoMmeM AgamameM nava hai-graMthapratimeM 'yonayaH' pada para 6 kA eka hI hai / zvetAmbarIya sUtrapAThameM 'pramattasaMyatasyaica aMka bhI diyA huA hai / aisI hAlatameM umAsvAtike ke sthAna para 'caturdazapUrvadharasyaiva' pATha hai, aura isaliye "sacitta-zIta-saMvRtAH setarA mizrAzcaikazastayonayaH" ve loga caudaha pUrvadhArI (zrutakevalI) munike hI zrAhAisa sUtra naM0 32 kA jo Azaya hai vahI isa sUtrakA raka zarIrakA honA batalAte haiN| . zrAzaya samajhanA cAhiye / tIrtheza-deva-nAraka-bhogabhuvo'khaMDAyuSaH // 12 // bhaudArikAdIni zarIrANi // 9 // 'bhaudArika mAdi zarIra hote haiN|' aikhaMDAyuSaH / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 anekAnta [caitra, vIra-nirvANa saM02466 'tIrthakara, deva, nArakI ora bhogabhUmiyA akhaMDa prabhAko Adi lekara ye hI saba sAta naraka bhUmiyAM vaNita mAyu vAle hote hai| haiM / yaha sUtra umAsvAti-tattvArthasUtrake tRtIya adhyAyake akAlamaraNake dvArA baddha AyukA bIcameM khaNDita prathama sUtrake mUla Azayake sAtha milatA-julatA hai / na honA 'akhaNDAyu' kahalAtA hai| tIrthaMkaroM zrAdikA usameM 'dhanAmbuvAtAkAzapratiSThAH' aura 'madho'dhaH' padoM akAlamaraNa nahIM hotA-bAhya nimittoko pAkara unakA ke dvArA ina narakabhUmiyoMke sambandhameM kucha viziSTa Ayu chidatA-bhidatA athavA parivartanIya nahIM hotA- ' evaM spaSTa kathana aura bhI kiyA hai / ve kAlakramase apanI pUrI hI baddhAyukA bhoga karate tAsu nArakAH sapaMcaduHkhAH // 2 // haiN| dUsare manuSya-tiryaMcoMke akhaNDAyu honekA niyama 'una sAtoM bhUmiyoMmeM nArakI jIva rahate haiM aura nahIM ve akhaNDAyu ho bhI sakate haiM aura nahIM bhii| ve paMca prakArake duHkhoMse yukta hote haiN| yaha sUtra umAsvAtike aupapAdikacaramottamadehA'saMkhyeya nArakI jIva svasaMklezapariNAmaja, kSetrasvabhAvaja, varNayuSo'napavAyuSaH' isa 53ve sUtrakI apekSA bahuta parasparodIrita aura asurodIrita Adi aneka prakArake kucha sarala spaSTa tathA alpAkSarI hai, isameM ukta sUtra- duHkhoMse nirantara pIDita rahate haiN| yahA~ una saba duHkhoM jaisI jaTilatA nahIM hai| ko pAMca bhedoMmeM sImita kiyA gayA hai, jinake spaSTa ____ iti bhIprabhAcaMdraviracite tattvArthasUtre dvitI- nAma nahIM mAlUma ho ske| umAsvAtike prAyaH 2 se 5 yodhyAyaH // 2 // takake sUtroMkA zrAzaya isameM saMnihita jAna par3atA hai / 'isa prakAra zrI prabhAcaMdra-viracita tatvArthasUtrameM jambUdvIpalavaNodAdayo'saMkhyeyadvIpodadhayaH // 3 // dUsarA adhyAya samApta humA / . 'jambUdvIpa aura lavaNodadhiko mAdi lekara asaM. syAta dvIpa samudra haiN|' tIsarA adhyAya . yaha stra aura umAsvAtikA "jambUdvIpalavaNodA. dayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH' yaha sUtra naM0 7 donoM ratnaprabhAdyAH saptabhUmayaH // 1 // . eka hI zrAzayako liye hue haiN| ekameM dviip-smudroNk| ratnaprabhA Adi sAta bhUmiyAM haiN|' 'zubhanAmAnaH' vizeSaNa hai to dUsaremeM 'masaMkhyeya' vizeyahA~ 'pAdi' zabdase zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, mahAtamaHprabhA ina chaha tanmadhye lakSayojanapramaH sacUliko meruH // 4 // bhamiyoMkA saMgraha kiyA gayA hai, kyoMki aAgama meM ratna- 'una dIpa-samudroM ke madhya meM lAkha yojana pramANa zvetAmbarIva sUtrapAThameM 'aupapAtikataramadeho- vAlA cUlikA sahita meru (parvata) hai / ' - * tamapuruSA" aisA pATha hai jisake dvArA sabhI carama zarIrI umAsvAtine 'tanmadhye merunAbhivR'to' ityAdi tathA uttama puloMko prakharatA batalAyA hai| usameM sUtrake dvArA meruparvatako nAbhikI taraha madhyasthita bata' bhI yaha dvitIya adhyAyakA mantima sUtra hai pakhtu isakA lAte huye usakA koI parimANa na dekara jambUdvIpako nambara kahA~ 52 hai| .. . lakSa yojana-pramANa vistAra vAlA batalAyA hai, jaba ki Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 6 prabhAcandrakA tatvArthasUtra yahA~ jamba dvIpakA koI parimANa na dekara merukA hI zandase AgamavarNita siMdhu, rohita, rohitAsyA, harit, parimANa diyA hai| jambUdvIpa aura meruparvata donoM hI harikAntA, sItA, sItodA, nArI, narakAntA, suvarNakUlA, eka eka lAkha yojanake haiM / rUpyakUlA,raktA, raktodA, ina 13 nadiyoMkA saMgraha kiyA himavatpramukhAH SaTkulanagAH // 5 // gayA hai / umAsvAtine apane 'gaMgAsiMdhu Adi sUtra 'himavAnko madi lekara SaT kubAcana haiN|' naM0 201 meM ina sabakA nAmollekha-pUrvaka saMgraha kiyA yahAM chahakI saMkhyAkA nirdeza karanese 'pramukha' hai| isIse vaha sUtra bar3A ho gayA hai| zandake dvArA mahAhimavAn, niSadha, nIla, rukmI bharatAdIni varSANi // 9 // zikharI ina pAMca kulAcaloMkA saMgraha kiyA gayA hai, 'bharata bhAdi kSetra haiN|' kyoMki AgamameM himavAn-sahita chaha parvatoMkA varNana yahAM 'zrAdi' zandase haimavata, hari, videha, ramyaka, hai jo jambUdvIpAdikameM sthita haiM / umAsvAtine 11 veM hairaNyavata aura airAvata nAmake chaha kSetroMkA saMgraha kiyA sUtrameM una sabakA nAma-sahita saMgraha kiyA hai| gayA hai / SaT kulAcaloMse vibhAjita honeke kAraNa jambU teSu padmAdayo hdaaH||6|| dIpake kSetroMkI saMkhyA sAta hotI hai| yaha saMtra aura 'una kuNAcaloM para 'padma' mAdi vaha haiN|' umAsvAtikA 10 vA~ ('bharatahaimavata harivideharamvakora yahAM 'Adi' zandase mahApadma, tigiMcha, kesarI eyavatairAvatavarSAH kSetrANi') sUtra eka hI Azayake haiN| mahApaNDarIka aura puNDarIka nAmake pAMca drahoMkA saMgraha . trividhA bhogabhUmayaH // 10 // kiyA gayA hai, jo zeSa mahAhimavAn zrAdi kulAcaloM bhoga bhUmiyAM tIna prakArakI hotI hai|' para sthita hai / aura jinakA umAsvAtine apane 14 ve yahA~ jaghanya, madhyama aura uttama aise tIna prakAra 'padmamahApadma' Adi sUtrameM ullekha kiyA hai| kI bhogabhUmiyoMkA nirdeza hai| haimavata-hairaNyavata kSetroM tanmadhye zyAdayo devyaH // 7 // meM jaghanya bhogabhUmi, hari-ramyakakSetroMmeM madhyamabhogabhUmi 'una drahoM ke madhyameM zrI Adi deviyAM rahatI haiN|' aura videhakSetra sthita devakuru-uttarakurumeM uttamakarma yahAM 'Adi' zabdase Agama-varNita hI, dhati, bhUmikI vyavasthA hai| umAsvAtike tattvArthasUtrameM yadyapi kIrti, buddhi, lakSmI nAmakI pAMca deviyoMkA saMgraha isa prakArakA koI svatantra sUtra nahIM hai parantu usake kiyA gayA hai, jinheM umAsvAtine apane 16 veM satrameM 'ekadvitripalyopama' Adi sUtra naM0 16 aura 'tayottasaH'. draha sthita kamaloMmeM nivAsa karane vAlI batalAyA hai| nAmake sUtra naM0 207 meM yaha saba Azaya saMnihita hai| tebhyosa gaMgAdayazcaturdazamahAnadyaH // 8 // bharatairAvateSu SadkAlAH // 11 // 'una (bahoM) se gaMgAdika 14 mahA nadiyAM nika, bharata aura airAvata nAmake kSetroMmeM chaha kAla, vartate. latI haiN| yahAM 14 kI saMkhyAke nirdezake sAtha 'zrAdi' - zvetAmbarIya sUtrapAThameM yaha sUtra hI nahIM hai|'' * zvetAmbarIya sUtrapAThameM ye donoM hI sUtra nahIM hai| tsmaad| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 . anekAnta [caitra, vIra nirvANa saM02466 isa sUtrakA prAyaH vahI zrAzaya hai jo umAsvAtike svAtike tattvArthasUtrameM nahIM hai / 'bharatairAvatayovRtihAsauSaTsamayAbhyAmutsarpizyavasarpi- manuSyatirazcAmukRSTa-jaghanyAyuSI tripalyopamAtaNIbhyAm' isa sUtra naM0 27 kA hai| muhUH // 18 // videheSu santatazcaturthaH // 12 // 'manuSya aura tiryacoMkI uskRSTa prAyu tIna palyakI 'videhakSetroM meM sadA cauthA kAba vartatA hai| aura jaghanya Ayu antarmuhurtakI hotI hai| isa AzayakA koI sUtra umAstrAti ke tattvArthasUtra umAsvAtike "nRsthitiparApare tripalyopamAntameM nahIM hai| sarvArthasiddhikArane 'videheSu saMkhyeyakAlAH' muhUrte" aura "tiryagbonijAnAM ca" ina do sUtroM (38, sUtra kI vyAkhyA karate hue 'tatra kAlaH suSamaduHSamA- 36) meM jo bAta kahI gaI hai vahI yahAM isa eka sUtrameM ntopamaH sadA'vasthitaH isa vAkyake dvArA vahA~ sadA varNita hai-akSara bhI adhika nahIM haiM / caturtha kAlake honeko sUcita kiyA hai / iti zrIvRhatprabhAcandraviracite tattvArthasUtre AryA mlecchAzca naraH // 13 // tRtIyodhyAyaH // 3 // 'manuSya mArya aura mleccha hote haiM / 'isa prakAra zrIvRhatpramAcaMdra-viracita tatvArthasUtra meM . yaha sUtra aura umAsvAtikA 'bhAryA mlecchAzca' 'tIsarA adhyAya samApta huaa| sUtra (naM0 36) eka hI Azayaka haiM / isameM 'naraH' pada 'na' zabdakA prathamAkA bahuvacanAntapada hai, jo yahA~ cauthA adhyAya adhika nahIM, kintu kathana-kramako dekhate hue zrAvazyaka jAna par3atA hai| dazASTapaMcamabhedabhAvana-vyantara-jyotiSkAH // 1 // triSaSThi 'zalAkApuruSAH // 14 // 'bhavanavAsiyoM, nyantaroM aura jyotiSiyoMke kramazaH ekAdazarudrAH // 15 // daza, pATha aura pA~ca bheda hote haiN| navanAradAH // 16 // bhabanavAsI zrAdi devoMkI yaha bheda-gaNanA umAcaturvizati kAmadevAH // 17 // 'vesaTha zanAkA puruSa hote haiN|' svAtike "dazASTapaMcadvAdazavikalpAH kalpopapakSaparyatAH" sUtra (naM0 3) meM pAI jAtI hai / 'gyAraha rudra hote haiN|' , 'nava nArada hote haiN| vaimAnikA dvividhAH 'kalpajakalpAtItabhedAt // 2 // 'caubIsa kAmadeva hote haiN| 'vaimAnika ( deva ) kalpana aura kalpAtItake bhedase ina cAroM sUtroMke AzayakA kA koI bhI sUtra umA- do prakArake hote haiN| isa sUtra viSayake liye umAsvAtike tattvArthasUtra meM vetAmbarIya sUtrapAThameM vaha sUtra bhI nahIM hai| - yaha sUtra bhI zvetAmbarIya sUtra pAThameM nahIM hai| * muhUtau / / - snaakaa| 1 dhaa| 2tA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 6] prabhAcandrakA tatvArthasUtra 401 'vaimAnikAH' aura 'kalpopapannAH kalpAtItAzca' aise do umAsvAtine 'dazavarSasahasrANi prathamAyAm' ityAdi sUtra pAye jAte haiM / aneka sUtroMmeM isI Azayako varNita kiyA hai| isa saudharmAdayaH SoDazakalpAH // 3 // sUtrakA 'sAmAnyatayA' pada khAsa taurase dhyAna dene yogya 'saudharma zrAdi solaha kalpa haiN|' hai, aura usase vizeSAvasthAmeM kisI apavAdake honekI isa sUtrameM kalpoMkI saMkhyA 16 nirdiSTa karanese bhI sUcanA milatI hai| 'zrAdi' zabdake dvArA IzAna Adi una 15 svargoMkA iti zrIvRhatprabhAcaMdraviracite tattvArthasUtre saMgraha kiyA gayA hai jinake nAma umAsvAti ke digambara caturthodhyAyaH // 4 // pAThAnusAra 16 ve sUtrameM diye haiN| 'isa prakAra zrI vRhaprabhAcaMdraviracita tatvArthasUtra meM brahmAlayAH laukAMtikAH // 4 // cauthA adhyAya pUrNa huaa|' 'lokAntika (deva) brahmakalpake nivAsI hote haiN|' paMcavA~ adhyAya yaha sUtra aura umAsvAtikA 'brahmalokAlayA laukAntikoH' sUtra prAyaH eka hI hai / pNcaastikaayaaH||1|| praiveyakAdyA akalpAH // 5 // 'pA~ca astikAya haiN|' ... 'vayeka Adi prakalpa haiN|' yahA~ asti kAyake liye pA~cakI saMkhyAkA nirdeza yahA~ 'zrAdi' zabdase vijaya, vaijayatta, jayanta, a- karanese zrAgamakathita jIva, pudgala, dharma, adharma aura parAjita aura sarvArthasiddhi nAmake una Agamodita vi- AkAza aise pAMca dravyoMkA saMgraha kiyA gayA hai| inamAnoMkA saMgraha kiyA gayA hai jinakA umAsvAtike bhI kA astitva aura bahupradezatva guNoMke kAraNa 'astiukta 16 ve sUtra meM ullekha hai / umAsvAtine bhI 'prAggai- kAya' saMjJA hai umAsvAtine inakA saMgraha 'ajIvakAyAveyakebhyaH kalpAH' isa sUtrake dvArA inheM 'akalpa' sUcita dharmAdharmAkAzapudgalAH' aura 'jIvAzca' ina sUtroM kiyA hai| (naM0 1, 3) meM kiyA hai| ___sAmAnyato devanArakANAmutkRSTetarasthitistraya nityAvasthitAH // 2 // striMzatsAgarA'yutAbdAH // 6 // ___(pAMcoM astikAya) nitya haiM aura avasthita haiN|' ... 'sAmAnyatayA devanArakoMkI utkRSTa sthiti 33 ye pA~coM dravya apane sAmAnya-vizeSarUpako kabhI sAgara aura jaghanya sthiti 10 hajAra varSakI hai|' chor3ate nahIM, isaliye nitya haiM aura astikAyarUpase lo| apanI pA~cakI saMkhyAkA bhI kabhI tyAga nahIM karate__sAgaraprayutAbdAH, yaha pATha isaliye ThIka nahIM cAra yA chaha zrAdi rUpa nahIM hote-isaliye avasthita hai ki 'prayuta' zabda 10 lAkhakA vAcaka hotA hai. haiM / umAsvAtikA 'nityAvasthitAnyarUpANi' sUtra isa utanI jaghanya sthitikA honA siddhAntake viruddha sUtrake sAtha milatA julatA hai| 'ayuta' kA artha 10 hajAra hotA hai, isaliye usIkA rUpiNaH pudgalAH // 3 // prayoga ThIka jAna par3atA hai| 'pudgala rUpI hote haiN| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 anekAnta [caitra, vIra-nirvANa saM02466 paMcAstikAyarUpa dravyoMmeMse pudgaloMko rUpI bata- 'dravya sahabhAvi guNoM tathA kramabhAvi-paryAyoM vAlA lAnekA phalitArtha yaha hotA hai ki jIva, dharma, adharma, hotA hai|' aura AkAza, ye cAra dravya arUpI haiM-sparza, rasa,gaMdha, yaha sUtra umAsvAtike 'guNaparyayavadvyaM sUtrase kucha aura varNase rahita amUrtika haiM / yaha sUtra aura umA- vizeSatAko liye hue hai| isameM guNakA svarUpa sahabhAvI svAtikA cauthA satra akSarase eka hI haiN| aura paryAyakA kramabhAvIbhI batalA diyA hai / / dharmAderakriyatvaM // 4 // kAlazca // 6 // 'dharma prAdike prakriyatva hai| __'kAla bhI dravya hai| yahA~ 'zrAdi' zabdase adharma aura zrAkAzakA saMgraha yaha sUtra aura umAsvAtikA 36 vA~ sUtra akSarase kiyA gayA hai, kyoMki paMcAstikAyameM dharma dravyaMke bAda eka haiN| ye hI pAte haiN| ye tInoM dravya kriyAhIna haiN| jaba ye anaMtasamayazca // 10 // kriyAhIna haiM taba zeSa jIva aura pudgala dravyakriyA- ( kAladravya ) ananta samaya ( paryAya ) vaal| vAn haiM, yaha sUtra-sAmarthyase svayaM abhivyakta ho jAtA hai|' . hai / umAsvAti ke 'niSkriyANi ca' sUtrakA aura isakA yaha satra umAsvAti ke 'so'nantasamayaH'sUtra ke sAtha eka hI prAzaya hai| bahuta milatA julatA hai aura eka hI Azayako liye . jIrvAderlokAkAze'vagAhaH // 5 // . hue hai| ___'jIvAdikakA lokAkAzameM avagAha hai|' __guNAnAmaguNatvaM // 11 // ___ yahA~ 'zrAdi' zabdase pudgala, dharma, aura adharma guNoMke guNatva nahIM hotaa|' .kA saMgraha kiyA gayA hai-cAroM dravyoMkA aAdhAra lokA- guNa svayaM nirguNa hote haiM / guNoMmeM bhI yadi anya kAza hai / AkAza svapratiSThita-apane hI AdhAra para guNoMkI kalpanA kI jAya to ve guNI, guNavAn evaM sthita hai isaliye usakA anya AdhAra nahIM hai| yaha dravya ho jAte haiM, phira dravya aura guNameM koI vizeSatA satra aura umAsvatikA 12 vA~ 'lokAkAze'vAgrahaH' nahIM rahatI aura anavasthA bhI AtI hai / yaha satra umAsUtra prAyaH eka hI haiN| svAti ke 'dravyAzrayAH nirguNA guNA:' isa sUtra (naM. sattvaM dravyalakSaNaM // 6 // 41, zve0 40 ) ke samakakSa hai| 'dravyAzrayAH' padakA zrAzaya isase parva 8 veM satra meM 'sahabhAvI' vizeSaNa ke utpAdAdiyukta sat // 7 // dvArA vyakta kara kiyA gayA hai| 'dravyakA lakSaNa satva ( satkAbhAva ) hai|' / . iti zrIvRhatprabhAcaMdraviracite tattvArthasUtre 'utpAda Adi ( vyaya, dhauvya ) se jo yukta hai vaha . paMca modhyAyaH // 5 / / sat hai|' ____ isa prakAra zrI vRhatprabhAcandra-viracita tatvArthasUtra meM ..ye satra umAsvAtike 'sadvyalakSaNaM' aura 'utpAda- pA~cavA~ adhyAya samApta huaa|' vyaya dhrauvyayuktaM sat' ina sUtroMke sAtha pUrNa sAmaMjasya (AgAmI kiraNameM samApta) rakhate haiM aura eka hI Azayako liye hue haiM / sahakramabhAviguNaparyayavadrvyaM // 8 // * zvetAmbarIya sUtrapAThameM isake anantara 'ityeke' jur3A huA hai aura ise 38 nambara para diyA hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa-sukha ikI icchAye hai jinheM kucha sa pRthvI maMDala para kucha aisI vastuyeM aura mana jAnane para - [ zrImad rAyacandrajI ] / jaba bhI kahA nahIM jA sakatA / phira bhI ye vastuyeM kucha saMpUrNa zAzvata athavA anaMta rahasyapUrNa nahIM hai aisI vastukA varNana nahIM ho sakatA to phira anaMta sukhamaMya mokSakI to upamA kahA~se mila sakatI hai ? bhagavAn se gautamasvAmIne mokSa ke anaMtasukha ke viSaya meM prazna kiyA to bhagavAnne uttara meM kahA - gautama ! isa anaMta sukhako jAnatA hU~ parantu jisase usakI samatA dI jA sake, aisI yahA~ koI upamA nahIM / . jagat meM isa sukhake tulya koI bhI vastu athavA sukha nahIM aisA kahakara unhoMne nimnarUpase eka bhIlakA dRSTAnta diyA thA / kisI jaMgala meM eka bholAbhAlA bhIla apane bAla baccoM sahita rahatA thA / zahara vagairahakI samRddhikI * upAdhikA use leza bhara bhI bhAna na thA / eka dina koI rAjA zvakrIr3Ake liye phiratA phiratA vahA~ grA nikalA / use bahuta pyAsa lagI thI / rAjAne izArese bhIla se pAnI mA~gA / bhIlane pAnI diyaa| zItala jala pIkara rAjA saMtuSTa huA / apaneko bhIlakI tarafa se mile hue amUlya jala-dAnakA badalA cukAneke liye bhIlako samajhAkara rAjAne use sAtha liyA / nagara meM Aneke pazcAt rAjAne bhIlako usakI z2indagI meM na dekhI huI vastunoM meM rakkhA / sundara mahala, pAsameM aneka anucara, manohara chatra palaMga, svAdiSTa bhojana, maMda maMda pavana aura sugandhI vilepana se use zrAnanda zrAnanda kara . diyA | vaha vividha prakArake hIrA, maNika, mauktika, maNiratna aura raMga viraMgI amUlya cIz2eM nirantara usa bhIla ko dekhane ke liye bhejA karatA thA, use bAg2a-bagIcoM meM ghUmane phiraneke liye bhejA karatA thA / isa taraha rAjA use sukha diyA karatA thaa| eka rAtako jaba saba soye hue the, usa samaya bhIlako apane bAla-baccoMkI yAda AI, isaliye vaha vahA~se kucha liye kare binA ekAeka nikala par3A, aura jAkara apane kuTumbiyoMse milA / una sabane milakara pUchA ki tU kahA~ thA ? bhIlane kahA, bahuta sukhmeN| vahA~ maiMne bahuta prazaMsA karane lAyaka vastue~ dekhiiN| kuTumbI - parantu ve kaisI thIM, yaha to hameM kaha | bhIla - kyA kahU~, yahA~ vaisI eka bhI vastu nahIM / kuTumbI - yaha kaise ho sakatA hai ? ye zaMkha, sIpa, kaur3e kaise sundara par3e haiM ! kyA vahA~ koI aisI dekhane lAyaka vastu thI ? bhIla - nahIM bhAI, aisI cIja to yahA~ eka bhI nahIM / unake sauveM athavA haz2ArakheM bhAga takakI bhI manohara cIz2a yahA~ koI nahIM / kuTumbI - to tU cupacApa baiThA raha / tujhe bhramaNA huI hai| bhalA isase acchA kyA hogA ? kara gautama ! jaise yaha bhI rAja- vaibhava ke sukha bhogaAyA thA, aura unheM jAnatA bhI thA, phira bhI upamAke yogya vastu na milane se vaha kucha nahIM kaha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 anekAnta [ caitra, vIra-nirvANa 202466 sakatA thA, isI taraha anupameya mokSako, saccidAnanda kucha jAna athavA dekha nahIM sakate; aura yadi kucha svarUpamaya nirvikArI mokSake sukhake asaMkhyAtaveM bhAgako jAnane meM zrAtA bhI hai, to vaha kevala mithyA svapanobhI yogya upamAke na milanese maiM tujhe kaha nahIM pAdhi pAtI hai| jisakA kucha asara ho aisI svapna sktaa| rahita nidrA jisameM sUkSma sthUla saba kucha jAna aura mokSake svarUpameM zaMkA karanevAle to kutarkavAdI dekha sakate hoM, aura nirupAdhise zAnti nIMda lI jA haiM / inako kSaNika sukhake vicArake kAraNa satsukhakA sakatI ho, to bhI koI usakA varNana kaise kara sakatA vicAra kahA~se zrA sakatA hai ? koI aAtmika jJAna hIna hai, aura koI isakI upamA bhI kyA de ? yaha to sthUla aisA bhI kahate hai ki saMsArase koI vizeSa sukhakA dRSTAnta hai, parantu bAlavivekI isake Uparase kucha vicAra sAdhana mokSameM nahIM rahatA isaliye isameM ananta avyA- kara sakeM isaliye yaha kahA hai| bAdha sukha kaha diyA hai, inakA yaha kathana vivekayukta bhIlakA dRSTAnta samajhAne ke liye bhASA-bhedake phera nhiiN| nidrA pratyeka mAnavIko priya hai, parantu usameM ve phArase tumheM kahA hai| vIra-zraddhAJjali [leo-zrIraghuvIrazaraNa agravAla, ema.e. 