________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મ્યુઝિયમોની ઉપયોગિતા
શ્રી. નરેશ અંતાણી આપણા પ્રાચીન સાંસ્કૃતિક કલાવારસાથી આજની પેઢી વિમુખ થતી હોય એવું લાગે છે ત્યારે બીજી બાજુ આપણા સમૃદ્ધ વારસાના જતન અને રક્ષણ માટેની કાળજી મ્યુઝિયમોમાં લેવામાં આવી રહેલ છે.
મ્યુઝિયમો હવે અજાયબઘર કે માત્ર સંગ્રહસ્થાન નથી રહ્યાં, કેળવણીના ક્ષેત્રમાં મ્યુઝિયમોનું પ્રદાન પ્રતિદિન વધી રહેલ છે. હવે મ્યુઝિયમ એ શાળાકીય ઉચ્ચ શિક્ષણ અને લોકશિક્ષણનું અસરકારક માધ્યમ બની રહેલ છે, એટલે જ મ્યુઝિયમો વધુ ને વધુ લોકાભિમુખ બને તથા લોકો અને મ્યુઝિયમ વચ્ચેનું તાદાત્મય ગાઢ બને એવા ઉદ્દેશથી આખા ભારતમાં દર વર્ષે જાન્યુઆરીની ૮ મી તારીખથી ૧૪ મી તારીખ સુધી “અખિલ ભારતીય મ્યુઝિયમ સપ્તાહ' ઊજવવામાં આવે છે. આ દરમ્યાન અનેક લોકચિકર કાર્યક્રમોનું આયોજન કરવામાં આવતું હોય છે.
ભારતમાં મ્યુઝિયમપ્રવૃત્તિનું મંગલાચરણ ઈ.સ. ૧૮૧૪ માં થયું હતું. પ્રથમ કલકત્તાનું ઈન્ડિયન મ્યુઝિયમ સ્થપાયું અને ત્યારથી આજપર્યત દેશમાં મ્યુઝિયમોની સ્થાપના થતી આવી છે. મ્યુઝિયમ એ શિક્ષણ અને સંસ્કારનું પ્રતીક મનાય છે એટલે જ વિશ્વમાં સૌથી વધુ મ્યુઝિયમ ધરાવતો દેશ ફ્રાંસ એ સૌથી વધુ સમૃદ્ધ અને સંસ્કારી દેશ છે. એ જ રીતે ભારતમાં પશ્ચિમ બંગાળ સૌથી વધુ મ્યુઝિયમો ધરાવે છે. બીજે નંબરે ગુજરાતનું સ્થાન છે, જે આપણા માટે ગૌરવપ્રદ હકીકત છે. ગુજરાતમાં સૌથી વધુ મ્યુઝિયમ અમદાવાદમાં છે. એ પછી વડોદરા અને પાંચ મ્યુઝિયમ ધરાવતા ભુજ શહેરનો એ પછી ક્રમ આવે છે. રાજ્યનું સૌથી જૂનું મ્યુઝિયમ પણ ભૂજ શહેરમાં છે.
મ્યુઝિયમ એ પ્રવર્તમાન સમાજમાં લોકશિક્ષણનું એક અસરકારક માધ્યમ છે. રાષ્ટ્રનો ભવ્ય ભૂતકાળ અને યુગોની ઉત્તરોત્તર પ્રગતિનું જ્ઞાન પુસ્તકોમાંથી મળે એ કરતાં મ્યુઝિયમોમાં સવિશેષ રીતે જીવંત રૂપમાં મળે છે.
અગાઉ મ્યુઝિયમ એ શિક્ષિત અને ઉચ્ચ વર્ગના લોકો માટેનું જ જ્ઞાનપ્રાપ્તિનું સાધન બની રહેતું, પરંતુ હવે સમાજના તમામ વર્ગો માટે કલા વિજ્ઞાન ઈતિહાસ સંસ્કૃતિ પુરાવસ્તુ વગેરે જેવા અનેક વિષયોનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા તથા એ અંગેના નમૂનાઓ પ્રત્યક્ષ જોવા-સમજવા માટેનું મ્યુઝિયમ માધ્યમ બન્યું છે. અહીં દરેક વિષયનું જ્ઞાન દસ્તાવેજી પુરાવાઓ સાથે મળે છે. - મ્યુઝિયમ એ જ્ઞાનપ્રાપ્તિનું એક એવું લોકભોગ્ય માધ્યમ છે કે જયાં કોઈ પણ જણ ઉંમર લાયકાત કે કોઈ અન્ય યોગ્યતાના બંધન વગર પ્રવેશી જ્ઞાન મેળવી શકે છે એટલે જ લોકશાહીમાં લોકોને કેળવવામાં મ્યુઝિયમનો ફાળો મહત્ત્વનો છે. વળી આધુનિક યુગમાં વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલૉજીના ઝડપી વિકાસને કારણે વિશ્વ નાનું થતું જાય છે એવે સમયે લોકોને આપણા અને અન્ય દેશોના લોકોની પ્રગતિ સંસ્કૃતિ, એઓના વિકાસ, કલા અને વૈજ્ઞાનિક શોધો વગેરેની નોંધ અને વસ્તુઓની જાણકારી મેળવવી આવશ્યક છે, જે માટેનું મહત્ત્વનું માધ્યમ મ્યુઝિયમ છે.
અહીં વિવિધ સ્થળોમાંથી જુદી જુદી વસ્તુઓ મનોરંજન માટે, જ્ઞાન માટે, અભ્યાસ-સંશોધન માટે એકત્રિત કરી પ્રદર્શિત કરવામાં આવે છે. અહીં સંગ્રહવામાં આવતી વસ્તુ પ્રાચીન અર્વાચીન કુદરત-સર્જિત કે માનવસર્જિત કોઈ પણ પ્રકારની હોઈ શકે હા, સંગ્રહ માટે વસ્તુ સ્વીકારવાના જરૂરી માપદંડ નક્કી કરવામાં આવતા હોય છે. સ્વીકારવામાં આવેલ વસ્તુ માનવીની જિજ્ઞાસાવૃત્તિને સતેજ કરતી હોય, કંઈ પ્રેરણા આપતી હોય કે માનસ પર ચિરસ્થાયી છાપ મૂકતી હોય, નવું શીખવતી હોય તેવી જ વસ્તુને પ્રદર્શનયોગ્ય લેખવામાં આવતી હોય છે.
આ રીતે લોકશિક્ષણમાં મ્યુઝિયમ મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવતું હોવાથી મ્યુઝિયમો પણ સુઆયોજિત હોવાં જોઈએ, કારણ કે એ કેળવણીનું સમર્થ સાધન ત્યારે જ બની શકે છે કે જયારે એમાં રહેલ સંગ્રહ ચક્ષુર્ગમ્ય હોય, કુશળતાપૂર્વક પ્રદર્શિત કરેલ હોય. વળી મ્યુઝિયમમાં કેળવણીવિષયક સંસ્થા તરીકેનું પોતાનું સ્થાન સિદ્ધ કરવા વિવિધ લોકને રુચિકરી મ્યુઝિયમપ્રવૃત્તિ હાથ ધરાતી હોય.
મ્યુઝિયમો સતત કાર્યશીલ હોય છે, એનાં મુખ્ય પ્રવૃત્તિ અને કાર્યો આ મુજબનાં છે : (૧) સંગ્રહ, (૨) જાળવણી, (૩) પ્રદર્શન, (૪) શિક્ષણ અને (૫) સંશોધન.
(પથિક સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૭ ૧૪
For Private and Personal Use Only
