Book Title: Yogvarttikam
Author(s): Vigyanbhikshu, Ramkrushna Shastri, Keshav Shastri
Publisher: Vigyanbhikshu Ramkrushna Shastri Keshav Shastri
View full book text ________________
२४३
योगवार्तिकम् । भूतकारणमिति । साक्षात्कारणत्वमेव हि सूक्ष्मत्वमा वितितमित्याशयः। भूतकारणत्वप्रकारं दर्शयति । तस्येति । तस्य भूतस्य एकश्चरमोऽवयवः परमाणुः सोपि च घटादिवदेव सावयवः । अन्यथा स्थूलत्वानुपपत्तेः । शान्तघोरमठत्वरूपविशेषानुपपत्तेश्च । इत्येवमित्यतः सर्वतन्मात्राण्येव भूतकारणानि अवयवान्तरासंभवादित्यर्थः । उपसंहरति । एतत्ततीयमिति । एतत्तन्मात्रं तृतीयं भूतानां रूपमित्यर्थः । अन्वयाख्यं चतुर्थ रूपं व्याचष्टे । अथेति । अथानन्तर,मुच्यतइति शेषः। त्रिविधा गुणा एवान्वयशब्देनोक्ताः तत्र हेतुः कार्यस्वभावानुपातिन इति । कार्यरूपो यः स्वीयो भावः स्वात्मकः पदार्थः तत्रानुगता अतोन्वया इत्यर्थः । ननु भूतेषु प्रख्याशीलस्य सत्त्वस्यानुगमे किं प्रमाणमिति चे, 'दवमयं हि सोम्य मन' इत्यादिश्रुतयो ऽन्वयव्यतिरको चेति प्रतीहि । प्रकाशात्मकतया सात्त्विकानि हि मनश्चक्षुरादीन्यवरसादापचयापचयाभ्यामुपचयापचयन्ति दृश्यन्ते अतः पृथिव्यादिभूतेषु मनादिकं तदुपष्टम्भकसत्त्वं वानुगतमित्युचीयतइति । पञ्चमं रूपमाह । अथैषामिति । गुणेषु वर्तमानं यदोगापवर्गजातं भोगविवेकख्यातिरूपं तदेव पञ्चमं रूपमर्थवत्त्वायमित्यर्थः । नन्वेवं गुणेषु वर्तमानमर्थवत्त्वं कथं भूतानां रूपं स्यात्तत्राह । गुणास्तन्मात्रेति । ननु भोगापवा शब्दायुपलब्धिविवेकख्याती ते चान्तःकरणएव वर्तते न साक्षाद्गाित चेत्र । अनागतावस्यया वासनारूपेण वा तयोपि प्रल. यकाले गुणेष्वेवावस्थानात कारणक्रमेणैव कार्येष्वनुगतयोरभिव्यक्तरिति । पञ्चरूपाणि व्याख्याय सूत्रवाक्यार्थमाह । विति । इदानी भूतेषु इदानीमुत्पन्चेषु इदानीतनेषु स्थलभुतेष्वित्यर्थः । तन्मात्रादिषु पञ्चरूपत्वाभावात इदानी भूतेष्वित्युक्तं स्वरूपदर्शनं च संयमस्य जयहेतुत्वे द्वारमुक्तं जयो वशीकारः । तत्र पञ्चति । एकैकमात्रजये हि गौणो भूतजयः सामव्येणाजयादिति भावः । वशीकारमेव कार्यद्वारा लक्षति । तज्जयादिति । भूतप्रकृतयो भूतकारणानि त्रिगुणतत्स्थपुरुषार्थपर्यन्तानीत्यर्थः, न तु तन्मात्राण्येव केवलानि गुणपुरुषार्थयोरपि संयमेन साक्षात्कृतत्वादिति । भूतजयस्य फलं प्रतिपादयति ।
-
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
Loading... Page Navigation 1 ... 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330