'ghanazyAma'] licchivI vaMzake ratna ! amara hai kIti tumhaarii| bhArata-nabhameM camaka rahI hai jyoti tumhArI // dharma-karma-uddhAra hetu avatarita hue the| dharma ahiMsA prasara-hetu saba carita kiye the|| (2) jita-indriya the, mahAvIra ! sacce vratadhArI / jIvoMke kalyANa-hetu thI deha tumhArI // rAja sukhoMko chor3a, dharmakI dhvajA utthaaii| dharmamayI bhArata subhUmi nija hAtha banAI / (5) vaha hI saccA vIra, indriyA~ jIta sake jo| parama iSTase iSTa vastuko tyAga sake jo / / dhana, dArA zrI putra sabhI kA moha taje jo| satya-premase yukta huA nija-zrAtma bhaje jo // yadapi janma ko varSa anekoM bIta gaye haiN| phira bhI adbhuta kArya tumhAre dIkha rahe haiN| dhanya tyAga hai rAja-sukhoM kA yaza-vaibhava kaa| mahA puruSa ! thA tumheM dhyAna nita nija gaurava kaa| Atma-sadRza hA~, sabhI jIva tumane btlaaye| bali-vadhayuta saba yajJa pApakI khAna jatAye // hisAkA kara nAza, dayAke bhAva bar3hAye / paraupakRtike kAma dharmake. rUpa ginAye // karo nitya kalyANa sabhI vidhi bhaktajanoM kA / bhU-tala para ho cahU~ ora vistAra guNoM kA // zraddhAJjali yaha premapUrNa arpita karatA huuN| prabhuvarase bahubAra vinaya manase karatA hU~ // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta paMcasaMgrahakA racanA-kAla [le0-pro0 hIrAlAla jaina ema. e.] pAcIna jaina sAhityakA bahu bhAga abhI bhI pramANake abhI isa viSayameM kucha bhI nahIM kahA jA aMdhakArameM hai| harSakI bAta hai ki aba sakatA hai, to bhI isase itanA to dhvanita hai ki dhIre dhIre aneka prAcIna graMtha prakAzameM A rahe haiN| paMcasaMgrahakI racanA kundakundase pahile yA kucha abhI anekAnta varSa 3 ki0 3 ke pR0 256 para paM0 thor3e samaya bAda hI huI hogii"| paMcasaMgrahakI eka paramAnandajI zAstrIne aba taka ajJAta eka 'ati gAthA sarvArthasiddhi vRttimeM bhI pAI jAtI hai jisa prAcIna prAkRta paMcasaMgraha' kA paricaya prakAzita parase lekhakake matase "spaSTa hai ki paMcasaMgraha pUjyakiyA hai / isakI jo prati lekhakako upalabdha huI pAdase pahilekA banA huA hai"| vaha saM0 1527 meM Tavaka nagarameM mAgha badI 3 paMcasaMgrahameM tIna gAthAe~ aisI bhI haiM jo jayaguruvArako likhI gaI thI aura usakI patra saMkhyA dhavalAke mUlAdhAra guNadhara AcArya kRta kaSAya 62 hai / granthameM prazasti Adi kucha nahIM hai ataH prAbhRtameM bhI pAI jAtI haiM kintu yahA~ lekhakane yaha usaparase usake kartA va samayakA koI jJAna nahIM anumAna kiyA hai ki " ukta tInoM gAthAe~ kaSAya hotaa| kintu isa graMthameM bahuta sI aisI gAthAe~ prAbhRtakI hI haiM aura usI parase paMcasaMgrahameM uThApAI gaI haiM jo dhavalAmeM bhI uddhata pAI jAtI haiN| kara rakkhI gaI haiN|" isaparase ukta paricayake lekhakane yaha nirNaya hamAre sAmane uparyukta paM0 paramAnandajIke kiyA hai ki "zrAcArya vIrasenake sAmane 'paMca lekhake atirikta paMcasaMgrahako prati Adi koI saMgraha' z2arUra thaa| isIse unhoMne usakI ukta gA- sAmagrI aisI nahIM hai jisa parase hama ukta graMthake thAoMko apane granthoMmeM uddhRta kiyA hai / AcArya nirmANa-kAlakA koI anumAna lagA skeN| kintu vIrasenane apanI dhavalA TIkA zaka saM0 738 uparyukta pramANoM parase lekhakane jo usa graMthako ( vikrama saM0 873 ) meM pUrNa kI hai| ataH yaha vIrasena va pUjyapAda devanandIse pUrva kAlIna racanA nizcita hai ki paMcasaMgraha isase pahilekA banA siddha kI hai vaha yukti saMgata nahIM jAna par3atA, huA hai|" yahI nahIM, paMcasaMgrahameM eka gAthA aisI kyoMki yaha anivArya nahIM ki vIrasena va pUjyabhI hai jo AcArya kundakundake 'caritra prAbhRta' meM pAdane isI saMgraha parase ve gAthAe~ uddhRta kI hoN| bhI upalabdha hotI hai / isase lekhakane yaha niSkarSa jaisA * kundakundakI racanAoM meM usakI eka nikAlA hai ki 'bahuta sambhava hai AcArya kunda- gAthA pAye jAnese lekhakane kevala yaha anumAna kundane paMca saMgrahase uddhRta kI ho aura yaha bhI kiyA hai ki donoMmeMse koI bhI Age pIche ko ho sambhava hai ki caritra prAbhUtase paMcasaMgraha kArane sakatI hai, vaisA vIrasena va pUjyapAdake sambandhameM uThAkara rakkhI ho / parantu binA kisI vizeSa bhI kahA jA sakatA hai / paMcasaMgrahako kundakundase Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 anekAnta pocheko mAnane para use kucha bAdakA hI kyoM mAnA jAya so bhI samajha meM nahIM AtA / cAritra - pAhur3ase uddharaNa to tabase lagAkara abataka kabhI bhI kiyA jA sakatA haiM / yadi kahA jAya ki vIrasena va pUjyapAdane apanI TIkAoM meM ve gAthAe~ spaSTataH uddhRta kI haiM, kintu paMcasaMgraha meM ve binA aise kisI saMketake AI haiM isa kAraNa ve paMcasaMgrahakArakI mUla racanA hI samajhI jAnI cAhiyeM to yaha bhI yukti saMgata nahIM hogA / gommaTasAra meM bhI ve saikar3oM gAthAe~ binA kisI uddharaNakI sUcanA ke AI haiM jo dhavalA meM 'uktaM ca' rUpase pAI jAtI haiM aura yadi hameM gommaTasAra kartAke samayakA jJAna nahIM hotA to saMbhavataH ukta tarka saraNise usake viSayameM bhI yahI kahA jA sakatA thA ki usI parase ghavalAkAra ne unheM uddhRta kiyA hai| ataH gommaTa pahilekI racanA hai / kintu hama prAmANikatA se jAnate haiM ki gommaTasAra meM hI ve dhavalAse saMgraha kI gaI haiN| isI prakAra yaha asambhava nahIM 1 [ caitra, vIra- nirvANa saM0 2466 hai ki paMcasaMgraha kArane hI unheM guNadhara AcArya. kundakunda, pUjyapAda vIrasena Adi AcAryoMkI racanA para se hI saMgraha kiyA ho / yaha bhI ho sakatA pUjyapAda vIrasena tathA paMcasaMgrahakArane unheM kisI anya hI graMtha se uddhRta kiyA ho / aisI avasthA meM abhI kevala samAna gAthAoM ke pAye jAne se paMcasaMgrahako vIrasena va pUjyapAda se nizcayataH pUrvavartI kadApi nahIM kaha sakate / saMgrahakAra ke samaya-nirNaya ke liye koI anya hI prabala va svataMtra pramANoM kI AvazyakatA hai| vizeSakara jaba ki graMthakAra svayaM hI apanI racanAko 'saMgraha' kaha rahe haiM taba sambhava to yahI jAna par3atA hai ki vaha bahutAyata me anya graMthoM parase saMgraha kI gaI hai / ye 'sAra' yA 'saMgraha' graMtha prAyaH isI prakAra taiyAra hote haiN| unameM kartAkI nijI pUMjI bahuta kama huA karatI hai / Azcarya nahIM jo ukta paMcasaMgraha dhavalA se pIchekI racanA ho / usakA siddhAnta-graMthase kucha sambandha hone ke kAraNa gommaTasArake samakAlIna honekI sambhAvanA kI jA sakatI hai / prazna [ zrI 'ratneza' vizArada ] zUnya vizva ke antastala ko, jyoti-yukta karatA hai kauna ? - jIvana - narjara-sA prANadAna detA hai kauna hove, ? andhakAramaya hRdaya-paTala meM, vaha ananta bala lAtA kauna ? isa asthira maya krUra deha kI, caMcalatA ko haratA kauna ? Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya sammelanakI parikSAoMmeM jaina-darzana [le0 paM0 ratanalAla saMghavI, nyayAtIrtha - vizArada ] ++PS0103++ zi -tApremI pAThakoMko mAlUma hai ki hindI- patra meM jainadarzanakA samAveza kiyA jAya / sAhitya sammelana prayAgakI parIkSAoM ke vaikalpika viSayoM meM jaina darzanako bhI sthAna dilAne ke liye gata do varSoMse maiM barAbara prayatna karatA thA rahA hU~ / harSakA viSaya hai ki parIkSA samitine aba jainadarzanako bhI sthAna denA svIkAra kara liyA hai / isa sambandha meM thAye hue patrakI pratilipi isa prakAra hai| : -: priya mahodaya ! jaina-darzanako prathama tathA madhyamA parIkSAoM ke vaikalpika viSayoM meM sthAna deneke liye hamane ApakA patra parIkSA samiti ke sAmane vicArArtha upasthita kiyA thA / samitine isa saMbaMdha meM nimnalikhita nizcaya kiyA (1) prathama parIkSA ke liye eka aisI pustaka taiyAra kI jAya jisameM sArvabhaumika dharma acche rUpase choTe baccoM ke sAmane rakhA jAya aura jisameM bhArata meM pracalita bhinna bhinna dharmoMke vizeSa prAcAryoMke vAkyAMza uddhRta hoM / pustaka ke prakAzana ke saMbaMdha meM yaha prastAva sAhitya samiti ke pAsa bhejA jAya / (2) madhyamA parIkSA meM isa viSayakI pustakoMko sthAna deneke saMbaMdha meM zrI saMghavIjIse pUchA jAya ki ve kaunasI pustaka nirdhArita karanA cAhate haiN| pustaka aisI honI cAhiye jisameM vivAdAspada viSaya na hoM / (3) uttamA parIkSA ke darzana viSayaka cauthe prazna isake liye pustakoM kI sUcI mere pAsa bhejiye / bhavadIyadayAzaMkara dube, parIkSA maMtrI / samitike upayukta prastAvoMse yahI jJAta hotA hai ki prathamA parIkSA meM to jaina darzana nahIM rakkhA jAyagA / madhyamAke vaikalpika viSayoM meM jaina-darzana raha sakegA / isI prakAra uttamAmeM bhI darzana viSayake cauthe praznapatra meM jaina darzanako sthAna mila sakegA / prastAvAnusAra maiMne jo pAThyakrama nirdhArita kiyA hai / usakI pratilipi isI nivedana ke anta meM de rahA hU~ / maiMne isa korsakI pratilipi paM0 sukhalAlajI, zrI jainendrakumArajI (dillI), paM0 nAthUrAmajI premI, paM0 zobhAcandrajI bhArilla Adi aneka vidvAnoMkI sevA meM bhI bhejI hai| aba sabhI zikSA-premI sajjanoM evaM anya pAThaka mahAnubhAvoM kI sevA meM ise samAcAra patroM dvArA peza kara rahA huuN| zrAzA hai vidvajana isa para apanI bahumUlya sammati evaM saMzodhana bhejane kI kRpA kareMge / jisase ki maiM ise aMtima rUpa dekara prAmANika rUpale