________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
મે, ૨૦૧૬
સમરસત્ત'નું સંકલન, અનુવાદ અને અનુવાદકો
B ડૉ. રમજાન હસણિયા
સમણભુત જેવા જૈન ધર્મના સારરૂપ ગ્રંથનું સંકલન, અનુવાદ આચાર્ય વિજયસમુદ્રસૂરિજી તથા આચાર્ય દેશભૂષણજીના આશીર્વાદ અને પ્રકાશન એ જૈન ધર્મના ઈતિહાસમાં અનેક રીતે વિશિષ્ટ કહી પ્રાપ્ત થયા. ઉપાધ્યાય કવિ અમરમુનિજી, મુનિ સંતબાલજી, પૂ. શકાય તેવી ઘટના છે. રાષ્ટ્રીય સંત વિનોબાજીની પ્રેરણાથી કાનજી સ્વામી, આચાર્ય શ્રી આનંદઋષિજી, મુનિશ્રી યશોવિજયજી આરંભાયેલું આ ભગીરથ કાર્ય કેટલાય સાધુજનો, વિદ્વાનો અને આદિ સંતોએ પણ આ કાર્યને સમર્થન આપ્યું. સંમેલનને સફળ સુશ્રાવકોના અનન્ય પ્રયાસોથી સંપન્ન થઈ શક્યું છે. જિનાગમોમાંથી બનાવવા શ્રાવક શિરોમણિ સાહુ શાંતિપ્રસાદજી જૈન તથા તેમના ચૂંટેલા સર્વમાન્ય જિનવચનોના સંચયરૂપ “સમણસુત'ના સર્જનનો ધર્મપત્ની રમારાની જૈન તેમ જ પ્રભુદયાલજી ડાભડીવાલનો વિશેષ ઈતિહાસ પણ જાણવા જેવો છે.
સહયોગ રહ્યો, તો રાધાકૃષ્ણજી બજાજ, શ્રી જમનાલાલજી જૈન ‘સમણસુ'નું વિચારબીજ સૌપ્રથમ સંત વિનોબાજીના મનમાં તથા શ્રી માનવમુનિ-આ ત્રણેય સર્વ સેવા સંઘના કાર્યકરોએ પણ રોપાયું હતું. મુસ્લિમ, ખ્રિસ્તી આદિ ધર્મોના ધર્મગ્રંથો સહજ સુલભ આ કાર્યને સંપન્ન કરવા ખૂબ શ્રમ ઉઠાવ્યો. સંમેલનની નિષ્પત્તિરૂપ છે. જેના પરથી જે-તે ધર્મનો પરિચય સરળતાથી મેળવી શકાય છે. અંતિમ અને સર્વમાન્ય ચયન ‘સમરસુત”ના નામે ઈ. સ. ૧૯૭૫માં આ પ્રકારનો કોઈ એક ગ્રંથ જૈન ધર્મ પાસે નહોતો. વળી, બહોળી પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું. આ પ્રકાશનમાં પંડિત દલસુખ સંખ્યામાં ઉપલબ્ધ આગમોનું અધ્યયન સામાન્યજન માટે અશક્યવત્ માલવણિયા અને મુનિશ્રી નથમલજીનું વિશેષ પ્રદાન રહ્યું, તો ડૉ. હતું. આ સંદર્ભે જૈન ધર્મના તમામ પેટા સંપ્રદાયો-ફિરકાઓને માન્ય એ. એન. ઉપાધ્યાયે તથા ડૉ. દરબારીલાલજી કોઠિયા જેવા હોય તેવા એક ગ્રંથની આવશ્યકતા વિનોબાજીને જણાઈ. વિદ્વાનોનો સહયોગ પણ સાંપડ્યો. ‘સમરસુત”ની ગાથાઓનું વિનોબાજીના આ ઉમદા વિચારને મૂર્તિમંત કરવાની જહેમત ઉઠાવી સંસ્કૃત છાયા પરિશોધન પંડિત બેચરદાસજીએ કર્યું તો તેનો હિન્દી શ્રી જિતેન્દ્ર વર્ણીજીએ. તેમણે અથાગ પરિશ્રમ થકી આગમોનું અનુવાદ પંડિત કૈલાશચંદ્રજી શાસ્ત્રી અને મુનિશ્રી નથમલજીએ કર્યો. પરિશીલન કરી જૈન ધર્મના પ્રત્યેક સંપ્રદાયને માન્ય હોય તેવી મહાવીર જયંતિના અવસર પર દેશના