Prabuddha Jivan 1979 Year 42 Ank 01 to 16

Author(s): Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 6

પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૫-'૭૯
*
કાળી રાણીની શોકકથા કે અજંટાને પરિસર પહેલેથી જ શાંત, ત્યાંના ડુંગર કાળા હતું; પણ કંઈ પણ દૈવી સંપત્તિનું ચિંતન જેને ભાગે આવે છે ને, તપખીરી એવા જ છે. વચ્ચે વચ્ચે ગીચ ઝાડીની હરિયાળી તેના મનમાં લગ્નના દિવસે જ યોગાનુયોગે એક મોટી તિરાડ તેના શરીર પર ઉપસેલી દેખાય છે. ઉપરનું આકાશ ઘેરે નીલ છે; નિર્માણ થાય છે. ગૌતમ બુદ્ધના જીવનમાં એક આવી જ પણ એ રંગ નીલવંતીને લસલસતે નાચતો મત્ત રંગ નથી. એ ફાટ ન પ્રવેશી? જુઓ તે ફાટનું ચિત્ર. પ્રસૂતા યશોધરા રંગ મંદ છે. નીચેની લીલી વનરેખાના પગ નીચે તપખીરી નવજાત રાહુલને પડખામાં લઇને સૂતી છે. બાજુમાં દાસીઓ કાળાશ પડતા રંગ માઈલેના માઈલે વિસ્તરે છે. ડુંગરની પણ સુખથી સૂતી છે. અને રાજપુત્ર ગૌતમ ફક્ત દૂર ઊભા રહીને ધારને એ ગંભીર સનાતન રંગ આકાશની નીલિમાને પણ પુત પત્ની - બાળકના સંસારનું છેવટનું દર્શન કરે છે. તેને નિશ્ચય બનાવે છે. ગંભીર બનાવે છે. ચૂકાતે, સૂસવાતો જતે ઉન્મત પાકો થયે જ. લાડકે પુત્ર, પ્રિયપત્ની, આદરણીય ધણી, ઐશ્વર્યામારુત પણ અહીં ગુફાના મુખ પાસે ક્ષણભર અટકીને કાન સરવા
સંપન્ન રાજપુત્ર, રૂ૫ - યૌવન, ધૂળ, કૌશલ્ય વગેરેથી મુકત એ કરે છે. અંદરનું વિશ્વ અંધકારમાં ડૂબેલું છે. પ્રકાશનું ચાંદરણું આ માણસ રાજામાંથી ભિખારી થવા નીકળે છે, અને પછી અનેક પણ અકળાતું અકળાતું જ ત્યાં આવે છે. પણ એક વાર આવે એટલે વર્ષો બાદ આ ભિખારીમાંથી બુદ્ધ થઈને ભગવાનની પદવીએ તે અંદરના કળાવિશ્વના જીવનને સાક્ષાત્કાર કર્યા પછી તેનાથી પહોંચવાને સંકલ્પ તેને પાર પડયો છે. બહાર આવવું જ નથી. તે ત્યાં જ અટવાઈ જાય છે. એ જ પ્રકાશનું
આ જ સંકલ્પ એ જનપદકલ્યાણીના પતિએ, નંદ પણ કર્યો. ચાંદરણું બે હજાર વર્ષોથી ત્યાં આમ અટવાઈ ગયું છે એમ જ કહને! પણ તેને લીધે જ તે એ અંધકારમાં માણસો પણ તેની
પતિવ્રતા, પ્રિયતમાં એવી તેની ભાઈ તેના વિરહમાં ઝૂરતી જેમ તે ગુફાની અજાયબી જોતા ઊભા રહે છે. એક સમયે આ હતી. તેનું રૂપ ઊતરી રહ્યું છે. કાયા કાળી પડતી હતી. ઘરભાગમાં જે ધર્મપંથ જીવંત હતો તેને સાક્ષાત્કાર અંદરના ચિત્ર- બાર ઉદાસ, થયાં હતાં. તેની માયાથી એ ભિક્ષુ ફરી ફરી તેને દ્વારા કરવા માગે છે. બૌદ્ધ મતની ગૂઢ છાયાથી શબલિત થયેલું, પ્રાચીન કથાઓ અને પ્રાચીન ઈતિહાસમાં વિખરાયેલું એ જીવન
મળવા આવો. પિતાને માર્ગે તેણે ચાલવું એ બંધ આપતા. પોતાના અનુભવ સાથે તાળી જુએ છે. મનુષ્યના અનુભવો યુગે
બુદ્ધનાં વચને પર શ્રદ્ધા રાખવા તેને કહેતે; ધીરજ આપતે. પણ યુગે સરખા જ, પણ તેમાંથી પ્રતીત થયેલું સત્ય તે હૃદય-હૃદયને આ પરિત્યકતા બહુ જુદી જ. સંસારમાં જ મેક્ષ માનનારી, નિરાળું લાગે છે. ગૌતમ બુદ્ધનું જીવન અને તેમણે આજુબાજુના
પતિચરણમાં જ સ્ત્રી જન્મની સાર્થકતા છે એમ માનનારી હતી. સમાજજીવનમાં જે સ્થિત્યંતર કરાવ્યાં તેની જ ધૂળ ક્યા અજંટાના ચિત્રરિપત્રમાં પ્રતિબિંબિત થઈ છે.