sammelana ke adhikAriyoMko bheja sakU~ / rajisTrAra parIkSA bibhAgake patra naM0 14022 dvArA jJAta huA hai ki jaina darzanakA samAveza saMvat 1138 se ho sakegA / isI prakAra patra naM0 13300 dvArA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 anekAnta [ caitra, vIra- nirvANa saM0 2466 jAnane yogya khAsa khAsa zrAcAryoMke jIvana caritroMkA bhI isameM samAveza hai / evaM tInoM saMpradAyoMke samAcAra patroM kA paThana bhI zrAvazyaka mAnA gayA hai, isase parasparakI sthiti evaM bhAvanAoM kA jJAna bhI chAtroMko ho sakegA / AzA hai ki vidvAn mahAnubhAva isa dRSTikoNa kA vicAra karate hue, apanA saMzodhana aura apanI bahu mUlya sammati nimna pate para 15 maI taka bhejanekI kRpA kareMge, jisase ki maI ke aMtima saptAha taka sammelana kAryAlaya meM pAThyakramakI antima rUparekhA bhejI jA sake / sUcita kiyA gayA hai ki pAThyakrama meM nirdhArita pustakoM kI tIna tIna pratiyA~ bhI sammelana-kAryAlaya meM bhijavAyegA | kyoMki ina pustakoMkI jA~ca par3atAla parIkSA-samiti karegI / binA pustakoMke dekhe parIkSA - samiti pAThyakrama meM sthAna nahIM de sakegI / zrataH jina prakAzakoMkI pustakeM pAThyakrama meM nirdhArita hoM unheM sUcanA pAkara unakI tIna tIna pratiyA~ zIghra bhejane kI kRpA karanI cAhiye / pustakeM madhyamA aura darzana ratna caturtha prazna patra kI bhejanA hoMgI / 'pAThyakrama sarala aura mahatvapUrNa ho,' yahI eka dRSTikoNa rakkhA gayA hai| kyoMki madhyamAmeM jainadarzana ke sAtha anya do viSaya aura bhI raheMge / zrataH sarala hone para hI jaina chAtra evaM zranya jainetara chAtra isa ora AkarSita ho sakeMge / anyathA jaTila honekI dazAmeM yaha prayAsa aura dhyeya vyartha hI siddha hogA / yaha spaSTa hI hai ki yadi jaina darzanakA pAThyakrama jaTila hogA to chAtra ise na cuna kara kisI anya vaikalpika viSaya kA cunAva kara leMge / isa liye saralatA kintu mahattAkA khyAla rakha karake hI yaha pAThyakrama banAyA gayA hai / isI prakAra isameM zvetAmbara digambara donoM pakSa ke graMthoMko sthAna diyA gayA hai, jisase ki yaha eka pakSIya na hokara sArvadezika jaina darzanakA prati nidhitva karatA hai / isase paraspara meM sAMpradAyika bhAvaarah sthAna para eka hI jainatvakI bhAvanAoMkA ( bairisTara campatarAyajI kRta ) hindI anuvAda | sahAyaka grantha - 1 zraddhA, jJAna aura cAritra chAtroM meM prasAra hogA tathA kaTutAke sthAna para mAtRtva bhAvanA aura vizAlatAkA phailAva hogA / isa pAThyakrama meM jaina darzana sammata tatvavAda, dravyavAda, guNasthAnavAda, karmavAda, ahiMsAvAda, ratnatrayavAda, pramANa-nayavAda, syAdvAda Adi Adi mUlabhUta siddhAntoM kA Avazyaka aura mahatvapUrNa vivecana zrAgayA hai / patA - ratanalAla saMghavI, po0 choTI sAdar3I (mevAr3a) vAyA nImaca | pAThyakrama madhyamA parIkSA prathama praznapatra pAThya graMtha - 1 karma-graMtha 1lA bhAga bhUmikA sahita (gAthAaiM kaMThastha nahIM ) paM0 sukhalAlajI kRta zrAgarA vAlA / 2 jaina siddhAnta pravezikA ( prathama adhyAya aura prazna 378 se 366 taka chor3akara) paM0 gopAladAsajI baraiyA kRta / 2 puruSArtha siddhayupAya ( zrI amRtacaMdra svAmI) hindI anuvAda - zrI nAthUrAmajI premIvAlA / 3 syAdvAda aura saptabhaMgIkA sAdhAraNa Avazyaka jJAna / aMkoM kA krama - pAThya graMtha 70 aMka aura sahAyaka graMtha 30 aMka | Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 6 ] sAhitya sammelana kI parikSAoM meM jaina-darzana dvitIya prazna patra pAThya graMtha - 1 tattvArthasUtra hindI ( paM0 sukhalAlajI) 2- dravya saMgraha - hindI (nemicandra siddhAnta cakravartI) anu0 paM0 pannAlAlajI / sahAyaka graMtha - 1 nirgrantha pravacana ( gAthAe~ kaMThastha nahIM) muni zrI cauthamalajI saMgrahIta | 2 - kundakundAcArya, samantabhadra, akalaMkadeva, prabhAcandra, nemicandra AdikA jIvana caritra ( saMkSipta ) vIra pAThAvali ( kAmatAprasAdajI kRta) ke AdhArase athavA anya AdhArase / 3 - siddhasena divAkara, umAsvAti, haribhadra, hemacaMdra, yazovijaya zrAdikA jIvana caritra ( anekAMta varSa 2 aura 3 kI phAiloM ke zrAdhArase) parIkSArthiyoM ko jaina samAjakI sAmayika sthitikA jJAna prApta karaneke liye nimna likhita patra patrikAoMkA zradhyayana karate rahanA cAhiyeH - 1 anekAMta (nyU dehalI) - 2 jaina mitra (sUrata) 3 jaina saMdeza (AgarA ) 4 jaina (bhAvanagara) 5 jaina prakAza (bambaI) 6 jaina yuga (bambaI) koMkA kramaH - pAThyaya graMtha 70 aMka aura sahAyaka graMtha tathA patrapatrikAoMkA adhyayana 30 aMka uttama parIkSA darzana - viSayaka caturtha praznapatra 1 " syAdvAdamaMjarI - hindI - (zrI jagadIzacandrajI saMpAdita) 413 2 pramANa mImAMsAkI hindI TippaNiyA~ (paM0 sukhalAlajI) 3 zrasamImAMsA mUla (zrI samaMtabhadrAcArya) 4 kalaMka - graMthatrayakI prastAvanA / ( paM0 mahendrakumArajI nyAyAcArya ) 5 sUtra kRtAMga, hindI ( sthAnakavAsI kAnphrensa vAlA) noTa - isa lekhameM jo pAThyakrama diyA hai vaha abhI bahuta kucha vicAraNIya hai- usameM kitanI hI truTiyA~ jAna par3atI haiM / digambara aura zvetAmbara sabhI zikSA zAstriyoM ko usa para gaMbhIratA ke sAtha vicAra karanA cAhiye, aura apanA apanA saMzodhana yadi kucha ho to use zIghra hI upasthita karanA cAhiye / sAtha hI pAThyakrama ko nirdhArita karate samaya parIkSA samitike isa prastAva vAkya para khAsa taura se dhyAna rakhanA cAhiye ki "pustaka aisI honI cAhiye jisameM vivAdAspadaviSaya na ho / " bAkI yaha apIla saMyojaka mahodaya kI - bahuta samucita hai ki jina prakAzakoMkI pustakeM paThanakramameM rakhaneke liye parIkSA samitiko bhejane kI jarUrata ho unakI tIna tIna kApiyA~ ve sUcanA pAte hI bheja denekI kRpA kareM aura isa taraha isa zubha kAryameM apanA sakriya sahayoga pradAna kareM / sampAdaka Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrakA jIvana-mArga [le.-zrI jayabhagavAna jaina, bI. e. esa esa. bI. vakIla] jIvanakI vikaTatA: hai, kitanA vedanAse bharA hai| usake liye kaise kaise zrAghAta-praghAta sahana karatA hai ! kaisI 2 bAdhAoM vipajIvana sunaharI prabhAtake sAtha uThatA hai, aruNa dAoMmeMse guz2aratA hai ! parantu yaha saba hucha hone para bhI "sUryake sAtha ubharatA hai, usake tejake sAtha siddhikA kahIM patA nhiiN| yadi bhAgyavaza kahIM siddhi khilakhilAtA hai, usakI gati ke sAtha daur3atA-bhAgatA hai, hAtha bhI AI to vaha kitanI duHkhadAyI hai ? vaha prAptiusakI saMdhyAkI chAyAke sAtha lembA ho jAtA hai aura kAlameM AkulatAse anuraJjita hai, rakSAkAlameM cintAse asake grasta hone para nizreSTha ho so jAtA hai| saMyukta hai aura bhogakAlameM kSINatA aura zokase grasta subaha hotI hai zAma hotI hai, hai| isakA Adi, madhya aura anta tInoM duHkha pUrNa umra yoM hI tamAma hotI hai| haiM ! yaha vAstavameM siddhi nahIM, yaha siddhikA AbhAsaso kyA zrama aura vizrAma hI jIvana hai ? kAma mAtra hai / isa siddhi meM sadA apUrNatA basatI hai| yaha aura artha hI uddeza hai ? sA~jha savera-bAlA hI loka saba kucha prApta karane para bhI raGka hai, rikta hai, vA~chA ... . yadi yoM hI zrama aura vizrAmakA silasilA banA yaha z2indagI do raMgI hai / isakI sundaratAmeM kurUrahatAH yadi yoM hI kAma aura arthakA raMga jamA rahatA patA basatI hai| isake sukhameM duHkha rahatA hai| isakI to mmA hI acchA thA / jIvana aura jagata kabhI praznake ha~sImeM ronA hai| isake lAlityameM bhayAnakatA hai| viSaya na banate / pastu jIvana itamI sIdhI-sAdhI cIja isakI AsaktimeM arUci hai| isake bhogameM roga hai, nahIM hai| mAnA ki isameM mukhapna haiM, kAmanAyeM haiM, e, yogameM viyoga hai, vikAsa meM jhasa hai, bahArameM khijA~ hai, AyAyeM haiM, para atyanta rocaka, atyanta preraka hai| jI yauvanameM jarA hai / yahA~ hara phUla meM zUla hai, itanA hI cAhatA hai ki inake AlokameM sadA jIvita rahe, parantu nahIM yaha samasta lalAma lIlA, yaha samasta umaMgabharA ina hI ke sAtha kaise kaise duHsvapna hai, asaphalatAyeM haiM, jIvana, yaha samasta sA~jha sakera bAlA loka mRtyuse 'nirAzAyeM haiM, viSAda hai ? yaha kitane kaTu aura ghinA "" vyApta hai! . vane hai| jI cAhatA hai ki inake Alokase chupakara jIvana ke mUla prazna:-- kahIM calA jaaye| yaha dekha dila bhayase bhara AtA hai, anAyAsa kitanA kheda hai ki jIvanako kAmanA milI para zaMkAyeM uThanI zurU hotI haiN| kyA yaha hI loka hai jahA~ siddhi na milI ! usa siddhi ke liye yaha kitanA Atura kAmanA kA tiraskAra hai, AzAkA anAdara hai, puruSArtha Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 6] vIrakA jIvana-mArga kI viphalatA hai ? kyA yaha hI jIvana hai jahAM hajAra banA hai / jinheM siddha karate karate yaha itanA abhyasta ho prayatna karane para bhI santuSTikA lAbha nahIM, aura haz2Ara gayA hai ki ve jIvanake mArga, jIvanake uddezya hI bana roka thAma karane para bhI aniSTa anivArya hai? kyA yaha hI gaye haiM / isIliye yaha zrAzAyukta hote hue bhI zrAzAuddeza haiM ki sukhakI lAlasA rakhate huye duHkhI banA rahe, hana hai / puruSArtha hote hue bhI viphala hai| siddhi kI cAha karate huye vAJchAse jakar3A rahe, jIvana ina bhUla, ajJAna aura mohake kAraNa yadyapi kI bhAvanA bhAte huye mRtyumeM mila jAye ? kyA isIke jIvane apane vAstavika jIvanako bhulA diyA,use bandI liye cAha aura tRSNA hai ? kyA isIke liye udyama aura banA andhakUpameM DAla diyA, parantu usane ise kabhI nahIM puruSArtha hai ? kyA isIke liye saMgharSa aura prANAhuti bhulAyA, vaha sadA isake sAtha hai| vaha ghanAcchAdita, sUryake samAna