Book Title: Sambodhi 2007 Vol 31
Author(s): J B Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Previous | Next

Page 122
________________ 116 જાગૃતિ પંડચા જો‘ચડાવેલી પણછ’ એવો અર્થ અભિપ્રેત ન હોય તો તો કેવળ બ્યા શબ્દનો જ પ્રયોગ કરાય, જેના ઉદાહરણરૂપે ઉપરનો શ્લોક ટાંકવામાં આવ્યો છે. SAMBODHI તેમાં ખ્યા પણછ દ્વારા ભુજાના બંધનનો અર્થ છે તેથી ધનુષ્ય પર ચડાવેલી પણછ એવો અર્થ નથી અને તેથી જ ખ્યા એમ સ્વતંત્ર પદનો નિર્દેશ છે. આ પદ્ય અન્ય આલંકારિકોમાં પ્રાપ્ત થતું નથી. આ શ્લોકમાં જણાતાં પાઠાંતરો આ પ્રમાણે છે ‘કાવ્યપ્રકાશ’ માં ‘વિનિશ્વસ॰' એવો પાઠ મળે છે, પરંતુ ‘રઘુવંશ'ની બન્ને આવૃત્તિઓમાં ‘વિનિ:શ્વસ’૦ એવો પાઠ છે, જે ખાસ જુદો નથી. વળી, બીજી પંક્તિમાં ‘કાવ્યપ્રકાશ’ ૰તિમાપ્રસાવત એ પ્રમાણે પાઠ આપે છે, જે ‘રઘુવંશ’ની નિર્ણયસાગર આવૃત્તિમાં પણ વાંચવા મળે છે, જ્યારે શ્રી રેવાપ્રસાદજી૨૪ ‘૰ષિતમાપ્રસાવત્' એ પ્રમાણે વાંચે છે. ૭. राममन्मथ शरेण ताडिता दुःसहेन हृदये निशाचरी । गन्धवद्रुचन्दनोचिता जीवितेशवसतिं जगाम सा ॥२५ ‘કાવ્યપ્રકાશ’ના સાતમા ઉલ્લાસમાં અમતપરાર્થ નામે વાયદોષના ઉદાહરણરૂપે આ શ્લોક પ્રસ્તુત કરાયો છે.૨૬ મમ્મટ જણાવે છે કે, પ્રસ્તુત રસના વિરોધી રસનો વ્યંજક એવો બીજો અર્થ જો વાક્યમાં આવે તો તે દોષરૂપ ગણાય. તેના ઉદાહરણરૂપ આ પદ્યમાં પ્રકૃતરસને વિષે વિરુદ્ધ એવા શૃંગારના વ્યંજક રૂપ અન્ય અર્થ રજૂ થયેલ છે. હેમચન્દ્ર૨૭ તેમના ‘કાવ્યાનુશાસન’માં આ પદ્ય આપ્યું છે. તેમાં રસદોષોના નિરૂપણ પ્રસંગે, અનંગત્વદોષના ઉદાહરણ તરીકે આ શ્લોક ઉદ્ધૃત થયો છે, જેમાં પ્રકૃત એવા કરુણને વિરુદ્ધ એવો શૃંગાર નિરૂપાયો છે, જે પ્રકૃતને પુષ્ટ કરનાર નથી તેથી તે દોષરૂપ છે. આ રીતે મમ્મટ અને હેમચન્દ્ર બન્ને આલંકારિકો આ પદ્યને દોષના સંદર્ભમાં જ રજૂ કરે છે. તેમાં રજૂઆતનો વિષય એક જ હોવા છતાં રજૂઆત પોતપોતાની રીતે કરાઈ છે. મમ્મટ તેને વાયદોષ ગણાવે છે, તો હેમચન્દ્ર સ્પષ્ટ રીતે રસદોષરૂપે જ તને નિરૂપે છે. વિશ્વનાથે૨૮ પણ આ પદ્ય તેમના ‘સાહિત્યદર્પણ’માં ઉદ્ધૃત કર્યું છે, પરંતુ ત્યાં સંદર્ભ જુદો જ છે. તેમણે મરણ નામે વ્યભિચારિભાવને ઉદાહૃત કરતી વખતે આ પદ્ય રજૂ કર્યું છે. તેત્રીસ વ્યભિચારિભાવો પૈકી એક તે મરણ, જેમાં વાસ્તવિક મૃત્યુ નહીં પણ મૃત્યુની પૂર્વાવસ્થા અભિપ્રેત છે. તે વ્યાધિ, અભિઘાત વગેરે અનેક કારણોથી સંભવે છે. આ પદ્ય દરેક આલંકારિકે પોતપોતાની રીતે પ્રસ્તુત કરેલ છે. પરંતુ તે દરેકમાં પાઠ સમાન જ છે. તેમાં કોઈ જ પાઠાંતર જે તે અલંકારગ્રંથ અથવા તો ‘રઘુવંશ’ની કોઇપણ આવૃત્તિમાં ઉપલબ્ધ નથી.

Loading...

Page Navigation
1 ... 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168