Book Title: Sanskrit Swayam Shikshak
Author(s): Shripad Damodar Satvalekar
Publisher: Rajpal and Sons

View full book text
Previous | Next

Page 330
________________ 16. अति-उत्कर्ष, आधिक्य, पूजन, उल्लंघन । 17. सु - उत्तमता । 18. उत्-उत्कृष्टता, प्रकाश, शक्ति, निन्दा, उत्पत्ति । 19. अभि- मुख्यता, कुटिलता । 20. प्रति - भाग, खण्डन । 21. परि - परिणाम, शोक, पूजा, निन्दा, भूषण । 22. उप- समीपता, सादृश्य, संयोग, वृद्धि, आरम्भ । इन अर्थों के सिवाय और भी बहुत से अर्थ हैं परन्तु यहां मुख्य अर्थ ही दिए ये हैं । इनके इस प्रकार अर्थ होने से ही इनके पीछे रहने के कारण धातुओं के अर्थ बिलकुल बदल जाते हैं 1. (वि) (चर) = भ्रमण करना-विचरति । विचरिष्यति । व्यचरत् । 2. सं (चर्) घूमना । संचरति । संचरिष्यति । समचरत् । 3. सं (चल) चलना । संचलति । संचलिष्यति । समचलत्। 4. अनु (चर्) = पीछे जाना, नौकरी करना - अनुचरति । अनुचरिष्यति । अन्वचरत् । 5. प्रचर - अर्थ और रूप पूर्ववत् । = = 6. प्रचल 7. उच्चर्= ऊपर जाना, बोलना - उच्चरति । उच्चरिष्यति । उदचरत् । 8. उच्चल्= चलना - उच्चलति । 9. परि (चर् ) = चलना, नौकरी करना - परिचरति । परिचरिष्यति । पर्यचरत् । 10. प्रतप्= तपना, गरम होना, प्रकाशना - प्रतपति । प्रतप्स्यति । प्रातपत् । = 11. संतप्= तपना, क्रोध करना - संतपति । संतप्स्यति । समतपत् । 12. अवबुध= जागरित होना - जानना, अवबोधति । अवाबुधत् । 13. प्रबुध = निद्रा से जागरित होना - प्रबोधति । प्राबुधत् । 14. प्रस्था ( प्रतिष्ठ) = प्रवास के लिए निकलना - प्रतिष्ठते । प्रस्थास्यते । प्रातिष्ठत । (आत्मनेपद) 15. संस्था (संतिष्ठ) = रहना-संतिष्ठते । संस्थास्यते। समतिष्ठत् (आत्मनेपद) । 16. विस्मृ भूलना - विस्मरति । विस्मरिष्यति । व्यस्मरत् । / इस प्रकार उपसर्ग के साथ धातुओं के रूप होते हैं । भूतकाल में उपसर्ग के पश्चात् अ, और अ के पश्चात् धातु और प्रत्यय लगते हैं । वि+अ+स्मर्+अ+त् व्यस्मरत् । सं+अ+तिष्ठ्+अत = समतिष्ठत । = अनु+अ+बोध्+अ+त् = अन्वबोधत् । इ और उसके पश्चात् विजातीय स्वर आने से क्रमशः यू और व् होते हैं । = व्य। अनु+अ = अन्व । प्रति+अ = प्रत्य। सु+अ = स्व | जैसे - वि+अ 181

Loading...

Page Navigation
1 ... 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366