phUTa 2 kara apanA Aloka detA rahatA isapara eka choTIsI zrAvAz2a bola uThatI hai, nahIM ! hai / vaha isake susvapnoMmeM basa kara, isakI AzAoMmeM . yaha mana-cAhA jIvana nahIM, yaha to usa jIvanakI pukAra baiThakara, isakI bhAvanAoMmeM bharakara isake jIvanako hai, DhUMDha hai, talAza hai, usa taka pahuMcanekA udyama hai, sundara aura sarasa banAtA rahatA hai / vaha antaguphAmeM use pAne kA prayoga hai| isIliye yaha jIvana asantuSTa baiThakara mRdugirAse AzvAsana detA rahatA hai / 'tU yaha aura azAnta banA haiM; udyamI aura karmazIla banA hai, nahIM, tU aura hai, bhinna hai, terA uddeza itanA mAtra nahIM, asthira aura gatimAna banA hai| vaha bahuta U~cA hai,terA yaha loka nahIM,terA loka dUra hai, punaH zaMkA zrA DaTatI hai| yadi aisA hI hai to pare hai / ' jIvana apane puruSArtha meM saphala kyoM nahIM hotA ? yaha . isa antaHpratItise prerita huzrA jIva bAra bAra . puruSArtha karate huye bhI viphala kyoM hai ? AzAhata kyoM prANoMkI AhUti detA hai, bAra 2 maratA aura jItA hai, hai ? kheda khinna kyoM hai ? bAra bAra putaleko ghar3atA hai, bAra bAra ise raktakrAnti isakA kAraNa puruSArthakI kamI nahIM, balki sad- vAle mAdakarasase bharatA hai, bAra bAra isake dvAroMse lakSya, sadjJAna, sadAcArakI kamI hai / jIvanakA samasta bAhira lakhAtA hai / parantu bAra 2 isI nAma rUpa karmApuruSArtha bhUlabhrAntise DhakA hai, ajJAnase AcchAdita hai, tmaka jagatako apane sAmane pAtA hai, jisase yaha ciramohase grasta hai / ise patA nahIM ki jisa cIz2akI isameM paricita hai / bArara yaha dekhakara ise vizvAsa ho jAtA bhAvanA basI hai vaha kyA hai, kaisI hai, kahA~ hai / ise hai-nizcaya ho jAtA hai ki yahI to hai jisakI hameM patA nahIM ki use pAnekA kyA sAdhana hai / use siddha cAha hai, yahI hai jo isakA uddeza hai; isake atirika karanekA kyA mArga hai / yaha puruSArtha jIvanako usa aura koI jIvana nahIM, aura koI uddeza nahIM, aura ora nahIM le jArahA hai jisa ora yaha jAnA cAhatA koI loka nahIM / parantu jyoM hI yaha dhAraNA dhArakara yaha hai / usa cIz2akI prAptimeM nahIM lagA hai jise yaha nAma rUpa karmAtmaka jIvana meM praveza karatA hai phira vahI prApta karanA cAhatA hai| yaha kevala paramparAgata mArga- viphalatA, vahI nirAzA, vahI apUrNatA pA upasthita kA anuyAyI banA hai, unhIM rUDhIka padArthoMkA sAdhana hotI hai / phira vahI bhaya phira vahI zaMkA,phira vahI mazna, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [caitra, vIra nirvANa saM02466 uThane zurU hote haiM / kyA duHkhI jIvana hI jIvana hai ? tandrA aura ma ko apanAyA, mAMsa-maithuna-madirAko kyA maraNazIla jIvana jIvana hai ? yadi yaha nahIM grahaNa kiyA / aneka aAmoda-pramoda, ha~sI-maz2Akake to jIvana kyA hai ? uddeza kyA hai ? phira vahI tarka upAya nikAle / aneka khela kUda aura vyasana IjAda vitarka, phira vahI mImAMsA duharAnI zurU hotI haiN| kiye, parantu duHkhane sAtha na chor3A / ___ prazna hala karanekA viphala sAdhanaH yaha dekha udyoga mArga para adhika jora diyaa| - jIvane ina praznoMko hala karaneke liye buddhi-jJAna / aneka udyoga dhandhe, aneka kAma kAja aneka vyavasAya se bahuta kAma liyA, usake paryApta sAdhanoM para-indriya banAye / inameM upayukta rahanA z2arUrI mAnA gayA, bekAra rahanese begArameM lage rahanA bhalA samajhA gayA; parantu aura mana para bahuta vizvAsa kiyA, inheM aneka prakAra duHkhakA anta na huaaa| upayogameM lAkara jIvana tathya jAnanekI koziza kI; parantu inhoMne hamezA eka hI uttara diyA ki 'laukika isapara manuSyane vicArA ki sukha duHkha kAlpanika jIvana hI jIvana hai; zarIra hI AtmA hai, bhoga rasa hI hI nahIM haiN| duHkha bhulAne se nahIM bhulAyA jA sakatA aura sukha kalpanA karane se siddha nahIM ho sktaa| yaha sukha hai, dhana dhAnya hI sampadA hai, nAma hI vaibhava hai, rUpa hI sundaratA hai; bhautika bala hI bala hai, santati hI vAstavika hai, parantu yaha apane AdhIna nahIM, bAhya loka ke AdhIna hai, jagatakI prAkRtika zaktiyoM ke aAdhIna amaratA hai| inheM hI banAye rakhane, inheM hI sudRr3ha balavatI karane, inheM hI saumyasundara banAnekA prayatna hai, zaktiyoM ke adhiSTAtA devI-devatAoMke aAdhIna hai / devI devatA mahA balavAna haiM, ajayI haiM, apanI marjIke karanA cAhiye / jIvanakA mArga:pravRtti mArga hai;prakRti ke niyamAnusAra karma karate huye, bhogarasa lete huye vicaranA mAlika haiN| inakA anugraha hAsila karane ke liye inheM hI jIvana-patha hai / aura sukhaduHkha ? sukhaduHkha svayaM koI pUjA-prArthanA, stuti-vaMdanA, yajJa-homa se santuSTa karanA cIz2a nahIM haiM, yaha saba vAhya jagatake zrAdhIna haiM / isIkI cAhiye / yaha soca manuSyane yAjJika mArgako grahaNa kalpanAmeM rahate haiM, ise duHkhadAyI kalpita karanese kiyA, parantu iSTa phalakI siddhi na huI / jagata jyoMkA duHkha aura sukhadAyI kalpita karanese sukha paidA hotA tyoM andha, svacchanda, viveka hIna banA rhaa| vaha hai / ataH duHkhadAyI pahalako bhulAne aura sukhadAyI upAsaka aura nindakameM, acche aura buremeM koI bheda pahalUmeM magna rahane kA abhyAsa karanA cAhiye / ' na kara sakA, usakA upakAra hai to sabake liye, usakA isa buddhi anusAra duHkhako bhulAne aura sukhako apakAra hai to sabake liye| anubhava karane ke liye jIvane kyA kucha nahIM kiyA / taba manuSya ne ina mArgoko nirarthaka mAna svAvalaaneka pahalU badale, aneka mArga grahaNa kiye; parantu kucha mbanakA Azraya liyaa| pUjA-prArthanAko chor3a jagatabhI na huA, prazna jyoMke tyoM khar3e rahe ! zaktiyoMko balapUrvaka apane vaza karanekA irAdA kiyA / zurU zurU meM tAntrika mArgako aaajmaayaa| devI jIvanake viphala mArgaH devatAoMko vijaya karane ke liye aneka mantra, tantra, jIvane ajJAna mArgakA Azraya liyaa| nidrA, yantra IjAda kiye / zarIrako dRr3ha baliSTha karane ke liye, Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 6] vIrakA jIvana-mArga Rddhi siddhi prApta karaneke liye aneka yaugika karma mAlUma kiye / parantu mUla praznakA hala na huA / inheM viphala jAna vijJAna mArgako apanAyA, aneka vidyAoM aura AviSkAroMko utthAna milA / prakRtikI zaktiyoM ko nirghAtaka banAne aura kAma meM lAne ke liye aneka DhaMga mAlUma kiye| nagara aura grAma basAye, durga aura prAsAda khar3e kiye, khAI aura parakoTa race, aneka auSadhi, rasAyana aura upacAra prayoga meM lAye; parantu roga-zoka, janma-maraNakA vahiSkAra na huA, zrAnandakA lAbha na huA, sundaratAkA Aloka na huA / isa kamIko pUrA karaneke liye zilpakalAkI ora dhyAna diyA, bastiyoMko udyAna- bATikA, tAla bAvar3I cauka- rAjapatha se sajAyA, bhavanoM ko khambha, toraNa, zikhara, uttAlikAoMse U~cA kiyA / inheM phUla phulavAr3I, mUrti citrakArIse suzobhita kiyA / zarIrako vastrAbhUSaNa, tela phulela, rUpazRgArase alaMkRta kiyA / isa mAra mAra, ghasAghasameM nRtya saMgIta, nATaka-vAditra bharakara jIvanako sarasa banAyA, parantu jIvanakI kurUpatA, bhayAnakatA, jar3atAkA anta na hutrA / taba manuSyane vyaktigata parizramako nirbala jAna puruSArthako saMgaThita karanekA vicAra kiyA, aneka saMsthAyeM vyavasthAyeM sthApita huI, aneka saMgha aura samAja bane, aneka sabhyatA aura sAmrAjya udayameM Aye / kabhI jAti ko kabhI saMskRtiko, kabhI dezako inakA AdhAra banAyA | parantu yaha saMgaThita zakti bhI prakRtike anivArya utpAtoMkA, zarIra ke svAbhAvika rogoMkA, manakI vyathA vyAdhiyoMkA janma-maraNa rUpa saMsArakA anta na kara sakI / Akhira manuSya kI dRSTi nIti mArga kI ora gaI / 417 sahayoga-sahamantraNAko dharmaM banAyA / saMyama-sahiSNutA, dAna- sevA, prema vAtsalya kA pATha par3hA, parantu sukha zAMti ' kA rAjya sthApita na huA, pApa atyAcArakA anta na huzrA, mArapITa, lUTa khasoTa, dalana malanakA prabhAva na huaa| dIna-hIna, du:khI- daridrI, dalita- patita bane haiN| rahe / U~ca nIca, choTe bar3eke bhAva jame hI rahe / taba vicAra utpanna huA ki yaha nItikA mArga nahIM, yaha nItikA abhAva hai / isameM satyAgraha, sAmyatA aura hiMsAkA abhAva hai| isakA uddeza paramArthasiddhi nahIM, svArtha siddhi hai / isakA racayitA sadujJAna nahIM, buddhicAturya hai / isakA AdhAra antaH uddhAra nahIM, bAhya upayogitA hai (Utalitarianism) / isa kI utpatti pUrNatAmeM se nahIM huI, yaha vAMchAkI sRSTi hai / isaliye yaha apane hI saMgha, jAti, sampradAya aura deza meM sImita hokara raha jAtI hai / isase bAhira samasta loka anItikA kSetra hai / yaha nIti mAnava gauravakI vastu nahIM, yaha to cora DAkuoM ke saMgha meM bhI maujUda hai, krUra pazu pakSiyoM ke samUha meM bhI milatI hai / isa prakAra jIvane buddhi dvArA jIvana tathyako samakI nekavidha koziza kI; isake sAdhanoMko aneka vidha prayoga meM lAyA, isake batalAye huye tathyoMkoM aneka vidha svIkAra kiyA, isake batAye huye jagako aneka vidha TaTolA, isake sujhAye huye mArgoM ko aneka vizva grahaNa kiyA; parantu vA~chAkI tRpti na huI / vedanA banI rahI, pukAratI hI rahI / taba kahIM nizcita huA ki buddhi nirarthaka haiM / isakI dhAraNA mithyA hai| isakA mArga niSphala hai / isakA jaga vAMcchita jaga nahIM / yaha aura haiM aura vaha koI aura hai| isajagakI siddhi meM sukha nahIM, isakI zrasiddhi meM duHkha nahIM, sukha aura duHkha isa jagase nirpekSa Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " 418 anekAnta . haiN| ve isakI kalpanA para nirbhara nahIM, isake vidhAtA iSTa jIvanakA svarUpa : . ke adhIna nhiiN| ve jagako, jagakI