Yogvarttikam

Author(s): Vigyanbhikshu, Ramkrushna Shastri, Keshav Shastri
Publisher: Vigyanbhikshu Ramkrushna Shastri Keshav Shastri

Page 299

योगवार्तिकम् ।
२८५ प्रकाश्यो नाग्निरिति न केवलं प्रमाणाभावादेवाग्नः स्वप्रकाश्यत्वाभावोऽपि तु प्रकाश्यत्वव्यवहारकारणाभावादपीत्याह । प्रकाशश्चायमिति। प्रकाशोत्र प्रकाश्यत्वव्यवहारो ऽन्यथा प्रकाशसंयोगस्यैव प्रकाश्यत्वरूपतया तस्य संयोगजन्यत्वानुपपत्तिरिति संयोगे प्रतिबिम्बसाधारणसंबन्यो र्याद चाग्ना साक्षादेव स्वप्रतिबिम्बादिरिष्यते तदा दृष्टविरोध इति भावः । अग्नः स्वप्रकाशत्वं तु प्रकाशान्तरनरपेयेण स्वत एव प्रकाशरूपत्वं घटादयस्तु प्रकाशसंबन्धादेव प्रकाशन्ते अग्निदृष्टान्तेन चेदृशमेव स्वप्रकाशत्वं पुरुषस्य शास्त्रेषच्यते चित्तद्विवेकाय चित्तस्य हि प्रकाशः पुरुषोपाधिक एव अयसो दम्भृत्वदिति । यत्तु अवेद्यत्वे सत्यपरोतव्यवहारयोग्यत्वं स्वप्रकाशत्वमित्याधुनिकवेदान्तिब्रुवाणां प्रलपनं तत्यागेक निरष्ठतम् । विस्तरतस्तु ब्रह्ममीमांसायामपीति दिक् । नन्वेवमप्रकाश्यत्वरूपमेव स्वाभासत्वं चित्तस्यास्माभिरभ्युपेयं तथा चाग्निदृष्टान्त उपपत्रः स्यात्तत्राह । किं चेति । शब्दार्थः स्वाभासशब्दार्थः संभवतीति शेषः । एवं च सतीदं दूषणमित्याह । स्वबुद्धिप्रचारेत्यादिना । बुद्धेः प्रचारो वृत्ति तस्याः संवेदनात क्रोधाझ. नुभवात् तद्वानादार्थ सत्त्वानां प्राणिनां प्रवृत्तिदृश्यते तच्च स्वबायहणे युक्तं न भवतीति बयाह्मत्वमवश्यं वक्तव्यमित्यर्थः । नन्वहं ऋद्ध इत्यादिप्रत्यये पुरुषस्यापि ग्रहमत स्वाभासत्त्वं न स्यादिति चेत्सत्यम् । अया. हत्त्वरूपस्य स्वाभासत्त्वस्य पुरुषेप्यनङ्गीकारादिति । यद्यप्यादौ क्रोधादीनां स्वरूपतो निर्विकल्प एव बोधः सरुषेयो भवति ऋद्धाहमित्यादिस्तु अहंकारस्यैव व्यक्तिपुरुषस्य भ्रान्तत्वात कूटस्थतया बुद्धिवृत्त्यकारातिरिक्ताकारासंभवाच्च तथापि पौरुषेयेण क्रोनिर्विकल्पेन जनिता ऋदोहमिति यान्तःकरणस्य विशिष्टपत्तिस्तत्सातिको बोधश्च तयाह्मत्वे. नैवात्र चित्तस्यायाह्मत्वं प्रतिषिध्यते धादीनां पारुषेयनिर्विकल्पकस्य शब्दागोचरत्वेनोपन्यस्तुमशक्यत्वात् पुरुषसाधकं तु चित्तयहणं कृत्तिमोचनिर्विकल्पकमनुमानगम्यमेव लस्य हि चित्तधर्मत्वं संभवति नियमेन सर्ववृत्तिगोचराया जयनिर्विकल्पकधारायाः स्वीकारे नवस्यापत्तेः । अजासत्तिस्वीकारे च हाहं न बेल्यादिसंशयादापत्तेः । क्रादिगोचरनित्य