________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પાશ્ચાત્ય રાષ્ટ્રો આર્થિક દૃષ્ટિએ સધ્ધર થતાં જતાં હતાં અને હિંદ પરાવલંબી બનતું જતું હતું એ બાબત નહેરુને માટે વિચારણીય બની ગઈ હતી, જેમાં હિંદનું પરાવલંબી અર્થતંત્ર હિંદની આર્થિક અસમાનતા, કંગાળ ઔદ્યોગિક વિકાસ જેવી બાબતો નહેર માટે પડકારરૂપ બની ગઈ હતી. ૧૯૨૦ પછી હિંદ પર ગાંધીવિચારધારાની ઊંડી અસર થઈ હતી એમાં નહેરુ પણ ગાંધી-વિચારધારાથી પ્રભાવિત થઈ ગયા હતા, તેથી અર્થતંત્રની બાબતમાં નહેર પાશ્ચાત્ય વિચારસરણી અને ગાંધી-વિચારધારા વચ્ચે પીડાતા હતા. નહેરુ પાશ્ચાત્યા રાષ્ટ્રના અર્થતંત્રથી ખૂબ જ પ્રભાવિત થયા હતા અને કદાચ તેથી જ પોતાના મૌલિક અર્થતંત્રનું સર્જન કરી શક્યા નહિ હોય. સ્તાલિનકાલીન રશિયાનો આર્થિક વિકાસ જોઈ નહેરુ અચંબામાં પડી ગયા હતા, તેથી જ આઝાદી પહેલાંનાં કોંગ્રેસનાં મોટા ભાગનાં અધિવેશનોમાં નહેરુ પોતાના આર્થિક વિચારો રજૂ કરતા હતા. આ ભારતીય અર્થતંત્રના વિકાસ માટે કેવાં પગલાં લેવા જોઈએ એ માટે નહેર હંમેશા વિચારતા રહેતા. આ ગાળામાં જ રશિયન પંચવર્ષીય યોજનાઓ સફળ પુરવાર થતાં એનાથી નહેર પ્રભાવિત થઈ ગયા હતા. ત્યાર બાદ (૧૯૩૬ પછી) નહેર મિશ્ર અર્થતંત્રનો પ્રયોગ માટે વિચારતા થયા હતા. ૧૯૩૬ ના કૉન્ગી અધિવેશનોમાં એમણે ભારતીય અર્થતંત્રને અનુલક્ષીને જે વિચારો રજૂ કર્યા તેમાંથી નીચેની બાબતો સ્પષ્ટ થયા વગર રહેતી નથી :
૧, નહેરુના આર્થિક વિચારો પર ગાંધી-વિચારસરણીની ઊંડી અસર હતી. વળી નહેરુ લોકશાહીના ચુસ્ત હિમાયતી હતા અને તેથી જ લોકશાહીના રક્ષણ માટે અર્થતંત્ર સ્વાવલંબી હોવું જોઈએ એમ એઓ ઢિપણે માનતા હતા. રશિયાના આર્થિક વિકાસથી નહેરના આર્થિક વિચારોમાં વિરોધાભાસ દેખાવા લાગ્યો હતો, કેમકે એઓ ૧૯૩૬ પછી મૂડીવાદી અર્થતંત્ર અને સમાજવાદી અર્થતંત્રનું મિશ્રણ કરવા લાગ્યા હતા.
૨. શોષણવિહીન સમાજ-વ્યવસ્થા માટે, સમાન ધોરણે આર્થિક વિકાસ માટે અને પ્રજાકલ્યાણકારી આર્થિક કાર્યક્રમોના અમલીકરણ માટે એઓ દેશના અર્થતંત્રમાં રાજયના હસ્તક્ષેપનો સ્વીકાર કરતા હતા.
૩. અંગ્રેજકાલીન હિંદમાં રહેલી જમીનદારી-પ્રથાના નહેરુ વિરોધી હતા. આ પ્રથા આર્થિક અને સામાજિક વિકાસને રૂંધે છે તથા આર્થિક અસમાનતાને એ જન્મ આપે છે એમ નહેરુ માનતા હતા. એમના મતે ભારતીય અર્થતંત્ર અને ઔધિગિકીકરણ બંને ખેતી પર આધારિત હોવાથી આ પ્રથા દૂર કરવી જોઈએ.
૪. પંડિત નહેરુ અર્થતંત્રની બાબતમાં કલ્પનાશીલ હતા અને વિપરીત પરિણામની અપેક્ષા રાખનારા હતા, હિંદના આર્થિક વિકાસ માટે એઓ લઘુ ઉદ્યોગોને નકારતા હતા, પાશ્ચાત્ય રાષ્ટ્રોની હરોળમાં હિંદને મૂકવા માટે એઓ મોટા પાયે ઔદ્યોગિકીકરણની હિમાયત કરતા હતા.
૫. હિંદના આર્થિક પુનરુત્થાન માટે નહેરુ વૈજ્ઞાનિક દષ્ટિનું મહત્ત્વ સમજતા હતા. વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી હિંદનો આર્થિક વિકાસ થાય એમ નહેરુ ઇચ્છતા હતા. ખેતી અને ઉદ્યોગો વૈજ્ઞાનિક ઢબનાં હોવાં જોઈએ એવું એઓ દઢપણે માનતા હતા. ભારતીય અર્થતંત્રને પાયાથી મજબૂત બનાવવાના હેતુથી નહેરુ ગ્રામીણ અર્થતંત્રને વિકસિત અને ચેતનવંતુ બનાવવા માગતા હતા. મૂલ્યાંકન :
ટૂંકમાં કહેવું જોઈએ કે કાર્લ માની જેમ જ નહેરુના આર્થિક વિચારોમાં સામાન્ય માનવી જ કેંદ્રસ્થાને હતો. નહેરુ ભારતીય અર્થતંત્રનો જેટલો વિકાસ ઇચ્છતા હતા તેટલો કદાચ કરી શક્યા ન હતા, કેમકે એઓ
૧. કલ્પનાશીલ અને પાશ્ચાત્ય અર્થતંત્રથી પ્રભાવિત રહેલા હતા,
નપથિક • સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૭ - ૧૨)
For Private and Personal Use Only
