Yogvarttikam

Author(s): Vigyanbhikshu, Ramkrushna Shastri, Keshav Shastri
Publisher: Vigyanbhikshu Ramkrushna Shastri Keshav Shastri

Page 265

योगवार्तिकम् ।
२५१ रागस्तिष्ठति तदा तदानिवृत्तये पूर्ववत्सर्वजतासाधकं संयमान्तरमाह ।
क्षणततक्रमयोः संयमाद्दिवेकजं ज्ञानम् । ५१ ॥
विवेकात्पर्वसूत्रोक्तात्सत्त्वपुरुषान्यताख्यात जायमानं विवेकजं ज्ञानम् इतरध्यावृत्ततया सर्ववस्तूनामशेषविशेषैः साक्षात्करणमिति यावत् । तत् क्षणततक्रमयोः संयमादपि भवतीत्यर्थः । प्रतिक्षणं सर्व वस्तु परिणमते अतः क्षणेषु तत्क्रमेषु च संयमेन साक्षात्कारे सति सर्ववस्तूनां सर्वपरिणामततक्रमयोरपि ज्ञानात सर्वस्य वस्तुनो विवेकेन ज्ञानं भवतीति भावः । यद्यपि अपिशब्दः सूत्रे नास्ति तथापि ततश्च विवेकजं ज्ञानमित्यागामिभाष्यगम्यः। तणशब्दार्थ दृष्टान्तेन प्रतिपादति। यति। यथा लोष्टादेर्भिदनमानस्य यस्मित्रवयवे परिमाणापकर्षकाष्ठा सोपकर्षावधिः सत्त्वादिगुणविशेषः परमाणुः । एवं कालस्यापकर्षावधिभूतो ऽवयविशेषः पर्वापरांशशन्य इत्यर्थः। क्षणस्य लक्षणान्तरमाह। यावता ति। जह्मादित्य. नेनैकं लक्षणं संपदोतेति च लक्षणान्तरम् । अन्यथा वैयात् । अवविद्रव्यस्य देशत्यागो बहुतणेनापि कदाचिदति अवयवानां क्रमेण संचारादित्यक्तम् । परमाणुरिति। अवयविनो देशस्य क्रियया अनेकक्षणेन जनितं देशत्यागादिकं व्यावतयितुं चलित इत्युक्तम् अत्र दृष्टान्तादिना परसूत्रेण च सातादेवाचार्येण परमाणुवचनात् । वैशेषिकोतपरमाणवोप्यस्माभिरभ्युपगम्यन्ते ते चास्मदर्शने गुणशब्दवाच्या इत्येव विशेषः । न चानेकात्मकथिव्यादिभूतपरमाणुरेवात्र वाक्ये परमाणुशब्दार्थी युक्तः । अत्र भूतरूपविशेषस्याप्रष्टततया द्रव्यशब्दस्य विशेषपरत्वे प्रमाणाभावात् साव. यवस्य पृथिव्यादिपरमाणनिरषयवकालपरमाणुदृष्टान्तानुपपत्तेश्च । न च प्रकृतेरणपरिमाणासिद्धिः । परंपरया प्रथिव्यादिभावापनानां गुणानां परिमाणाकालायां न्यायवैशेषिकसिद्धाणुपरिमाणस्यैव यहणौचित्यात स्वशास्त्रानुक्ततया परोक्तमविरोधि चेति न्यायेन परोक्तपरिमाणस्यैवादर्तव्यत्वात्। न चास्मदर्शने गुणाख्यप्रकृर्विभुत्वमेवावगम्यतति वाच्यम् । अन्तःकर. णाकाशहेतुगुणानां विभुत्वेन तदुपपत्तेः । सर्वगुणानां विभुत्वे सम्बोटा परिणामहेतुताभसंयोगादासंभवादिति । तस्मात्सिद्धमणुपरिमाणा अपि