Pathik 1996 Vol 36 Ank 12

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 4

ગુજરાતનો જલિયાંવાલા બાગ
શ્રી ઉદય માહુરકર
૧૯૧૯નો જલિયાંવાલા બાગ હત્યાકાંડ ભારતીયોના મનમાં આજે પણ પીડા જગાવે છે. એવો જ બીજો કોઈ હત્યાકાંડ પણ થયાં હશે ? ‘ઇન્ડિયા ટુડે’એ એકઠા કરેલા પુરાવાઓ બતાવે છે કે જલિયાંવાલા હત્યાકાંડના માંડ ત્રણ વર્ષ પછી ગુજરાતના સાબરકાંઠા જિલ્લાના એક ખૂણામાં વસેલું પાલચિતરિયા (આ ગામ અત્યારે દડવાવ તરીકે જાણીતું છે) પણ આવી જ એક લોહીભીની ઘટનાનું સાક્ષી બન્યું હતું. આ ગામમાં એક જ દિવસમાં ૧૨૦૦ આદિવાસીઓને ગોળીએ દેવાયા હોવાનું માનવામાં આવે છે; જોકે બ્રિટિશરો એ ઘટનાને દબાવી દેવામાં સફળ રહ્યા હતા. ઇતિહાસના કોઈ રેકૉર્ડમાં આ ઘટનાનો ઉલ્લેખ મળતો નથી, પણ 'ઇન્ડિયા ટુડેએ આજે પણ જીવિત સાક્ષીઓ તથા ઇતિહાસકારો સાથેની વાતચીત અને ગામની જાતમુલાકાત લઈને અડાબીડ જંગલો વચ્ચે ઘટેલી આ ઘટનાને પ્રકાશમાં લાવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે.
૭ મી માર્ચ, ૧૯૨૨ : ગુજરાત અને રાજસ્થાનની સરહદ નજીક, સાબરકાંઠા જિલ્લાના વિજયનગર તાલુકાના એક ખૂણે આવેલું ભીલોની વસ્તીવાળું એક નાનકડું ગામડું પાચિતરિયા. બપોરનો સમય હતો. વાતાવરણમાં ઉત્તેજના હતી. ભીલોના ગાંધી તરીકે જાણીતા મેવાડના સ્વાતંત્ર્યસેનાની મોતીલાલ તેજાવતની ગામમાં સભા હતી. હૅર નદીના કાંઠે યોજાયેલી એ સભામાં આસપાસનાં ગામડાંમાંથી પણ આદિવાસીઓ આવ્યા હતા. સભાના સમાચાર જાણીને મેવાડ ભીલ કૉર્સ (એમ.બી.સી.) નામના બ્રિટિશ અર્ધલશ્કરી દળના હથિયારબંધ જવાનો પણ સભાસ્થળે ગોઠવાઈ ગયા હતા.
એ દિવસે, જલિયાંવાલાં બાગના હત્યાકાંડને હજી માંડ ત્રણ વર્ષ થયાં હતાં ત્યારે, પાલચિતરિયામાં પણ અનેક નિર્દોષોનું લોહી વહ્યું. એમ.બી.સી.ના અંગ્રેજ અફસર મૅજર એચ.જી.સટ્ટને આદિવાસીઓ પર ગોળીબારનો આદેશ આપ્યો. વિડંબના એ હતી કે ભીલ જવાનોએ જ ભીલ આદિવાસીઓ પર ગોળીબાર કર્યો, જલિયાંવાલા બાગમાં જેટલા લોકો શહીદ થયા હતા તેના કરતાં ઘણાં વધુ લોકો - લગભગ ૧૨૦૦ લોકો - એ દિવસે પાલચિતરિયામાં ગોળીએ વીંધાઈ ગયાં હોવાનું મનાય છે. નવાઈની અને દુઃખની વાત એ છે કે આટલો મોટો હત્યાકાંડ થવા છતાં એની બહુ ઓછી વિગતો પ્રકાશમાં આવી છે.
મોતીલાલ તેજાવતના પુત્ર અને સ્વાતંત્ર્યસેનાની મોહનલાલ કહે છે : ‘આ જલિયાંવાલા બાગ કરતાં પણ મોટી દુર્ઘટના હતી, પણ ઇતિહાસકારોએ એની નોંધ ન લીધી.' મોતીલાલ તેજાવતના સાથીદાર અને દેશના સૌથી મોટી ઉંમરના સ્વાતંત્ર્યસેનાનીઓમાંના એક ૯૮ વર્ષના બલવંતસિહ મહેતા ઇતિહાસે આ હત્યાકાંડની કોઈ નોંધ કેમ નથી લીધી એનું કારણ આપે છે. એઓ કહે છે : ‘પાલચિતરિયામાં મરનારા લોકો જલિયાંવાલા બાગમાં માર્યા ગયેલા લોકો જેવા નહોતા. એ લોકો સાવ ગરીબ અને અભણ આદિવાસીઓ હતા, ઉપરાંત જલિયાવાલા બાગની ઘટના પછી અંગ્રેજો લોકોની નજરમાં આવી ગયા હતા એટલે આ બનાવ દબાવી દેવા એમણે શક્ય તેટલા બધા પ્રયતો કર્યા હતા.
આ દુર્ઘટના પર પડદો પાડી દેવાના પ્રયતોના કેટલાક આડકતરા પુરાવાઓ જોકે ‘ઇન્ડિયા ટુડે'એ મેળવ્યા છે. આ પુરાવાઓમાં સૌથી મહત્ત્વની છે અંગ્રેજ અધિકારી સટ્ટનની સત્તાવાર ડાયરી, જે ‘ઇન્ડિયા ટુડે'એ રાજસ્થાનના ઉદયપુર જિલ્લાના ખેરવાડામાંથી મેળવી હતી. છેક ૧૮૩૮માં એમ.બી.સી.ની સ્થાપના થઈ ત્યારથી ખેરવાડા એમ.બી.સી.નું મુખ્ય મથક હતું. આ ડાયરીમાં એ સમયગાળામાં એ જ વિસ્તારમાં બનેલા બીજા નાના બનાવોની નોંધ લેવાઈ છે, પણ પાલચિતરિયામાં એમ.બી.સી.એ કરેલા ગોળીબાર વિશે કોઈ ઉલ્લેખ નથી. આ ડાયરીમાં સટ્ટનના પોતાના હસ્તાક્ષરમાં નોંધ છે.
રાજસ્થાનના આર્કાઇવ્ઝમાં પણ આ ઘટનાનો કોઈ ઉલ્લેખ નથી. ઉદયપુર યુનિવર્સિટીના ઇતિહાસ પથિક, સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૭ - ૧