zaktiyoMko, zaktiyoM jIva jIvana cAhatA hai, aisA jIvana -jo nirA zramRtamaya hai, jisameM janma-maraNakA nAma nahIM, jo sarvathA svAdhIna hai, jise anya avalambakI z2arUrata nahIM jo atyanta ghaniSTha hai, zrota prota aura eka hai, jIvanake prazna hala karanekA vAstavika sAdhanaH- jo tanika bhI judA nahIM, jo atyanta nikaTa hai, laya rUpa aura samAyA huA hai, jise DhUMDhane kI z2arUrata nahIM jo atyanta sAkSAta, jyotimAna jAjvalyamAna hai, jise dekhane jAnane kI z2arA bhI vedanA nahIM, jo atyanta UMcA aura mahAna hai jisase pare aura kucha bhI nahIM, jo atyanta taijas aura sphUrtimAna hai; jisakI ur3AnameM kAla kSetra dizA koI bhI bAdhaka nahIM, jo atyanta sundara aura madhura hai, lalAma aura abhirAma hai, jo khuda apanI lIlAmeM laya hai, mastImeM cUra hai, zobhAmeM nimagna hai| jo saba taraha sampUrNa paripUrNa hai jisameM kisI cIja kI vAJchA nahIM, raMkatA aura riktatAkA bhAva nahIM; jo sarvabhU hai, sarvavyApaka hai, ananta hai, sabameM hai, saba usameM haiM, para jisameM apane sivA kucha bhI nahIM / jo nirmala, nirdoSa, parizuddha hai, parake mela se sarvathA dUra hai; jo kevala vaha hI vaha hai / ke adhiSThAtR devI devatAoMko vijaya karake, vyavasthita karake, khuza karake vaza nahIM kiye jA sakate / sukha-duHkha . kisI aura hI siddhi siddhi meM base haiM / [ caitra, vIra- nirvANa saM0 2466 phira vaha kaunasI cIz2a hai jisakI siddhi meM jIvana - duHkhI hai aura jisakI siddhi se yaha sukhI ho sakatA hai / isake liye vAJchAko hI pUchanA hogA, ki - Akhira vaha kyA cAhatI hai| usIke lokako TaTolanA hogA, jahA~ vaha rahatI hai / usIkI vedanAmayI anakSarI mAyAko sunanA hogA, jisameM vaha pukAratI hai| usIke bhAvanAmayI arthako samajhanA hogA jisameM vaha apanI rUpa rekhA pragaTa karatI hai | isake liye buddhi jJAna sarvathA aparyApta hai| asamartha hai| yaha kAma usa prakAza dvArA ho sakatA hai jo antaH lokakA dyotaka hai, antarguphA meM baiThI huI sattAko dekhane vAlA hai, usa jJAna dvArA .: jo sahaja siddha hai, svAzrita hai, pratyakSa hai, usa jJAna dvArA jise antarjJAna hone ke kAraNa manovaijJAnika Intuition kahate haiN| jise antaH pukAra sunaneke kAraNa adhyAtmavAdI zrutajJAna kahate haiM, jisakI anubhUti 'bhuta' nAmase prasiddha hai / isa jJAnako upayoga meM lagAneke liye sAdhakako * zAnta citta honA hogA / samasta vikalpoM aura dvivadhAoM se apane ko pRthaka karanA hogA, niSpakSa eka rasa ho pUchanA hogA -- " jIvana kyA honA cAhatA hai aura kyA hone se DaratA hai ?" isa prazna ke uttara meM uThI huI antardhvaniko sunanA hogA / yaha hai jIvakA i jIvana, yaha hai jIvakA vAstavika uddeza / isake prati kabhI bhaya paidA nahIM hotA, kabhI zaMkA paidA nahIM hotI, kabhI prazna paidA nahIM hotaa| prazna usI bhAvake prati hotA hai jo aniSTa hai, jaise pApa, duHkha aura mRtyu / isIliye ye sadA prazna ke viSaya bane rahe haiN| parantu iSTake prati kabhI AzaMkA nahIM uThatI ki "jIvana sukhI kyoM hai ? jIvana mara kyoM hai ?" kyoMki iSTa jIvana zrAtmAMkA nija dharma hai, nija svabhAva hai / zrAtmA ise nija svarUpa mAnakara Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrakA jIvanamArga varSa 3, kirA 6 ] svIkAra karatA hai, usakI prApti kI sadA bhAvanA rakhatA hai / isaliye yaha vivAdakA viSaya nahIM, samasyAkA viSaya nahIM / yaha zrAsakti kA viSaya hai, bhaktikA viSaya hai, siddhi kA viSaya hai / yaha isIkA loka hai jise dekhaneko jIvana tarasa rahA hai, jise pAneko vAJchAoM se ghirA hai, jise siddha karaneko udyama aura puruSArtha se bharA hai / yaha isIkA zrAloka hai jo jIvanako duHkhadarda sahaneko dRDha banAtA hai, zrApada-vipadAoM meM se guz2araneko sAhasI banAtA hai, asaphalatA nirAzAoMke lA~ghane ko balavAna banAtA hai, mara mara kara z2indA rahane ko samartha banAtA hai / yahI vAstava meM nirbalakA bala hai| nirAzAmayakI zrAzA hai / nissahAyakA sahArA hai / dIna-dalitakA dilAsA hai, jIvanakA jIvana hai / isa zrAloka ke binA jIvana aika nirI duHkha-darda bharI kahAnI hai / isakA zrAloka hI jIvana ke liye hita hita, satya-asatya, heya- upAdeyakA nizcaya karatA rahatA hai; yukta prayukta, ucita anucita, kartavya kartavyakA nirNaya karatA rahatA hai; hita-prApti zrahita parihArake liye preraNA karatA rahatA hai / yahI jIvanakA nizcayakAra hai, nirNayakAra hai, AjJAkAra hai, svAmI hai, Izvara hai, vidhAtA hai / yadi yaha jIvana ekabAra mila jAye to aura kucha pAnA bAkI nahIM rahatA, yaha paramArtha pada hai, parameSTi pada hai / ise siddha kara aura kucha siddha karanA zeSa nahIM rahatA, yaha siddha pada hai, kRtkRtya pada hai / isase pare isase Upara aura kucha nahIM rahatA / yaha paramapada hai, paramAtma-pada hai / ise pA samasta vikalpa, dvidhA, vAJchA, tRSNAkA anta hojAtA hai yaha kaivalya pada hai ! isakI prApti meM samasta vedanA, saMjJA, saMskAra, vijJAna, aura rUpakA abhAva hojAtA hai, yaha 218 zUnya pada hai, yuktipada hai, nirvANa pada hai, ise pA. phira chor3anA nahIM hotA, yaha acyuta pada hai / yadyapi yaha jIvana sarvathA alaukika hai, adbhuta aura anupama hai / yaha zarIra, indriya aura mana se dUra hai / isa lokakI vastu nhiiN| parantu bhUla, ajJAna, mohake kAraNa kastUrI mRgake samAna, yaha jIva isakI dhAraNA jagata meM karatA hai, ise vyartha hI vahA~ DhU~DhatA hai, vahA~ na pAkara vyartha hI kheda khinna hotA hai / iSTa jIvana sAdhya jIvana hai : isa bhole jIva ko patA nahIM ki, vaha cIz2a jisa kA zrAloka ise udvigna banA rahA hai, bAhira nahIM andara hai / dUra nahIM, nikaTa hai| dauraMgI nahIM, eka rasa hai| yaha jIvana svayaM zrAtmaloka meM basA hai| zrAtmAkI apanI antarvastu hai yaha isameM aisI hI chipI hai jaise anagaDha pASANa meM mUrti, bikharI rekhAoM meM citra, vINAke cupacApa tAroM meM rAga, aceta bhAvanA meM kAvya ye bhAva jaba taka ina padArthoM meM abhivyakta nahIM hote, dikhAI nahIM dete, ye vahA~ soye par3e rahate haiM / bAhirase dekhanevAloM ko aisA mAlUma hotA hai ki yaha bhAva bhinna haiM, aura yaha padArtha bhinna hai, yaha bhAva aura haiM, vaha padArtha aura hai / ye bhAva mahAna haiM, vilakSaNa haiM, dUra haiM, aura vaha padArtha tuccha hai, hIna hai sAdhAraNa hai| bhalA inakA unase kyA sambandha, kyA tulanA ? aise aise ina para haz2Ara nyochAvara ho sakate haiM / ye bhAva durlabha haiM, amUlya haiN| asAdhya haiM, aprApya haiM / parantu ye bhAva ina padArthoMse aise bhinna nahIM, aise dUra nahIM ki vaha inameM pragaTa hI na ho sakeM / unakI vibhinnatA z2arUra hai parantu vaha vibhinnatA vAstavika vibhinnatA nahIM, vaha kevala avasthAkI vibhinnatA hai / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 anekAnta [caitra, vIra-nirvANa saM02466 unakI dUrI kSetrakI dUrI nahIM vaha kevala durvyavasthAkI pUrNa Anandamaya hai, zuddha-buddha niraMjana hai / inake sa dUrI hai / yadi vidhivat puruSArtha kiyA jAya to ve bhAva mmilanakI bhAvanA kevala eka sundara svapna hai, eka inameM udaya ho sakate haiM / inameM siddha ho sakate haiN| suvicAra hai, jo bhaktikA viSaya ho sakatA hai, prApti kA .. jaba pASANa, utkIrNa hojAtA hai, vaha pASANa nahIM / isakI prApti nitAnta asambhava hai| isakI vA~chA nahIM rahatA, vaha mUrti bana jAtI hai| vaha kitanI mAna- aisI hI mUDha aura upahAsa-janaka hai jaisI ki candranIya aura zrAdaraNIya hai ? jaba rekhAyeM suvyavasthita ho prApti kI / jAtI haiM, ve rekhAyeM nahIM rahatIM ve citra bana jAtI haiN| eka ora antarvedanA isake AliMganako utsuka ve kitanI rocaka aura manoraJjaka haiN| jaba mUkatAra hai,dUsarI ora bAhya pratIpti ise chur3Aneko udyata hai |kaisii jhaMkAra uThatA hai, vaha tAra nahIM rahatA, vaha rAga. bana ulajhana hai / na aprApya hai na prApya hai ! kyA kiyA jAtA hai, vaha kitanA madhura aura sundara hai| jaba bhA- jAye ? kartavya-vimUDha-hRdaya isa vismayameM Dubakara raha vanA mukharita ho uThatI hai, vaha bhAvanA nahIM rahatI / vaha jAtA hai / zira bhaktise jhukakara jhama jAtA hai aura kAvya bana jAtA hai, sAkSAt bhAva bana jAtA hai| vaha kaNTha anAyAsa guJjAra uThatA hai 'tU tU hI haiM' tU tu hI kitanA mahAna aura sphurtidAyaka hai| ... isa pASANa aura mUrtimeM, isa rekhA aura citrameM kyA vAstavameM iSTa jIvana isa jIvanase nitAnta isa tAra aura rAgameM, isa bhAvanA aura bhAvameM kitanA bhinna hai ? kyA isa jIvana ke liye paramArtha jIvana asA. antara hai / donoMke bIca alakSyatA, mUrchA, avyavasthA dhya hai ! nahIM / iSTa jIvana isa jIvanase bhinna z2arUra hai, kA agAdha marusthala hai / jo dhIra apanI aTala lakSyatA dUra z2arUra hai parantu aisA bhinna nahIM, aisA dUra nahIM ki zAna aura puruSArthase isa dUrIko lA~ghakara, isa sireko inakA sammelana na ho sake / inakA bheda vastu-bheda nahIM isa sirese milA detA hai vaha kitanA kuzala kalAkAra hai, kevala avasthA bheda hai / yaha jIvana mUrchita hai aceta hai / vaha bhUri bhUri prazaMsA aura zrAdarakA pAtra hai / caMcala hai, vaha jAgRta hai saceta hai, yaha asiddha hai vaha siddha hai, lakSmI usake caraNoMko cUmatI hai, aura ghAtaka kAla yaha bhAvanAmayI hai vaha bhAvamaya hai| yaha vedanA hai vaha usakI kIrtikA rakSaka banatA hai| vedanA kI zAnti hai, yaha vA~chA hai vaha vA~chAkI vastu hai, __ jIvana bhI eka kalA hai / jaba taka yaha aAtmAmeM yaha udyama hai vaha udyamakA phala hai / inakI dUrI kSetrakI abhivyakta