સાધુસંત, જોગી, જતિ, વગેરે માટે તેને ખૂબ આદર હતો,
તે પણ પોતાને પતિ સંસાર ત્યાગ કરીને સંધવાસી યતિ શાં સ્થિત્યંતર કરાવ્યાં બુદ્ધ ? શું નવચૈતન્ય તેમણે નર
થયો, એ જોઈને તેને ખૂબ દુ:ખ થયું. તે પતિની પ્રતીક્ષા નારીને આવું? કયું સત્ય તેમણે લોકોને કહ્યું, જેને લીધે ઘરબારને ત્યાગ કરીને સુખી, સંસારી માણસે પણ
કરવા લાગી. ભિક્ષાના નિમિરો પતિ તેને કારણે આવે, બંનેનું સંન્યાસી જીવન સ્વીકારવા તૈયાર થયા? જન્મ, વ્યાધિ મિલન શાય; પ્રેમાલાપ થાય; પણ એ બધું પણ પૂરતું જ સુખ જે દુ:ખ ભરેલું છે, તેની પ્રતીતિમાંથી બુદ્ધનું આર્ય - સત્ય હતું. આસપાસ વિરહનું કાળું પડ હતું. પિતાનો પતિ સંન્યસ્ત સાકાર થયું છે. અનેકોએ ગૌતમ બુદ્ધને દુ:ખના ઉ ગાતા, નિરાશાનું તત્વજ્ઞાન ગાનાર તરીકે કપરો ઠપકો આપ્યો છે. પણ જરા માથું
જીવનને જલદી ત્યાગ કરશે. બાળબચ્ચાંમાં, ઘરસંસારમાં, રાજપદમાં ઊંચું છે તે જુઓ એ ધ્યાનસ્થ બુદ્ધમૂર્તિ તરફ! તે નિરાશાનું
પરોવાઈ જશે એવું સપનું તેણે હૃદયમાં ધારેલું હતું. પણ પતિએ પ્રતીક છે? ના, ના સનાતન આશાનું ચિરમલ હાસ્ય તે મૂર્તિના તે ક્યારે ય, ગપ્પાંસપ્પાંમાં પણ તે યંતિ જીવન છોડવાને છે એમ હોઠ પર ફાટેલું છે. કાળ તે કદી ય ભૂંસી નહીં શકે. તે મૂર્તિનાં કહયું નહોતું. તે તેના પ્રેમને કારણે આવતો, પણ સંસાર તેને નેત્ર અધ ખુલ્લાં – અર્ધા મીંચાયેલાં છે. હમણાં જ ખીલતી કમળ
આકર્ષતો નહોતો. કળી હોય એવાં. તે કળીની જેમ જ તેમનાં નેત્રનાં પોપચાં ભરેલાં છે, ગંભીર છે અને સ્થિર પણ છે. કળીનું ફલ થાય છે. પણ
- એક્વાર તેના આવવાને નિયમ સુકાઈ ગયો. તેણે વાટ અહીં તે પૂર્ણ વિકસિત પુષ્પની ફરીથી અર્ધસ્કૂટ કળી થઈ છે. જોઈ; તે ઉપવાસી રહી; રડયા કર્યું. બીજો, ત્રીજો, ચોથે એમ સાત નવવિકસન અને વિશે રમે બંને અવસ્થાનાં આંદલનને દિવસ નીકળી ગયા. તે ઉપવાસથી ફીણ થવા લાગી. એ આવ્યું અને કંપને સ્થિર રૂપ આપીને બુદ્ધનાં ત્રાએ મનુષ્યને એક
નહીં. તેણે સંદેશે મેકલ્ય; તે આસનમરણ થઈ; નવી જ અફટ દષ્ટિથી જગત તરફ જતાં શીખવ્યું. સંસારમાં હજારો સુખ હોય તે પણ તેમાં હજારો ભય પણ છે. સંસાર જ
