Yogvarttikam

Author(s): Vigyanbhikshu, Ramkrushna Shastri, Keshav Shastri
Publisher: Vigyanbhikshu Ramkrushna Shastri Keshav Shastri

Page 305

२९१
योगवार्तिकम् । कारः प्रकारान्तरेणाप्युत्यापयति । अतश्चेति । अतो बुद्धिपुरुषयोर्वदावे. तृभावाच्च तदन्यथानुपपत्तेश्चेति यावत् । एतत् अागामिसूत्रप्रतिपादाम् । अङ्गीक्रियतइत्यर्थः । चकारोस्मदुक्तप्रयोजनसमुच्चयार्थः ।
द्रष्टुदृश्योपरक्तं चित्तं सर्वार्थम् ॥ २३ ॥
सर्व ग्रहीत्यहणयासाः पुरुषस्यार्था भ्योग्या अस्मिबिति सर्वार्थम् । अयं घट इत्यनन्तरं घटमहं जानामीति बुद्धवृत्त्यन्तरस्य ग्रहीत्यहणमाझाकारस्यायं घट इतिवृत्तिवदेव सातिभास्यस्य प्रायशो दर्शनात् । सार्थत्वे हेतुः द्रष्टदृश्योपरक्तमिति। द्रष्टदृश्योभयाकामित्यर्थः । बाधकं विना सनिकृष्टवस्त्वाकारतास्वाभाव्यस्य चित्ते सर्वसंमतत्त्वादिति भावः । तथा च बुद्धिसंवेदनमेव बुद्धिस्यस्य शब्दादेः स्वस्य च संवेदनं यदि शब्दादि. पुरुषोभयाकारा बुद्धिवृत्तिः पुरुषे प्रतिबिम्बिता भासते इदमेव शब्दादेः पुरुषस्य च दृश्यत्वं बुद्धेदृश्यत्ववदित्यतो न पुरुषदर्शनार्थ द्रष्टन्तरापेक्षा नापि कर्मकर्तृविरोधो ऽन्तःकरणद्वारत्वादिति भावः । एतेन सर्वार्थत्वेन भाष्यकारोक्तं बुद्धिपुरुषयोरविशिष्टाकारत्वमपि सिद्धम् । बुद्धेः पुरुषाकारतातिरेकेण पुरुषवत्त्वासंभवात् । पुरुषस्य बुट्याकारतायाश्च पूर्वसूत्रे णैवोक्तत्वादिति । वेदात्वान्यथानुपपत्त्या यः सिति तं बुद्ध। पुरुषोपरागं प्रतिपादयन्समप्रसूत्रं व्याचष्टे । मनो हीति । उपरक्तं तदाकारम् । अन्यथा यहणानुपपत्तेः । युक्तिपूर्वकं द्रष्ट्र परागमाह । यत्स्वयं चेति । तन्मनः स्वयमपि पुरुषस्य विषयत्वात् स्वीयचैतन्यलक्षणत्तिविशिष्टेन पुरुषेण विषयिणा संबद्धम आकारितं सत्रिकर्षस्य ग्रहणहेतुत्वात् । बुद्धिवृत्ती च पुसषस्यासङ्गस्य प्रतिबिम्बातिरेकेणानित्यन्त्रिकर्षासंभवादिति । तस्मादेतच्चित्तमेवोभयोपरततया शब्दादिविषयरूपेण विर्षायपुरुषरूपेण च निभी. सते । साक्षिणि प्रतिबिम्बितं सदिति विषर्यावर्षार्यानभासं, तत्र हेतः चेतनाचेतनरूपापत्रं तदाकारम् । एतदेव विश्णाति । विषयात्मकमप्य. विषयात्मकमिवेति अचेतनमपि चेतनमिवेति। इवशब्दार्थ दृष्टान्तेनाह । स्फटिकर्माणकामिति । यथा एक एव स्फटिकर्माणः पार्श्वद्वयस्थयोर्जवेन्द्र.