અનેક શહેરો તેમજ ગાથાઓનું એક સંકલન તૈયાર કર્યું, જેની “જૈન ધર્મસાર'એ નામે તીર્થક્ષેત્રોમાં એક સાથે આ ગ્રંથના ઉત્સાહપૂર્વક વિમોચન કરવામાં ૧૦૦૦ નકલ છપાવી ભારતભરના મુનિઓ, આચાર્યો, જેન- આવ્યા. એપ્રિલ ૧૯૭૫માં છપાયેલી પ્રથમ આવૃત્તિની બધી જ નકલો જૈનોતર વિદ્વાનોને મોકલાવી. વિદ્વાનોના સૂચનો અને સંશોધનોને બીજા જે દિવસે સમાપ્ત થઈ ગઈ અને તાત્કાલિક મે ૧૯૭૫માં ધ્યાન પર લઈ બીજું સંકલન પંડિત દલસુખભાઈ માલવણિયાએ ૮૦૦૦ પ્રત સાથે તેની બીજી આવૃત્તિ પ્રકાશિત કરવામાં આવી. કર્યું. સંત કાનજી સ્વામીની પ્રેરણાથી ડૉ. હુકમચંદજી ભારીë ઈ. સ. ૧૯૮૨માં રાજસ્થાન સરકારના સૂચનથી ૭૩૦૦ પ્રતો સાથે કેટલીક જરૂરી ગાથાઓ સૂચવી. ઉદયપુરના ડૉ. કમલચંદજી તેની ત્રીજી આવૃત્તિ પ્રકાશિત કરાઈ. ઉદયપુર તથા નાગપુર સોમાણીએ પણ ઊંડાણપૂર્વક અધ્યયન કરી સૂચનો કર્યા. આ બધા યુનિવર્સિટીમાં પ્રાકૃત અને જૈન ધર્મના બી.એ. તથા એમ.એ.ના સૂચનોનું અવલોકન કરી શ્રી વર્ણીજીએ ત્રીજું સંકલન કર્યું જેને અભ્યાસક્રમમાં પાઠ્યપુસ્તક તરીકે તેનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો. જિણધર્મો' નામ અપાયું.
આ કારણસર ઈ. સ. ૧૯૮૨માં જ ચોથી આવૃત્તિ થઈ અને તે પછી આ ગ્રંથને અંતિમ રૂપ આપવા અર્થે વિનોબાજીના સૂચનથી પણ પ્રકાશિત થતું રહ્યું છે. યજ્ઞ પ્રકાશન વડોદરાએ તાત્કાલિક તેનો ભગવાન મહાવીરના ૨૫૦૦મા નિર્વાણ વર્ષની ઉજવણીના ભાગરૂપે ગુજરાતી અનુવાદ કરાવવાનું નક્કી કર્યું અને જાન્યુઆરી ૧૯૭૬માં દિલ્હીમાં તા. ૨૯, ૩૦ નવેમ્બર, ૧૯૭૪ના રોજ અણુવ્રત વિહાર તેનું પ્રથમ ગુજરાતી સંસ્કરણ, ૫૦૦૦ પ્રત સાથે પ્રકાશિત કરવામાં તથા જેન બાલાશ્રમમાં વિશાળ સભા ભરાઈ, જેમાં જૈન ધર્મના આવ્યું. પ્રથમ ગુજરાતી અનુવાદ અંગ્રેજી, સંસ્કૃત તેમજ પ્રાકૃત સર્વ પેટા સંપ્રદાયના અગ્રણી સાધુ ભગવંતો, આચાર્યો તેમજ વિદ્વાનો ભાષાના વિદ્વાન શ્રી અમૃતલાલ સવચંદ ગોપાણીએ કર્યો. હાજર રહ્યા. બે દિવસ-ચાર બેઠકોમાં ચાલેલા આ સંમેલનની “સમણસુત'ના અંગ્રેજી અનુવાદની માંગ પણ તરત જ ઉઠેલી. બેઠકોની અધ્યક્ષતા અનુક્રમે મુનિશ્રી સુશિલકુમારજી, મુનિશ્રી મહાવીર નિર્વાણ મહોત્સવની રાષ્ટ્રીય સમિતિએ અનુવાદ કરવાનું નથમલજી, મુનિશ્રી જનકવિજયજી તથા ઉપાચાર્ય શ્રી વિદ્યાનંદજીએ નિર્ધારિત પણ કરેલું; પરંતુ આ કાર્યમાં થોડો વિલંબ થયો. સંભાળી. આ સંમેલનને આચાર્ય તુલસી, આચાર્ય ધર્મસાગરજી, આ સમયગાળા દરમિયાન રાજસ્થાનના વિદ્વાન અધ્યાપક ડૉ.
