________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મ્યુઝિયમનું સૌથી મહત્ત્વનું કાર્ય સંગ્રહનું છે. માનવી પાસે ઘર મિલકત વગેર હોવા છતાં એનાથી આગળ વધીને વિવિધ કલાકૃતિ, પુસ્તકો, જર-ઝવેરાત, સિક્કા અને અન્યાન્ય ક્લાત્મક વસ્તુઓ સંગ્રહવાનો શોખ ધરાવે છે. આવો સંગ્રહ વિપુલ પ્રમાણમાં એકઠો થઈ જાય ત્યારે એ માટે જગ્યા અને જાળવણીના અભાવે સંગ્રાહકને એ સંગ્રહ બોજારૂપ લાગે છે તો કેટલાકને પોતાની વસ્તુ અન્ય લોકો જુએ એવી ભાવના જાગે છે. આવાં જ કારણોસર મ્યુઝિયમો અસ્તિત્વમાં આવ્યાં છે એવું માની શકાય.
મ્યુઝિયમમાં સંગ્રહવામાં આવતી વસ્તુઓની ઓળખ અને નોંધણી અગત્યનાં કામ છે. મ્યુઝિયમમાં આવતી વસ્તુઓને ચોક્કસાઈપૂર્વક ગોઠવ્યા બાદ નોંધ માટેના મોટા ચોપડામાં એને નોંધવામાં આવે છે, જેમાં વસ્તુ વિશે સઘળી માહિતી નોંધવામાં આવે છે. એ ચોપડા ઉપરથી પ્રત્યેક નમૂનાની કાર્ડસૂચિ તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ કાર્ડસૂચિ સંશોધકોને ખૂબ જ મદદરૂપ થાય છે.
વસ્તુના સંગ્રહ પછી એની જાળવણીનું કાર્ય એનાથી પણ વધુ મહત્ત્વનું છે, કારણ કે જાળવણીમાં બેદરકારી દાખવવામાં આવે તો વસ્તુ નષ્ટ થઈ જાય, પછી એની પુનઃપ્રાપ્તિ શક્ય બનતી નથી. નમૂનાને કુદરતી કે રાસાયણિક સડો, ફૂગ, જિવાત કે કુદરતી આફત સામે રક્ષણ આપવું અતિ જરૂરી હોય છે. આવી વસ્તુને નુકસાન થાય તો એને જરૂરી માવજત આપી સુધારવામાં આવે છે. આ માટેની પ્રયોગશાળાઓ મોટાં મ્યુઝિયમોમાં હોય છે. ગુજરાતમાં વડોદરા મ્યુઝિયમમાં આવી પ્રયોગશાળા છે.
સંગૃહીત વસ્તુનું યોગ્ય પ્રદર્શન એ મ્યુઝિયમ-પ્રવૃત્તિનું ત્રીજું મહત્ત્વનું કાર્ય છે. વસ્તુનું પ્રદર્શન એ રીતે કરવામાં આવે છે કે શિક્ષિત તથા અશિક્ષિત એમ બંને પ્રકારના મુલાકાતાતીઓ એને માણી સમજી શકે. વળી કોઈ વ્યક્તિ એ વસ્તુ ,નિહાળતી હોય ત્યારે અન્યની મદદ વિના સ્વતંત્ર રીતે એને માણી શકે એનો પણ ખ્યાલ રાખવામાં આવે છે. મ્યુઝિયમમાં સંગ્રહને એ રીતે પ્રદર્શિત કરવામા આવે છે કે એમાં રહેલ નમૂના પ્રેક્ષકના મનમાં એક પ્રકારની પ્રેરણા જગાવે, એકદમ પોતા તરફ ખેંચે અને જકડી રાખે. આ માટે પ્રકાશ-વ્યવસ્થા પણ ખૂબ જ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. એની પ્રકાશ-વ્યવસ્થા પણ સુનિયોજિત રાખવામાં આવે છે, જેથી વધુ પડતા અને સતત પ્રકાશથી વસ્તુને અસર ન થાય તથા જોનાર વ્યક્તિને નડતર પણ ન થાય અને પ્રદર્શિત વસ્તુ બરાબર દેખાય.
