________________
૧૦ પ્રબુદ્ધ જીવન
મે, ૨૦૧૬ પુરુષાર્થથી કષાયરહિત બની કર્મમુક્ત પણ થઈ શકે છે. કર્મસહ ઓળખાવે છે. એમ કહેવા પાછળ એમનો તર્ક એ છે કે તે હિંદુ
જીવ એટલે સંસારી અને કર્મરહિત તે મુક્ત-એમ જીવના બે ભેદ છે. સનાતનધર્મના સર્વોચ્ચ શાસ્ત્રગ્રંથ વેદસંહિતાની સર્વોપરિતા નિર્જરા :
(authority)ને સ્વીકારતું નથી. પરંતુ વેદસંહિતાની સર્વોપરિતાનો નિર્જરા એટલે તપ, વ્રત વગેરે સાધનો દ્વારા કર્મનું નિર્જરણ કરવું. અસ્વીકાર કરવાથી તેને નાસ્તિક કહી શકાય નહીં. વાસ્તવમાં બંધાયેલાં કર્મોનું નિર્જરણ (ક્ષય) બે રીતે થાય છે: (૧) સકામ નિર્જરાથી ઈશ્વરના અસ્તિત્વમાં ન માનનારને નાસ્તિક કહેવાય. જો આ રીતે અને (૨) અકામ નિર્જરાથી. સકામ નિર્જરા એટલે ઉચ્ચ આશયથી વિચારીએ તો એમ કહેવાય કે જૈનદર્શન નાસ્તિક છે પણ ખરું; અને કરવામાં આવતી તપશ્ચર્યા. અને અકામ નિર્જરા એટલે કર્મનો નથી પણ ખરું. એ નાસ્તિક છે એ એટલા માટે કહ્યું કે તે કોઈ ભોગવટો પૂરો થવો. કર્મ ભોગવાય જાય એટલે વૃક્ષ પરથી પાકાં સર્વશક્તિમાન એક ઈશ્વરમાં માનતું નથી. પરંતુ તે નાસ્તિક નથી ફળ આપોઆપ ખરી પડે છે, તે રીતે કર્મોનું ખરી પડવું. કષાયો એમ એટલા માટે કહી શકીએ કે, તે ઈશ્વરત્વ કે ઈશ્વરીય સ્વરૂપમાં (દુવૃત્તિઓ)થી દૂર રહી, તેમ તેમના પર વિજય મેળવી, એટલે કે તો શ્રદ્ધા રાખે છે. જેનદર્શન ઈશ્વર અને એના અસ્તિત્વમાં નથી આસવ'થી, જૂનાં કર્મોનો ભોગવટો કરી તેમ નવાં કર્મોનું બંધન માનતું; પરંતુ તે જીવાત્મામાંથી પરમાત્મા બનવાનો માર્ગ તીર્થંકરની અટકાવી, એટલે કે “સંવર'થી બંધાયેલાં કર્મોનું તપ-ધ્યાન વગેરેથી સંકલ્પના (concept) દ્વારા બતાવે છે. અવતારવાદમાં તે એટલા ‘નિર્જરા' કરી, જે આત્માનો કર્મ સાથેનો સંબંધ અનાદિ છે, તે આત્મા માટે નથી માનતું કે અવતારમાં ક્યાંકથી કોઈકના અવતરણની કર્મબંધનોથી સમૂળગો મુક્ત થાય છે.
સંકલ્પના છે. જ્યારે તીર્થંકરની સંકલ્પનામાં જીવાત્માના ઉત્થાનનો મોક્ષ :
ખ્યાલ છે. પરમાત્મા કે તેના અવતારો ઉપરથી કે અન્ય જગ્યાએથી જીવ બંધનમાં કેમ આવે છે તે જાણ્યા પછી સ્વાભાવિક જ બીજો નીચે નથી ઊતરી આવતા, બલકે જીવાત્માએ જ પોતાના પુરુષાર્થ પ્રશ્ન એ ઉદ્ભવે કે આ બંધનોમાંથી જીવનો મોક્ષ કઈ રીતે થાય? વડે એ કોટિ, એ કક્ષા પ્રાપ્ત કરવાની હોય છે, તેમ એ માને છે. મોક્ષ એટલે શું? બંધન કરતાં ‘આસવ'નાં વહેણો બંધ થતાં, એનાં એટલે આ દર્શન અનુસાર પ્રત્યેક મુક્તાત્મા ઈશ્વર જ છે. જેમનામાં અભાવમાં ઘાતી કર્મોનો ક્ષય થાય અને “સંવર’નો અભ્યાસ (પ્રેક્ટીસ) આત્માની સહનશક્તિઓ પૂર્ણપણે આવિર્ભાવ પામી હોય એવા કર્યા પછી અન્ય કર્માશયોનો ‘નિર્જરા'વડે ક્ષય થાય, ત્યારે આત્માના જીવાત્માને તે ઈશ્વરસ્વરૂપ માને છે. તીર્થકરો અને સિદ્ધો આવા મૂળ સ્વભાવરૂપ આનંદ (સુખ) પ્રગટ થાય, તેને મોક્ષ કહે છે. આત્મા જીવાત્માઓ હોય છે, તેથી આ દર્શન અનુસાર તીર્થકરો અને સિદ્ધો ઉપર કર્યોરૂપી જે કાટ લાગ્યો હોય તે દૂર થતાં જ સ્વભાવતઃ જે ઈશ્વરસ્વરૂપ છે. સિદ્ધાત્માઓ તો દેહ અને વિદેહથી નિર્લિપ્ત થઈ મુક્ત છે, તે આત્મા સ્વતઃ ઊર્ધ્વગતિ પામે છે. એટલે સમજવાનું એ જાય છે, પણ તીર્થકરો લોકોને ઉપદેશ દ્વારા સાધનાપથ દર્શાવતા છે કે મોક્ષ એ કાંઈ ઉત્પન્ન થનારી ઘટના નથી; બલકે કર્મબંધનમાંથી હોવાથી તેમની આરાધના કે ઉપાસના કરવી જોઈએ. એટલું જ નહિ, મુક્ત થવું એ જ મોક્ષ નામની ઘટના છે. વાસ્તવમાં કર્મથી સંયુક્ત જેઓ એ માર્ગે આગળ ધપતાં હોય કે અન્યોને આગળ ધપાવવામાં આત્મા બદ્ધાત્મા છે, પણ કર્મથી વિમુક્ત આત્મા મુક્તાત્મા છે. સહાય કરતાં હોય તેમને પરમેષ્ઠિ સમજવા જોઈએ. એવા પરમેષ્ઠિ મોક્ષની અવસ્થા એવી છે કે તેમાં જીવાત્માને અનંત જ્ઞાન, અનંત પાંચ છે : અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ. માટે એ દર્શન, અનંત વીર્ય અને અનંત સુખનો અનુભવ પ્રાપ્ત થાય છે. પાંચેયનું નમન કરતો નવકાર મંત્ર જૈન ધર્મ-તત્ત્વદર્શનમાં મુખ્ય મોક્ષપ્રાપ્તિનાં સાધનોઃ
જૈન તત્ત્વદર્શન અનુસાર જીવનનું પરમ ધ્યેય મોક્ષ મેળવવાનું છે. સ્યાદવાદ અને અનેકાંત વાદ: આવો મોક્ષ મેળવવાનાં ત્રણ સાધનો છે. એ છે: (૧) સમ્યક જ્ઞાન જૈનદર્શન અનુસાર અહિંસા જ પરમ ધર્મ છે. અહિંસક દૃષ્ટિ એ જ (૨) સમ્યક્ દર્શન અને (૩) સમ્યક્ ચારિત્ર. એ પ્રાપ્ત કરવા માટે આ સમ્યક્ દષ્ટિ છે. તેથી આ દર્શન શારીરિક અને માનસિક ઉપરાંત ધર્મના અનુયાયીઓએ પાંચ અણુવ્રતો અને ચાર શિક્ષાવ્રતો સમેત વૈચારિક અહિંસા અને સહિષ્ણુતાને ઘણું મહત્ત્વ આપે છે. એટલું જ બાર વ્રતો કરવા જોઈએ. ઉપરાંત, દેવપૂજા, ગુરુઉપાસના, નહીં, દરેક દૃષ્ટિબિંદુને માન આપે છે. કારણ કે દરેક દષ્ટિબિંદુમાં સ્વાધ્યાય, સંયમ, તપ અને દાન જેવાં છ આવશ્યક કર્મો પણ કરવાં આંશિક સત્ય હોય છે. આવા આંશિક સત્યને પૂર્ણ સત્ય માની લેવાની જોઈએ. અને જૈન સાધુઓએ હિંસા, અસત્ય, ચોરી, મૈથુન અને ભૂલ કરનાર અસહિષ્ણુ અને હિંસક બની બેસે છે. માટે બધા પરિગ્રહ જેવાં પાંચ દુષ્કૃત્યોમાંથી પૂર્ણપણે મુક્ત થવા અહિંસા, સત્ય, દૃષ્ટિબિંદુઓમાં રહેલા આંશિક સત્યોને સ્વીકારી તેમનો સમન્વય અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ જેવા પાંચ મહાવ્રતોનું પાલન કરવું કરવો તેને આ દર્શન “અનેકાન્તવાદ' કહે છે. વિચાર કે ઘટનાનું જોઈએ.
ભિન્ન ભિન્ન દૃષ્ટિકોણથી અવલોકન કરતી વિશાળ અને સમુદાર ઈશ્વર વિશેઃ
દૃષ્ટિને તેઓ ‘અનેકાન્તવાદ’ કે ‘સ્યાદ્વાદ” કહીને ઓળખાવે છે. જૈન તત્ત્વદર્શનને અનીશ્વરવાદી અને નાસ્તિક કહીને કેટલાક લોકો જ્યારે આવી સમન્વયશીલ દૃષ્ટિએ જોઈએ ત્યારે કોઈ પણ વિચાર કે