nahIM hotI, bAhirase dekhane vAloMko aisA dUrI nahIM hai , kevala durvyavasthAkI dUrI hai, varanA yaha * pratIta hotA hai ki vaha jIvana aura hai aura yaha jIvana donoM hara samaya sAtha haiN| jahA~ bhAvanA rahatI hai vahIM aura / vaha jIvana isa jIvanase atyanta bhinna hai, atyaMta bhAva rahatA hai, jahA~ darda rahatA hai vahIM rAhata rahatI hai, dUra hai, atyanta pare hai / yaha jIvana eka dIna-hIna tuccha- bhAva abhivyakti hai aura bhAvanA bhAvarUpa honekI zakti sAdhAraNa sI cIz2a hai| vaha jIvana atyanta vilakSaNa, hai / kyA abhivyakti zaktise pRthaka ho sakatI hai ? kadApi mahAna, acintanIya Izvara hai / yaha jIvana duHkha dardase nahIM / zakti a~kura hai aura abhivyakti usakA praphullita bharA hai, aneka truTiyoM aura doSoMse paripUrNa hai| vaha phUla hai / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 6] .. vIrakA jIvana-mArga ... jaba jIvameM alaukika jIvanakI bhAvanA aMkita mohI aAtmA inake lAbhase apanA lAbha, inakI vRddhimeM ho jAtI hai, citrita ho jAtI hai, sAkSAt bhAva bana apanI vRddhi inake hAthameM apanA hAtha, inake nAzameM jAtI hai taba AtmA zrAtmA nahIM rahatA, yaha paramAtmA apanA nAza dhAraNa karane laga gayA hai| .. .. .... ho jAtA hai, yaha brahma nahIM rahatA, parabrahma bana jAtA isa mithyA dhAraNAke kAraNa jagata jIvana bana hai| yaha puruSa nahIM rahatA puruSottama ho jAtA hai| jAtA hai| usameM tanmayatA paidA ho jAtI hai, moha aura ' isa AtmA aura paramAtmAmeM kitanA antara hai| mamatA jaga jAtI hai / yaha mamatA jagatakI taraGgoMse taradonoMke bIca bhUla-bhrAnti, mithyAtva-avidyA, moha tRSNA gita ho apanI tRSNAmayI taraGgoMse jhulA jhulAkara jIva kA athAha sAgara ThAThe mAra rahA hai / jo dhIra vIra apane ko adhika adhika jagatkI ora uchAlatI hai / isa dhruvalakSya, sadjJAna aura puruSArtha balase isa dUrIko lA~gha- taraha yaha saMsAra-cakra Age hI Age calatA rahatA hai| kara isa pArako usa pArase milA detA hai / martyako isa taraha yaha jIva prakRtise sarvathA bhinna hone para bhI amRtase milA detA hai vaha nissaMdeha sabase bar3A kalA- prakRti samAna dehadhArI banA hai / tuccha aura saparimANa kAra hai / vaha sAkSAt saMsAra-setu hai, tIrthakara hai / vaha banA hai / nAma-rUpa-karmavAlA banA hai| vividha sambaMdha lokatilaka hai, jagatavandha hai / kAla usakA dvArapAla vAlA banA hai / janmane aura marane vAlA banA hai| . hai, iMdra, caMdra usake cAraNa haiM, lakSmI, sarasvatI, zakti isa taraha ye mithyAtva, ajJAna aura moha janma jarA usake upAsaka haiN| mRtyu ke saMsArika laukika duHkhI jIvanake mUla kAraNa . haiM / ye hI jIvanake mahAna zatru haiM / inakA vijaya hI jIvana abhyudayakI rukAvaTaH-- vijaya hai / jisane inheM jIta liyA usane duHkha zokako isa jIvana abhyudayameM bhUla,ajJAna,moha hI sabase bar3I jIta liyA, janma maraNako jIta liyA, loka paralokako rukAvaTa hai, inake AvezameM kuchakA kucha sujhAI detA jIta liyaa| inakA vijetA hI vAstavameM vijetA hai, hai / kahIMkA kahIM calA jAnA hotA hai / jo para hai, a- jina hai, jinendra hai arhanta hai| sat hai, anAtma hai vaha sva, sat aura Atma bana jAtA hai / jo sat aura Atma hai vaha bhrama mAtra heya bana jAtA jIvana-siddhi kA mArgaHhai / kaisI viDambanA hai / yaha mithyAtva kitanA prabhAvazAlI / hai| jo bAhya hai, jar3a hai, sadA banatA aura bigar3atA / __bhUla bhulaiyyAkA aMta usake pIche pIche calanese nahIM hotA, na usakI asaliyatase mu~ha chupAkara baiThanese hotA hai, milatA aura bikharatA hai vaha pudgalamayI loka brahma hai / na pramAdameM par3e rahanese hotA hai, vaha marIcikA hai, loka bana gayA hai, vaha pudgalamayI zarIra brahma bana gayA ___ vaha Age hI Age bhAgatI rahatI hai / vaha saba borase hai / vaha pudgalamayI dhana dhAnya sampadA bana gayA hai / ghere huye hai / usase daur3akara chupanA nahIM ho sakatA ! usamUDha AtmA inake nAmako vaibhava, inake rUpako sundaratA inake karmako bala samajhane laga gayA hai| inake bhogako uttarAdhyayana 6, 34-36, 23, 38, dhammapara sukha, inakI santatiko amaratA mAnane laga gayA hai| 8.4 dharmarasAyana // 13 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [caitra, vIra nirvANa saM02466 kA anta apane hI sthAnameM iTakara khar3A ho jAnese inakA nirodha karanese hotA hai-inakA saMvara karanese hotA hai, usakA sAmanA karanese hotA hai, usakA tAra hotA hai / inheM bAhya udyogoMse haTA pAramArthika udyotAra karanese hotA hai, usakA tiraskAra karanese hotA hai| goMmeM lagAnese hotA hai / isa taraha saMsArakA anta .. ajJAnakA anta usakI sujhAI huI bAtoMko pravRtti mArga se nahIM hotA nivRtti mArgase hotA hai| mAnanese nahIM hotA, na saMzayameM par3e rahanese hotA hai, na si hotA hai, na parantu jIvana-siddhikA mArga kevala itanA hI nahIM anizcita gati rakhanese hotA hai / usakA anta usake hai| yaha kevala niSedha, saMvara, aura sanyAsa rUpa hI mantavyoMkA sAkSAt karanese hotA hai, unakA anusandhAna nahIM hai| yaha vidhimukhya bhI hai / niSedha, saMvara, sanyAsa aura parIkSA karanese hotA hai, unameM nija-parakA, satya Atma-sAdhanAkI pahalI sIr3hI hai| sAdhakakI pAda. asatyakA hita-ahitakA viveka karanese hotA hai / pIThikA hai| isameM abhyasta honese AtmA sAkSAt siddha mohakA anta mugdha bhAvoMmeM tallIna rahanese nahIM mArga para zrArUr3ha honeke liye samartha ho jAtA hai / hotA, na unheM cupacupAte hRdayameM chupAye rahanese hotA hai| abAdha aura nirvighna ho jAtA hai / vaha sthira, ujvala usakA anta mugdha bhAvoMkI mUr3hatA nirakhanese hotA hai, aura zAMta ho jAtA hai| parantu itanA mAtra hokara unakI mUr3hatAkI nindA, AlocanA prAyazcita karanese raha jAnese kAma nahIM cltaa| isase mithyAtva, ajJAna hotA hai / mamakAra graMthiyoMkA anta unheM puSTa karanese aura mohakA samUla nAza nahIM ho jaataa| ve anAdinahIM hotA, unheM zithila karanese hotA hai / vAsanAoMkA kAlase abhyAsameM Ate Ate saMskAra, saMjJA, aura 'anta bhogase nahIM hotA; saMyamase hotA hai / icchAaoMkA bhAva bana gaye haiM / ataH cetanAkI gaharAI meM utara kara anta . parigrahase nahIM hotA, saMyamase hotA hai / baiTha gaye haiM / ve dUsarA jIvana bana gaye haiM / ve kisI nRSNamokA anta tRpti se nahIM hotA, tyAgase hotA hai| bhI samaya phUTa nikalate haiM / ve niSkAraNa bhI AtmAdveSakA anta vairazodhanase nahIM hotA, kSamAse hotA hai| ko udvigna, bhrAnta aura azAnta banA dete haiM / jaba __ bhava-bhramaNakA anta bAhyaramaNase nahIM hotA, . taka inakA uccheda nahIM hotA, saMsAra cakrakA anta antaH ramaNa se hotA hai| isa nAma-rUpa-karmAtmaka nahIM hotaa| jagata kA anta usake sAtha sambandha jor3anese nahIM ina saMskAroMko nirmala karane ke liye niSedhake sAtha hotA, una tantuoMke vicchedase hotA hai jina ke dvArA vidhiko jor3anA hogaa| pramAda chor3anA hogA / sAvajIvana jagatake sAtha ba~dhA hai / yaha viccheda-mana vacanaH dhAna aura jAgaruka rahanA hogA / samasta paramparAgata kAyake karma-dharma vidhAna karanese nahIM hotA, daNDa daNDa- bhAvoM, saMjJAoM aura vRttiyoMse apaneko pRthaka karanA vidhAna karanese hotA hai, inheM gupta karanese hotA hai| hogA / indriya aura manako bAhirase haTA andara le jAnA manogupti, vacanagupti, kAya gupti pAlanese hotA hai / hogA / apane hI meM zrApako lAnA hogaa| dhyAnastha sUtrakRtAGga 1, 12, 11 / honA hogaa| mjhimnikaay| * tatvArthAdhigama sUtra hai...2 * samAdhizataka // 45 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : varSa 3, kiraNa 6] vIrakA jIvana-mArga : - andara baiTha nirvAta ho jJAna dIpaka jagAnA hogaa| darzana samyaka jJAna, samyaka cAritrakA mArga hai / jJAna prakAzako usIke dekhanemeM lagAnA hogaa| jisake yaha hai vaha vidhiniSedhAtmaka siddhi mArga, jo gaharese liye yaha saba dekhanA jAnanA hai-DhUMDhanA bhAlanA hai| gahare baiThe huye saMskAroMko nirjIrNa kara vidhvaMsa kara usIkI bhAvanAoMko sunanA aura samajhanA hogaa| detA hai / jo soI huI aAtma-zaktiyoMko jagA detA jisake liye yaha saba udyama haiM-puruSArtha haiM / jo nira- hai, unheM bhAvanAse nikAla sAkSAt bhAva banA detA hai| ntara pukAratA rahatA hai "maiM ajara hU~-amara hU~, taijasa- yaha mArga bahuta kaThina hai| isake liye aneka prAkRjyotimAn hU~, sundara-madhura hU~, mahAn aura sampUrNa tika aura mAnuSika vipadAoM aura karatAnoMko sahana karanA par3atA hai, aneka zArIrika aura mAnasika truTi-- samasta lakSyoM ko tyAga isI bhAvanAmayI jIvanako yoM evaM bAdhAtroMse lar3anA par3atA hai / yaha mArga pariapanA lakSya banAnA hogaa| ise dhruva-samAna dRSTimeM pahoMse pUrNa haiM / isake liye adamanIya utsAha, satyAsamAnA hogaa| apane ko nizcaya-pUrvaka vizvAsa karAnA graha aura sAhasakI jarUrata hai / yaha mArga kaThina hI nahIM hogA / "so'haM, so'haM", maiM vahI hU~, maiM vahI huuN| lambA bhI bahuta hai / isake liye dIrgha puruSArtha aura zreNI .. samasta vidvAnoMko chor3a jJAnako isI amRtamayI baddha abhyAsakI jarUrata hai / ise abhyasta karane ke liye jIvanakI ora dhyAna denA hogA / ise spaSTa aura puSTa isa mArga para nirantara calate rahanA hogaa| sote-jAgate, karanA hogaa| andara hI andara dekhanA aura jAnanA calate-phirate, khAte-pIte, uThate-baiThate, hara samaya isa hogA / 'so'haM so'haM / ' para calate rahanA hogA / vicAra hai to 'so'haM', pAlApa samasta rUr3hIka bhAvoM aura baMdhanoMse haTA mamatvako isI hai to 'so'haM', aAcAra