તે પણ તે આવ્યું નહીં. ગૌતમ બુદ્ધના કાને તેમનાં મિલન મૂળ તે ક્ષણભંગુર છે. અને તેમાં અનંત સુખની આશા જ નથી. નિની વાત ગઈ હતી. ગૌતમે તેને એ મેહમાંથી પરાવૃત તેમાં ઈશ્વર નથી. વેદ જેવાં વરુને પણ તમને તે દુ:ખમાંથી થવાને ઉપદેશ આપ્યો. ‘સંસાર છોડ, નહીં તે સંન્યાસ છોડ.” તારી શકતાં નથી તે પછી મનુષ્યને તારે છે તે શું? મનુષ્યને તારે છે તેની આત્મપ્રતીતિ, તેની વિશ્વ વિશેની સદ્ ભાવના. રાશર
એવો આદેશ તેને આપ્યું. તે ક્ષણે જે તિરાડમાંથી ગૌતમ બુદ્ધને માટે વ્યકિતનિરપેક્ષ પ્રેમ જ મનુષ્ય જીવનની સાર્થકતાની નિશાની.
બોધ મળે, એ જ તિરાડમાંથી તેના શિષ્યને સત્યધર્મને સાક્ષામૈત્રીની ભાવના થાય કે, મનુષ્ય બધું દુ:ખમાંથી મુકત થાય છે. ત્કાર શ. સંન્યાસ જીત્ય, સંસાર હાર્યો. આસન્મ મરણ પત્ની મનુષ્ય પોતે જ પોતાના મન પર કરવાને આ પ્રયોગ ગૌતમ બૌદ્ધ
પાસે તે ગયો નહીં. તેના દર્શનને મેહ ટળે નહીં, ત્યાં સુધી પોતે જગતને શીખવ્યું; તેની અસર અનેક લોકો પર અનેક રીતે થઈ. તેનાથી પણ કઈક સુખી થયા, કોઈક દુ:ખી પણ થયા ,
બીજે મેહ કોઈ ટાળી શકશે નહીં એવી તેને ખાત્રી થઈ.
તે આસન્નમરણ રાજશ્રી તેની તરફ આંખ માંડીને બેઠી; કઈક દ:ખી થયા, એમ મેં કહ્યું તે સાંભળીને કેટલાક મુંઝ
આખું કુટુંબ વ્યાકુળ થયું. બચાવવા માટેના પરાકાષ્ઠાના પ્રયત ! વણમાં પડશે. પણ તે આ આસનમરણ કાળી રાણીની જ કથા, સાંભળીને. એટલે કેણ મુખી કે દુ:ખી થવું હોય છે એ તમને
થયા. વૈદ્યરાજ આવ્યા; રાજપુરુષે આવ્યા; દાસી પવન પણ સમજાશે. • ૨આ જુઓ એક રાજમહેલ છે. તેજોહીન, ઉદાસ નાખવા લાગી; પણ તેનાથી પવન પણ સહન થતો નહોત; અને મૃત્યુરછાયાથી ભરેલું. કેઈક કહે છે તે પ્રસાદને ધણી, તે આંખના પોપચાં ભારે થવા લાગ્યાં. તે મચાવા લાગ્યાં તે પણ રાજા નંદ. તેનાં હમણાં જ લગ્ન થયાં છે. ઘરબારને ત્યાગ કરીને તે બળપૂર્વક તેને ઉઘાડવા લાગી , ગૌતમ બુદ્ધને અનુયાયી થયે છે. સ્વેચ્છાથી થયો છે. નંદ ગૌતમ
તે આવે છે? ના સૂઈશ નહીં. મને બેઠી કરો. બુદ્ધને સાવકો ભાઈ. ગૌતમને પુત્રસમાન ઉછેરનાર, ગૌતમી પૂજાપતિને પુત્ર. અતિશય સુંદર પ્રેમાળ પત્ની તેને મળી છે. કિન્નર
તેમને જોવા દો. પછી હું સુખેથી મરીશ .” યુમની જેમ આ દંપતી પણ પરસ્પર ઉપર અતિશય અનુરકત મોટી પરિચારિકા ધીરજવાળી હતી. રાણીથી હવે વસ્ત્ર પણ