Book Title: Yogvarttikam
Author(s): Vigyanbhikshu, Ramkrushna Shastri, Keshav Shastri
Publisher: Vigyanbhikshu Ramkrushna Shastri Keshav Shastri
View full book text ________________
२८२
योगवार्तिकम् । इतरे चाज्ञाता इत्यर्थः । यद्यपि चित्तस्य जडत्वान ज्ञानं चैतन्यस्यैव ज्ञानत्वात तस्य च पौरुषेयत्वात् उभयत्र ज्ञानकल्पने गौरवात् सत्त्वस्य प्रकाशरूपता च प्रतिबिम्बग्रहणक्षमनैर्मल्यमानं तथापि तप्तायोवावहारतो बुद्धिसत्त्व. प्रकाशोपि ज्ञानशब्देनोक्तः । सूत्रतात्पर्यविषयं पुरुषाद्वैधान्तरं हेयताया विवेकस्य च बीजं चित्तस्य च दर्शयति । वस्तुन इति । अतो ज्ञाताजातव. स्तुकत्वान्यथानुपपत्त्या चित्तम्योपरागाख्यपरिणामः सिद्ध इत्यर्थः । घटा. दीनामपि साक्षात्पुरुषविषयत्वे पुरुषस्यापि ज्ञाताजातविषयत्वं स्यादित्या. शयेन परयित्वोत्तरसूत्रमुत्थापति । यस्य विति । सदा ज्ञाताश्चितत्तयस्तत्प्रभाः पुरुषस्यापरिणामात् ॥ १८ ॥
यस्य तु तदेव विषयोपरक्तमेव चित्तं विषयो नान्यत अतस्तस्य तत्प्रभोश्चित्तसाक्षिणः पुरुषस्य विषयाश्चित्तरत्तयः सदाज्ञाताः पुरुषस्या. परिणामादित्यर्थः । परिणामित्वे हि कदाचित्पुरुषस्यान्ध्यापत्त्या विदा. मानापि चित्तवृत्तिनं जायेत । तदा च तस्यापि ज्ञाताजातोभयरूपत्वे अहं सुखी न वा दुःखी न वेच्छामि न वेत्यादिसंशयः स्यात् एतादृशश्च संशयो न दृश्यते अतो वृत्तरजातसत्ता नास्ति ततश्च पुरुषोऽपरिणामीत्यायातम् । ननु पुरुषस्यापरिणामित्वस्य व्यवस्थापने किमिति सांख्ययोगयोरायह इति चेत शृणु । यदि हि पुरुषस्य ज्ञानादिलक्षणधर्मः कश्चन मोक्षे नश्येत् तदा व्ययदोषेण दारिद्रावत मोक्षो न परमपुरुषार्थः स्यादिति अस्मिन् सूत्रे बुद्धिवृत्तिरेव पुरुषस्य विषय इति लब्धम्। अत एव पुरुषो विषयी नित्यं सत्त्वं च विषयः स्मृत' इत्यनुगीतायां नियमित्यनेन सत्त्वाख्याया बुद्धिवृत्तेरेव पुरुषविषयत्वमुक्तम् । सूत्रतात्पर्यविषयं चित्ताद्वैधम्यं भाष्यकार आह । यदीति । भाष्यं सुगमम् । ननु यदि चित्तमेव पुरुषस्य विषयहि शब्दादिप्रकाशः कथं स्यात् चित्तस्याचेतनत्वेन विषयतामात्रेण प्रकाशासंभवा. दिति चेत्र । चित्तारूढतयैव शब्दादीनां पुरुषे भावादिति । ननु सर्वसंबदुत्वाविशेषैपि चित्तमेव पुरुषस्य विषयो नान्य इत्यत्र का युक्तिरिति चेच्छणु । अर्थाकारतैव विषयवियिभावो न तु संयोगमात्रम् अतीन्द्रियेषु
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
Loading... Page Navigation 1 ... 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330