મનોરંજન સાથે જ્ઞાન મેળવવાના મુખ્ય સ્રોત તરીકે મ્યુઝિયમની ગણના કરવામાં આવે છે. આમ શિક્ષણ એ પણ એની મુખ્ય પ્રવૃત્તિ છે. ઉપર જણાવેલાં એનાં ત્રણ મુખ્ય કાર્યોમાંથી જ શિક્ષણ આપવાનું કાર્ય ફલિત થાય છે. આજે શિક્ષણનો વ્યાપ વધ્યો છે ત્યારે માત્ર પ્રદર્શિત વસ્તુઓ દ્વારા આજ મ્યુઝિયમમાં શિક્ષણ આપવામાં નથી આવતું, પણ વિવિધ શૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા પણ શિક્ષણ ફેલાવવાનું કાર્ય કરવામાં આવે છે; જેમકે નિષ્ણાતોનાં વ્યાખ્યાન, સ્લાઈડ-શૉ, પ્રદર્શન, ફિલ્મ-શૉ, વીડિયો, વિવિધ શૈક્ષણિક સ્પર્ધાઓ, વિવિધ વાર્તાલાપ, એટલે કે મ્યુઝિયમના વિભાગો વિશે સંપૂર્ણ માર્ગદર્શન વગેરે જેવી પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા લોકોના જ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરવામાં આવે છે. હવે આધુનિક સમયમાં તો કેટલાંય મ્યુઝિયમોમાં ચિત્રશાળા સંગીતશાળા ઓડિયો-વિડિયો કેસેટ લાયબ્રેરી જેવી પ્રવૃત્તિઓ પણ હાથ ધરવામાં આવે છે, જે પણ શિક્ષણના ફેલાવાનું એક સુંદર માધ્યમ બની રહે છે.
મ્યુઝિયમમાં રહેલ વસ્તુઓનું યોગ્ય અર્થઘટન ક૨વા તથા એની પૂરતી સમજ મેળવવા એનું સંશોધન કરવું અને એ દ્વારા પ્રાપ્ત માહિતી લોકો સુધી પહોંચાડવી જરૂરી છે. આમ સંશોધન પણ મ્યુઝિયમપ્રવૃત્તિનું અગત્યનું અંગ છે. સંશોધન, મ્યુઝિયમ પ્રવૃત્તિઓના પ્રચાર-પ્રસાર માટે પ્રકાશનો, વર્તમાનપત્રો, દશ્ય તથા શ્રાવ્ય માધ્યમોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. મ્યુઝિયમની માહિતીપત્રિકા-બુલેટિનો વગેરે પણ પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે. મ્યુઝિયમોનું સંગઠન, “મ્યુઝિયમ એસોશિયેશન ઑફ ઈન્ડિયા” દ્વારા પણ વાર્ષિક અધિવેશન, જ્ઞાનસત્ર, સામયિક તથા અન્ય પ્રકાશનો દ્વારા મ્યુઝિયમ-પ્રવૃત્તિ તથા સંશોધનનો પ્રચાર-પ્રસાર કરવામાં આવે છે, આ એસોશિયેશનના વાર્ષિક અધિવેશનમાં શોધપત્રોનાં વાચન-વિચારણા તથા મ્યુઝિયમપ્રવૃત્તિની ચર્ચા-વિચારણા થતી હોય છે, જેનું મુખ્ય મથક વારાણસીમાં છે. આમ મ્યુઝિયમ પ્રાચીન કલા-સંસ્કૃતિના જતન સાથે આધુનિક યુગ સાથે કદમ મિલાવી શિક્ષણ ફેલાવવામાં અને પ્રવૃત્તિ દ્વારા પોતાનું યોગદાન આપે છે.
ઠે. ૩, નાગરવંડી, છઠ્ઠી બારી, ભૂજ (કચ્છ)- ૩૭૦૦૦૧
પથિક, સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૭-૧૫)
For Private and Personal Use Only