hai to 'so'haM / isa mArgako lakSya meM zrAsakta karanA hogaa| isIke pIche 2 calanA jIvana tantuaoMmeM ramA denA hogaa| yahAM taka ramAnA hogA, isIke samarasameM DUbanA hogaa| hara samaya anubhava hogA ki yaha mArga jIvanameM utara pAye, jIvana meM samA karanA hogA / 'so'haM so'haM / ' jAye / sAkSAt jIvana bana jAye / yahAM taka ki 'maiM' yaha mArga Atma-zraddhA, Atma-vidyA, AtmacaryAkA aura 'vaha' kA bheda bhI vilaya ho jAye / kevala vaha hI mArga hai / yaha mArga satyapAramitA, prajJApAramitA,zIla- vaha raha jAtA hai / pAramitAkA mArga hai / yaha mArga Atma nizcita, yaha mArga kisI bAhya vidhi vidhAna, kriyA kANDa, zrAtmabodha, aAtmasthitikA mArga hai / yaha mArga samyaka- parigraha aADambara meM nahIM rahatA; yaha kisI bhASA, AlApa granthameM nahIM rahatA, yaha kisI sAmAyika prathA, saMsthAOM prazna upa01-10.5-3, muNDa upa03-1-5,' vyavasthA meM nahIM rahatA, yaha kisI pUjA-prArthanA, stuti1-2-11,' kaivalya upa0 1-1. vandanAmeM nahIM rhtaa| yaha mArga sAdhyake samAna hI + dIgha nikAya--dUsarA sutta, chaTA sutta, 10vA~ sutta, alaukika aura gaDha hai, sAdhyake sAtha hI AtmAkI 12vA~ sutta / + lAThI saMhitA-adhyAya 3 * tatvArthAdhirAmasUtra 1-1, ratnakaraNDa zrAvakAcAra 3, Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424. anekAnta antaH zaktiyoM meM rahatA hai; usake uddezya bala, jJAna bala, puruSArthaM balameM rahatA hai / kevala inakI gatiko badalane kI jarUrata hai / inakA upayoga bAhirase haTA andarakI ora lagAnA hai / inheM bajAya anAtma uddeza, zranAtma dAna, anAtma puruSArtha ke jJAna, zrAtma puruSArtha meM tabadIla karanA hai / phira ye jIvanake bajAye isa pArake usa pAra le jAne vAle ho jAte haiM / yaha bajAya saMsArake mokSakA sAdhana bana jAte haiM, bajAya mRtyuloka ke * amRtalokakA mArga bana jAte haiM / bAhyamukhI rUpase ina tInoMkI ekatA saMsArakI racayitA hai / antaHmukhI rUpase ina tInoMkI ekatA mokSa kI racayitA hai / jaise saMsArameM kisI bhI padArtha kI siddhi kevala usakI kAmanA karane se, kevala use jAna lene se nahIM hotI, balki usakI siddhi kAmanA tathA jJAna ke sAtha puruSArtha jor3ane se hotI hai aise hI paramAtma svarUpakI siddhi kevala usameM zraddhA rakhanese, kevala use jAna lene se nahIM hotI; balki usakI siddhi zrAtma-zraddhA, zrAtma jJAnake sAtha zrAtma- puruSArtha jor3ane se hotI hai / jo kevala paramAtma padakI zraddhA aura bhakti meM aTaka kara raha jAtA hai, vaha agni vidagdha nagarImeM par3e huye usa zrAlasIke samAna haiM jo sukhakI kAmanA karatA huA bhI apanI sahAyatA karane meM asamartha hai / jo paramAtma-tattva ke rahasyako jAnakara kevala usake jJAnameM magna ho apaneko ho bhAgya mAnatA hai vaha usa susvapna kumbhakArake samAna hai jo apane suvicArase apanI dInatAko aura adhika dIna banA letA hai / [ caitra, vIra - nirvANa saM02466 samAna hai jo prakRtike sahAre chor3a dI gaI hai / jidhara mauja le calI, cala par3I, jahAM TakarA diyA TakarA gaI, jahAM DAla diyA, gira gaI / jo binA zrAtma zraddhA, binA zrAtma-jJAna ke kevala puruSArthI banA hai, vaha nAvika-hIna usa svacchaMda nAvake + vyAkhyA prajJapti 8-10 bodha prAbhRta 21 yaha tInoM hI mRtyuke grAsa haiM, bAra bAra kAla cakra se pIse jAte haiN| isaliye jIvanakA siddhi-mArga tri guNAtmaka hai, sadulakSya, sadjJAna aura sad- puruSArtha jo grAtma- jakSyako lakSya banAkara midhyAtvakA aMta karatA hai, jo anya jJAnase use dekhatA jAnatA huAA vidyAkA aMta karatA hai, jo zrAtmAcAryAse lakSyako jIvana meM utAratA huA mohakA anta karatA hai vaha hI nizcaya pUrvaka dharma hai, dharma-mArga hai, dharma-tIrtha hai / vaha hI sAkSAt dharma- mUrti hai, dharma-zravatAra hai / AtmA meM hI paramAtmA chupA huA hai / zrAtmAmeM hI use siddha karanekI vedanA aura vAMchA banI hai| tmAmeM hI use siddha karanekI zaktiyA~ maujUda haiN| ataH AtmA hI sAdhya hai, sAdhaka hai, sAdhana hai / AtmA hI iSTa pada hai pathika hai, patha hai / zrAtmA hI usa pAra hai, nAvika hai aura nAva hai / jo AtmalakSI hai, grAtmajJAnI hai, grAtmaniSTa hai, nirahaMkAra-nirmamatva hai, jisake samasta saMzaya, samasta bhrama dUra ho gaye haiM, samasta granthiyA~, samasta sambandha zithila ho gaye haiM / samasta zrAzAyeM - tRSNAyeM zA~ta ho gaI haiM, samasta udyoga banda ho gaye haiM, jisane apanI zrAzA apane hI meM lagAlI hai, apanI duniyA apane hI meM + sanmatitarka 3, 68 + bhAva prAbhRta 83, yogasAra 83; tattvAnuzAsana 32 dravya saMgraha 40, 41; * "I am the way, the truth and the life." Bible St. John 14. 6. / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya- paricaya aura samAlocana varSa 3, kiraNa 6 ] basAlI hai, vaha kRtkRtya hai, acala hai, Iza hai, usake liye kAma aura kaMcana kyA ! ari aura mitra kyA ! stuti aura nindA kyA ! yoga aura viyoga kyA ! janma aura maraNa kyA ! dukha aura zoka kyA ! vaha sUrya ke samAna tejasvI hai, vAyuke samAna svataMtra hai, zrAkAzake samAna nirlepa hai / mRtyu usake liye mRtyu nahIM, vaha mRtyukI mRtyu hai, vaha mokSakA dvAra hai, vaha sAhitya paricaya (1) tanvanyAyavibhAkara - lekhaka, prAcArya vijayalabdhi sUri / prakAzaka, zA0 candUlAla jamanAdAsa, chANI (baDodA ) | pRSTha saMkhyA, 124 / mUlya, ATha zrAnA / yaha 'labdhisUrIzvara jaina graMthamAlAkA 4thA graMtha hai / isameM 1 samyak zraddhA, 2 samyajJAna aura 3 samyaka caraNa aise tIna vibhAga karake, pahale meM jIvAdi navatattvoMkA ( jIva, jIva, puNya, pApa, zrAzrava, saMvara, nirjarA, bandha, mokSa ke kramase ) guNasthAna mArgaNAdi nirupA sahita, dUsare meM matyAdi paMcajJAnoM-pratyakSAdipramANoM-zrAbhAsoM-saptabhaMgoM-nayoM tathA vAdoMkA, aura tIsare meM carayA karaNabheda se yatidharmakA varNana saMskRta gadya meM diyA hai| varNanakI bhASA sarala aura zailI sugama tathA subodha hai / yatidharmakA varNana bahuta hI saMkSipta hai aura vaha bAraha bhAvanAoM, loka tathA pulAkAdi nirgranthoMke svarUpa kathanako bhI liye hue hai / zrAvakAcAra kA koI varNana sAthameM nahIM hai, jisakI samyakUcaraNa vibhAga meM honekI z2arUrata thii| prastAvanA sAdhAraNa do pRSThakI hai aura vaha bhI sNskRtmeN| acchA hotA yadi prastAvanA hindI meM vistAra ke sAtha likhI jAtI aura usameM graMthakI upayogitA evaM vizeSatAko tula mahotsava hai I yaha siddhimArga vezadhArIkA mArga nahIM, tathAgatakA mArga hai / yaha mUr3hakA mArga nahIM / sanmatikA mArga hai / yaha nirbalakA mArga nahIM, vIrakA mArga hai| / 20103 * sUtrakRtAMga' 1-12,' uttarAdhyaNa 6-14, + muNDaka upa0 3-2-4. auaura samAlocana nAdi dvArA acchI taraha se vyakta kiyA jAtA / pustakake sAtha meM viSayasUcI takakA na honA bahuta hI khaTakatA hai / phira bhI pustaka saMskRta jAnanevAloMke liye par3hane tathA saMgraha karane ke yogya hai / mUlya kucha adhika hai / jamanAdAsa (2) caityavandana caturviMzatiH - lekhaka, zrIvijayalabdhisUri / prakAzaka, caMdulAla zAha, chANI ( bar3audA sTeTa ) / pRSTha saMkhyA 34 | mUlya do cAnA / 3 yaha labdhisUrIzvara - jainagraMthamAlAkA 8vA~ grantha hai / isameM mukhyatayA caubIsa tIrthaMkaroMkI caityavandanArUpa stuti bhinna bhinna chaMdoM meM kI gaI hai-- 23 tIrthakaroMkI stuti tIna tIna padyoM meM aura mahAvIrakI pA~ca padyoM meM hai / tadanantara sImaMdhara jina, siddhagiri, siddhacakra, parva, jJAnapaMcamI. maunaikAdazI, RpabhAnana jina, candrAnanajina, vAriSeNajina aura phira vardhamAna jina kI bhI caityavandana rUpameM stutiyA~ bhinna bhinna chaMdoM tathA eka se adhika padyoMmeM dI haiM / stutiyA~ saba saMskRta meM haiM aura jina chaMdoMmeM hai unake lakSaNa bhI saMskRta meM hI phuTanoToM meM diye gaye haiN| pustaka acchI haiM aura suMdara chapI hai 1 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Register_No. L 4328. SEXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXOXONOM CURUKSHEAUNUADRUADREHEADABABABHEDABER KAKAKAM BADABADHUADAJMUA VAGYGYAYAYAYAYAYGIGYAYASGEGYSYGYGYAYA vIra-sevAmandirako sahAyatA gata pharavarI aura mArcake mahInoMmeM vIra-sevAmandira sarasAvAko nimna sajjanoMkI orase 285) ru0 kI sahAyatA prApta huI hai, jisake liye dAtAra mahAnubhAva dhanyavAda ra ke pAtra haiM: 200) bAbU nandalAlajI sarAvagI, kalakattA / .50) bAbU dInAnAthajI sarAvagI, kalakattA / 25) bAbU choTelAlajI sarAvagI, kalakattA / 7) lA0 meharacandajI jaina, ambAlA chAvanI (putra vivAhakI khuzImeM) 2) lA0 jambUprasAda premacanda jaina, gaDhI pukhtA, ji0 mujaphpharanagara (putra vivAhakI khazImeM) 1) zrImatI makhamalIdevI dharmapatnI bA* jinezvaraprasAda jaina, deharAdUna / 285) adhiSThAtA--'vIra sevAmandira sarasAvA, ji. sahAranapura / JAHASASRASAISASRERASSASRISASANASAHASRHAYADRISASARDASASRAHASRHAIRSAISAHASRISASAISA sUcanA A SASAKURA KAUG MOYSESVOLGE . jo sajjana 'anekAnta' kI pichalI kiraNa na lekara navIna kiraNase hI grAhaka bananA cAhate haiM, unheM saharSa sUcita kiyA jAtA hai ki ve 1 // ) ru. manISArDara S se bhijavA dene para 7 vI kiraNase 12 vI kiraNa taka ke grAhaka banAye jA sakeMge / meM unheM navIna prakAzita kiraNeM hI bhejI jAe~gI aura jo 1) ru0 ke bajAe 1) ru0 bheja deMge unheM samAdhitantra aura jaina-samAja darpaNa donoM upahArI pustakeM bhI bhijavAI hai| jA skeNgii| -vyavasthApaka CXKAMASOMANAKAMANAVANAMOookAMANAMAHAKAVACHANCHARCHECK SUMMUNUXURUXUXUXURMUMMUNUMUMUMUMUMUMUMUMUMUMIXMUMMUNCS - vIra presa -aeikApAnakoTasaLUsa nya dehlii|