________________
લઘુતિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[ ૪૮૫
કઈ લંગડા માણસની ગતિનું અનુકરણ કરવું અને તે ગતિને સૂચક જે રદ બનાવીએ તેને ચેષ્ટાના અનુકરણરૂપે અહીં બતાવેલ છે.
ધારો કે કોઈ રોતું હોય, તેના રેવાને ચેષ્ટાનું અનુકરણ કરીને કોઈ માણસ રોઈ બતાવે અને જે શબદ કાઢે તે શબ્દ ચેષ્ટાના અનુકરણરૂપ ગણાય.
તેવી જ રીતે કોઈ માણસ બૂકડો મારીને બધું ખાઈ જાય તેના બૂકડા મારવાની ચેષ્ટાને કોઈ કરી બતાવે તે ક્રિયાને ચેષ્ટાના અનુકરણરૂપે અહીં સમજવાની છે.
આ રીતે સરળતાથી સમજાય એ દષ્ટિએ શબ્દના અનુકરણને અને ચેષ્ટાના અનુકરણને સમજાવવા જે કલ્પના આવેલ છે તે અહીં બતાવેલ છે. ગ્રંથકારે નીચેના દેહમાં હાજમાં પડતાં જે શબ્દ થાય છે તે શબ્દનું તથા ખાતાં ખાતાં “કસર ક કસરક' એ જે શબ્દ થાય છે તેનું અને હોકો પીતાં પીતાં હોકાની નીચેના ભાગમાં જે પાણી ભરેલ છે તેનો જે શબ્દ થાય છે તેનું ઉદાહરણ આપેલ હેય એવી કલ્પના થાય છે.
હું કાળિયું વાળા દોહામાં “દ” તથા “ગ્ન નવ સર્દિ વાળા દોહામાં વરફ્ર અને હૂંટ એ શબ્દોને શબ્દાનુકરણરૂપે બતાવેલ લાગે છે. તથા શુષિ અને ૩વર્રસ એ શબ્દોને “અન્ન વિના હું વાળા દોહામાં અને સિરિ નરdડી વાળા દોહામાં ચેષ્ટાના અનુકરણરૂપે દર્શાવેલ જણાય છે.
જેમ દુઃખ સુખ વગેરે મનના ભાવોને જણાવવા માટે “અરર”, “હાયહાય” હાશ” વગેરે શબ્દ વપરાય છે તેમ અમુક પ્રકારના તે તે શબ્દોને સમજાવવા તિ તે જ્ઞાપનીય શબ્દોના અનુકરણ રૂપ શબ્દ અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે.
જેમ “કઈ ખાંસી ખાય છે' યા “છીંક ખાય છે તેમના શબ્દના અનુકરણરૂપ શબ્દ ભાષામાં પ્રચલિત છે તેમ બીજા પ્રકારના તે તે શબ્દોના અનુકરણરૂપ સુદુક વગેરે શબ્દો અપભ્ર શ ભાષામાં પ્રચલિત છે તથા લેકમાં જે જે જુદી જુદી ચેષ્ટાઓ થતી રહે છે તે તમામ ચેષ્ટાઓને સૂચન કરનારા પણું શુઘિ વગેરે શબ્દો પણ અપભ્રંશ ભાષામાં પ્રચલિત છે. જેમ કોઈ માણસ લગડે ચાલે છે યા તોતડું બોલે છે તેની ચેષ્ટાઓને બતાવનારા ચેટાનુકરણ રૂપ શબ્દો ભાષામાં પ્રચલિત છે તેમ તે તે ચેષ્ટાને બતાવનારા અનુકરણરૂપ એટલે ચેષ્ટાનુકરણ રૂ૫ શબ્દો પણ અપભ્રંશ ભાષામાં પ્રચલિત છે.
શુઘિ વગેરે શબ્દો અમુક ચેષ્ટાના અનુકરણ રૂપ છે. અર્થાત અપભ્રંશ ભાષામાં શબ્દના અનુકરણરૂપ શબ્દો દુરુ' વગેરે છે તેમ ચેટાના અનુકરણ૩૫ શબ્દ નગુપ્રિ વગેરે પણ છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
